Miljan kipina

Maturski rad

Srednjokolski centar Pale

Juni 2011

Periklovo doba1

Miljan kipina

Periklovo doba 2

1.

2. Uvod ....................................................................................................................................................................... 3

3. Formiranje Delskog saveza i prilike u Atini prije Periklovog ulaska u politiku ........................................................ 4

3.1. Borbe sa Persijom i njihove posljedice na stanje u Grkoj ............................................................................. 4

3.2. Stvaranje Delskog saveza ............................................................................................................................... 5

4. Periklovo doba: unutranje borbe, dolazak na vlast i dalja demokratizacija Atinskog ustava ............................... 5

4.1. Periklovo djetinjstvo i obrazovanje ................................................................................................................ 5

4.2. Kimonova politika prevlast ........................................................................................................................... 6

4.3. Kimonova pomod Sparti i njegov pad ............................................................................................................ 7

4.4. Demokratizacija Atinske drave ..................................................................................................................... 8

4.5. Totalni poraz konzervativne stranke .............................................................................................................. 9

5. Drutveno ureenje Atine u Periklovo doba ........................................................................................................ 10

5.1. Poloaj robova u Atinskoj dravi .................................................................................................................. 10

5.2. Znaaj meteka u Atinskom drutvu ............................................................................................................. 11

5.3. Atinski graani ............................................................................................................................................. 11

6. Dravno ureenje Atine u Periklovo doba ............................................................................................................ 12

6.1. Narodna skuptina-Eklesija .......................................................................................................................... 12

6.2. Vijede od 500-Bula ....................................................................................................................................... 14

6.3. Dravni sud-Helileja ..................................................................................................................................... 14

6.4. Kolegijum stratega ....................................................................................................................................... 15

6.5. Kolegijum arhonata ...................................................................................................................................... 15

6.6. Garanti trajnosti demokratskog poretka ..................................................................................................... 16

7. Spoljna politika Atine u Periklovo doba ................................................................................................................ 17

7.1. Pretvaranje Delskog saveza u Atinsku pomorsku dravu ............................................................................. 17

7.2. Nastavak borbi sa Persijom .......................................................................................................................... 19

7.3. Prvi peloponeski rat ..................................................................................................................................... 19

7.4. Atinska politika prema zapadu ..................................................................................................................... 21

8. Izgled Atine i ivot u njoj tokom Zlatnog vijeka; Periklova graevinska aktivnost; intelektualna kretanja .......... 22

8.1. Izgled i obnova grada Atine; Izgradnja atinskog Akropolja .......................................................................... 22

8.2. ivot i obiaji stanovnitva ........................................................................................................................... 24

8.3. Kulturna kretanja u Atini V vijeka p.n.e. ...................................................................................................... 25

9. Poslednji sukobi prije poetka Peloponeskog rata ............................................................................................... 26

9.1. Samski rat ..................................................................................................................................................... 26

9.2. Lini napadi na Perikla ................................................................................................................................. 26

10. Poetak Peloponeskog rata, poslednje godine ivota i Periklova smrt ................................................................ 27

10.1. Poetak rata ................................................................................................................................................. 27

10.2. Prva godina rata ........................................................................................................................................... 28

10.3. Druga godina rata i Periklova smrt .............................................................................................................. 29

11. Periklov privatni ivot i ocjena njegove linosti .................................................................................................... 30

11.1. Privatni ivot ................................................................................................................................................ 30

11.2. Liderske sposobnosti .................................................................................................................................... 31

11.3. Vojne sposobnosti ........................................................................................................................................ 31

11.4. Oratorske sposobnosti ................................................................................................................................. 32

12. Zakljuak ............................................................................................................................................................... 32

13. Literatura .33

Periklovo doba3

Perikle (starogr. , od grkih rijei i to znai okruen slavom, roen oko

495. p.n.e. umro 429. p.n.e.) bio je starogrki politiar, govornik i vojskovoa iz V vijeka p.n.e.

poznatog jo i kao Zlatni vijek, a naroito znaajan za period izmeu Grko-persijskih ratova i

Peloponeskog rata. Vrijeme njegove vladavine (461429. p.n.e.) u istoriji je dobilo ime

Periklovo doba, takoe Zlatni vijek, jer je u doba njegove vladavine Atina bila na vrhuncu svoje

modi. Perikle je iskoristio pobjedu Grka nad Persijancima, kao i jaanje atinske mornarice da bi

transformisao Delski savez u Atinsku pomorsku dravu, a samu Atinu je doveo do najvede modi i

slave u njenoj dotadanjoj istoriji. Za stratega Atine biran je 14 puta uzastopno to nikome do

tada nije uspelo. Na vojnikom planu, Periklovi vojni pohodi imali su kao glavni cilj ouvanje

stratekih interesa Atine i njeno jaanje, kako na kopnu, tako i na moru. Glavnu podrku u

pohodima davala mu je modna atinska mornarica koja je poela da jaa jo od vremena

Temistokla i Kimona. Perikle je bio na elu Atine sve do 429. p.n.e, druge godine Peloponeskog

rata, kada je preminuo kao rtva epidemije koja je tada pogodila Atinu. Perikle je takoe bio

veliki pokrovitelj umjetnosti, knjievnosti i nauke i za vrijeme svoje vladavine pretvorio je Atinu

u sredite kulture i duhovnosti antikog sveta. Podigao je neke od najljepih graevina antikog

sveta (atinski Akropolj sa Partenonom). Takoe je bio pokreta niza zakona u korist naroda, a ti

zakoni su, paradoksalno, uglavnom bili na tetu aristokratije kojoj je i sam pripadao. Njegovi

prodemokratski stavovi najbolje se mogu vidjeti u njegovom Posmrtnom govoru odranom u

ast atinskih vojnika poginulih u prvoj godini Peloponeskog rata. Govor je u potpunosti sauvan

zahvaljujudi Tukididu koji je Perikla nazvao prvim ovjekom Atine.

"Naa mod nije bez dokaza jer postoje sjajna sjedanja na nae uspjehe i najsvjetlije trenutke, zbog kojih de nas slaviti sadanje, ali i budude generacije. Zato ne treba ni Homer da nas slavi, niti

bilo ko drugi njegova zanata, iji stihovi veliaju slavu ali samo na momenat, koja nestaje pred pojavom injenica, zato to smo mi

uspjeli da osvojimo mora i kopna naom hrabrodu ime smo svuda, kao dobro ili kao zlo, ostavili neizbrisive tragove naeg velianstvenog prisustva." - Periklov posmrtni govor, Tukidid

Periklovo doba 4

3.1. Borbe sa Persijom i njihove posljedice na stanje u Grkoj Bitke kod Plateje i Mikale oznaile su kraj borbi sa Persijancima u matinoj Grkoj. Persija je

shvatila da zbog nastalih okolnosti nije u stanju da pokori Grku i da od nje obrazuje persijske

satrapije. Ali to ne znai da je i rat izmeu ova dva naroda bio okonan: on se neminovno i dalje

vodio; jedino je bilo pitanje kakav de vid uzeti vojni sukobi i kojoj de od dveju strana pripasti

ofanziva, a kojoj defanzivna uloga. Persiji je bilo mogude da napusti svaku nadu na neposredno

osvajanje Grke, a da ipak sauva zajedniku granicu sa ovom zemljom, da zadri posjede na

Balkanskom poluostrvu, u Maloj Aziji i na ostrvima. Zbog toga je bilo nezamislivo da de Persija

napustiti svaku borbu. Pa ipak, ona je u Grkoj pretrpjela tako teke udarce, da je glomaznom

ustrojstvu njene imperije, sa nepreglednom teritorijom i arolikom vojskom, oigledno bio

potreban izvjestan predah, kako bi okupila svoje snage i pripremila se za novi napad. Meutim,

Grka joj nije dozvolila takav predah. Jednostavno nije prestala da se bori, ak ni za krade

vrijeme; tavie, umjesto da se brani, postala je agresivna. Postavila je sebi za cilj da potisne

Persijance opet u Aziju i da im onemogudi neposredni kontakt sa Egejskim morem. A ovaj njen

vojni plan podudarao se sa nacionalnim stremljenjima jer im je prije svega bilo stalo da povrate

nezavisnost grkim gradovima du egesjkih obala. Takoe, Grko-persijski ratovi su imali za

posledicu i izmjenu snaga meu samim polisima u

Grkoj.

Prije nego to je poeo rat, Sparta je bila prva

politika i vojna sila u Grkoj; ona je, zajedno sa

Atinom koja je dolazila odmah iza nje, imala prvu

rije u stvarnom voenju rata. Ali, Sparta nikako nije

bila podesna da rukovodi operacijama koje su se

odvijale uglavnom na moru i na periferiji grkog

svijeta. Takav rat je zahtjevao prilagodljiviju i ivlju

dravnu organizaciju od one koja je postojala u

Sparti. Sparta je raspolagala ogranienim vojnim

snagama (zbaog malobrojnosti spartarijata), te nije mogla da ih u velikom broju alje na razne

strane. Zbog stanja u zemlji i postojedeg odnosa prema helotima i perijecima, bila je prinuena

da u okviru svojih granica zadri velike vojne rezerve, u stvari vedinu onih spartijata koji su inili

sr njene vojske. I konano, Sparta je bila zemljoradnika i kontinentalna kraljevina: njena

sredstva su bila ograniena, a bez velikih novanih izdataka se nije mogao uspjeno voditi

nijedan rat na moru ni na periferiji grkog svijeta. Sve je to zajedno neminovno prisililo Spartu

da se odrekne vodede uloge u borbama protiv Persije. Ali, bez voe se nije moglo, a jedina

I jo ne zaboravite da, ako vaa domovina

ima najslavnije ime u celom svetu, to je

zato to nikad nije ustuknula pred

nevoljom; zato to je dala vie ivota i

uloila vie truda u rat nego bilo koji drugi

grad, to je osvojila za sebe mod najvedu

od svih, i ta uspomena de ostati zauvijek

da nas podsjeda na te slavne trenutke. -

Periklova treda oracija kako je zapisuje

Tukidid

Periklovo doba5

zemlja koja je bila u stanju da preuzme ovu ulogu bila je Atina. Atina se skoro prirodno

nametnula kao lider: imala je slavu pobjednika nakon slavnih borbi na Maratonu i Salamini,

najjau flotu u grkom svijetu, dovoljno novca i velike ljudske potencijale. Zbog toga nije udo

to je Atina prieljkivala da stane na elo borbe protiv Persije i to joj se ta elja ostvarila.

3.2. Stvaranje Delskog saveza Iako matina Grka, odnosno gradovi na Balkanskom poluostrvu, nisu bili mnogo zainteresovani

za ovu borbu, ona je za ostrva i gradove u Maloj Aziji znaila pitanje ivota i smrti. Zbog toga su

ti dijelovi Grke ivo uestvovali u vojnim poduhvatima protiv Persije, te su pod vostvom Atine

obrazovali pomorsku konfederaciju sa sreditem na Delosu-savez iz koga de se roditi velika

atinska pomorska drava. Osniva Delskog saveza bio je atinski dravnik Aristid. Pravila ovog

saveza bila su da svaki saveznik mora uestvovati u ratu i imati svoga predstavnika u savjetu lige

i da svaki od njih moe poloiti novac, umjesto da stavi na raspolaganje ljude i brodove. Kada se

uzmu u obzir ovakvi uslovi jasno je zbog ega je vostvo pripalo Atini. Samim tim to je

raspolagala vedim vojnim i materijalnim sredstvima nego ostali saveznici, obezbjedila je sebi

vedinu glasova u savjetu. Jedino je ona imala dovoljno ljudi i energije da novac svojih saveznika

pretvori u brodove i vojnike u sluaju da oni ne budu voljni ili u modi da uestvuju u ratu.

Glavnu odgovornost su snosili Atinjani te je prirodno to je njihova uloga bila srazmjerna

njihovoj odgovornosti. Djelovanjem Delkog saveza od Persijanaca su oideni Egejsko more,

Helespont i Mramorno more, te Karija, oblasti juno od Jonije, oko ostrva Rodosa. Maloazijski

Grci su postali slobodni od persijske vlasti te su se pridruili Delskom savezu.

Na unutranjem planu u Atini se tokom ovog perioda sukobljavaju dvije frakcije: aristokratska

koju zastupaju Aristid i Kimon i koja se zalagala za prijateljstvo sa Spartom i kurs umjerene

demokratije i mijeanog ustava, i druga, koju zastupaju Temistoklo i Efijalt, koja se zalagala za

radikalnu demokratiju i otro suparnitvo sa Spartom dok su opasnost od Persije stavljali u drugi

plan. U drugoj polovini V vijeka p.n.e. drugi kurs de odnijeti pobijedu. Njen najvedi zastupnik,

Perikle, povede Atinu u doba najvede modi i procvata.

4.1. Periklovo djetinjstvo i obrazovanje Perikle se rodio u demi Holargos sjeverno od Atine oko 495. p.n.e. Njegov otac, Ksantip, bio je

poznati atinski politiar i vojskovoa s poetka V vijeka p. n. e, poznat i po tome to je doprinjeo

u osuivanju Miltijada zbog neuspele vojne intervencije na ostrvo Paros 489. p.n.e. Ksantip je

bio ostrakovan i protjeran iz Atine 485. p.n.e, ali pet godina kasnije se vratio u Atinu i na elu

atinske vojske izvojevao pobjedu nad Persijancima u bici kod Mikale, avgusta 479. p.n.e.

Periklova majka zvala se Agarista i bila je lan slavne ali kontroverzne atinske aristokratske

Periklovo doba 6

porodice Alkmeonida. Agaristin ukudeda je bio tiranin iz Sikiona, Klisten. Njen ujak, koji se

takoe zvao Klisten, bio je reformator atinskog politikog sistema i jedan od glavnih osnivaa

atinske demokratije.

Otac Istorije, Herodot, koji je ivio u isto vrijeme kad i

Perikle, kao i istoriar Plutarh iz Heroneje, kau da je

njegova majka, Agarista, nekoliko dana prije Periklovog

roenja, sanjala da je rodila lava. Jedno od tumaenje

te anegdote je da lav znai mod i slavu, meutim, pria

moe biti i aluzija na navodno udan oblik Periklove

glave, glavne mete komiara tog vremena. U prilog ovoj

tvrdnji navodi se i injenica da je Perikle na svim

bistama bio prikazivan sa ljemom na glavi, meutim,

ljem je samo bio simbol njegovog vojnikog ina,

stratega.

Perikle je pripadao atinskom plemenu Akamantis

( ). Bogatstvo i drutveni poloaj

njegove porodice omogudili su mu da se zadovolji svoju

e za znanjem i uenjem. Imao je sredu da bude i

uenik nekih od najslavnijih i najmudrijih ljudi njegovog

vremena, kao to su Zenon iz Eleja (juna Italija),

osniva elejizma, Protagora ili pak Anaksagora iz

Klazomene (Mala Azija), veliki Periklov prijatelj koji ga

je nauio smirenosti i samokontroli to su bile neke od

glavnih karakteristika Periklove politike linosti. Takoe

je uio i muziku od najboljih muziara njegovog vremena

kao to su bili Damon i najvjerovatnije Pitoklid.

4.2. Kimonova politika prevlast Perikle ulazi u politiku 472. godine p.n.e. kada je finansirao prikazivanje Eshilove drame

Persijanci u obliku liturgije na Dionizijskim igrama, pokazavi da je tad bio jedan od najimudnijih

graana Atine. S druge strane, finansiranjem ovog djela Perikle je izrazio i svoju podrku

Temistoklu u borbi protiv Kimona, s obzirom da drama prikazuje uvenu Temistoklovu pobedu

kod Salamine. Meutim, Periklova podrka Temistoklu nije bila dovoljna. Zahvaljujudi podrci

Sparte i oligarhijskog pokreta Temistokle je ostrakovan iz Atine. Otiao je u Arg gdje je radio

protiv Sparte, a paradoksalno poslednje godine ivota proveo je u Persiji gdje je na upravu

dobio tri grada, istoj Persiji iju je mod tako slavno slomio kod Salamine. Nakon Temistoklovog

ostrakovanja najugledniji ovjek Atine postaje Kimon. Kimonova prospartanska politika bila je

vie nego oigledna. Svuda-u narodnoj skuptini, u sudu i areopagu Kimon je hvalio spartanski

Periklova bista, rimska kopija rada grkog vajara Kresilasa, Vatikanski

muzej, Rim

Periklovo doba7

poredak i pretpostavljao ga atinskom. U svemu imitirajudi Spartance ak je i svome sinu dao ime

Lakedemonije. Popularnost je stekao prije svega zbog izvanrednih vojnih uspjeha. Za Atinu je

osvojio Skiros, odnio je pobjedu nad preostalim

persijskim garnizonima na trakim obalama, i 469.

godine p.n.e. je potukao persijsku vojsku i flotu kod

uda rijeke Eurimedonta. Sa Kimonom na vlast dolazi

i oligarhijska elita koja nastoji da povrati ureenje

prije Solonovih i Klistenovih reformi. U Atini jo uvijek

funkcioniu demokratske ustanove poput narodne

skuptine ali je njihov rad bio pod strogom kontrolom

areopaga koji je predstavljao glavni oslonac u

politikoj prevlasti atinske oligarhije.

Vostvo demokratske stranke u ovom periodu ne pripada jo uvijek Periklu nego Efijaltu. On je

u cijelosti usvajao politike ideje Temistokla i bio veoma istaknuti grki orator. Platon ga je

okarakterisao kao ovjeka koji je opio demos prevelikom slobodom. Istorijski razvoj Atine kao

velikog centra robne proizvodnje i trgovine, kao pomorske drave, odvijao se tako da su se njeni

putevi i putevi konzervativne Sparte morali razidi. To su uvidjeli i neki Atinski aristokrati. Izgleda

da je mnogima od njih postalo jasno da je vlast oligarhijske grupacije privremena pojava i da u

Atini bududnost pripada demokratiji.

4.3. Kimonova pomo Sparti i njegov pad Godine 465. p.n.e. u Sparti dolazi do katastrofalnog zemljotresa nakon kojeg su heloti digli na

oruani ustanak. Naroito opasnu formu ustanak je poprimio u Meseniji. Stanovnici ove oblasti

su oduvijek mrzili Spartance i paniku nastalu nakon zemljotresa uvidjeli su kao dobru priliku da

se oslobode njene vlasti. Meutim, zahvaljujudi spartanskoj vojnikoj organizaciji kralj Arhidam

je brzo obuzdao pobunu ali odbjegle helote koji su se uvrstili na planini Itomi nije mogao da

savlada. Poloaj je postao toliko ozbiljan da su Spartanci zatraili pomod od Atine. Kimon je

uspio ubijediti narodnu skuptinu da poalju pomod Sparti, i sam je stao na elo 4000 hoplita

koji su upudeni na Itomu. Iako su Atinjani u opsadama bili mnogo iskusniji od Spartanaca, i oni

su se pokazali nemodni da slome ustaniki otpor. Spartanci su posumnjali da su atinski vojnici

stupili u pregovore sa opsjednutim Mesencima i da uz njihovu pomod izvre demokratski

prevrat. Tako Itoma nije osvojena. Sparta je direktno saoptila Atinjanima da joj vie nije

potrebna njihova pomod. Od svih spartanskih saveznika okupljenih na Itomi jedino su Atinjani

opozvani. To je znailo veliko ponienje za Atinu pa je politika prijateljstva sa Spartom

oligarhijske grupacije u Atini doivjela potpuni neuspjeh.

U Atini poslije toga Efijalt sa Periklom pokredu sudski spor protiv Kimona zbog nanesene uvrede

atinskoj dravi. Kimon se na kraju oslobodio svih optubi ali je njegov politiki poloaj postao

veoma nepovoljan. Zbog toga Kimon ponovo pokuava da krene onim putem na kome se

osjedao najsigurnijim, putem novog rata protiv Persije. Upravo u to vrijeme u Egiptu je izbio

ustanak protiv persijske vlasti. Atinjani su poslali ogromnu vojsku i flotu od 200 brodova u

Slavnim herojima cio svijet je grob; u

dalekim zemljama koje se navode u

njegovom epitafu na stubu, urezan je

nepisani sveti epitaf u grudima svakog

ovjeka, epitaf koji ni jedan kamen ne

moe da sauva osim samog srca. -

Periklov Posmrtni govor kako ga je zapisao

Tukidid

Periklovo doba 8

Egipat da pomognu ustanicima. Vojsku je predvodio Kimon. Jedan dio atinske vojske borio se na

Kipru, drugi dio na fenianskim obalama ali je vedina bila iskrcana na teritoriju Egipta. Odlazak

Kimona iz Atine samo je jo vie ubrzao ruenje starih aristokratskih skupina u Atini.

Efijalt i Perikle pokredu niz sudskih procesa protiv lanova areopaga (optube poput

podmitljivosti, podrivanja demokratije, utaje dravnog novca). Time je poljuljan ugled ovog

vijeda pa je 462. godine p.n.e. narodna skuptina donijela zakon protiv areopaga kome su

oduzete sve funkcije osim nekih simbolinih sudskih ovlatenja kao to su recimo suenja u

nekim vjerskim prestupima. Ovim dogaajima poinje period radikalne demokratije u Atini.

4.4. Demokratizacija Atinske drave Poslije ubistva Efijalta vostvo u demokratskoj stranci preuzima najznaajniji starogrki

dravnik, Perikle. Popularnost meu narodom zasluio je svojim linim vrlinama, potenjem,

nepotkupljivodu, te izvrsnim oratorskim i dravnikim vrlinama. Kimonovim povratkom stanje

se nije izmjenilo. Ubrzo nakon njegovog povratka u Atinu kanjen je ostrakizmom. Kimonov pad

predstavljao je veliku Periklovu politiku pobjedu. Posle Kimonovog ostrakovanja Perikle

nastavlja da sprovodi niz mjera u cilju daljeg demokratizovanja atinske drave. Te reforme nisu

bile iznenadne i radikalne tipa

Solonovih ili Klistenovih. Glavni cilj je

ved bio postignut: uticaj oligarhijskih

pristalica je sruen, vrhovna vlast je

prela u ruke atinskog demosa koji je

dobio potpuna politika prava i

pristup svim dravnim

magistraturama.

Formalno, Solonov cenzus je jo uvijek

postojao (prema Solonovim

reformama poloaj arhonta je bio

dostupan samo prvim dvjema klasama,

a poloaj u vijedu 500 prvim trima). Ovaj zakon je zaobien na taj nain to je pri izboru

arhonata i drugih slubenika postavljano samo usmeno pitanje kandidatu da li ima odgovarajudi

cenzus. Pri tome nijedan kandidat, ma koliko bio siromaan, nije odgovarao negativno. Tako je

utvrivanje cenzusa prilikom izbora svedeno na formalnost.

Predstava atinskog novca sa slikom boginje Atine na licu i sove s maslinovom granicom na naliju. Od 449. godine p.n.e. svi lanovi

Delskog saveza mogli su koristiti samo atinski novac.

Periklovo doba9

Drugi primjer demokratizacije drutva jeste

rasprostranjenost obiaja da se itav niz dunosti

biraju kockom a ne glasanjem kako su birani ranije.

Izuzetak su bile funkcije stratega i funkcije za koje je

bilo potrebno struno znanje. Ovakav nain odabira

bio je, prema Periklu, veoma demokratian.

Popunjavanjem magistratura kockom bila je iskljuena

mogudnost prethodnog uticaja na birae, ime su se

ranije u velikoj mjeri sluili bogati ljudi. Donjet je i

zakon po kome su siromani graani mogli

prisustvovati pozorinim predstavama i pri tome im je

ispladivana jedna vrsta finansijske pomodi. Konano, u

interesu siromanog demosa i njihovog angaovanja u

politiku Perikle uvodi platu za obavljanje dravnih

funkcija. Plata od 2 obola je upoetku ispladivana

samo lanovima helileje, tj. suda, da bi se kasnije

proirila i na lanove vijeda 500. Pladanje rada na

dravnim dunostima obezbjedilo je masi atinskih

graana realnu mogudnost da aktivno iskoriste svoja

politika prava. Od onda je svaki, pa i najsiromaniji

graanin Atine bez opasnosti mogao da sve svoje vrijeme posveti dravnom poslu, a uede u

radu suda za mnoge graane postalo je izvor sredstava za ivot. Siromanim graanima donekle

je ostao nedostupan samo poloaj stratega, ne zbog zakonskih ogranienja nego zato to se

funkcija stratega nije pladala pa su je mogli vriti samo bogati graani.

Najradikalniji zakon je bio iz 451. godine p.n.e. kada je ogranieno atinsko dravljanstvo samo

na graane kojima su oba roditelja bili Atinjani. Prerastanje Atine u vodedi ekonomski, politiki i

kulturni polis Grke uinilo je da ona postane privlana taka za graane drugih gradova;

povlastice koji su uivali atinski gradjani kod drugih su prirodno izazivale elju da se orode sa

Atinjanima ili na bilo koji drugi nain ukljue u njihove redove. Zato je Perikle u interesu svojih

sugraana donio zakon po kome su graani samo osobe iji su oba roditelja punopravni

Atinjani. Sutina zakona najjasnije se ispoljila 444. godine p.n.e. kada je egipatski vladar

Psametih poslao na poklon atinskom demosu 40 000 merica ita. Tako je osjetno bio manji broj

onih koji imaju pravo na dobijanje ita a povedan je dio koji pripada punopravnim graanima.

Ali atinsko drutvo nikako nije ostalo zatvoreno pred strancima. Graansko pravo je esto

dodjeljivano istaknutim pojedincima doseljenih iz drugih gradova koji se esto ubrzo osjedaju

kao roeni Atinjani.

4.5. Totalni poraz konzervativne stranke Iako poraena, konzervativna stranka je nastavila sa radom. Njen voa je postao Tukidid iz

Alopeke. On je optuio Perikla za troenje novca iz javne kase na graenje velikih arhitektonskih

Sad je dolo vrijeme kad je Perikle uzeo u

svoje ruke Atinu i sve to je Atinjanima

pripadalo: prihode, i vojsku, i mornaricu, i

ostrva, i more, i veliku vlast koja se

prostirala ne samo nad Helenima nego i

nad varvarima, i hegemoniju koja je

stajala pod zatitom podlonih naroda,

pod zatitom prijateljstva mnogih kraljeva

i saveza sa mnogim vladaocima... Mod nad

ljudima nije mu davala samo prosta snaga

njegove rjeitosti, nego i ugled to ga je

stekao svojim ivotom i povjerenje u

njega, jer svako je znao da se on ne moe

podmititi nikakvim poklonima i novcima.

Mada je on Atinu od velkiog grada uinio

najvedim i najbogatijim gradom, i mada je

svojom vladu nadmaio mnoge kraljeve i

knezove, od kojih su ga neki postavili i za

staraoca svojim sinovima, ipak on svoje od

oca naslijeeno imanje nije ni za jednu

jedinu drahmu povedao. Plutarh,

Paralelne biografije

Periklovo doba 10

projekata. Isprva, Tukidid je uspio da okrene javno mnenje protiv Perikla, ali ne zadugoPerikle

je odmah obedao da de izgradnju Akropolja platiti sopstvenim novcem, ali pod uslovom da

njegovo ime bude uklesano na graevinama. Ovaj Periklov govor narod je nagradio velikim

aplauzom, a politiar Tukidid je doivio veliki politiki poraz. Dvije godine kasnije, 442. p.n.e,

Tukidid je ostrakovan i protjeran iz Atine na deset godina. Od tada, pa sve do svoje smrti 429.

godine p.n.e. Periklo je neprikosnoveni vladar Atine koja je za njegovo doba doivjela najvedi

unutranji procvat.

Vano je napomenuti da Periklova vlast nije poivala na nekim vanrednim ovlatenjima ili

mogudnostima van zakona. Jedina funkcija koju je obavljao jeste funkcija stratega. Na nju je

biran svake godine od 449. p.n.e. pa do svoje smrti (sa izuzetkom 443. g. p.n.e.). Njegova

vladavina je poivala na bezuslovnom povjerenju atinskih graana i sjajnim govornikim

sposobnostima kojim je uticao na odluke narodne skuptine pa ga je atinski demos pratio i u

podvizima koji prividno nisu bili u njegovoj koristi. Tako je, po rijeima istoriara Tukidida Atina

bila samo po imenu demokratija, dok je u stvarnosti bila grad jednoga ovjeka.

Cjelokupno stanovnitvo Atike dijelilo se na tri skupine: punopravne atinske graane, strance

odnosno meteke i robove.

5.1. Poloaj robova u Atinskoj dravi Robovi su bili ljudi bez line slobode. Vedinu robova su inili varvari, npr. Skiti, ali bilo je i robova

Grka. Robovlasnici su slobodno raspolagali robovima kao linom imovinom. U svakom trenutku

su ga mogli prodati, osloboditi, fiziki kanjavati. Ubistvo sopstvenog roba je bilo dozvoljeno,

tek krajem V vijeka p.n.e. je bilo ogranieno zakonom. Ubistvo tueg roba pladalo se

materijalnom nadoknadom. Ukoliko je svjedoio na sudu roba su prvo ibali jer se vjerovalo da

ne moe da istupi na sud kao slobodan graanin. U Atini je svakoga mjeseca odravana pijaca

robova. Cijena roba bila je razliita; ista fizika snaga bila je jeftinija dok su robovi zanatlije bili

puno skuplji. Postojali su privatni i dravni robovi. Dravni robovi su obavljali funkcije glasnika,

uvara reda i mira, upravnika zatvora, uvara dravnog arhiva i sl. Bili su u mnogo boljem

poloaju od privatnih robova; bilo im je dozvoljeno da imaju svoj dom i porodicu, kao i da u

izvjesnoj mjeru posjeduju linu imovinu. Privatni robovi su bili u vlasnitvu slobodnih ljudi, bilo

atinskih graana, bilo meteka (iako je robova pod vladu meteka bilo veoma malo). Uglavnom

su korideni u ekonomiji. Privredna djelatnost atinskog graanina zasnivala se na robovskom

radu. Ako je Atinjanin posjedovao zanatsku radionicu (ergesteriju) radnici su mu bili robovi, ak

je i rukovodilac radova bio njegov povjerljivi rob. Ako se bavio trgovinom, rob mu je bio desna

ruka. Ukoliko je posjedovao neku vrstu mjenjanice ili banke, cjelokupni posao su mu vodili

robovi. U tome se vidi poboljanje poloaja robova u Atini V vijeka p.n.e., ako ne u pogledu

pravnog statusa, onda bar po drutvenom i ekonomskom znaaju. Mali broj robova sluio je kao

Periklovo doba11

kudna posluga ili kao privatni uitelji. Bilo je, nesumnjivo, i drugih robova nie vrste, u pravom

smislu obespravljenih bida i teglede stoke, kao oni robovi koji su na stotine propadali u

laurijskim rudnicima srebra, gdje su duge godine provodili na tekom radu. Ali takvi robovi se

nisu viali u gradu Atini. ivot robova zaposlenih u trgovini i zanatstvu nije se mnogo razlikovao

od ivota ostalog stanovnitva. Mnogi od njih, okretnih u poslu, uspjevali su i da dobiju i zaslue

slobodu. Na atinskim ulicama je bilo teko razlikovati robove i strance od pravih graana, zato

to su se sve klase oblaile na slian nain. Iako je u doba ekonomskog procvata Atine bilo

nesumnjivo mnogo robova, oni nikad nisu dostigli cifru robova u starom Rimu. Takoe, u Atini

nije bilo puno ogromno bogatih krupnih robovlasnika. Najbogatiji robovlasnici posjedovali su

najvie 80-100 robova. U Atini u V vijeku p.n.e. od otprilike 150 000 stanovnika 70 000 su bili

robovi.

5.2. Znaaj meteka u Atinskom drutvu Meteci su bili stranci doseljeni u Atinu, i njihovi potomci, koji nisu uivali politika prava.

Posjedovali su linu slobodu i imovinu, kao i lina

prava, kao recimo, pravo na brak, ali su bili duni da

pladaju porez i da slue u atinskoj vojsci. Tokom

Periklovog doba stranci su postajali sve brojniji i sticali

su sve vedi znaaj u drutvu. Atinski politiari su

namjerno u grad privlaili meteke. Sami atinski

graani bili su prezauzeti obraivanjem zemlje i

javnim poslovima, da bi mogli mnogo vremena

posvetiti trgovini i zanatstvu. Zbog toga su stranci,

bududi da nisu imali nikakvu drugu profesiju ni

interesovanja, sem za trgovake poslove, postali

inilac koji je vie nego bilo koji drugi doprinjeo

izuzetnom ekonomskom razvoju Atine u ovom

periodu. Pod njihovom kontrolom su uglavnom bile

neke vrste primitivnih banaka, pojedine zanatske

radionice i dio trgovakih brodova. Postojalo je ipak

neto to je za njih bilo nepovoljno: nisu mogli da

posjeduju zemlju na teritoriji Atike. Meteka je u Atini Periklovog doba bilo izmeu 20 i 30

hiljada.

5.3. Atinski graani Atinski graani su bili najprivilegovaniji sloj stanovnitva koji je uivao puna privatna i politika

prava. Stara podjela graana u Atini na aristorkatiju (eupatride) i obian narod (demos) odavno

je izbrisana Solonovim i Klestenovim reformama. Svi atinski graani su bili jednaki pred

zakonom. Atinjani su bili podijeljeni na deset teritorijalnih fila. File su dalje dijeljene na tri tritije

(Asti-podruije grada, Mezogejon-brdsko podruije i Paralija-obalsko podruije). Tritije su se

dijelile na atinske optine koje su se zvale deme. Na taj nain su graani bili izmjeani i u jednoj

Atinska posuda sa predstavom trijere, ratnog broda. Trijere su predstavljale

okosnicu atinske pomorske modi, a grnarski proizvodi vana izvozna roba.

Periklovo doba 12

fili su se nalazili ljudi razliitih profesija (seljaka, trgovaca, zanatlija, politiara) sa razliitih

podruija te su graani primorani da imaju zajednike interese u politikom ivotu i da zajedno

doprinose njihovom ostvarenju. Svaka fila je imala svoj spisak graana u koji su ukljuivana i

djeca po roenju. Susjedno ostrvo Salamina, iako u okviru granica atinskog polisa, nije bilo

obuhvadeno ovom podjelom nego su njeni graani, doseljeni Atinjani, pripadali atikim filama iz

kojih rodom potiu. Svi atinski graani su bili duni da pladaju porez i da se odazovu pozivu u

rat. Za bogate graane postojale su i posebne dunosti koje su se zvale liturgije, tj. dunost

najimudnijih graana da o svoj troak organizuju pozorine predstave i opreme pojedine

brodove za atinsku flotu. U ivotu Atine ene nisu igrale onakvu ulogu kakva im je pripadala u

vrijeme kada u je u Atini i Joniji vladala aristokratija i kakvu su jo uvijek imale u Sparti i

aristokratskim polisima. Bila su prola vremena njihovog politikog uticaja i njihove umjetnike

djelatnosti. Iako je Atina svoje bogatstvo zasnivala na trgovini i zanatstvu vedi dio Atinjana bavio

se poljoprivredom, uglavnom uzgojem maslina i vinove loze. Gradsko punopravno stanovnitvo

uglavnom je bilo zaposleno u dravnoj upravi ili na velikim graditeljskim radovima koji su

preduzeti u Periklovo doba. Meutim, znatan broj njih je imao i ueda u trgovini ili je

posjedovao malu zanatsku robovsku radionicu, ergesteriju.

Na unutranje dravno ureenje Atine uticala je njena ambiciozna spoljna politika. Uglavnom su

nie klase, graani koji su se bavili moreplovstvom, trgovinom i zanatstvom, vodile ovakvu

politiku i neprestalno je razvijale. Oni su bili gospodari situacije, te su u duhu ekstremne

demokratije sve javne institucije prilagoene njenim zahtjevima. Glavno dostignude Atinskog

dravnog poretka jeste upravo pojava tog novog oblika vlasti, do tada nepoznatog svijetu-

demokratije. Bolje redi robovlasnike demokratije jer se peat klasne ogranienosti koji je

karakteristian za sve robovlasnike drave te epohe odraavao i na dravno ureenje

demokratske Atine. Broj punopravnih graana koji su uivali puna politika prava i uede u

radu narodne skuptine bio je poprilino mali, svega 15-20 procenata jer ni meteci ni atinske

ene i djeca, a i da ne govorimo o robovima, nisu imali politikih prava. To je razumljivo jer i u

savremenim evropskim zemljama stranci, ni djeca, nemaju puna politika prava, a i ene su ga

dobile relativno kasno (tek u XX vijeku).

6.1. Narodna skuptina-Eklesija Dravnom uredjenju Atine u cjelini, onakvom kakvo se ono formiralo za vrijeme Periklovog

ivota karakteristiku je davalo prije svega to to je puna zakonodavna, izvrna i sudska vlast

pripadala svim punopravnim graanima koji su bili organizovani u narodnu skuptinu-eklesiju.

Narodna skuptina svoja vrhovna prava nije ni na koga prenosila, ved ih je koristila neposredno.

To pitanje se uopte nije ni postavljalo pred atinske graane, jer su svi bez tekode mogli

smjestiti na trgu svoga grada. Tu su se graani okupljali otprilike svakih deset dana radi

raspravljanja o najvanijim dravnim poslovima. Zbog toga se atinska demokratija naziva i

Periklovo doba13

direktna za razliku od savremenih predstavnikih demokratija gdje se pravo odluivanja svih

graana prenosi na ogranienu grupu. Pravo ueda u narodnoj skuptini uivali su svi

punopravni mukarci koji su navrili 20 godina ivota.

Svakom uesniku skuptine bila je zagarantovana

sloboda govora i zakonodavna inicijativa. Svaki je

mogao da istupi sa bilo kakvim prijedlogom, kritikom

svakog slubenog lica ili ved prihvadene i sprovedene

mjere, svakog zakonskog prijedloga. Raspolagajudi

neogranienim pravima, ona je prema svome

nahoenju, prema prijedlogu svakog od svojih

uesnika, mogla da pretresa o bilo kojem pitanju,

bilo da je ono spadalo u djelokrug sudstva ili se radilo

o nekoj mjeri ije sprovoenje spada u nadletvo

magistrata. U praksi narodne skuptine od najvedeg

znaaja su bili slededi poslovi: donoenje

najraznovrsnijih zakona, izbor stratega i drugih viih

vojnih funkcionera, objava rata, zakljuivanje

ugovora o miru, sklapanje saveza sa drugim polisima,

pitanja spoljne politike, dodjeljivanje prava

graanstva, primanje rauna viih slubenih lica,

pretresanje i donoenje dravnog budeta. Sva

pitanja rjeavana su javnim glasanjem, dizanjem

ruke. Tajna glasanja primjenjivana su samo u izuzetnim sluajevima, npr. prilikom ostrakizma. U

takvim sluajevima glasalo se sputanjem raznih kamenida u urnu. Odluke narodne skuptine

unoene su u zapisnike. Zapisnici su uvijek poinjali formom: Odluili su vijede i narod. Zatim

su unosili kojoj je fili pripadala pritanija, ko je bio sekretar, ko je predsjedavao i koji je govornik

predloio ovo ili ono.

Ali od onih koji su ulazili u sastav skuptine bilo je i onih koji nisu raspolagali stvarnom

mogudnodu koridenja svojih prava. Pojedini graani koji su ivjeli od svoga rada nisu bili u

stanju da svakih 10 dana po vie asova provedu na Pniksu gdje je zasjedala narodna skuptina

iz ekonomskih razloga. Jo manje mogudnosti za to imali su atinski seljaci. Da bi posjetili

narodnu skuptinu morali su da dou u grad. U periodu intezivnih poljskih radova mali broj

seljaka mogao je sebi da dozvoli da napusti polja. Zbog svega ovog, iako je cjelokupni broj

punopravnog atinskog graanstva iznosio otprilike 30 hiljada ljudi, broj uesnika u narodnoj

skuptini izgleda da nije prelazio 2-3 hiljade, a samo u nekim naroitim sluajevima okupljalo se

vie graana. Neposredno uede u narodnoj skuptini graani su shvatili kao pravo, a ne kao

obavezu. Zbog toga, ako neki od graana nije dolazio na zasjedanje narodne skuptine,

smatralo se da taj na neki nain prenosi svoje pravo na prisutne i odluke narodne skuptine

imale su zakonsku snagu nezavisno od broja graana koji su ih donijeli. Tako se nekada deavalo

da je atinska skuptina, naroito u doba Peloponeskog rata, esto donosila potpuno sluajne

Mi imamo takvo politiko ureenje koje

se ne povodi za pravnim sistemima drugih

drava. I prije smo mi primjer za druge,

nego to bi smo se na druge ugledali. A

naa vladavina zove se demokratija, poto

upravljanje dravom nije u rukama malog

broja nego vedine... Svako uiva

potovanje prema zasluzi i svako de se

birati u javne slube vie zbog svoje

estitosti nego stoga to pripada

odreenom drutvenom sloju. I niko se

zbog svog siromatva i neznatnog

porijekla ne sprjeava da uini neto

korisno za dravu, ukoliko to moe. U

javnom ivotu najede ne krimo

utvreni poredak iz nekog

strahopotovanja i poslunosti prema

vlasti i zakonima, a najvie prema onim

zakonima koji su doneseni na korist

ugnjetavanim, kao i onim zakonima, koji,

iako nepisani, ipak onome ko ih kri

donose sveoptu osudu Periklov

posmrtni govor, Tukidid

Periklovo doba 14

odluke koje su bile u suprotnosti sa interesima drave i optim kursom njene politike. Meu

funkcionerima koji su birani kockom ili glasanjem u narodnoj skuptini esto su se mogli nadi

nezgodni ljudi i nesposobni za drutveno-politiki rad; njihova prednost sastojala se u tome to

su na dan izbora prisustvovali zasjedanju na Pniksu.

Svi ostali organi atinske drave smatrani su podreenim i odgovornim narodnoj skuptini. U te

organe spadali su: vijede od 500 lica (bula), helileja, areopag, kolegijum desetorice stratega,

kolegijum arhonata i jo itav niz drugih slubenih lica koja su svoja ovlatenja uglavnom sticala

kockom.

6.2. Vijee od 500-Bula Vijede od 500 lica ili bula sastojalo se od predstavnika svih deset fila, po 50 njih koji su se zvali

pritani. Pritani su obavljali redom svoje funkcije, po strogo utvrenom redu prema kome je i

godina bila podjeljena na deset dijelova. Tako je svakim mjesecom (u Atini je bilo 10 mjeseci)

predsjedavala pritanija od 50 lanova iz jedne file. Oni imaju svoje posebno nadletvo na trgu,

gdje zajedno i ruaju. Oni odreuju dnevni red za sjednice vijeda. Izmedju odbornika svaki dan

se kockom bira naelnik, i on kao najvii dravni inovnik uva dravni peat i kljueve od

dravne riznice i arhiva. On cio dan i nod mora boraviti u nadletvu a takoe predjsedava

skuptini vijeda i eklesije. Funkcije samoga vijeda sastojale su se u pripremama predmeta za

narodnu skuptinu i rjeavanju nekih pitanja drugorazrednog znaaja u vremenu izmeu dva

zasjedanja skuptine. Na samoj skuptini takoe su bila u djelokrugu vijeda pitanja

predsjedavanja, odreivanja roka za saziv idudeg zasjedanja skuptine, sastavljanje dnevnog

reda... Prema atinskim zakonima ni jedno pitanje nije moglo da se pretresa u narodnoj skuptini

dok prethodno ne proe kroz vijede. Ali time vijede ni u kom sluaju nije iznad skuptine. Tu se

u stvari susredemo sa momentom procedure koji je uslovljen time to skuptina zbog svoje

glomaznosti nije bila u stanju da pretresa pitanja s potrebnom panjom i ozbiljnodu ako ona

nisu bila unaprijed obraena. S te strane vijede nastupa kao radni organ skuptine.

6.3. Dravni sud-Helileja Atinski sud porotnika, helileja, brojala je 6000 porotnika. Oni su bili podijeljeni u deset sudova-

diskasterija, po 500 ljudi u svakom (po 100 porotnika u svakoj diskasteriji smatrano je

rezervom). Da bi se spreilo podmidivanje sudski predmeti su rasporeivani diskasterijama

putem kocke. U naroito vanim sluajevima sastavljane su po dvije, ak i tri diskasterije radi

pretresanja jednog predmeta. Prilikom suenja porotnici bi sluali i podnosioca tube i tuenog

i svjedoke, dozvoljavali su im da se svaaju na licu mjesta, pa kad bi porotnicima cijela stvar

postala jasna, pristupili bi glasanju. Optubu u bilo kom predmetu, ak i u sluajevima kad se

radilo o interesima drave ili o ouvanju postojedeg poretka, podnosio je i branio ko je htio.

Principijalno se smatralo da su dravni interesi i bezbjednost pitanja koja treba da lee na srcu

svakoga graanina, pa prema tome, i svaki graanin je duan i moe da istupi u njihovu odbranu

na sudu. Atinski sudovi nisu znali za advokate. Svaki graanin morao je da se brani sam. U

sluaju da se neko osjedao nesposobnim da to uini dovoljno dobro obradao se strunjaku u

Periklovo doba15

govornitvu, a u Atini je takvih bilo mnogo, i zatim je uio napamet govor koji mu je branilac

napisao. Robovi su svjedoili samo uz popratno muenje.

6.4. Kolegijum stratega Od slubenih funkcionera koji su svoja ovladena dobijali svake godine putem izbora u nraodnoj

skuptini najvedi znaaj imao je kolegijum

desetorice stratega. Na tu dunost biran je i sam

Perikle, 14 puta uzastopno. U vrijeme Perikla

stratezi nisu dobijali platu. Prema tome, na tu

dunost su mogli da pretenduju samo bogatiji

graani. Stratezi su komandovali atinskom

vojskom i flotom, obavljali su sve poslove

spoljne politike atinske drave i predstavljale su

je u diplomatskim pregovorima. Raspolagajudi

tako irokim ovlatenjima, stratezi su se nalazili

pod stalnom kontrolom narodne skuptine kojoj

su morali da polau raune. U sluaju da skuptina

ocjeni da djelatnost stratega nije zadovoljavajuda

mogla je da ih razrjei dunosti prije odreenog roka i da izabere nove.

6.5. Kolegijum arhonata Kolegijum arhonata je biran kockom na godinu dana (izuzev arhonta polemarha koji je biran na

samo jedan dan). inilo ga je 9 arhonata i to arhont eponim, arhont basileus, arhont polemarh i

6 arhonta tesmoteta. Periklovim reformama njihov uticaj u politikom ivotu je znatno smanjen.

Na primjer, arhont polemarh je bio voa vojske ali je Periklovim reformama zadrao samo

poasno mjesto vrhovnog komandanta. Titula arhonta polemarha se odreivala svaki dan

kockom izmeu desetorice stratega. Arhont eponim se nazivao i imenodavac jer se tekuda

godina nazivala prema njemu. On je zadrao samo titularno mjesto vrhovnog poglavara drave,

a u stvarnosti su mu pripadali samo neke beznaajne civilne sudske funkcije. Arhont basileus je

bio vrhovni svetenik atinske drave. U nadletva 6 arhonata tesmoteta su bile organizacija

Panatenejskih sveanosti i Dionizija, kao i nadgledanje procedure prilikom ostrakizma. Svi

islueni arhonti su automatski postajali lanovi areopaga koji je zadrao funkcije suenja u

sluaju vjerskih prestupa (kao recimo, skrnavljenje svetih maslina posvedenih boginji Atini).

Pored ovih ustanova postojao je i veliki broj inovnika s izvrnom vladu, svi su oni birani

kockom na godinu dana, neki od njih su slubovali u Atini, drugi van njenih granica. Glavni

posao im je bilo voenje finansija velike atinske drave.

Odabiru izbornih magistrata u Atini (naroito stratega) je uopte poklanjana najveda panja.

Prema podacima iz izvora, atinski graani su pretresali svako ponaanje svakog kandidata: da li

potuje svoje roditelje, da li je odgovorio svojim vojnim obavezama u svim sluajevima kada je

Atina je sa Pirejom i Faleronom bila povezana Dugim zidovima pa je izgledala kao jedan utvreni kompleks.

Periklovo doba 16

to od njega zahtjevano, da li je izvrio svoje finansijske obaveze u odnosu na dravu... ak je i

smatrano pohvalno da kandidat prije izbora podnese izvjetaj o cijelom svom ivotu.

6.6. Garanti trajnosti demokratskog poretka Kako je narodna skuptina imala vrhovnu vlast u dravi i kako je svaki graanin imao

zakonodavnu inicijativu, postojala je i mogudnost brzog mijenjanja postojedeg poretka i zakona.

Da bi se spreile ove nagle promjene u Atini su postojale posebne ustanove koje su atinskom

ustavu garantovale izvjesnu trajnost.

Najvanija meu njima bila je grafe paranomon, tj. tuba protiv onih koji su predloili loe

zakone. Svaki graanin mogao je da koristi svoje

pravo grafe paranomon, i o tome je morao dati

izjavu u narodnoj skuptini. Prigovor podnesen na

ovaj nain odmah je obustavljao vrijednost prijedloga,

odluke ili zakona, a cijela stvar ustupana je atinskom

sudu-helileji. U sudu je podnosilac morao da dokae

pred sudijama porotnicima osnovanost svoga

protesta. Kao branilac osporenog prijedloga, odluke ili zakona nastupao je onaj graanin koji ih

je u svoje vrijeme podnio narodnoj skuptini ili posebno stvorena komisija. Ako prituba

donijeta na osnovu grafe paranomon bude prihvadena kao osnovana, onda se osporena

odluka ili zakon ukida, a graanin koji ih je predloio odmah se poziva na odgovornost pred

sudom zato to je sugraane doveo u zabludu i pogreno miljenje. Sud ga je mogao osuditi na

vedu novanu kaznu ili progonstvo. Tako graanin uiva punu slobodu zakonodavne inicijative

ali takoe snosi i odgovornost. Meutim, deavalo se da pravo grafe paranomon graani

zloupotrebe da bi sprijeili provoenje neke odluke koja ne ide u njihovu korist, ili da bi nanijeli

tetu dravi. Zato, ako je helileja odbacila tubu podnjetu putem grafe paranomon i za njenog

podnosioca glasalo manje od 1/3 porotnika onda su takvog podnosioca pozivali na sudsku

odgovornost i zbog neosnovane tube mogli mu izredi strogu kaznu.

Drugu garanciju stabilnosti postojedeg demokratskog poretka predstavljala je naroita

procedura za sprovoenje zakona. Zbog toga treba u Atinskom zakonodavstvu razlikovati

zakone-nomoje i obine odluke-psefizme. Nomoje su bile iznad psefizama. Za sprovoenje

obine odluke nije bila potrebna neka naroita procedura. Nasuprot tome, sprovoenje zakona

bilo je sklopano sa naroitim proceduralnim pravilima kojima se namjerno odugovlailo

njihovo pretresanje kako bi se narodna skuptina sauvala od opasnosti da na brzinu i

nepromiljeno primi neko rjeenje. Svake godine na prvom sazivu narodne skuptine prve

pritanije, koja se odravala 11. dana atinskog mjeseca hekatombeona (oko sredine jula)

stavljano je na glasanje pitanje: eli li narodna skuptina da iskoristi svoje pravo revizije starih

zakona i razmatranje donoenja novih zakonskih pravila. Ako je skuptina dala pozitivan

odgovor, onda su pojedinci istupali sa svojim zakonskim prijedlozima. Svaki predloeni zakon

predavan je vijedu 500 na razmatranje i provjeru. Poslije toga, zakonski projekat se ponovo

vradao pred narodnu skuptinu na izglasavanje. Njegov tekst se ispisivao na tabli radi opteg

Mukarci mogu da sluaju pohvale tuih

podviga samo ako su vrsto uvjereni da su i

oni sami takoe sposobni da urade isto:

kada se prevazie taj nivo, onda nastupa

mrnja sa nepovjerljivodu. Periklov

Posmrtni govor, Tukidid

Periklovo doba17

uvida, a takoe je itan graanima u pauzama narodne skuptine kako bi mogli da ga paljivo i

svestrano proue. Samo poslije ovih procedura u Atini je mogao biti donesen novi zakon.

U demokratskoj Atini postojala je jo jedna institucija usmjerena protiv uspostavljanja tiranije i

koncentrisanja vlasti u rukama pojedinca. Ta institucija se nazivala ostrakizam. Na prvom sazivu

skuptine graani su na polomljenim komadima grnarije (ostrakon) ispisivali ime graanina za

koga su smatrali da ima najvedu mod u Atini i predstavlja pretnju za demokratiju. Potom su taj

komad sputali u urnu koja je ila na prebrojavanje. Ukoliko se nalo vie od 6000 komada sa

istim imenom taj graanin je morao napustiti Atinu na deset godina. Ostrakizam se nazivao i

asno progonstvo. Graanin je zadravao svu imovinu, i nakon deset godina ponovo je uivao

puna politika prava, ali je za to vrijeme njegov uticaj u Atini znatno opao. Ostrakizam je postalo

znaajno sredstvo u politikim borbama pa su gotovo svi istaknuti atinski dravnici svoju

karijeru zavrili na ovaj nain (Temistokle, Kimon, Aristid i drugi).

Nikad ranije i nikad kasnije spoljna politika Atine nije imala takav zamah kakav je dobila poslije

zavoenja potpune vlasti demokratije. Pored nesumnjivog ponosa, taj polet polovinom V vijeka

p.n.e. bio je praden uvjerenjem prosjenog Atinjanina da svaki poduhvat, i svaki napor, nemaju

za cilj dobrobit kakvog slavoljubivog pojedinca, nego dobrobit cjelokupnog polisa i svih njegovih

graana. Atinska cjelokupna politika vodila se sistemom demokratija iznutra, imperijalizam

prema vani. Osnovne karakteristike spoljne politike Atine bile su: uvrdivanje vlasti nad

saveznicima i pretvaranje Delskog saveza u Atinsku pomorsku dravu, irenje svoga uticaja i

trita na sjevernu i srednju Grku i Crno more (donekle i u junu Italiju i Siciliju), istiskivanje

Feniana kao konkurenata u trgovini putem rata sa Persijom te zadravanje statusa vodede

Grke drave zbog ega dolazi u sukob sa Spartom i Peloponeskim savezom.

7.1. Pretvaranje Delskog saveza u Atinsku pomorsku dravu Prvi korak u uspostavljanju atinske hegemonije u Grkoj bilo je pretvaranje Delskog saveza u

Atinsku pomorsku dravu. Svakim uspjehom u ratu protiv Persije atinska pozicija u odnosu na

saveznike postajala je oigledno jaa. To je naroito dolo do izraaja nakon bitke kod

Eurimedonta 468. godine p.n.e. Ovom bitkom zavrena je realna opasnost od ponovne invazije

Persije. Saveznici su smatrali da im ne prijeti bilo kakva neposredna opasnost, i drali su

nepotrebnim da motredi bududnost jednim okom uvaju pomorsku organizaciju koju su i

obrazovali zbog sukoba sa Persijom. Tako je poeo proces raspadanja Delskog saveza. Saveznici

su nerado gledali na prevlast Atine i teili su ka potpunoj politikoj nezavisnosti. Stoga je Atina

imala da bira izmeu dvije mogudnosti: ili da se odrekne gospodarenja nad Egejskim morem i

vrati u stanje prije grko-persijskih ratova, ili da taj savez pretvori u atinsku dravu, tj. da vlada

saveznicima umjesto da ih vodi. Ovo se moglo postidi iskljuivo silom. Atina je odluila da se

opredjeli za drugu od dvije alternative, djelimino ubjeena da borba sa Persijom jo uvijek nije

Periklovo doba 18

zavrena, a dijelom iz nekih drugih razloga. Sama Atina je prerasla u veliki grad, postala je

sreditem gotovo cjelokupne egejske trgovine i znaajan centar robne proizvodnje. Broj njenih

graana veoma je porastao. Takoe, pored atinskih graana u njoj je ivjelo veoma mnogo

stranaca (meteka) koji su se nastanjivali primamljeni trgovinom i zanatstvom, a i broj robova se

mnogo uvedao. Gubitkom prevlasti na moru neminovno bi se zaustavio ovakav napredak. Sem

toga, Atina bi silom prilika bila primorana da se vrati u situaciju koja je postojala prije grko-

persijskih ratova to bi neizbjeno za posljedicu imalo unutranje nemire. Stoga se Atina

opredjelila za drugu mogudnost i pristupila zadatku da konfederaciju gradova pretvori u veliku

dravu u kojoj bi atinski graani vladali graanima ostalih drava, dok bi doprinos saveznika

postao danak. Perikle se nepokolebljivo borio za ideju da Atina treba da bude u isti mah

demokratska zemlja i velika imperijalna sila. Odluka je bila donesena i Atina je vremenom

postala sjedite velike drave.

Taj proces se deavao uporedo sa borbom protiv Persije i sa svojim susjedima u Grkoj. On se

simbolino zavrio 454. godine p.n.e. kada je saveznika blagajna prebaena sa Delosa u Atinu,

ime je Delski savez prerastao u Atinsku pomorsku dravu. Vedina saveznika, sem Samosa,

Lezbosa i Hiosa, izgubili su samostalnos i sada su pladali danak (foros) i bili su obaveznu da

gotovo svaki sudski proces prosleuju atinskim sudovima radi donoenja odluke. Saveznici su

ostali jedino samostalni u poslovima od isto lokalnog znaaja. Njihovu spoljnu politiku

odreivala je Atina. Svi lanovi su dobili demokratsko ureenje. U nekim polisima ilo se u

krajnost pa su kopirana ak i imena klistenovih fila kao recimo u gradu Miletu. Sve je to izazvalo

ogromno nezadovoljstvo kod saveznika, kako su se oni jo uvijek zvali, koji su sa ljutnom

Delski savez je bio podijeljen na pet distrikta: Trakija, Helespont, Jonija,

Karija, Ostrva. Distriktima su koordinisali stratezi. Hios, Lezbos i Samos bile su

samostalne lanice saveza.

Periklovo doba19

gledali kako se Atina stalno mijea u unutranje poslove gradova koji su se i dalje smatrali

nezavisnim. Zbog toga je Atina gotovo bez prestanka morala da gui pobune saveznika. Neke od

njih, kao ustanak Samosa ili Vizanta imali su ogromne razmjere i bili su ugueni veoma surovo. U

pobunjenim gradovima esto su osnivane kleruhije. To su bila naselja atinskih graana na

teritoriji drugih polisa. esto su imala i vojnu posadu. Svrha kleruhija je viestruka: njima se

savezniki gradovi dre u pokornosti, predstavljaju rasteredenje za pregusto stanovnitvo Atike

putem kolonizacije, te slue kao uporite atinskih ekonomskih interesa. Kleruhije su bili

formirane u gradovima koji su se bunili protiv atinske vlasti, ali takoe su polisi sami sklapali

ugovore sa Atinom radi osnivanja kleruhija. Zauzvrat, dobijali su neke beneficije od strane Atine.

Konani udarac za slobodu saveznika desio se 449. godine p.n.e. kada je izvrena unifikacija

novca na podruiju Delskog saveza. Saveznicima je bilo zabranjeno da kuju sopstveni novac.

Time je atinska valuta znaajno dobila na vrijednosti i postala je sredstvo pladana ne samo u

Atici nego i u gotovo cijeloj Grkoj. Takoe, zabrana kovanja novca saveznika imala je i

simbolinu ulogu; gubitak nezavisnosti jer su dravni simboli na kovanom novcu predstavljali

vaan segment samostalnosti svakog antikog polisa.

7.2. Nastavak borbi sa Persijom U Periklovo doba grka ekonomija nesumnjivo cvijeta. Glavna trita na zapadu su se nalazila u

Italiji, Galiji i paniji, na sjeveru u Makedoniji, Trakiji i obalama Crnog mora. U istonim

zemljama atinske vaze kao i srebreni atinski novac svjedoe o veoma bogatoj razmjeni sa

istonim zemljama (Egiptom, Kiprom, Palestinom). Feniani, potisnuti sa Egejskog mora, i dalje

su u svojim rukama drali vrlo ivu trgovinu sa Egiptom nastojedi da svim silama istisnu Grke iz

trgovine i na zapadu. Zbog toga je prirodno to je napad atinske flote protiv Persije bio

usmjeren prije svega na Egipat i Kipar. Uspjena borba za ova trita omogudila bi Atini da

napadne i na samu Fenikiju, te da u svojim rukama dri najbogatiju itnicu staroga vijeka

(Egipat), a uvoz ita bio je neophodan sve brojnijem atinskom stanovnitvu. U poetku su se

ratne operacije odvijale sredno po Atinjane. Ali su Persijanci oko 454. godine p.n.e. sakupili

veliku vojsku. Atinska vojska zajedno sa Egipdanima koji su digli ustanak drala je opsadu

Memfisa i tu bila estoko potuena a uskoro je stradao i vedi dio atinske flote. U Egiptu su

Atinjani izgubili ukupno oko 200 ratnih brodova i oko 35 000 vojnika. Atina je imala vie srede

na Kipru. U proljede 449. godine p.n.e. opremili su novu flotu. Kod kiparske Salamine dolo je do

bitke u kojoj su Atinjani pobijedili. Nakon ovog poraza Persijsko carstvo je zakljuilo mir sa

grkim dravama. Taj mir se naziva Kalijin mir. Po njemu je Persijsko carstvo izgubilo direktnu

vezu sa Egejskim morem u korist Grke. Od ovog trenutka ono je u stalnom opadanju do

konane propasti u IV vijeku p.n.e.

7.3. Prvi peloponeski rat U isto vrijeme dok su voene ogorene bitke sa Persijom i dok su postepeno sticali prevlast nad

saveznicima Atinjani su bili vueni u dugogodinji sukob sa dojueranjim saveznikom-Spartom.

Ovaj sukob u istoriji je poznat i kao Prvi peloponeski rat (460-445. godine p.n.e.). Uzrok ovom

ratu je sukob Atine sa Korintom i Eginom kao trgovakim dravama, i irenje atinske hegemonije

Periklovo doba 20

u srednju Grku to Spartanci nisu mogli dopustiti. Neuspjehom Kimonove ekspidicije u Sparti

definitivno je poraena atinska frakcija koja se zalagala za prijateljstvo sa Spartom i politiku

Atine i Sparte kao dva vranca koja vuku Grku dvokolicu. Prije grko-persijskih ratova Sparta

je imala vodedu ulogu u Grkoj. Sada ta uloga pripada Atini. Spartanci su sa zavidu gledali

neprestalno jaanje Atine, ali su se plaili otvorenog sukoba. Kada je Atina poeljela da stekne

trgovaku prevlast i u Jonskom moru tome se otro suprostavio Korint kao prva ekonomska i

trgovaka sila Peloponeskog saveza. Sada Sparta nije

mogla da se povue i da je htjela. Sukob je poeo

kada se Atina umjeala u oruani konflit izmeu

Korinta i Megare i pruajudi Megari podrku

insistiraju na izlasku Megare iz Peloponeskog saveza

kome je ona oduvjek pripadala. Megara sklapa savez

sa Atinom i Atinjani u taj grad i u njegovu luku Pagu,

koja se nalazi na obali Korintskog saveza, dovode

svoje garnizone. Istovremeno, podiu dva reda utvrenja izmeu Megare i njene druge luke

Niseje, koja se nalazi na obali Saronskog saveza, ime se spreava mogudnost da grad bude

napadnut sa kopna. Uvrstivi se na Istamskoj prevlaci Atina je zagradila Sparti put u srednju

Grku. Sad Atinjani nastoje da postignu uspjeh u borbi sa svojom starom suparnicom Eginom

koja je ula u rat na strani Korinta. Bez obzira to se vedina atinskih snaga nalazila u Egiptu,

Atinjani su uspjeli da potuku Eginjane u pomorskoj bici, iskrcaju se na njihovo ostrvu i opkole

grad. Pokuaj Korindana da atisnke snage povuku sa Egine, radi ega su napali Megaru, zavrio

se neuspjehom. Atinjani su naoruali Megarske graane pa su ovi pod komandom atinskog

stratega Mironida potukli Korindane. Poloaj Atine se jo vie uvrstio zavretkom tzv. Dugih

bedema izmeu grada i luke Pirej. Izgradnjom tih sistema krunisan je odbrambeni sistem Atine.

Uspjesi Atinjana konano su natjerali Spartu da se umjea u dogaaje koji su se odigrali, do tada

je bila zauzeta guenjem ustanka u Meseniji. Velika pelopenska vojska od 11 500 hoplita 457.

godine p.n.e. je prela Korinrski savez i krenula u srednju Grku. Spartanci su sa vojskom doli

pred Tebu u Beotiji. U pregovorima koji su zapoeli Spartanci su uspjeli ne samo da pridobiju

Tebu ved da oko sebe okupi i druge beotske gradove koji su bili neprijateljski raspoloeni prema

Atini. Atinjani su shvatili kakva im je opasnost zaprijetila pa su mobilisali sve snage koje su imale

na raspolaganju. Atinska vojska bila je sastavljena od vojnika iz Atinskog pomorskog saveza,

saveznika Arga i Tesalije i same Atine brojala je oko 14 000 hoplita. U estokoj bici kod Tanagre

u Beotiji Atinjani su bili poraeni. Meutim, zbog velikih gubitaka Spartanci se nisu usudili da

napadnu Atiku nego su se vratili na Peloponez. Poslije ovog velikog poraza Atinjani su na

Periklov prijedlog vratili iz progonstva Kimona zbog njegovih vojnih sposobnosti. Pod njegovim i

Mironidovim vostvom preduzet je novi pohod na Beotiju. Beodanske snage poraene su kod

Enofilte. Poslije te pobijede Atinjani su proirili svoj uticaj ne samo na gradove Beotije, nego i na

susjedne sjeverne pokrajine, Fokidu i Lokridu. Samo je Teba uspjela da ostane izvan atinske

vlasti. U isto vrijeme pala je i Egina. Prema uslovima mira morala je da porui gradske bedeme,

preda vojnu flotu i ue u Atinski pomorski savez. Ohrabreni tim uspjesima Atinjani su obnovili

vojne akcije i protiv same Sparte. Atinska flota je ula u spartansku luku Gitij i spalila

Podvizi mogu pasti pod kritiku sporih i

neambicioznih; ali, u energinim ljudima

izazivaju samo podstrek, a u onima koji

nisu sposobni za ista, samo aljenje puno

zavisti. Omraeni i nepopularni su oduvjek

bili oni koji su eljeli da vladaju drugima.

Periklova treda oracija, Tukidid

Periklovo doba21

brodogradilite. Izvren je napad i na Metonu i druge gradove Etolije. Atinskom savezu su se

tada prikljuili i gradovi Ahaje, a na istoku Peloponeza, Atinjani zauzimaju Trezen. Atinsko

carstvo bilo je na vrhuncu modi. Obuhvatalo je Egejsko i Mramorno more, Beotiju (izuzev Tebe),

Fokidu, Lokridu, Ahaju, Etoliju, a uivala je i tradicionalnu podrku Tesalije i Arga.

Da se poduhvat u Egiptu nije zavrio potpunom katastrofom, mogli su se oekivati i njeni dalji

uspjesi. Poraz u Egiptu znaio je gubitak dobro organizovane vojske i nezadovoljstvo i pobune

saveznika na Tasosu, Naksosu i Samosu. Brzo akcijom Perikla imperija je spaena; pobune su

ugaene, a pod neposrednim Periklovim rukovodstvom izvrena je velika pomorska ekspidicija u

Crno more gdje je Atinskom savezu prilo mnotvo gradova. Godine 449. p.n.e. ponovo izbijaju

sukobi sa Spartom u vidu Drugog svetog rata. On se vodio sa kontrolu Delfskog proroita.

Amfiktonska liga je pozvala Spartu da Delfe oslobode Fokidske vlasti. Spartanska vosjka je bez

problema ponovo uinila Delfe slobodnim. Prisustvo Sparte u srednjoj Grkoj znaila je i gubitak

Atinskog uticaja u ovom podruiju. Ali kada su Spartanci otili Atinjani su poslali vojsku i opet

uspostavili Fokidsku vlast nad Delfima. Na Spartansku sredu, nisu uspjeli i da povrate vlast nad

Beotijom. Beotski gradovi su se udruili i 447. godine p.n.e. skrili Atinjane u bici kod Koroneje.

Istovremeno od Atine su se odmetnuli Eubeja i Megara. Toliki napor nisu podnijeli. Morali su

istovremeno ratovati i na Eubeji i protiv Megare. Redovi atinskih graana zbog neprekidnih

ratova jako su se prorjedili. Zbog toga su uslijedili pregovori sa Spartom o miru. On je zakljuen

445. p.n.e. na 30 godina. Time je zavren Prvi peloponeski rat. Atina se odrekla svih steevina na

Peloponezu (Ahaje, Trezene, Megare). Od osvojenih teritorija ostali su joj samo Naupakt i Egina.

Obe ugovorne snage su odluile da razgranie uticajne sfere. Svaka od njih obavezala se da u

svoj savez nede primati lanice tueg saveza i da u njihovim gradovima nede davati podrku

svojim pristalicama. Zakljuenim mirom nisu rijeeni pravi uzroci rata. Atina i Sparta de nastaviti

sukobe 431. godine u jo duem i krvavijem ratu.

7.4. Atinska politika prema zapadu Neto bolje rezultate Atinjani su postigli svojom djelatnodu prema zapadu. Zakljuili su ugovor

sa Korkirom, jakom pomorskom silom Jonskog mora. Ugovor je sklopljen i sa sicilijanskim

gradom Leontinom i junoitalijanskim Regijem o saveznitvu u sluaju rata. irenjem uticaja u

Veliku Grku (Siciliju i junu Italiju) Atinjani su nastojali da obezbijede uvoz ita za brojno

graanstvo. U junoj Italiji Atinjani su 443. godine p.n.e. osnovali novu koloniju pod imenom

Turij. Prema Periklovom planu, u osnivanju grada su uestvovali kolonizatori iz gotovo cijele

Grke. Meutim, Turija nije opravdala nade koje su Atinjani polagali u nju. I u junoj Italiji, i na

Siciliji atinska politika je naila na jak otpor oligarhijskih polisa orijentisanih na Spartu i

Peloponeski savez.

Periklovo doba 22

Pod Periklovim vodstvom Atina je postala glavna politika sila u grkom svijetu, a njoj je , isto

tako, pripala i vodeda uloga u ekonomskom razvoju i kulturi. Atina je imala jak i moralni

autoritet. Grka je bila svjesna da je nju spasila atinska upornost i patriotizam jonskih Grka u

Persijskim ratovima. Sve je to doprinjelo da u V vijeku p.n.e. Atina postane neslubena kulturna

prijestolnica, koja je helenskom svijetu nudila nove umjetnike forme, usavrene estetske

uzore, naune teorije i najbolje mogude obrazovanje.

8.1. Izgled i obnova grada Atine; Izgradnja atinskog Akropolja ivot u samoj Atini pretrpio je u meuvremenu korjenite promjene. Moda je proirenje

samoga grada najoigledniji dokaz. Poslije persijske invazije sve to su Atinjani izgradili na

podruiju samoga grada bilo je uniteno. Kada su se vratili u svoj grad, zatekli su ga u

ruevinama, te su ga izgradili na brzinu, bez nekog plana i organizacije. Kimon je puno uinio za

izgradnju Atine. On je obnovio agoru (trg) koja je sluila i za razmjenu robe i za sastanke

graana. Oko agore su nanizane kolonade stubova (stoe) meu kojima je i uveni areni trijem.

Na agori se nalazio i itav niz hramova: Hefestion, posveden Hefestu, Tezeion, posveden Tezeju,

te hram Afrodite i mnogih drugih bogova. Tu se nalazila i govornica okrenuta prema moru, i

rtvenik olimpskim bogovima. Agoru su ukraavali i itav niz javnih graevina kao Odeon za

muzika takmienja, zatim Strategion (sjedite vijeda stratega), sjedite helileje, Buleterion

(sjedite vijeda 500), kovnica novca te mnoga druga. Temistokle je Atinu i Pirej ogradio zidinama

da ih zatiti od kopnenih napada. Grad i njene dvije luke (Pirej i Faleron) su potom bile

povezane Dugim zidovima izgraenim oko 461-457. godine p.n.e. Tredi zid, koji se nalazio

izmeu prethodna dva i dodatno je utvrivao put iz Atine u Pirej izgradio je sam Periklo 450-

446. godine p.n.e. Ali Akropolj se i dalje nalazio u ruevinama.

Perikle, rukovodilac i organizator velike atinske drave, prihvatio se posla da ga obnovi. Atina je

utroila veoma mnogo novca da bi Akropolj pretvorila u jedno od najsavrenijih arhitektonskih

ostvarenja, ukraen itavim jednim muzejom majstorskih djela skulpture i slikarstva. Veliki

graevinski radovi na Akropolju i uopte u Atini imali su i politiku svrhu. Oni su zapoljavali

veoma veliki broj siromanih atinskih graana pa su radovi imali i za cilj poboljanje socijalnog i

materijalnog statusa siromanih atinskih graana. Novac za izgradnju Arkopolja uzet je iz

zajednike savezne blagajne Delskog saveza to je izazvalo ogromno negodovanje kod

saveznika. Time je jednom od najvedih nepravdi izgraen jedan od najljepih spomenika

ovjeanstva. Radovi i ukraavanje na Arkopolju trajali su veoma dugo. Sama izgradnja

Partenona trajala je 15 godina. Na ostvarenju Periklove umjetnike zamisli pomagali su mu

arhitekt Iktin i najvedi grki vajar Fidija, Periklovi bliski prijatelji.

Periklovo doba23

Na brdo se dolazilo Svetim putem koji je povezivao agoru i Akropolj. Njime je svake godine ila

velika Panatenejska sveanost. Prilikom uspona na Akropolj prolazi se kroz velianstveno

stepenite koje se zavravalo raskonim ulaznim trijemom sa stubovima. To stepenite se naziva

Propileji. Sa njene desne strane se nalazi mali hram boginje Nike u jonskom stilu. Dolaskom na

Akropolu impresivan utisak ostavlja velika bronzana statua boginje Atine Promahos

(Predvodnice u boju). Mornari, kada bi se sa puine pribliavali Atini mogli su da vide zlatni

odsjaj vrha njenog kopllja. Sa desne strane statue nalazi se najvelianstveniji antiki hram to ga

je ljudska ruka izgradila-Partenon, hram boginje Atine Partenos (Djevice). Izgradnja Partenona

trajala je punih 15 godina i na njega je utroeno 20 000 tona pantelskog mramora sa sjevera

Atike. Izgradnja je samo prve godine kotala 5000 talenata. Hram predstavlja graevinu tipinog

dorskog stila dimenzija 70x30 metara, visine 13 metara. Okruuje ga 46 stubova, po 8 sa istone

i zapadne strane, a po 17 sa sjeverne i june. Iako odaje utisak idealne simetrije Partenon ima

odreenu dozu ispupenosti sredinjeg dijela hrama. Time se postie savren vizuelni efekat na

oko posmatraa. Sa spoljne strane, iznad stubova, isklesani su sjajni reljefi na metopama,

mermernim

ploama. Reljefi

prikazuju borbu

heroja i

Kentaura,

Gigantomahiju,

Amazonke i

prikaze iz ivota

boginje Atine.

Na frizu koji je

tekao du

cijelog spoljneg

zida naosa

predstavlja

panatenejsku

sveanost, tj.

povorku atinskih

graana koji nose darove boginji. U unutranjosti hrama nalazila se ogromna statua Atine

Parthenos (Djevice) visoka 11,5 metara. Napravljena je od drveta obloenog zlatom i slonovom

kosti i prikazuje boginju kao ratnicu sa egidom, ogrtaem od kozje koe ukraenu zmijama,

ukrasnom perjanicom i manjom figurom boginje Nike (pobjede) u desnoj ruci. Na lijevu ruku

prislanja koplje i tit sa zmijom. Na statuu je utroeno toliko novca koliko je kotala sama

izgradnja Partenona. Na boginji se nalazilo ukupno 1 100kg zlata.

Na drugoj strani Akropolja nalazio se Erehtejon. On je bio posveden Atini Polijas, zatitnici

grada. Ovaj hram je istovremeno posveden i Posejdonu, bogu moru, a u njemu, se prema

predanju, nalazio i otisak njegovog trozubca. Vrhunac ovog svetilita predstavljaju Karijatide,

Partenon se smatra trajnim simbolom antike Grke i atinske demokratije, i spada u najvede svjetske kulturne spomenike. Izgraen je pod Periklovim nadzorom u periodu od 447. do 432. godine p.n.e. U VI vijeku pretvoren je u hridansku crkvu, a 1460. u damiju.

Znatno je stradao u mletakom napadu na grad 1687. godine pa grka vlada trenutno sprovodi projekat rekonstrukcije.

Periklovo doba 24

ljudske figure koje umjesto stubova dre krov hrama. Na samom Akropolju nalazio se jo i niz

rtvenika, manjih hramova i oltara te zavjetnih darova. U njima su se esto nalazila dravna

blagajna i arhiva. Sama Akropola je jo u antiko doba izazivala veliko divljenje savremenika, i

svaki Grk je elio da je posjeti barem jednom za svoga ivota.

8.2. ivot i obiaji stanovnitva Tako je izgledao centar Atine u vrijeme kada je ona bila modna drava, bez prijemca u Grkoj.

Ostali dijelovi grada bili su u poreenju sa njim runi i beznaajni, imali su uske, krive ulice,

skromne kude. prodavnice i radionice, i bili su puni buke, praine i blata. Svi stanovnici su ivjeli

pod manje vie istim uslovima. Mada su mnogi graani

bili bogati nisu sebi gradili raskone palate. Atina je

imala demokratsko ureenje, te su bogatai strahovali

da razmetanjem i rasipnitvom ne privuku isuvie

veliku panju. Sem toga, Atinjani se nisu puno

zadravali u kudama. Na trgu, ili na Pniksu gdje se

sastajala eklesija, u sudnicama ili po vijednicama, vie

klase su provodile svoje dane, dok su nie radile po

dokovima i skladitima Pireja, odnosno u svojim

radnjama i prodavnicama. Za razliku od Atine, Pirej je

imao ravne i iroke ulice, prostrane trgove. On je bio

sredite trgovakog ivota Grke, sa velikim skladitima

i dokovima. U njemu su se ak nalazili i hramovi tuih

negrkih bogova kao recimo Amona ili boginje Itar.

Sve klase, bez razlike su posvedivali slobodno vrijeme

tjelesnim vjebama i sportskim igrama radi ouvanja

svoga zdravlja. U tu svrhu je u predgraima sazidano

nekoliko vjebalita, rvalita i konjunica sa

kolonadama; tu su se svi stanovnici Atine, bez obzira

na uzrast i godine, bavili trkanjem i rvanjem, loptali se i

bacali disk i kratko koplje. Potom bi se kupali u hladnoj

vodi bazena koji su se nalazili u sastavu ovih zdanja i

mazali maslinovim uljem. Tu se takoe obavljalo i

kolovanje svih mladih Atinjana. Djeaci su obuavani

za rat i za takmienja u lokalnim i panhelenskim igrama, tu su uili da itaju i piu i sticali

osnovna znanja iz matematike, logike i drugih nauka. Ali glavni predmeti su im bili muzika, tj.

pjevanje i itanje najboljih knjievnih radova, u prvom redu Homera, te sviranje lire ili kitare.

ene nisu mnogo uestvovale u drutvenom ivotu. Demokratija ih je otjerala sa ulice u kudu.

Kuhinja, djeija soba postali su tada njihov ivotni prostor. Tako je izgledao grad Atina, srce

atinske drave. Ali treba obratiti panju i na unutranjost gdje je takoe ivjelo mnotvo atinskih

graana. U atikim optinama, demama, na poljoprivrednim dobrima rasutim po brdima i

dolinama, u umama kojima su bile obrasle planine, na hiljade graana provodilo je svoje

A ono to je Atini donijelo najvedu

ljepotu i najskuplji ukras, a to je kod

ostalog svijeta izazvalo najvede divljenje i

to svjedoi da slavljena mod i sreda

Helade u starim vremenima nije bila la,

to je ljepota njenih hramova... Tako su te

graevine izrastale u svojoj ponosnoj

veliini, a nenadmane u ari svojih oblika.

To je dolazilo otuda to se majstori

nadmetahu da jedan drugog nadvise tako

to je svaki od njih svoj zanatski posao

ukraavao to ljepom umjetnikom

izradom... Periklove graevine zasluuju

nae divljenje utoliko vie to su

podignute za tako kratko vrijeme i za

daleku bududnost. Jer, ako je svaka

graevina u svojoj ljepoti i svome sjaju ved

od poetka nosila odliku starine, ona jo i

danas nosi odliku mladalake svjeine

kakvu je nosila i prvoga dana. Tako te

graevine kao da cvjetaju mladodu koja

ih od vijeka do vijeka titi od zuba

vremena. ovjek bi rekao da u tim

umjetnikim djelima veje miris vjena

cvijeda i da u njima ivi dua koja nikada

ne stari. Plutarh, Paralelne biografije

Periklovo doba25

ivote. To su bili sitni zemljoposjednici, ratari, vinogradari, uzgajivai masline, pastiri. Ovi ljudi

nisu osjedali nikakvu potrebu za gradskim ivotom, ak su ga se pomalo i pribojavali. Ali su zato

svim srcem bili odani svojoj zemlji i kada god bi se ukazala potreba, na hiljade ih je dolazilo u

atinsku skuptinu ili bi ili u rat. Zbog toga, atinska drava, uprkos svom demokratskom

ureenju i smjeloj preduzimljivosti, nikada nije prestala da bude vezana za prolost i tradiciju.

8.3. Kulturna kretanja u Atini V vijeka p.n.e. Najznaajnija promjena u Atini odigrala se u sferi intelekta. Zahvaljujudi demokratskom

ureenju, koje se i nije moralo sviati svim Grcima, kosmopolitska Atina je postala mjesto gdje

je sposoban pojedinac, uz neto srede, mogao da se izrazi u punoj mjeri, a to je znailo:

zajednica individua, okupljenih oko opteg interesa, koja kroz raspravu i sukob miljenja dolazi

do rjeenja. Pored toga, Atina je, u istoj mjeri

koliko je bila nemilosrdna prema domadim

politiarima, bila otvorena za obrazovane i

nadarene strance, koji su poput Haikarnaanina

Herodota ili brojnih lutajudih uitelja retorike i

filozofije, veoma brzo poeli da se osjedaju kao

roeni Atinjani. U prolom vijeku glavni pjesnici i

mislioci su se nalazili van Atike, u Maloj Aziji,

ostrvima ili Velikoj Grkoj. Sada stvari stoje

drugaije. Glavnina istaknutih pojedinaca ili su

Atinjani ili, iako graani drugih drava, ive u Atini.

To su prije svega-na polju tragedije i komedije:

Eshil, Sofokle, Euripid, Aristofan; na polju

slikarstva, vajarstva i likovnih umjetnosti: Miron,

Fidija, Mnesikle, Praksitel, Polignot; na polju

istoriografske nauke: Herodot, Tukidid, Ksenofont;

na polju retorike: Perikle, Antifon, Lizija, i neto

kasnije Isokrat i Demosten. Od znaajnijih filozofa

u Atini su djelovali: Anaksagora, Protagora,

Antisten, te neto poslije Perikla, Zenon, Epikur,

Sokrat, Platon i Aristotel. Na ovim primjerima se

vidi kako se intelektualno teite premjestilo u

Atinu, gdje su za to postojali povoljni uslovi. Atina je u autentinom geniju otvarala mogudnosti

kakve se nisu mogle nadi ni na kom drugom mjestu. Ni u kom kraju svijeta nije postojala takva

neokrnjena sloboda misli i govora; nigdje drugdje nisu se ljudi sa tolikom stradu zanimali za

svaku novinu. Demokratija se, zaista, pozivala na svoje pravo da raspolae linostima i ivotima

pojedinca, kada su to zahtjevali interesi drave. Ali se zato demokratija nije mjeala u privatan

ivot i poslove graanina, nje se nje ticalo ta on misli i govori, ved je ostavljala na volju svakom

ovjeku da ivi kako hode.

Rekonstrukcija Atine Parthenos, djela vajara Fidije. Bila je visoka oko 11 metara i na sebi je

imala ukupno 1100kg zlata.

Periklovo doba 26

Atinjani su bili neto konzervativniji kada je bila rije o religijskim pitanjima. Dok su ljudima

ostavljali slobodu da govore i misle onako kako im je drago, ljubomorno su uvali svoje tradicije

u religiji. Ali kada je dolo do izvjesnih kretanja i u pitanju religije, kao kod Anaksagore ili

Sokrata, Atinjani su ih sa panjom posmatrali. Pojedinci sa drugaijim vjerskim pogledima esto

su kanjavani progonstvom ali vie zbog politikih nesuglasica nego zbog svoga religijskog

razmiljanja. Glavni vjerski praznici u Atini su bili: Ajore (posvedeni Ikaru), Bendideje (Bendidi),

Dionisije (Dionisu/Bahu), Pianopsije (Apolonu), Skiroforije (Demetri i Kori), Targelije (Apolonu).

Meutim glavni kult bio je usredoen na Atinu i Panatenejske sveanosti koje su bile pradene i

atletskim takmienjima. Isto tako, nezadrivo raste ugled eleusinskih misterija koje se tijesno

povezuju sa orfikim kultovima.

9.1. Samski rat Samski rat je bio poslednji veliki vojni sukob u kom je uestvovala Atina prije poetka

Peloponeskog rata. Godine 440. p.n.e. grad Milet je bio u ratu sa ostrvom Sam zbog

preimudstva nad gradom Prijenom u maloj Aziji. Grad Milet je zatraio pomod od Atine da mu

pomogne da okona rat sa Samom. Nakon to je Sam odbio da prekine neprijateljstva i da

prihvati atinsku arbitrau, Perikle je sa 40 brodova otplovio do Sama i primorao ga da prihvati

mir. Na elu atinske flote nalazio se Perikle, sa jo devet stratega, meu kojima je bio i poznati

dramski pisac Sofokle. Nakon pobede, na Samu je uspostavljena atinska kontrola. Kada su

Samljani digli ustanak protiv proatinske vlasti, Perikle je naterao ustanike da se predaju posle

osmomjesene opsade, meutim, ta opsada je prouzrokovala velika negodovanja meu

atinskim vojnicima zbog tekih borbi koje su voene daleko od njihovog grada. Posle uspjeha na

Samosu, Perikle je uguio jo jedan ustanak u Vizantionu. Nakon povratka u Atinu odrao je

sveano opelo i odao poast palim Atinjanima u borbama sa Samom i Vizantionom.

9.2. Lini napadi na Perikla Perikle njegovi najblii saradnici nisu bili imuni na politike i ak line napade jer u demokratskoj

Atini poloaji koje su zauzimali Perikle i njegovi sledbenici nisu se nikako izjednaavali sa

apsolutizmom. Uoi poetka Peloponeskog rata, Perikle, njegova ljubavnica Aspasija i njegov

prijatelj Fidija bili su izloeni linim napadima, ak su i izvedeni pred sud pod lanim optubama.

Fidija, koji je bio zaduen za izgradnju svih arhitektonskih objakata na atinskom Akropolju, bio je

prvo optuen da je ukrao za sebe odreenu koliinu zlata namjenjenog za izgradnju hrama

boginji Atini, a onda i za bogohuljenje jer je navodno u sceni borbe sa Amazonkama isklesao na

titu boginje Atine sebe kao delavog oveka zajedno sa drugim likom koji je previe liio na

Perikla kako se zajedno bore protiv mitolokih Amazonki. ak se na suenju pojavio i jedan lani

svedok, Menon koji je potvrdio te optube.

Periklovo doba27

Aspasija, koja je bila poznata kao dobar savetnik i sagovornik, bila je optuena da je iskvarila

atinske ene nagovarajudi ih da udovolje Periklovim izopaenim ukusima. Aspasija je bila

poznata hetera i drala je javnu kudu, mada moderni istoriari dovode u pitanje ovu tvrdnju.

Optube protiv nje bile su najverovatnije samo okrutne lai i traevi Atine onoga vremena,

meutim, bile su vrlo gorko iskustvo za Perikla. Aspasija je bila osloboena svih optubi nakon

jednog emotivnog Periklovog govora, meutim vajar Fidija je preminuo u zatvoru, a filozof

Anaksagora, jo jedan Periklov prijatelj, morao je da napusti Atinu zbog optubi eklesije zbog

njegovih verskih ubeenja. Samog Perikla eklesija je optuila za preveliko troenje dravnog

novca i za zloupotrebu vlasti. Perikle je ak platio i dravnu kaznu ali su se Atinjani ubrzo

pokajali zbog takve politike i stavili svoju sudbinu u ruke voi iji je presti bio ozbiljno poljuljan

po prvi put za deset godina vladavine.

Mir koji je sklopljen izmeu Atine i Sparte na 30 godina nije dugo potrajao. Nijedna strana nije

se pridravala obaveza propisanih mirovnim ugovorom pa kada se Atina umjeala u sukob

izmeu Korinta i Korkire (435-431. p.n.e.) oko grada Epidamna, te kada je preduzela opsadu

Potideje na Halkidiku sa namjerom da je privoli da ue u Delski savez (432. p.n.e.), bili su to

izazovi preko kojih Peloponeani nisu mogli da preu ak i da su htjeli. Po Tukididovim rijeima

uskomeao se itav helenski svijet: svuda je bilo razmirica tako da su predstavnici demokratije

zvali u pomod Atinjane, a pristalice oligarhije Lakedemonjane. Najvanija posljedica rata mogla

bi se opisati kao raspad sloenog idejnog, moralnog, politikog i ekonomskog ustrojstva grkog

svijeta.

10.1. Poetak rata Potujudi odredbe ugovora o saveznitvu koji su Atinjani potpisali sa Korkirom Perikle je poslao

vojnu pomod ovom gradu u njegovom sukobu sa Korintom. Godine 433. p.n.e. ujedinjena

korkiransko-atinska flota suprostavila se korintskoj floti u nereenoj pomorskoj bici kod Sibote,

a 432. p.n.e. Atinjani su porazili korintske koloniste u bici kod Potideje u Makedoniji i taj grad

prikljuili Delskom savezu, to je povedalo anti-atinsko raspoloenje kod Korindana.

Istovremeno Perikle je uspostavio ekonomsku blokadu gradu Megari kojim se zabranjivalo

megarskim trgovcima da trguju u atinskoj luci i u lukama gradova lanica atinske pomorske

drave. Sankcije su unitile ekonomiju Megare koja je bila saveznik Sparte, to je dodatno

uzdrmalo mirovni sporazum izmeu Sparte i Atine. Atina se odluila na ovaj korak zato to su

stanovnici Megare obraivali zemlju koja je pripadala hramu boginje Demetre i zato to su

pruali utoite robovima koji su bjeali iz Atine.

Periklovo doba 28

Poto se posavjetovala sa svojim saveznicima, Sparta je poslala predstavnike u Atinu sa

zahtjevom da Atina protjera sve lanove aristokratske porodice Alkmeonida ukljuujudi i samog

Perikla i da obustavi embargo nametnut Megari, zapretivi ratom ako to Atina ne prihvati.

Stvarni cilj Spartanaca je zapravo bio izazivanje konflikta izmeu Perikla i naroda, to de se desiti

nekoliko godina kasnije. Atinjani su u to vreme slijepo pratili Perikla koji se obratio narodu i

rekao im da ne poputaju pred spartanskim zahtjevima zato to je Atina realno vojno jaa.

Perikle nije bio spreman da pravi jednostrane ustupke zato to je bio siguran da ako ih napravi,

Sparta de se pojaviti s novim zahtevima. Stoga je postavio uslov za ukidanje embarga: Sparta je

morala da obustavi taktiku ksenelasije, odnosno povremenog protjerivanja stranaca iz Sparte i

da dozvoli autonomiju svojih saveznika, aludirajudi time da je i spartanska politika bila jednako

surova kao i atinska. Sparta nije prihvatila postavljene uslove i dve strane su otpoele pripreme

za rat.

10.2. Prva godina rata Godine