1DISSERTATIO OECONOMICA,

DE

MATERIIS OLEOSISE REGNO ANIMALI,

QUAM

SUFFRAGAMTE AMTLISS. COLLEG, THILOS.

PUBLICA CENSURS SUBMITTUNT

MAGISTER

AMDREAS GIJST.

ET

ANDRESSVESTROGOTH.US.

IN AUDIT. GUST. MAJ. D. XXVII. MAJI MDCCLXXXIX.♦

H. P. M. S. *

UPS AlliE,LITTERIS DIRECT. JOH. EüMAN.

a

MONSIEUR

LE SiJl&Offl

TAVE MlUSXV

GRAND VENEUR.

MONSIEUR.

N 3allez pas croire, Monsieur , Vous ojfrantcet ouvroge Academique, Je /e regarde comme

une recompenfe des bienfaits dont Vous ni avez com-ij/ej*. feulement faiji cette occajion pour faire e-clater Jes vires fentimens de reconnoifance9 dont jefuis animé, & qui m accompagnercnt toute ma vie.Puisfiez Vous, Monsieur, jouir fans cesfe d\in bon-heur ausfi parfait que votre bonté me Va fait fou~haiter. /wfV le plus profond refpefi

MONSIEUR

v'v-, -Ä

Y -■

v-r •

\V/

votre tres • tiumbU& tres-obeisfarit ferviteur

ANDR6 THDjBECK»

Pecortim cultum, ubi rite aliquando inftitutus fueritsmajus quam agriculturam ipfam Oeconomiae noftrsedecus conciliaturum non temere augurati funt fagaciores.Neque eo minus in hac quoque parte de negligentianoftra quotidiante ja&antur quaerimoniee. Usque adeonon percalluerunt civium pe<Sora, ut deftinato confilio»quae utilia judicant, afpernarentur, fed, luce deficiente, nu«bem haud raro pro junone posfiunt ample&i. Convin-cendi igitur Tunt noftrates, utilitates ex hoc viöu redun-daturas uberrimas, fi quando ad illum omni nifu corn-parandum & augendum alacriores fefe praebuerinr. Spemin animo gratam foveo, me ftimulos civibus admovendorei utilisfimae quodammodo confuluisfe, fi ufus heic prse«cipuos oleorum animalium expofuero, ex quo fimul in-telligatur, non magis ha?c olea, quam vegetabilia, quo-rum in alio loco mentionem fecimus, ab exteris nobisobtrudi oportere. Ut vero latior mihi fit campus dicen-di, non ad fluida tantum olea, fed ad folidiora quoqueattendam, utpote omnium fere ufitatisfima. Medicinaetfi a propofito meo paullo difiare videtur, tarnen leviteream attingere, ubi occafio fe obtulerir, non alienum du«xi. Rei tra&andae ordinem nullum exiftimo SyftemateLinnaeano commodiorem. Prius vero quam ufum fingu«lorum adgredimur, ad eos paullo iubfiftemus, qui com«pluribus communes deprehenduntur.

A 2 Ma:

4 De Materiis Oleofis

Materiarum in animantibus oleofarum duo prcecipuegenera diftinguuntur, unum quod membranis carnes Scvifeera contegentibus infixum pinguedo feu adeps apel-latur, alterum quod in osfibus conrinetur medtillae nomi¬ne infignitum , quorum utriusque duas iterum fpecies re-perimus. Pinguedo enim aut ea eft mollitie, ut frigi-diore tempeftate vix rigeat, quam adipem feu axungiamnominamus, aut dura eil srque folida & febum audit. i)Pari ratione medulla fefe diftin&am prodit, in cellulis fei-licet atque exrremitatibus osfium molliorem, in cavis au-tem amplioribus duritate fua ipfi febo non cedentem,quamvis in corpore vivo femper fit fiuida. Pinguia inanimalibus ex conjun&ione cum acido plus minusve foli-ditatis asfumere ad fidem eo pronius nobis videtur, quodexploratum habeamus Carnivora animantia mollisfimam pin-guedinem continere, quse vero ex herbis viclurn quae-runt tenaciorem, Sc ruminantia fola tenacisfimam illam,quae proprio nomine febi venir. Cur opinioni plus erjarnroboris inde accedit, quod e pinguibus animalium , feboinprimis Sc medulla Chemica disfolutione acidum copio-fe extricetur Sc 'contra olea fiuida cum acidis mixta infebum tenacisfimum arte Chemica abeant. 2)

Gen-

X) Hand paium nos cidmirntione movef halfucinatfo vir» doftisfimF,qui in Encyclopfedia vocem gmisfe traftans credit vocabufa Latina ndeps& febum aeque fianificGsfe opud vereies pinguedinem duriorem Grjecosqueeam nominasfe oc^8yyiccpt, molliorem vero ^SCC^ in quibus omnibus e-gregie fallirur. Pritnum enim tum ndeps tum nxuiigia de pingnedine fnilla»qwe mollis eft ufiirpatur, Heinde axungia non Graca eft origine Ted La-tilna & mateiiam piopr.ie indieavir, qua axes uttgeremur» Tandem ipfaderivaiio vocis ^eoi^ demonftrat eam confiftens aiiquid lignificasle.

2) Olivum auf oleum amygdalinnm cum fale aliquo acido feu fpirituacido digeftum & deinde refrigeratum folidius redditnr <Sc in febi natuiamimmutatur. Iraque Ii acidum aliqnod facile inventti atque commune habe-remfis, quo fluida olea in febum redigeremur, fiel et ut candelrr minus

e Regno Animali. 5

Gentium fere ornnium in Oeconomia locus haudexiguus materiis oleofis tribuitur, atque in fingulis regio-nibus, quac commodisfime abs terra peti poruerunt, ho-minés in ufum converterunt. In cibis exempli causfa o-livum aliaque olea vegetabilia Europa? Auftralis incolisplacet; qui autem pecori magis habendo operam dede-runt borei, butyro inprimis & lardo dele£tantur. Quodli ulrerius ad feptemtrionem pergimus , a Phocis inveni-mus & Cete hcec tributa homines exigere. Pinguia etfitanta vi nutriendi gaudeant, ut carnem macilentam ter(iiperare dicantur; ramen rarius populi politiores iis ve-fcuntur folis , fopius aurem ad gratum efficiendum fapo-rem aiio cibo admiftis. 3) Neque tarnen infuetum atqueinauditum eft inter genres, quibus nondum omnis cultu-ra accesferit, pinguia copiofe confumi fincera, immo li-quefa£la avide hauriri, quam fåne rationem ftomachi ex-ercitadone non corroborati, absque praecipuo fanitaris pe-riculo haut imitarentur. Viribus enim commode viven-do infraftis, htec alimenta nimis ulltara ftomachum de-bilirdnt multorumque ftirpes malorum corpori inferunt.Si rancore infecla funt longe perniciofior eft abufus. A-

A 3 ni-

care emerentur & oleornm in lucernis ufus evanefceret, qui fape noxiusfemper incommodns, tamen a pfurimis noftrarum eft receptus, ingrave-feente in dies pretio candelarnm*

3) Gr.Mornrr» erjam in cibis pinguedo quaedam ufiirpatur compofitaex illa, qui de carnibus asfaris ftillat una cum earundem cornium fucco.Quae quidem delicatisfima eft, cum vero carius emsrtir, alia ejnsdem fa-poris propofira eft irv Tabellis Oeconomicis 6c Litterafis (Ltt NouvellifleOecott. Utter.'), qua? hoc modo confkeretur, ur aquaks fumtse partesaxungiff fuillae, lärdr, recentis pinguedinis vitulina? & agnina?, olei nncumaut olivarum ant alius cibarii atque butyri, in olla fimul liquefiant 6c co~qnantur interdumque ndjiciatnr cinnamomum una cum caryophyllis in pul-verem contufis, pauxtllo nucis mofeatrr 6c putamine mali cirrei, qua? o-mnia deinde in limeo peu-olato mssfairi conftituunr, ubi fingularHtn partiumlopores Lta confunduntur> tit unus gratisfimus inde fit conflatus»

De Materiis Oleofis

nimalia olea cicius corrumpuntur quam yegetabili«, ScpiTcium citisfime, unde causla explicatur, cur febribus Scfcorbuto magis lint obnoxii, qui ex mari vi£lum quaerunt.

Medulla adipe multo eft delicatior, cujus tarnen ma¬gna pars negligentia noftra faepius inutilis redditur. Necenim omnis medulla nec Tuccus omnis osfium folita co-

quendi ratione ex osfibus exrrahitur. Diu locuti Turnusde authepfa quadam Digeßore apellata, q-uae ab omniparte claufa calorem ita retineret, ut non modo osfa inea pofita omnem Tuccum Sc pinguedinem dimirterent,Ted alia quoque alirnenta citius Sc ligno multo parciorecoquerentur, Sed loquuti tantummodo Turnus; nullibi ni-fi in laboratoriis, ut dicitur, Chemicis ilie digeftor lo-cum obtin-ait, licet in libro, qui inTcribitur DiclionariumOeconomicum, adeo plane Tit deTcriprus Sc delinoatus utTingulari praeditus esTet ftupiditate, qui uTum ejus indenon comprehenderet. Non flne Tummo amoris & reve-rentiae TenTu virum heic recordamur, qui Oeconomite no-ftrae emendandae vires, ftudia, divinamque, qua nos in«ter elucet, Tuadam tam asfidue applicavit, ut non nificum amabili illo J. J. Rousseau totius generis humanicorre&ore fit conferendus. Quod Ii tanti viri eloquentianihil in hac re hucusque potuit, quid meae admonitio-nes? Si vero civis aliquis cordatus huic in culina Tua e-mendationi Terio curam impendere voluerit, evolvat i-flum locum nuper laudati Didionarii, ubi vocabulum Beneft tra&atum,

Ufus oleorum ad lucendum proxime fere Tecundusa cibario cenTendus eft Sc dignus, quem attentiore ani-mo intueamur. E Tebo non Tatis puro candelas efficiminus lucentes novimus Sc olea in lucernis ufttata Taepis-fime moleftias afferre fumo Tuo Sc crebra, qua opus eft

cura

'

_- - ,_' ..Xfc-,

e Hegne Animali. 7

sura luminis, quod, nifi praecavemus, fponte interdumexftinguitur. Sebum quidem facile liquefaciendo a quis-quiliis purgamus, tegrius aurem alteri incommodo medi-cina paratur. In Ephemeride Oeconomica ('Journal Oeco-vomique) defcriptus effc a Domino Bourgeois modus quoufus efi: avunculus ejus Blondeau, e capite, pedibus 8cinteftinis animantium oleum extrahendi egregium 8c inlucernis flammam praebens lucidisfimarn, pulcherrimam8c tenacisfimam. Colleda fcilicet undique harum par¬tium copia, tribusque ollis aquae impletis igni adhibitis,primum in una materiam coxit, deinde pingue fuperna-tans defpumatum in alteram haufit, ubi aqua prope eratut bulliret, quem calöris gradum per 24 boras äqualemretinuit, ex quo fadum eit, ut partes crasfiores fundumpetierint, fubtiliores cum aqua fuerint commixtte, oleumvero emerferir. Quod, ubi limpidum fatis vilum eft, peraperturam quandam ollae effiuere curavic, 8c tum demumtertise ollae infudit, cujus aqua calida quoque esfet, eoconfilio, ut pinguia 8c glurincfa ab ipfo oleo fefe iepa-rarenr. Tandem poft 24 horas totam masfam refrigera-ri fecit, 8c ex rribus aperturis in ollae margine fiipra feinvicem collocatis tria genera oleorum depromfr, quo»rum fupremum nomine esfentia ammalis infignivit, me¬dium oléi fttperioris atque infimum olei ammalis. Horumutrum fuerit ad lucendum aptisfimum non quidem indi-cavitj facile ramen intelledu eft esfentiam fuisfe anima-lern, quippe quae fubtilisfima 8c a mucolis partibus maxi-me pura. Audor, cum de olei fui in lucernis ufu lo-quitur, negat candelam ullam ceream nitidiore posfe lu-mine flägrare, asfeverans lumen multo diutius quam inomnibus aliis oleis accenfum durare, 8c in conclavibusclaufis per 24 boras habitum ne minimum ingratumodorem difperfisfe. Maxime ad ungendas pelles idone*um reperiit tertium illud oleum animak didum 5 utpote

quodi

3 Ds Mtiteviis Oleoßs

quod minimam fpirirus, majorem vero muci parrem coo-tinuir. Non moilisfirBum modo corium reddidic, Tedadeo denfum, ut immisfa aquae gutta, roris inftar de fo-Iiis, integra ftarim defluxerir. Viri hujus fententiae lu-bentes adltipulamur, qui perplurima alia olea ad ean-dem fubtilitatem pari modo posfe redigi non dubiravir. 4)

Infignis oleorum utilitas in fapone conficiendo eo ma¬gis eil animadverrenda, quod magna illorum pars hane i-pfam ob causfam ab exteris fopius ematur. Huic ufui omniapinguia teque conducunt, nili febum ob acidum Sc rigo»rem ad faponem folidiorem (tvål) üt aptius. Ab Oeco-nomis inter nos confideratioribus omnia erjam oleofa huncin finem fedulo colliguntur.

In apparatu pellium immenfa olei copia confumitur.Balsenarum Sc Phocarum pinguedo in hunc ufum adhibi-ta per totam Europam eft vulgatisfima. Apud nos au-rem recentiori rempore pinguedo, quae ab indigenis co-piofe paratur Sc huic fini egregie convenir, Clupearumloquor oleum, faufto omine ufurpari ccepit.

Infinuarunt fe in Pharmacopolarum officinas tantumron innumerae axungiae, quod fatis mirum viderur, cumomnes eadem fere vi fint praeditae ut inrra corpus rece-ptae alvum relaxent Sc acrimonias obvolvendo obtundant,extrinfecus autem applicatae fchirrhos Sc tumöres refol-vant atque unguentorum bafin conftituant. Sic doloresinterdum ftomachi, fimiiiter ac pe&oris, imprimis fi melaut fyrupus admifcetur, fedare posfunt, quam vis haneefficaciam nonnulli periculofam judicant. 5). Fruldra ve¬

ro

4) Diise funt in hoc npparntu cautiones : Prima ne fevnm alisve par¬tes crasfiores fimul adfumantur, altera ne nimius calor adfit in coquendo.

5) In diihinm vocata ert oleorum effiencia adverfiis acrimonias ideo,quod cibor ftemacho d-igertu difficiles augendo potius ncrimoniis addere

e Regno Animali.i

9

ro in fingulis medicamina prtccipua ad certos morbosqujelita funt, cum exempii causfa viperarum pinguedo infebribus & variolis falutifera creditur, Murrhaenas Haemor-rhoidi mederi, Gruis furditari, Leporis dolores Artbriri-cos tollere 8cc. Si quidam hinc efFe£tus boni. prodeunt,non dubium ed, quin alite axungiae eosdem praedare po-ruisfent. Axungia enim prse altera non ed commenda-bilis, nid quod magis minusve mollis ed arque pura. Ob-fervavit Dom. Doctor 8c Medicus Provincialis Hagsthömcaninam 8c fuillam ad ufum externum in unguentis ma-xime esfe idoneam, pedboris autem ad fedandos doloresinträ corpus receptam optimam judicavi-t anferinam ut-pote mollisfimam. fn oculorum vitiis prasoptatur Axun¬gia viperarum ea ratione quod, fi purgata fuerit, diu abacrimonia pura confervetur. Prasterea butyrum recens,quod medicamen femper in promptu ed:, omnium fereaxungiarum loco adhiberi poted.

MAMMALIA

PRIMATES.

Homo fapiens. Emanuel Konig Prof. Badlienfis, inRegno Animali a fe edito, butyrum ex ladte humanacum aliis rebus in balfamurn fulphureum compofitum me¬dicamen egregium in phthifi prasdicat. Cujus compofi-

B tio-

quam deincre videantur, doloribus licet inpraefentia fublatis. Si vero alvum laxan-do a mole liberale valeanf, certe commodum faris magnum sdferunt. Con-tenditur quoque, olea peftori non conducere, fi quidem immediate illudrangere nequeanr, fed in ftomacho digefla immutentur", cum tarnen oleumin urina repertum demonftrnt illud in fiomscho non femper immutari.Experientia fal im confirmavit dolores fiepe pectoris, materiis oleofis asfuin-tis, mitigari. Dubium airtem non eil, olea vi fua laxandi Herniofis esfenoxia, cujus ideo nlimenti nimius ufus frequentium, quibus monachi con-fliduntur, Herniorum causfa videtur.

30 Di Materiis Oleoßs

tionis urilitatem in medio relinquimus. Sed cum lac i-pfum vires veneris abufu profufas inftaurare valeat, ani-mosque faepius revocare, ubi tabe phthifica paene fueruntexftinfti, probabile quoque videtur, butyrum tali infir-mitare affli£lis opem proebere falutiferam. Salrem uti a-nodynum & antihe&icum praeferendum eft pinguedinihumanse, cui in libro citato fummum meritum rribuitur,cujus vero ulus, natura ipfa averfante , ut fupervacane-«s & fuperftitiofus e medicina jam pridem explofus eft.Joci causfa alium ufum hujus pinguedinis adponemus,qui, licet nobis rifum moveat, tarnen a Prof. Konig fe-rio eft narratus. Dicit fcilicet unguentum ex illa cumaliis materiis compofitum, efficacisfimum esfe ad vulne-ribus fola fympathia medendum, ü modo gladius eo in-ungitur, quo vulnus fuerat infli£lum, nec in ratione, quahoc efficitur, explicanda dubius haefir.

F E R /£.

Phoca vitulina. Hujus caro, qua Grönlandi impri-mis vitam fuftentant, illis adeo in deüciis eft, ut quidameaelo valedixisfe feratur, ubi audivit, in eo nullas inveniriPhocas. Nobis ifte cibus non tam communiter placuir,licet animal ad littora maris Baltici faepisfime capiatur,fed tarnen inter nos minime eft inauditus. In ItineiarioGothlandico Linn^cjs narrat Gothlandos carne Phocarumvefci Sc pinguedine recenti, loco butyri, placentas in far-tagine conficere, catulosque imprimis in cibis illorum de*licatisftmis haberi- Maxime autem hccc Fera ob lardumfuum captatur, ex quo co<fto notiifimum illud oleum ex-frahitur. In A£lis Holm. 1757. culrurae ovinm Prtefcclusprovincialis Dom. J. D. Cheiff demonftrare voluit captti1-ram Phocarum in Oftrobothnia potius damnum quam u-tilitarem adferre, cum venatoribus num quam reddat fum-

tum

€ Hegno Animali. TI

tum ei impenfum; quam tarnen opinionem alius reFelle«re conatus contendit toti fairem reipublicae commoduminde conciliari, fiquidem merx apud nos comparetur,quae ab exteris alias care emeretur, hoc quoque vitregenus rufticum a magis noxio abftineat & praeterea ferarapacisfima hoc modo paullatim exftirperur.

Phoca vofmavus. Idem Grön'landis hujus eft ufus acprascedentis. Ex oleo lardi candelas Galli conficiunt, quaefolidae, candidae & candelis cereis lucidiores funt, ut mi¬hi narravit e Galiia redux praecl. Dom. Mag. Espling.

Ursus arSlos. De axungia, qua hic gaudet, copio-fisfima oleum cibarium olivo non fecundum parare pos-fumus, ut in Di£fcionario Oeconomico exponirur. In E-phemeride Oeconomica fJournal Occonomtque) Lavaux qui-tlam olei urfini crines prolixiores reddenns compofitionemfe nosfe atque in lagenis vendere nuntiavit, quafi fecre-tum esfet apud fe folum depolitum. Iftucl autem oleumnec antea latuisfe demonftrat Prof. König, qui in RegnoAnimali jam 1698 publicato ejus mentionem facit, dicensin alio libro a fe edito, Thefauro fcilicet Remediorum,unguenri crinifici defcriprionem reperiri. Hoc fimul ca«pillos canos reddere asfeverat, eoque inungi frontes e-quorum, ut candicans ibi flella confpiciatur, quod fi ve¬rum eft, fane juvenes ad catfariem impetrandam illius 0-pe lubentes carebunt. ld autem faris fingulare esfet, fi.rali modo animalibus, quibus vellemus, albidum impo-nere colorem posfemus. Eadem axungia adverfus vene-ficia Sc carmina magica efficax credita eil, quam fuper-ftitionem inde profe£tam esfe exiftimo, quod communioleorum vi dolores ex acrimoniis, vermibus, veneno See.aliquando mitigaverir,

GLI-

De Muteriis Oleofis

GLIRES. 6)Castor fiber. Caftoreum r quod ex folliculo prope

anum colligitur, tum in Pharmacopolarum officinis lo-cum obtinuit, tum ut medicamentum domefticum apudplebem, praefertim in Norrvegia, ubi magrs ufurpatur &majore, quam apud nos,, pretio venir. Nervis conducit& in affe&ione Hyfteria multum commendarur. In A-£tis Holmenfibus narratum eft, plebem Norrvegicam eos,qui ad littora iter faciunt admonere, ne Caftoreum fecumducant, fin minus Bnlaenam illos perfecuturam , five amo-re fiar Caftorei, five odio, & cymbam everti posfe. Cuitarnen narrationi contraria videtur Epifcopi Pontoppidan,in Hiftoria Naturali Norrvegise, ubi homines prope lit¬tora iter fa£turi Caftoreum fecum femper habere dicun-tur, eo confiiio, ut magno ferpenti aquatico/ terroreminjiciant..

FE C O RA.

Cfrvus tnrandus non quidem lactis multum pnebetvvix enim quartarius fingulis diebus obtinetur, fed exiguahaec portio pinguisfima tarnen eft. Lac cremorem depo-nit alius la£tis cremore duplo crasfiorem. Cafeus indeconfe£lus leni calore copiofum oleum exfudar. 7) E febotarandi cum alio febo mifto candelae, arque lucido lumi-ne flagrantes a>tque candelar cerea?, confici dicuntur.

Ovis aries.. Lac magis ad cafeum, quam ad bury»rum , eft idoneum. Sebum a Rusfis ad parandum Sapo-nem folidum album (Hvit ßumtval) adhibetur, qui de Ii-

xi-

6) Cum adipis <5i lardi fuis notisfima fit utili-tas,. menrionem ejusBestie heic facere fupervacaneum cenfeinns.

7) Hunc cafeum frixum, medendi eausfa, ulceiibus frigore eontra-&is »pplicant Lappones,

e Hegno Jlnirnali. *3

xivio cujuscumque cineris, calce, fåle, (quod ut pu.rum fit necesfe non eft) & febo ovis conflatur.

Bos tauvus. Butyrum, dummodo purum fit, omni-um fine dubio oleorum delicatisfimum cenfendum eft. Exvaria tarnen in illo adhibita diligentia 8) varioque peco-rum pabulo fit, ut butyrum ab altero valde interdum di-verfurn deprehendatur. Cum lac, cremor ejus & buty¬rum a quibusdam herbis ingratisfimo fapore infician-tur, 9) fatis elucet delectum esfe habendum herbarum, utiis vefcantur pecudes, qute lac non augeanr modo, Tedpingue & fapidum redda 111.. 10) Ad fidem quoque pro-num eft, ut Au£tor quidam Gallicus edixir, unum genuspabuli plus butyri , alterum plus cafei praebere, quodfiedula fåne inveftigatione dignurn esfet, cum pro diverfaOeconomorum conditione, unum altero posfet utilitarefuperare, Tres flint praecipue la£lis partes: Oleofa fivecremor, unde butyrum oritur, Glutinofa, quae rerrenispartibus compofira ponderofa eft & adftrmgens atque ca-feum praebet, tandem Aquofa five ferum, Cafeus etil efola parte glutinofa originem ducar, tarnen eo fapidiusevadit, quo plures partes oleofe ei admifcentur. Itaquein Batavia aliisque locis cremor ei la£ti infunditur, ex quocafeum optimum volunt conficere,. quod fieri oportet,dum lac adhuc ex uberum calore tepet, fic enim miftaeremori fincero tam prope accedunt, ut pro eo ftepius a

B 3 firau-

8) Buryrum, quod ex Fennonia advehirur, quum foris immundurrifffpius Hr, nuilro minoris, quam aliud quoddam jpflimatur.

9) Fx. causfa : Thlafpi arvenfé, quod adeo injncundum reddit lac».cafeum & butyrum, ur prerium plus quam dirnidio vilius vix deinde proil I is folvarur. Jdem efficiunt Ligußiuin Jevifticum, Euphorbia bcJiofcopia,Soncbus alpinus &c.

10) Id efficiunt,. prsrfer alias, Convnlhria polygonatum, Mehtnpyrumpratctfe, Trifolium prnteufe, fcIla Ena vulgaris, folia & radices Dauciinrota &c.

i4De Matevits Oleojis

fraudulentis vendatur. Cafeo fa£to Holiandi etjam fericremorem defpumare folent, atque butyrum inde parare,quod apud nos quo minus limiliter fiac, nihil impedirevideo, praefertim in Sinolandia ubi ad la&is colle£famcafei parandi causfa largisfima adeft feri copia, quae cui-cumque venienri donatur. In illo fero pcrmultas partesoleofas reftitisfe demonftrat color lagens 8c puls indeconco&a, quae fere eodem eft fapore, ac fr de la£te es-fet parata.

Quod menfe Maji 8c ftatim poft fcenifecia obtineturbutyrum optimum creditur Sc hoc imprimis confervatufacilius. Colorem flavum, (neque ramen nimis fulvum)bonitatis indicium exiftimamus, quem etjam in laudatisfi-mo n-oftro butyro Hellingico reperimus. Temporis cur-fu butyrum eadem ratione ac cetera olea ingratum 8c fa-nitati inirnicum evadit. In Ephemeride Legari Anglici Vr-telocke memini me legisfe niodum emendandi butyrumvetus multo fimplicisfimum. Vitelocke convivio quodamAnglorum more parato Reginam CHRISTiNAM exce-pit, quae cum inter alios cibos Anglicanos, butyrum et¬jam, quod recenrisfimum videbatur, adesfe mirata rogas*fet, quo artificio tam diu pofl iter ex Anglia confervariporuisfet, ille refpondit butyrum recentis faporem recu-perare, Ii la£ti, adhuc ex liberum calore tepenti, immit-ritur Sc hoc modo per no£Iis fpatium remanet. Rationemautem confervandi butyrum, quae non fallit, a M. R. D.Do£tore 8c Profesfore Lostbom accepi. Si enim butyriplenum vas, in quo nullae pateant rimae, deponitur in a-qua frigida, quae quotidie muratur ; ita fapor butyri re-tinetur, ut recens femper vidéatur.

Prof. Berch Senior experimenta inftituit in butyroconficiendo , quae in A&is Holm, ann. 1745 & J74Ö legiposfunt. Cum de ipfo lafte dulci butyrum extraxit, e-jus-

e liegno 'Anmaltv *5

jusdemque feri cremorem in butyrum iterum agitavit,mulro plus butyri impetravit, quam ex aequali lactis co-pia modo vulgari foler confici. Lac vaccae nuper par¬tum enixse valde renne Sc butyri parcum reperiit, Prae-terlapüs autem poft partum quibusdam hebdomadibus, mul-to pinguius inventum eft, quam umquam poftea evaferir.Hacc ejus experimenta opinionem etjam communem ad-firrnarunt, quod fcilicer lac in vafibus latis plus butyri,quam in anguftioribus praeberer. Mirum quoddam in A-£tis Holm. narratur tempore aeftivo an. 1758, ubi calorplus folito increverar, accidisfe. Cremor enim, antea li¬cet optimus, dum in butyrum ageretur, adeo corruptuseft Sc odore ingrato infeétus , ur ne fues quidem eo ve-Tci fuftinerent. Haec putredo , quae calori ex motu vehe-menti au£to, tribuenda videtur, tandem injecfto aluminefublata eft, Sc humidiore denique rempeftate orta, nonamplius evenit. Qui butyri copiam optar, cremorem noncito coagulari finar. Obfervavit Prof. Gadd, in camerisubi lac fervatur, calorem non ultra vigelimum tertiumgradum augeri oportere. Si enim lac nimis cito coagu-latur, crernor a fero non fatis fepararur. Hacc praccipuacausfa eft, cur minus butyri praebeat Norrlandorum lacFilmjölk appellata.

Neminem lätet, quam laboriofus fit Sc moleftus vul¬garis buryrum conficiendi modus, cui incommodo me-dendi causfa in Ephemeride Oeconomica fuadetur, ut ea-dem machina, quae veru cireumagit, huic fini ferviat. Idita fieri dicitur , ut veflis ferrea maximae roroe adfixa du¬ss perticas alternas tollat, quae deinde fumma vi in vas,cui lac live cremor ineft, relabuntur. Mihi vero fimpli-cisfima ratio vfderur, li veélis centro rotae ad fixa , apiceflecfitur eodem modo ac veru, qui apex deinde per fo¬ramen baculo quodam magno, applicatur, C non veroprorfus configitur), Hic baculus in vas defcendens ave£ti tolliter & demittitur, bel-

De Materiis Oleofis

BELLUM.

Equus caballus. Pinguedo liquefa&a Oleum Equi di*citur. Pi£tura illa, quae dicitur Email, in Gallia femperfit ad lumen lucernorum, in quibus hoc oleum adhibe-tur. Flammoe fplendore alia olea longe fiiperare narra-tur Sc perparum fumi flagrando edere. Si jugüm praeju«dicatae opinionis cervicibus aliquando excutere valueri-mus, fieret fane ut haec Bellua Sc carne fua Sc oleo in-figne Oeconomiae noftrae incrementum adderet, confilioPerilluftris Sc Generofisfimi Lib. Baronis Cedlrhjelm, cuihic honos meriro rribuitur, ut in errorem vulgatisfimumprimus omnium impetum facere fuftinuerit,

CETE.

Balbena myßicetus omnium, quae capiuntur, Balaena-rum lucrofislima habetur. Oleum, quod e lardo & pin-guedine liquefa£tis paratur, tum in lucernis, tum innume-ris fere opificibus ufum praeber infignem. Lucrum indefacere pifcando complures nationes tentarunt, inter quasHollandica palmam dicitur ceteris praeripuisfe. Noftravero focietas Gronlandica, fruftra recentiori tempore fa-£tis itineribus, ad defperationem jam fere addu£ta eil:.Etil fumtus infinitus huic pifcarui impenditur , tarnen , fifuccesfus adfuerit, multiplici ufura redit; Balaena enimmagnitudine mediocri mille faltem thaleris Imperialibusaeftimatur, Sc ex pinguedine unius foepe navis unica o-neratur.

PI SC ES. Ii)In Praefe£tura Bahufiae lucernae quaedam ufurpantur,

quorum oleum hoc modo paratur tit omnis generis pifci-um

Ii) De A VI BUS heic loqui minus necesfarium duxi, cum pingue-dinis anferinae ufum nemo tarn rudis fit, qui ignoret, 6c cetera aves in

f Regno Animali. i?

um jecura, imprimis, quae fatis pinguia Tunt, in dolioputrefiant, qua masfa deinde co£ta, fubtilior atque lim-pidior pars fupernatans defpumatum in hunc ufum re-fervetur. Pro lino medulla Junci conglomerati 8c ejfaß inufu eft; ut in A&is Holm. narravit Prof. Kalm.

THORACIC! 12)Cyclopterus lumpus in mari Bothnico frequens haud

parum olei co£tus erogat. Aét. Holm.Gasterosteus acnleatus 8c pungitius. In lacubus no-

Uris 8c maribus frequentislimus ad cibum inutilis eft, fedoleum ex eo coquendo extrahere posfumus, quod in lu-cernis ufum prsebet eximium.

ABDOMINALES.Clupea harengus. Cum an. 1760 copiofior hic pifcis

captus eft, quam ut omnis fale condiri aut fumari porue-rit, primum confiderati aliqui cives oleum , divendendi gra-tia, inde coquere cceperunr, q.ui ufus deinde adeo crevitut an. 1781 Gothoburgo 14542 Dolia ad exteros fint ex-portata, noftratibus autem 535 vendita. Hoc oleum,quod certa ratione Balaenarum oleo praeftat, minore quo-que pretio venit. In lucernis jam apud nos fere ubiqueeft introdu&um, licet, uti pleraque alia olea, fumo Tuofaepius fit moleftum, ac nifi in eo tra£lando cautisfimi fu-mus, 8c ipfum effundi 8c res haud raro pretiofas inqui-nando perdere posfit. Diu difputatum fuit, utrum quis-quiliae poft codum oleum mari immitti tuto posfet, an clu-

C peisbac Oeconomiae parte non prseipua quodam utilfrate fe pra? aliis commenda-rerint. Oleum ex luteo frixo ovi Gallins expresfnm in Medicina Éifurpatur.

In AMPHIBIIS coiub-bi natricis, vipera & crotali borridi axungia-rum ufus tantummodo medicus eft.

12) Perca lucioperca axungia, folis calore in oleum liquefa&a, egre»gium torminibus reme diuni inventa eft, ii ftomachus ea iaungitur»

\i* De Mnteriis Ohofs e Regne Anwtili.

«eis ferrorem injiciant porticosque minus profundos reddant; unde Iis quo-que mota fub judice adhuc efU Sed nonne hac quisquilia ign« posiewt«emari ?

INSECTA

HYMENOPTERA.

Apis mtÜifica. Cera primum in confeftlone candelarum locum femperStenuit & in porterum fine dubio retinebir. In his enim candelis nihil de-läderatur, fed tum lumine fulgentisfimo, tum munditie, commoditate &pulchritudine, tum deniqne grato odore teque funt cominendabiles. Nnm-quam Oeconomis nortris nimis incnleari potett, ut Apibus operam impen-dant', qua: neque laborem neque fumtum inngnum portulant, nec aliis ne-gotiis impedimento esfe posfunt. Unum tantuminodo alveare qui hober,.Ii id intaftum reliquerit, tertio anno apum examinibus ad minimum quin-que aut fex inde progeneratas esfe reperiet. Tum fruSum, fi voluerit,patientiae capiat, aut tributum, uti dicitur, exigendo, aut, quod brevisnortra aertas potius fuadere videtur, olvearia aliquot integra, necatis fumofulphnreo Apibus, excipiendo. Si tali modo paucis in initio ert: contenfus,hierum quotannis ei crefcet. Ex uno alveari 3-t2, canrhari mellis, 1-4librae cerae colligi posfunt & quivis, cantharus thaiero fmperiali, qujevisßutem libra feptem thaleris cupreis aertimatur. In fornnci cera liquefceu-do purgatur, & praeter candelas ex illa quoque Iintea' cerata & fimulacra*liupenda cum perfonis fimilitudine , confieiunrur.

Cera flava, quam alba magis ert unguinofa. Color ffavus ex o!eoquodnm orjjtur, quod minns fixum videtur, cum a foTe & rore extrahatur.Pro emplnrtro fola cera flava uti poslumus, Ted praeterea in omnium em-plaftrorum compofitione bafis efh Si cera, nullo alia re admirta, dertil-Jatur, acidum forte obtinetur, una cum materia oleofa, qure butyrum ce¬rae appsllatur, quod Ii herum reétificatur, ut modus loquendi Chemici«eil, oleum limpidum exirtit, cujus flmiliter ac butyri medicus ert ufus.

In regnis Catboücis immenfa cerae copia opus ert, candelarum causfaIbeatis manibus confecrandarum. In Fncyciopsdia hujns mercis decem mil-lia centenariorum Galli ob exteris petere dicuntur. Cum Cntholico haere-Iis adhuc in Svecia floreret, multo erjam vulgatior fuit apum culturn.Quod tum mortuonam causfa fecerunt majores, utinam irtud amore vi-ventium rentare vellemus, ut refte oliquando aerei mellis caelellia dona inufum nortruin convertamus, memores venuftae & concinnx fententi® Vir-gilianae

Jn ttnui labor ot tennis mit gloria — —