397 ‘Eqîdenameyên Kurmancî Yên Menzûm û Bandora ‘Eqîdenameya Ehmedê Xanî 397 ‘EQÎDENAMEYÊN KURMANCÎ YÊN MENZÛM Û BANDORA ‘EQÎDENAMEYA EHMEDÊ XANÎ Zahir Ertekin * “Jiberkirina helbestê ji nefsê rê xweştir tê û dema helbestek carekê hate jiberkirin, her mayînde dimîne.” Câhız (w. 255/869) B êjeya ‘eqaîdê ji ‘erebı̂ hatiye û ji rayeka a q d (ﻋﻘﺪ)ê peyda bûye û pirjimara ‘eqı̂deyê ye. 1 Di wateya qaı̂deyên bingehı̂n ên ı̂slamı̂ û hukmên ku baweriya bi wan zerûrı̂ ye de, hatiye bikaranı̂n. Ji bo van mijarên girı̂ng zanista ‘eqı̂dê hatiye der. 2 Li gorı̂ wateya têginı̂; rêgezên ku pêwiste bawerı̂ bi wan hebe; zanistên ku mijara wan rêgezên baweriyên mecbûrı̂ ne; doktrı̂nên baweriyê; berhemên ku mijara wan rê û rêbazên baweriyê ne, ji wan re ‘eqı̂de hatiye gotin. 3 Li gor vê pênaseyê mijarên ‘eqaı̂dê ên sereke baweriya bi * Doç. Dr., Zanîngeha Bingolê 2 Muhammed b. Mukrîm b. Manzûr el-Afrîkî el-Misrî, Lisânu’l-Arab, Daru’l-ϐikr, Beyrut 1990, c. III, s. 296. Ebu’l-Muîn Meymûn b. Muhammed en-Neseϐî, Tabsiratü’l-Edille ϔî usûli’d-Dîn, (Haz. Hüseyin Atay), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1993, s. 5; Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları, Konya 1992, s. 11. 3 Ahmed Saim Kılavuz, “Akaid”, DİA, II, Ankara 1989, r. 212; Kadri Yıldırım, Ehmedê Xanî Külliyatı II, ‘Eqîdeya Îmanê, Avesta, İstanbûl 2008, r. 42. 4 Ebu’l-Muîn Meymûn b. Muhammed en-Neseϐî, Tabsiratu’l-Edille ϔî usûli’d-Dîn, (Haz. Hüseyin Atay), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1993, s. 5; Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları, Konya 1992, s. 11.
Transcript
397
‘Eqîdenameyên Kurmancî Yên Menzûm û Bandora ‘Eqîdenameya Ehmedê Xanî
397
‘EQÎDENAMEYÊN KURMANCÎ YÊN MENZÛM Û BANDORA ‘EQÎDENAMEYA EHMEDÊ XANÎ
Zahir Ertekin*
“Jiberkirina helbestê ji nefsê rê xweştir tê û dema helbestek carekê hate jiberkirin, her mayînde dimîne.” Câhız (w. 255/869)
Bêjeya ‘eqaîdê ji ‘erebı hatiye û ji rayeka a q d (عقد)ê peyda bûye û pirjimara ‘eqıdeyê ye.1 Di wateya qaıdeyên bingehın ên ıslamı û hukmên ku baweriya bi wan zerûrı ye de,
hatiye bikaranın. Ji bo van mijarên girıng zanista ‘eqıdê hatiye der.2 Li gorı wateya têginı; rêgezên ku pêwiste bawerı bi wan hebe; zanistên ku mijara wan rêgezên baweriyên mecbûrı ne; doktrınên baweriyê; berhemên ku mijara wan rê û rêbazên baweriyê ne, ji wan re ‘eqıde hatiye gotin.3 Li gor vê pênaseyê mijarên ‘eqaıdê ên sereke baweriya bi
* Doç. Dr., Zanîngeha Bingolê2 Muhammed b. Mukrîm b. Manzûr el-Afrîkî el-Misrî, Lisânu’l-Arab, Daru’l- ikr, Beyrut 1990, c. III, s. 296.
Ebu’l-Muîn Meymûn b. Muhammed en-Nese î, Tabsiratü’l-Edille î usûli’d-Dîn, (Haz. Hüseyin Atay), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1993, s. 5; Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları, Konya 1992, s. 11.
3 Ahmed Saim Kılavuz, “Akaid”, DİA, II, Ankara 1989, r. 212; Kadri Yıldırım, Ehmedê Xanî Külliyatı II, ‘Eqîdeya Îmanê, Avesta, İstanbûl 2008, r. 42.
4 Ebu’l-Muîn Meymûn b. Muhammed en-Nese î, Tabsiratu’l-Edille î usûli’d-Dîn, (Haz. Hüseyin Atay), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1993, s. 5; Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları, Konya 1992, s. 11.
398
Zahir ERTEKİN
398
Xwedê, bi melekan, bi kitêbên pıroz, bi pêxemberan, bi qeder û axretê ye. Nivısandina berhemên ‘eqaıdê di lıteratura Islamê de cihêkı girıng digire. Ji ber sedemên derketina hin pisgirêkên bır û baweriyê, zanyarên Islamê berhemên ‘eqaıdê nivısandine. Di dıroka Islamê de cara yekem Ebû Henıfe berhemên ‘eqaıdê nivısandiye. el-Fiqhu’l-ekber, el-Fiqhu’l-ebsat, er-Rîsale, el-Alîm we’l-muteallîm û el-Wasiyye pênc berhemên Ebû Henıfe ne di mijarên ‘eqıdê de. Wek Ebû Henıfe; ‘alim û zanayên mına Imam Şâ i’ı, Ahmed b. Hanbel, Taberı, Tahawı, Buxarı, Darimı, Ebû Dawid û Ibn Mende jı berhemên ‘eqaıdê deranıne. 4
Wek sedemên nivîsandina ‘eqîdeyên menzûm em dikarin bêjin; ji bo perwerde bê hêsankirin hatiye tercîhkirin, ji bo jiberkirina van berheman hêsantir e ji ber terza wê ya helbestkî û ji bo fêrbûna kesên ku bi ‘erebî nizanin bi hêsanî hîn bin ev berhem hatine nivîsandin. Helbestvaniya nivîskar, tradîsyona avakirina berhemên menzûm û komkirina hemû nêrînên mezhebekî di berhemê de jî, bûye hin sedemên din ji bo avakirina ‘eqîdeyên menzûm.5
Di nav de çend istîsna hebin jî bi gelemperî ‘eqîdeyên menzûm bi teşeya mesnewiyê hatine nivîsandin û wek cureyek berhemên edebî di nav edebiyata Rojhilata Navîn de cih girtine. Ev tradîsyon bi edebiyata ‘erebî hatiye destpêkirin û bi edebiyata farsî û tirkî hatiye domandin, kurdî jî pişka xwe ji wê vegirtiye û gelek berhemên bi vî rengî dane. Ji ber ku mijara me mijareke teng û sînordar e em dê neşên li ser hemû ‘eqîdenameyên miletên misilman bisekinin. Tenê ‘eqîdenameyên menzûm ên kurdî/kurmancî û bandora yekem ‘eqîdenameya kurdî mijara vê gotarê ye. Me xebata xwe li ser du beşan ava kiriye. Yek jê kevneşopiya nivîsandina ‘eqîdenameyên menzûm ên kurdî/kurmancî û ya din jî bandora ‘eqîdenameya Ehmedê Xanî li ser van ‘eqîdenameyan.
Du armancên sereke yên vê gotarê hene. Yek jê berhevkirin û tesnî kirin û li gorî qonax û kronolojiyê bitablokirina ‘eqîdenameyên kurdî/kurmancî yên menzûm e. Ya duduya tescîlkirina bandora ‘eqîdenameya Xanî ye. Lê ev herdu xal jî dê bi kurt û kurmancî were kolandin.
Mijara gotara me girîng e û em dizanin dê bi vê gotarê tenê, mijar bi hûrgilî neyête zelalkirin. Lewra berawirda naverok, ziman û şêwaza 40 berhemên bi vî rengî barê lêkolîneke ber irehtir e. Eger bi
4 Yıldırım, hb. r.425 Ahmet Aydın, Manzum Fıkıh Metinleri – I, Usul İslam Araştırmaları, Sayı: 26, Temmuz-Aralık 2016, ISSN
1305-2632, s.137-147
399
‘Eqîdenameyên Kurmancî Yên Menzûm û Bandora ‘Eqîdenameya Ehmedê Xanî
399
tefasîl em bikevin nava van ‘eqîdenameyan divê sebebê telîfên wan bête nivîsandin. Herwiha li gorî naverokê ferqên wan a digel hev çi ne û kîjanê bêtir xwe nêzîktirî ya Xanî kiriye? Naverok, sernav û binbeşên wan çiqas û çima ji hev cuda ne? Û hêj gelek muqareneyên din divêt bête kirin ku em dê nikaribin di vê gotara kurt de vê yekê bikin. Loma em dê nikaribin bi hûrgİlî û yek bi yek bandora Xanî li ser her ‘eqîdenameyekê destnîşan bikin. Li şûna vê yekê em dê bêtir muqareneya digel berbelavtirîn ‘eqîdenameya kurmancî ya menzûm, Nehc ul-Enama Sêrtî bikin û bi bandora Xanî bi çend xalan destnîşan bikin.
1. ‘Eqîdeyên Menzûm Di Edebiyata Kurdî de Di vê xebatê de herçend ku teqez di binê bandora ‘eqîdenameya
Xanî de mabin jî em dê nekevin nava ‘eqîdenameyên zazakî û bandora berhema Xanî ya li ser wan. Bila ev mijar bibe xebateke serbixwe ji bo lêkolînên din. Herwiha di çarçoveya vê xebatê de em rastî bi dehan ‘eqîdenameyên soranî jî hatin ku ev jî mijara xebateke taybet e, nekete nava vê lêkolînê. Lewra me nexwest em mijarê ber ireh bikin. Divê ‘eqîdenameyên menzûm ên soranî jî weke behseke taybet bête vekolîn.
Herwiha kurdan ‘eqîdename bi ‘erebî jî hem wek pexşan hem wek nezm nivîsandine. Bo nimûne Ehmed bin Hesen el-Xasî el-Hizanî(1866-1951) ku ji Licêya Amedê ye, bi navê Buşre’l-‘Ibad î ‘Ilmi’l-I‘itiqad metneke menzûm sala 1324’an a hicrî, bi zimanê erebî nivîsiye. Mustensixê navdar Zeynelabidîn Amedî li ser berhemên Xasî Mecmû‘eyek amade kiriye û li Amedê daye çapê. Mela Ebdulfettahê Hezroyî/Fethî(1892-1975) û Şêx Ebdurehmanê Aqtepî(1854-1910) jî bi ‘erebî ‘eqîdename nivîsîne û hîn gelek navên din meriv dikare li vê derê zikir bike. Lê ev jî nakevin nava lêkolîna me.
Gelek ‘alimên medreseyên Kurdistanê bi vê cureyê berhem dane. Ev ji bo her devereke Kurdistanê wisa ye. Dema ku meriv li nexşeya ‘eqîdenûsan a herêmî dinihêre ev rastî berbiçavtir dibe. Helbet zehmet e ku em îro bikaribin hemûyan derxînin. Bi gelemperî ev berhem ji bo zanîna ‘ilmê dînî hatibûn nivîsîn. Hin ji wan tenê ji bo zarokan hin tenê ji bo mezinan hin jî ji bo herkesî hatine nivîsîn. Xasma bi xesasiyeteke dînî ev berhem hatine nivîsîn. Hinek ‘aliman, ji bo zarokên xwe hinekan ji bo xwendevanên xwe tenê nivîsîne. Lê bere bere bûne malê pirtûkxaneya hemû kurdan. Balkêş e ku cureyê mewlûdnameyan û ‘eqîdenameyan xwediyên bêhtirîn hêjmarî ye di nava wêjeya klasîk a
400
Zahir ERTEKİN
400
kurdî de. Yek ji wan nîşaneya hezkirina cenabê Pêxember (s.x.l.) e yek jî tekîdirin, pesendkirin û qêwîkirina îman û îtîqada dînî desnîşan dike. Dema ku li ser pêvajoya misilmantiya kurdan xebat bên kirin helbet divê ev sosyolojî jî li ber çavan bête girtin.
Îja em werin ser ‘eqîdenameyên kurmancî. ‘Eqîdenameyên kurmancî du beş in. Pexşan û nezm Ev xebat tenê bere xwe dide eqîdenameyên menzûm. Lewra di vê xebatê de heta niha em rastî nêzî 20 ‘eqîdenameyên pexşan hatin ku ew jî mijareke serbixwe ye. Vêca yên menzûm ên ku me tesbît kirine 40 heb in. Helbet divê ne ewqas tenê bin. Gerîn û vekolîna me berdewam e û em îdîa nakin ku ‘eqîdenameyên menzûm ên kurdî tenê ev in. Teqez zêdetir in û li nik hin lêkolerên din hin ‘eqîdenameyên din jî hene herwiha di hin medrese, hucre û malan û pirtûkxaneyan de jî dibe ku hebin. Loma belkî ev xebat tenê ji bo tesbîtkirina van berheman bibe destpêkek. Hêvîdar im ku roj bi roj dê berhemên bi vî şiklî li pirtûkxaneya kurdî zêde bibin.
Di vê xebatê de me ‘eqîdenameyên ku tesbît kirine li ser tabloyekê digel hin xusûsiyetên wan nîşan dan. Navên ‘eqîdenameyên ku hatine tesbîtkirin, hemû nehatine bidestxistin. Loma di tabloyê de hin cih vala mane û loma jî me nekarî ku em tijî bikin. Hin ji van ‘eqîdeyan ji malbatan hatin xwestin lê mixabin malbatên wan nusxe bi me re parve nekirin. Ji ber vê yekê ji bo van ‘eqîdenameyan tenê navên wan û agahiyên ku me di çavkaniyan de bi dest xistin ketine tabloyê.
Nimûneyên ‘ewil ên ‘eqîdenameyên kurdî di serdema mîrektiyan de û bi kurdiya kurmancî hatine dayîn. Adak vê tradisyonê dabeşî sê êwran dike ku ya yekem serdema mîrektiyan e. Ya duyem dawiya împaratoriya Osmaniyan û ya sêyem jî serdema komara Tirkiyê ye. 6 ‘Eqîdenameya Ehmedê Xanî (1651- 1707) ku di sala 1687an de hatiye nivîsîn di vî warî de berhema yekem e. Piştî wî di serdema mîrektiyan de ji aliyê Feqî Reşîdê Hekkarî (1725-?) ve Sirru’l-Mehşer piştî wî bi Mela Xelîlê Sêrtî (1754 1843) ve Nehcu’l-Enam, dû re Mela Haşimê Miksî (1750-1850), ku hevalê xwendinê yê Mela Xelîlê Sêrtî bû berhema xwe ya bi navê Terîqu’-n Necat di vî warî de nivîsîye. 7 Di vê serdemê de ji aliyê Şêx Ebdullahê Şemdînî (k.d. 1813)8 ve û ji aliyê Şêx Ehmedê Feqîr
6 Abdurrahman Adak, “Di Edebiyata Kurdî ya Klasîk de Cureyeke Edebî: Zanistên Îslamî” Nûbihar, Stenbol, 2015, j. 132, r. 7.
7 Hane i Taşkın, “Mela Haşimê Miksî û Dîtina Terîqu’n-Necata Wî”, Nûbihar, Payîz Stenbol, 2016, j. 137. r. 66.
8 Ji ber ku ev ‘eqîde pexşan e nakeve nava vê xebatê, li ji ber ku di serdema mîrektiyan de hatiye nivîsîn girîng e, loma me li vê derê zikir kir.
401
‘Eqîdenameyên Kurmancî Yên Menzûm û Bandora ‘Eqîdenameya Ehmedê Xanî
401
(k.d. derdora 1832yan) ve menzûmeyeke eqaîdê hatine nivîsîn.9 Di dawiya Osmaniyan de Mela Nesreddînê Zoqî (k.d.1935), Mela Ehmedê Heyderî (1887-1937), Evdirehîm Rehmî Hekkarî (1890-1958), Mela Hemdullah -ku derarê wî de heta niha tu agahî nehatine bidestxistin, di sala 1913an de ‘eqîdenameyeke kurmancî nivîsîye ku ew jî destxet e- û Mela Ehmedê Nalbend (1890-1963) ‘eqîdename nivîsandine.
Di serdema Komarê de çawa ku di tabloyê de jî diyar dibe helbestvanên ku bi kurmancî û helbestkî ‘eqîdename nivîsandibin gelek in. Hin ji wan ev in: Hacî Mela Ebdulfettahê Hezroyî/Fethî (1892-1975), 4 ‘eqîdename nivîsandiye. Mele Xalidê Zengokî Batikî (1898/1968) 3 ‘eqîdename nivîsandiye. Mela Yasîn Yusrî/Şemê (1906-1994) 3 ‘eqîdename nivîsandiye. Mele Ebdulhadiyê Comanî (?/2004) 2 ‘eqîdename nivîsandiye. Mela Mihemed Nezîrê Batmanî (sedsala dawî/?) 3 ‘eqîdename nivîsandiye. Wekî van berhemdarên navborî hin nimûneyên din jî hene lê wekî ku li jor tê dîtin; hêjayî gotinê ye ku hin ‘alimên kurd ji yekî zêdetir ‘eqîdename nivîsandine ku ev hem ji ber girîngiya mijarê ye hem jî dewlemendiya vê biwarê ye.
Ji bilî van menzûmeyên telîf ‘eqîdenameyên werger jî hene. Hacî Ebdulfettahê Hezroyî, ji bilî menzûmeyên xwe yên telîf, Bed’u’l-Emâlî ji Erebî bi bal kurdiya kurmancî nivîsiye. 3 ‘eqîdenameyên menzûm ên kurmancî yên Mela Nezîr jî ji ‘erebî hatine wergerandin bi bal kurmancî ve. Divê bête dûpatkirin ku di ‘eqîdenameyên kurmancî de ‘eqîdenameya herî zêde berbelav Nehcu’l-Enama Mela Xelîlê Sêrtî ye. “Dikare bê gotin ku vê berhemê di tevahiya medreseyên Kurdistanê de di nav mufredata perwerdeyê de jî cih girtiye”.10 Ya nû û hema hema qet nayê zanîn jî ya Mela Haşimê Miksî’ye ku navê wê Terîqu’-n Necat e. Ev ‘eqîde ji ber ku Mela Haşimê Miksî hevalê medreseyê yê Mela Xelîlê Sêrtî bûye teqez nivîsîna wê jî di zemanê nivîsîna Nehcu’l-Enama Mela Xelîlê Sêrtî de bûye. Lê mixabin ev berhem hêj nuh hatiye peyda kirin û heta niha wenda bûye. Loma ji aliyê ziman, şêwe û naverokê ve ev herdu ‘eqîdenameyên menzûm ên hevçerx hêjayî berawirdê ne.
9 Adak, hb. r. 710 Adak, hb. r. 8
402
Zahir ERTEKİN
402
Rêz
Niv
îska
rN
avê‘
Eqî-
dena
mey
êW
ezn
û be
hrH
êjm
ara
Mal
ikan
/ Be
şan/
Teşe
/ Ça
pM
alik
a pê
şîM
alik
a D
awî
1Eh
med
ê Xa
nî
(165
1/17
07)
‘Eqî
deya
Îm
anê
Fe’û
lun,
Fe’
ûlun
, Fe
’ûlu
n, F
e’ûl
.
müt
ekar
îb
70 m
alik
. Mes
new
î
Çapa
yek
em: 1
918;
St
enbo
l Çap
xane
ya
Evka
f-i Is
lam
iye
Li b
a te
mû-
heqq
eq b
itin
ev
cew
ab
Duh
û go
te m
in
hatif
ê bê
hîc
ab
Min
û c
umle
ê um
met
a M
us-
tefa
Bibî
cen
netê
ta
bi’ê
Mus
tefa
2M
ela
Xelîl
ê Sê
rtî
(175
4/18
43)
Neh
-cu
’l-En
amFe
’ûlu
n, F
e’ûl
un,
Fe’û
lun,
Fe’
ûl.
müt
ekar
îb
274
mal
ik. M
esne
wî
Çapa
yek
em: 1
918;
St
enbo
l Çap
xane
ya
Evka
f-i Is
lam
iye
Tu g
uh d
êre
nutq
û
beya
na fe
sîh
Ji bo
ferz
û ‘e
yna-
ne m
erdê
mel
îh
‘Efû
key
îlahî
bi
sidq
û se
fa
Bibe
y ce
nnet
ê ta
bi’ê
Mus
tefa
3Fe
qî R
eşîd
ê H
ekka
rî
(172
5/?)
Sir-
ru’l-
Meh
-şe
r
Sala
179
7an
de
hatiy
e ni
vîsî
n.
Mija
ra w
ê m
eh-
şer û
qiy
amet
e.
Wez
na X
wem
alî
ye (5
+5)
589
mal
ik. M
esne
wî
Sala
198
4 Eh
med
H
ilmiy
ê Qo
xî îs
tînsa
x ki
riye
û ç
ap k
iriy
e. Z
. Zi
nar 1
986a
n li
Swê-
dê b
i lat
înî ç
ap k
iriy
e
Eww
el sa
tirek
bi
îsm
ê El
lah
Behs
ek e
m b
ikin
ji
qudr
etîll
ah
Ey fe
qî ta
rîxê
be
nda
te te
mam
Heq
te’a
la
mex
îret
ke
î‘l-q
iyam
403
‘Eqîdenameyên Kurmancî Yên Menzûm û Bandora ‘Eqîdenameya Ehmedê Xanî
403
4M
ela
Haş
imê
Mik
sî (1
750-
1850
),
Terî
qu’-
Nec
at
Fe’û
lun,
Fe’
ûlun
, Fe
’ûlu
n, F
e’ûl
.
müt
ekar
îb
Wek
kitê
beke
des
txet
m
aye.
Hej
mar
a rû
-pe
lên
wê
36 e
û ji
330
be
ytan
pêk
tê û
dab
eşî
5 be
şan
bûye
Bi n
amê
Xwed
a ra
tu m
ebde
bik
e
Bi q
elbe
n tu
tes-
dîq
‘em
el p
ê bi
ke
Ji ew
wel
bix
wî-
nin
dige
l fat
îhan
Ê te
snîf
kirî
ra
bike
n hû
n du
a
Eva
min
niv
îsî j
i bo
zar
oyan
Ku te
sdîq
û
baw
er b
iken
cu
mle
yan
‘Efû
ke
îlahî
bi
sidq
û se
fa
Bibe
cen
netê
ta
bi’ê
mus
tefa
5Şê
x Eh
med
ê Fe
qîr (
---
/183
2)
Men
zû-
mey
a ‘E
qaîd
ê
163
mal
ik.
Ser d
efte
rê îs
mî
îsm
ê Al
lah
Daî
m e
w e
mus
-te
’an
billa
h
mût
emes
sikê
te
rîq
e
Barî
bi w
î ra
bibe
şeî’
e
6M
ela
Ehm
ed
Hey
derî
(1
887/
1937
)
Eqîd
eya
Îman
êM
efa’
îlun,
Mef
a’î-
lun,
Fe’
ûlun
.
heze
ca m
ehzû
f
225
mal
ik.
Mes
new
î
Ji ew
wel
hem
dê
bê h
ed b
o Xu
da
bit
Sela
mu`
l-lah
li
ruhê
Mus
tefa
bit
Ji bo
na H
eyde
rî
Ehm
edê
bedk
ar
Bixw
înin
fatîh
ek
îxla
sê sê
car
404
Zahir ERTEKİN
404
7M
ele
Nes
red-
dînê
Zoq
eydî
(?
/19
35)
Eqîd
e-tu
’l-Îm
an15
2 m
alik
.
Mes
new
î
Bi n
avê
Xwed
a ez
di
kim
îptîd
a
Çi n
avek
î şîr
în e
na
vê X
wûd
a
Xwed
ê re
hmet
ê ke
li n
azim
mû-
dam
Dig
el e
sl û
fesl
û
hew
aşî t
emam
8Eb
dure
hîm
Re
hmî H
ekar
î (1
890-
1958
)
‘Eqî
da
Kurd
anRe
mel
ê 8
pên-
gavî
meh
zûf
Fa’îl
atun
fa’îl
atun
fa
’îlat
un fa
’ilun
74 m
alik
.
Mes
new
î.
Çapa
yek
em: 1
918;
St
enbo
l Çap
xane
ya
Evka
f-i Is
lam
iye
(Elh
emdû
lîlla
h)
dînê
me
Îsla
m
e he
qe e
m m
u-m
inîn
Tabi
‘ê şa
hê E
mî-
nin
umm
eta
Wî
mus
limîn
Eww
el û
axi
r ku
yêke
sanî
û sa
lis
ku sê
Qenc
tefe
kkur
ke
biz
ane
bûye
ta
rîxa
ew
ê
9H
emdu
llah
(?-?
)
‘Eqî
da
îman
êRe
mel
ê 8
pên-
gavî
meh
zûf
Fa’îl
atun
fa’îl
atun
fa
’îlat
un fa
’ilun
72 m
alik
e. D
estx
et
e. Ji
mal
ikek
e w
ê ya
da
wî d
iyar
dib
e ku
di
sala
191
3an
de h
atiy
e ni
vîsî
n.
Mes
new
î
Şerṭ
ê îm
anê
şeş
in d
iqqe
ṭ bik
e tu
gu
h bi
de
Hem
bik
e îm
an
bi w
an h
emya
n em
anet
……
……
Tu b
ixw
îne
vê
‘eqî
dê h
em tu
be
r ke
we’
s-se
-la
m
Ji ‘e
qîdê
Ḥem
-dû
llah
gotî
min
te
mam
405
‘Eqîdenameyên Kurmancî Yên Menzûm û Bandora ‘Eqîdenameya Ehmedê Xanî
405
10M
ela
Ehm
e-dê
Nal
bend
(1
890-
1963
)
‘Eqî
deRe
mel
ê 8
pên-
gavî
meh
zûf
Fa’îl
atun
fa’îl
atun
fa
’îlat
un fa
’ilun
Ez d
ikem
hem
da
gele
k bo
Qad
irî
Hin
dî h
emda
cü
mle
mex
lûqa
ki
rî
Hilo
ey
Ehm
eda
rist
a ve
honi
j du
rr û
yaq
ûta
Bi v
î ‘ilm
ê li
qelb
ê te
mîs
al
hilb
ûn v
eda
rew
neq
11M
ela
Ebdu
l-fe
ttah
ê H
ez-
royî
/ Fe
thî
(189
2-19
75)
‘Eqî
dena
-m
e‘e
rûz
tam
bi b
aşî
bika
rneh
atiy
e.
Rem
elê
6 pê
n-ga
vî m
ehzû
f
Fa’îl
atun
fa’îl
atun
fa
’ilun
36 m
alik
.
Nûb
ihar
, Ste
nbul
20
12.
Dig
el d
îwan
a w
î
Mun
ebbe
h be
ey
‘ari
fê b
û el
-ke-
mal
bib
êjim
ji b
o te
bey
anek
del
al
Xela
sî ji
nar
ê ce
henn
em te
leb
bike
tu ji
bo
Fet-
hî y
ê bê
ede
b
12M
ela
Ebdu
l-fe
ttah
ê H
ez-
royî
/ Fe
thî
(189
2-19
75)
‘Eqî
dena
-m
eH
ezec
î şeş
î meh
-zû
f
Mef
a’îlu
n m
efa’
î-lu
n fe
’ulu
n
60 m
alik
.
Nûb
ihar
, Ste
nbul
20
12.
Dig
el d
îwan
a w
î
Div
êtin
ger
bi
qenc
î bî m
uwes
-se
f
Tu q
enc
tehs
îlekî
ke
ey
muk
elle
f
Bihi
stin
dîti
n û
sahi
b xe
berd
an
Bigi
r van
wac
ibê
mew
la ç
û m
er-
dan
406
Zahir ERTEKİN
406
13M
ela
Eb-
dulfe
ttah
ê H
ezro
yî/
Fet-
hî (
m18
92-
1975
)
Men
zûm
e Fi
’l-‘E
qaid
Hez
ecî ş
eşî m
eh-
zûf
Mef
a’îlu
n m
efa’
î-lu
n fe
’ulu
n
63 m
alik
.
Nûb
ihar
, Ste
nbul
20
12.
Dig
el d
îwan
a w
î
Di t
ewhî
da
Xwûd
a da
‘ebd
ê ke
mte
r
Di b
êje
nezi
mkê
w
ek ‘i
qdê
cew
-he
r
Tehî
yyat
û se
lat
û he
m se
lam
an
Li m
ewla
ê m
e û
hem
cum
le
perw
er
14M
ela
Eb-
dulfe
ttah
ê H
ezro
yî/
Fet-
hî (
m18
92-
1975
)
Terc
u-m
eya
Bed’
ul-E
-m
alî
Eqîd
enam
eya
‘ere
bî y
a m
en-
zûm
a ‘E
lî b.
Us
man
el ‘
Ûşî l
i go
rî w
ezna
wê
wer
gera
ndiy
e ku
rdî
?
15M
ele
Xalid
ê Ze
ngok
î Ba-
tikî (
1898
/
1968
)
Men
-zû
me-
tu’l-
‘Eqa
id
633
mal
ik.
Mus
tens
ix: Z
eyne
labi
-dî
nê A
mid
î; 19
92
Bi n
avê
Xuda
yê
hem
î mex
luqa
t
Ku E
llah
e da
îm
bi n
avê
lîzat
Wey
axud
te’a
m
bide
şêst
fuqa
ra
Hem
bi g
irî t
ew-
be b
ike
pur c
ara
407
‘Eqîdenameyên Kurmancî Yên Menzûm û Bandora ‘Eqîdenameya Ehmedê Xanî
407
16M
ele
Xalid
ê Ze
ngok
î Ba-
tikî (
1898
/
1968
)
Mürşi-
di’t-
Tâli-
bîn
Ji
bo c
ahil
ni-
zani
n bi
kitê
bê
ereb
î
Dîn
û îm
an
çew
anin
niz
anin
em
rê R
ebbî
Ferz
bû
li Xa
lidê
Zeng
okîy
ê Ba
-di
kî
Bi lû
ğatê
Kur
-m
ancî
çêb
ike
akîd
ekî
17M
ele
Xalid
ê Ze
ngok
î Ba-
tikî (
1898
/
1968
)
Ravd
atu’
r
-Rey
âhîn
18Şê
x H
ebîb
ê Qa
dî
(?/1
978)
Men
zûm
e-ya
‘Eqa
îd
19Şê
x Sa
hib
Varo
l (?
/198
3)
Eqîd
eya
Îman
ê
408
Zahir ERTEKİN
408
20M
ela
Yasî
n Yu
srî /
Şem
ê (1
906-
1994
)
Ed-D
ur-
ru’s-
Sem
înFe
’ûlu
n Fe
’ûlu
n Fe
’ûlu
n Fe
’ûl.
Mut
eqar
iba
heyş
t pên
gavî
ne
salim
72 m
alik
. Mes
new
î.
Ev b
erhe
m ji
bo
za-
roka
n ha
tiye
nivî
sîn
Weş
anên
Nûb
ihar
, St
enbo
l 201
1
Dik
im b
o te
şukr
û
sena
ya
kerî
m
Bikî
tu b
i wan
zê
de se
rme
ne’îm
We
hem
dê
li se
r al
û se
hbê
kira
m
We
etba
’ê w
an
ta b
i roj
a qi
yam
21M
ela
Yasî
n Yu
srî /
Şem
ê (1
906-
1994
)
Rew
du-l
Hey
at M
ijara
meh
şerê
ku
rukn
ê pê
ncan
e,
dih
undu
rîne
Fe‘û
lun
fe‘û
lun
fe‘û
lun
fe‘û
l
249
rûpe
l û 2
6 be
şên
berb
ixw
e ye
.
Nûb
ihar
, Ste
nbol
201
1
Bi n
amê
te y
a Re
b m
e ki
r ibt
îda
Me
‘ew
n û
‘ina-
yet j
i te
ey X
uda
Ilahî
bi h
eqqê
be
nî F
atîm
e
Li rû
hê M
u-he
mm
ed ‘e
ley-
hi’s-
sela
m22
Mel
a Ya
sîn
Yusr
î /Şe
mê
(190
6-19
94)
Tuhf
e-tu
’l-Es
-dî
qa
Fe‘û
lun
fe‘û
lun
fe‘û
lun
fe‘û
l25
9 m
alik
. Bi
nam
ê te
ya
Reb
beda
û x
itam
Me
‘ew
n û
inay
et
ji te
her
mud
am
Wel
a te
n te
qîn-
hû b
î haz
el k
e-la
m
Iza
ma
tece
lla b
i is
min
tiqa
m23
Şêx
Mûs
ayê
Mêr
dînî
(1
925/
1992
)
Sebî
-lu
’s-Se
-la
mî
î ‘E
qîde
t’l
Enam
î
Fe’û
lun
Fe’û
lun
Fe’û
lun
Fe’û
l.
Mut
eqar
iba
heyş
t pên
gavî
ne
salim
684
mal
ik.
2012
. Ste
nbol
. Nûb
î-ha
r
Bi n
avê
Xwed
yê
letîf
û x
ebîr
Bi ‘e
wna
Xw
e-da
yê k
erîm
û
kebî
r
Sela
t û ‘e
le-le
n-bi
ya m
urse
lîn
Wel
hem
dû
lilla
hî re
bbil’
a-le
mîn
409
‘Eqîdenameyên Kurmancî Yên Menzûm û Bandora ‘Eqîdenameya Ehmedê Xanî
409
24M
ela
Ehm
edê
Zina
rexî
- Nas
(?
1937
/-)
Xula
sa
‘Eqî
da
Mus
li-m
anê
Sunn
î
Xula
sa ‘E
qîda
M
usul
man
ê Su
nnî
fe‘û
lun
fe‘û
lun
fe‘û
lun
fe‘û
l
mut
eqar
ib
468
mal
ik.
Sten
bol 2
011.
Nuh
o ku
me
halo
nî
yet k
irî y
a
Em ç
êkin
li se
r m
ezhe
bê S
un-
niya
Eqîd
ek-ji
nez
ana
re h
em z
arûw
a
Bi K
urm
ancî
bî
ew b
i ezm
anê
wa
Hey
e ba
wer
î me
b re
sûlê
Xw
ûdê
Dig
el w
ê şe
ri‘e
t û
tebl
îx d
idê
Bi e
hkam
ê te
klîî
yû w
ed‘iy
e
Mêr
û h
urr û
jê
ra w
ehî h
atiy
e
25
Şêx
Muh
emm
ed
Hez
în
(?/1
892)
Cew
here
-tu
’l-Îm
an
200
mal
ik.
410
Zahir ERTEKİN
410
26Şê
x Is
ti‘an
edîn
Fa
qînî
(194
0-20
14)
Rêni
şana
N
ezan
a
Der
sa
Pîr û
Cuw
ana
fe‘û
lun
fe‘û
lun
fe‘û
lun
fe‘û
l
mut
eqar
ib
11 b
eş û
862
mal
ik.
Des
txet
e.
Muh
emm
ed
resû
lê X
uda
go-
tiye
Hed
îsa
sehî
h e
weh
a ha
tiye
Heç
ê tiş
tê b
aş b
e şe
ref t
ê he
be
Dem
a tu
bik
î be
smel
e tê
neb
e
Kurê
Şey
x ‘E
ta
me
ev e
nav
ni
şan
Ez im
çêk
urox
ê ev
ê Rê
nişa
n
Me
hêvî
hey
e ku
ev
ê xw
ende
van
Bixw
înin
evê
Rê
nişa
na c
uwan
27M
ele
Eb-
dulh
adiy
ê Co
man
î (?
/200
4)
Eqî
detu
’l-
Îman
îfe
‘ûlu
n fe
‘ûlu
n fe
‘ûlu
n fe
‘ûl
mut
eqar
ib
Mus
tens
ix: Z
eyne
labi
-dî
nê A
mid
î, 19
92‘E
qîde
m e
v e
pê
dibi
m M
uslim
an
Li se
r her
kes
î fe
rż û
‘eyn
e b
i-za
n
Rica
min
hey
e pu
r ji î
xwan
ê dî
n
Ji bo
naz
imî f
at-
hekî
bix
wîn
in
Îlahî
bi h
eqqê
ke
lam
ê qe
dîm
Tu k
atib
xel
askî
ji
narê
ceh
îm
411
‘Eqîdenameyên Kurmancî Yên Menzûm û Bandora ‘Eqîdenameya Ehmedê Xanî
411
28M
ele
Eb-
dulh
adiy
ê Co
man
î (?
/200
4)M
anzû
me
i’Rid
de
29M
ela
Mih
em-
med
Em
în
Hey
derî
(1
927/
2003
)
‘Eqî
da
Îman
êfe
‘ûlu
n fe
‘ûlu
n fe
‘ûlu
n fe
‘ûl
mut
eqar
ib
210
mal
ik.
Bi h
emdê
Xw
e-da
yê k
u te
wîq
ji
wî
Bi şu
krê
Xwe-
dayê
hîd
ayet
bi
wî
Li a
l û li
esh
ab û
et
ba´ê
wan
Xîta
mul
kel
amê
bide
me
îman
30M
ela
Mi-
hem
med
Şah
El
Met
mûr
î (?
/200
2)
‘Eqî
deti’
l- Îs
lam
îy-
yetî
Wel
M
ew‘îz
e-ti’
l-Hes
e-ne
tî
fe‘û
lun
fe‘û
lun
fe‘û
lun
fe‘û
l
mut
eqar
ib
Mus
tens
îx: Z
eyne
labi
-dî
nê A
mid
î. 20
02.
Di sa
la 1
996a
n de
ha-
tiye
nivî
sîn
Bi n
ûnek
î sak
in
çêki
m e
z nî
zam
Da
‘işqê
big
irin
qu
lûbê
sûm
am
Biza
nin
nem
înin
di
des
tê le
’în
Ne
kêşi
n ‘e
zab
ew d
i nar
ê he
zîn
31M
elle
‘Eb-
dulw
ehab
Ön
cü (B
erni
ş-tî)
(193
7/?)
‘Eqî
da
Îman
êfe
‘ûlu
n fe
‘ûlu
n fe
‘ûlu
n fe
‘ûl
mut
eqar
ib
156
mal
ik.
Bi n
avê
Xwed
a Xa
liqê
bê z
ewal
Gele
k he
md
di-
kim
ez
ji bo
zu´
l ce
lal
Dig
el b
ab û
da
û m
irov
ê di
wî
We
hem
dos
t û
cîra
n û
guhd
arê
wî
412
Zahir ERTEKİN
412
32M
ele
Mu-
hem
med
ê ku
rê M
ela
Ebdu
lxa-
furê
Hez
anî
(193
9/?)
‘Eqî
de-
tu’l-
Îman
î11
8 m
alik
. Mus
tens
îx:
Zeyn
elab
idîn
ê Am
idî
Nav
ê Al
lah
her t
û w
î des
t pê
bike
Hem
li p
ey R
eh-
man
Reh
îmî ç
ê bi
ke
Tarî
xa H
îcrî
ji b
o ne
zmê
biza
n
‘eyn
û ta
cîm
lê
jim
ar b
e ey
cu
wan
Ey M
ûhem
med
ê H
ezan
î her
mû-
dam
Bêje
ber
Ehm
ed
Mûh
emm
ed se
d se
lam
33Se
yyîd
‘Eb-
dûlq
adîr
Er-
zen
(196
2/?)
Eqîd
a Îm
anê
Ji Bo
Mu-
min
ên
Cîha
nê
Rem
el/
rem
elî
heşt
î meh
zûf/
m
eqsû
r
Fa’îl
atun
fa’îl
atun
fa
’îlat
un fa
’lun
1278
mal
ik.
Bi h
emdî
llah
min
çê
kir e
v kî
tab
e
Xwûd
a bo
m e
bi
gerî
ne se
wab
e
Kî b
ixûn
e’ j
mer
a fa
tha’
j dil
û ca
nRe
bbê
´ale
m w
î bi
ke n
ava
cîna
n
34M
uhem
med
H
elîm
ê Xu
rsî
Di s
ala
2003
an d
e ha
tiye
nivî
sîn
35M
. Şe
îk A
ksu
413
‘Eqîdenameyên Kurmancî Yên Menzûm û Bandora ‘Eqîdenameya Ehmedê Xanî
413
36
Mel
e Eh
med
ê D
elik
î Eq
îde-
tu’l-
Î-m
an-G
ul-
çiqî
na
Xort
û
Zaro
kê
Kurd
an
418
mal
ik.
37M
ela
Mih
e-m
ed N
ezîr
ê Ba
tman
î (se
-ds
ala
daw
î/?)
´Eqî
det`l
Îm
anfe
´ûlu
n fe
´ûlu
n
fe´û
lun
fe´û
l13
9 m
alik
. Li s
er
dest
xetê
din
ivîs
e:
Haz
îhî ´
eqîd
et`l
îman
î bi
l kur
dî n
eqel
tû m
in
´eqa
îdîn
nese
î we
xeyr
îhî w
e ce
me´
tûha
ne
zmen
. Lê
me
peyd
a ne
kir k
u M
ela
Nez
îr k
î ye
û k
engî
jiya
ye?
Hem
î hem
d û
med
h û
sena
û
şuku
r,
Jibon
a Xw
uday
ê ku
xul
qê m
e ki
r
We
´am
î beş
er jî
ji
´am
î mel
ek
Tu e
zber
ke b
o te
bi
ne´
in g
elek
414
Zahir ERTEKİN
414
38M
ela
Mih
e-m
ed N
ezîr
ê Ba
tman
î (1
979
nûsî
na
berh
emê)
´Eqî
det`l
Îm
anfe
´ûlu
n fe
´ûlu
n
fe´û
lun
fe´û
l99
mal
ik. L
i ser
ber
-ga
des
txet
ê di
nivî
se:
Haz
îhî ´
eqîd
et`l
îman
ne
qele
tûha
min
´eqî
-de
tî şê
x fe
thul
lahê
w
erqa
nisî
(qs)
we
ce´e
ltûha
nez
men
. D
iyar
e k
u w
erge
r e.
Li a
xîr v
ê nu
sxey
ê bi
hîc
ri 1
400
hatiy
e ni
vîsî
n ku
ber
hem
di
sala
197
9an
de e
v be
rhem
hat
iye
nivî
sîn
Mir
ovê
li se
r vê
´eqî
dê n
ebî
Ji eh
lê fe
sad
û w
e bi
d´et
dib
î
Tem
am b
û bi
xw
ûn q
elle
h û
fatîh
et
Di t
arîx
a w
êda
me
gotîy
e xe
t
39M
ela
Mih
e-m
ed N
ezîr
ê Ba
tman
î (se
-ds
ala
daw
î/?)
´Eqî
det`l
Îm
anfe
´ûlu
n fe
´ûlu
n
fe´û
lun
fe´û
l34
5 m
alik
. Haz
a be
´dî
mîn
el k
elam
î b
ehsî
´e
lam
etí y
ewm
ilqî-
yam
. Neq
eltû
min
39
kîta
bî h
ucce
tulla
hî
´ele
l ´le
mîn
wec
e´el
tû-
ha n
ezm
en. E
v jî
wer
-ge
r e.
Çiqa
hem
d û
med
h û
sena
û
şuku
r
Ji bo
na X
wda
yê
bi ´i
zz û
fexi
r
Nez
îre
feqî
re
biki
n lê
nez
er
Heq
îre
tunî
ne
nedi
n w
î zer
er
40Ed
-Dok
tor
Eşşê
yx F
ey-
dulla
h Xe
z-ne
wî (
?/?)
‘Eqî
da
Îman
ê (D
ara
Xoxm
anî)
132
mal
ik. E
v ‘e
qîde
ça
p bû
ye. T
arîx
a ça
pê
û ci
yê w
ê ne
diya
r e.
Der
barê
hel
best
vanê
w
ê de
jî tu
aga
hî n
e-ha
te p
eyda
kir
in
Ella
h el
lah
mu-
sulm
an im
Ella
h el
lah
ella
h za
nim
Go g
otin
neb
in
kiri
n
Hêv
î hem
î di-
mir
in
415
‘Eqîdenameyên Kurmancî Yên Menzûm û Bandora ‘Eqîdenameya Ehmedê Xanî
415
2. ‘Eqîdenameya Ehmedê Xanî û Bandora Wê‘Eqîdenameya Ehmedê Xanî bi teşeya mesnewîyê, di behra
mûteqarib û bi wezna fe’ûlun, fe’ûlun, fe’ûlun, fe’ûl hatiye nivîsîn. Hêjmara malikên wê 70 ne. Xanî di van 70 malikan de gelek mijar bi cih kirine ku ev jî serkeftiyeke hem ji hêla ‘alimtiya wî hem jî ji layê edîbîya wî ve. Berhem li ser ‘eqîda sunnî-eş’erî hatiye damezrandin. Xanî xwestiye ku ev berhema wî di medreseyan de bê xwendin. Bi zanebûn bi kurmancî nivîsîye û bi vî şiklî zimanê berhemên zanistî veguhezandiye kurdî. Yanî meriv dikare bêje ji bo perwerdehiyeke kurdî ji weke materyaleke dersê hatiye amadekirin. Loma ev berhem weke yekem berhema kurdî ya li ser zanistekî hatiye nivîsin, hatiye qebûlkirin. Herwiha bi vê yektabûna xwe derî li cureyeke edebîyata kurdî jî vekiriye ku gelek berhemên bi vî rengî piştî vê berhemê hatine nivîsîn. Xanî bi xwe berhema xwe li gorî mijaran dabeş nekiriye. Yıldırım di xebata xwe ya li ser vê berhemê de tesnîfa mijaran wiha dike:
1. Beşa Îlahiyatê. Ev beş ji 10 binbeşan pêk tê
b. Mahîyeta îmanê û têkiliya navbera ‘emel û îmanê
c. Îmana teqlîdî
d. Tewhîd û Xweda
e. Xweda û sîfetên Wî
f. Xweda û teşbîh
g. Enkarnasyon û reenkarnasyon
h. Atom û heyûla
i. Qeder û azadbûna însanî
j. Rewşa kesên ku gunehên mezin kirine
k. Tobe
2. Pêxembertî(nubûwwet). Ev beş ji 9 binbeşan pêk tê
c. Têgeha resûl, nebî û pêxember
d. Mijara pêxemberbûna jinan
e. Masûmiyeta pêxemberan
416
Zahir ERTEKİN
416
3. Diyardeyên Bihîstinê(Sem’iyyat)d. Jiyana axretê
e. Jiyana qebrê û lêpirsîna munker û nekîr
f. Hisab
g. Mîzan
h. Pira Siratê
i. Behişt û dojeh11
j. Şefa’et
k. Dîtîna Xwedê
l. Hebûnên meta izîkî(meçêtir, melek, ‘ezazîl)
Bandora ‘Eqîdenameya Ehmedê XanîBandora ‘eqîdenameya Ehmedê Xanî mijareke pir ber ireh e.
Meriv dikare bi du beşên sereke bandora vê ‘eqîdeyê lêbikole. Yek ji layê şiklî ye ku ji jimara malikan heta ‘erûz, behr û teşeyê dihundurîne. Ya duduyan ji layê naverok û mijaran ve ye, ku me li jorê mijar û naveroka ‘Eqîdenameya Ehmedê Xanî nivîsî. Bi vî awayî meriv dikare li ser ‘eqîdenameyên din bi hêsanî muqayeseyekê bike. Ya sisiyan jî ziman e. Yanî bikaranîna zimanê ‘eqîdeyan çiqas dişibin ‘eqîdenameya Ehmedê Xanî.
Teşe/Şikl/’Erûz Ji aliyê teşeyê ve Hacî Ebdulfettahê Hezroyî ne tê de hema hema
hemû ‘eqîdenûsan ‘eqîdeya Xanî şopandine. Ye Hezroyî ne mesnewî ye, qesîde ye. Ji layê behr û qalibê ve ‘eqîdeyên ku ‘eqîdenameya Xanî şopandine ev in:
Mela Xelîlê Sêrtî (1754/1843), Mela Haşimê Miksî(1750-1850), Mela Ehmedê Nalbend (1890-1963), Mela Yasîn Yusrî/Şemê(1906-1994), Şêx Mûsayê Mêrdînî, Şêx Isti‘anedîn Faqînî (1940-2014), Mela Mihemmed Şah El Metmûrî(?/2002), Melle ‘Ebdulwehab Öncü (Berniştî) (1937/?), Mela Mihemed Nezîrê Batmanî(sedsala dawî/?), Mela Mihemmed Emîn Heyderî (1927/2003), Mela Ehmed Nas (Zinarexî) (?/1937) Mele Xalidê Zengokî Batikî (1898/1968) Mele Ebdulhadiyê Comanî (?/2004) Mele Nesreddînê Zoqeydî(? /1935).
11 Yıldırım, hb., 121-165.
417
‘Eqîdenameyên Kurmancî Yên Menzûm û Bandora ‘Eqîdenameya Ehmedê Xanî
417
Hêjmara MalikanJi hêla hêjmara malikan ve ‘eqîdenameyên ku xwe nêzîkî ya Xanî
kirine ev in:
1. Mela Muhemmedê Hezanî- ‘Eqîdetu’l-Îmanî-144 beyt e. Lê belê ev berhem du beş e. Beşek ‘eqîdeye û yek iqh e. Beşa ‘eqîdê ji 96 malikan pêk hatiye.
2. Evdirehîm Rehmîyê Hekkarî- ‘Eqîda Kurdî-74 malik
3. Mela Yasîn Yusrî(Mele Yasînê Şemê )-Ed-Durru’s-Semîn-72 malik
5. Mela Muhemmedê Hezanî- ‘Eqîdetu’l-Îman- bi giştî 118 beyt e. 78 beytê serî ‘eqîde ye. 40 malikên dawî iqh e.
6. Mela Mihemed Nezîrê Batmanî - Eqîdet`l Îman, 99 malik
Mijar/Naverok Eger mijarên bi ekola tesewif û exlaqê re têkildar in ji Nehcu’l-
Enam’a Mela Xelîlê Sêrtî derkeve vediguheze ‘eqîdenameyeke weke ya Xanî. Vê ‘eqîdeyê bi mijarên xwe û bi bikaranîna gelek bêjeyên xwe ve ‘eqîda Xanî bi ber irehî şîrove kiriye. ‘Eqîdeyên ku piştî Nehcu’l-Enamê hatine nivîsîn bi piranî dabeşiya mijarên xwe li gorî Nehcu’l-Enamê lê mijarên xwe li gorî ‘eqîdenameya Xanî durust kirine. Li gor van agahiyan em dikarin bêjin mijarên ‘eqîdê ku di Nehcul Enamê de ne şerha ‘eqîda Şêx Ehmedê Xanî ye.
Mînak:Ne cism û ne cewher ne nûr û ‘ered
Ne zû lewn û mîqdar û şikl û mered (Sêrtî)
Xwedê nîn e cewher ne cism û ‘ered
Ne kull e be be’d e bizan bê xered (Xanî)
Sifatê di seb‘e ezel wî hene
Ne ‘eyn in ne xeyr in ne wek êt me ne (Sêrtî)
418
Zahir ERTEKİN
418
Sîfatê di seb’e ji bo Zul-Celal
Bizan heft in ey ‘arifê purkemal (Xanî)
Murîde ji bo xeyr û şeran welê
Rida wî tûnîne bi şûla nelê (Sêrtî)
Îrade diket ew bixeyr û şeran
Rida nîn e emma bi fê’la şeran (Xanî)
Tû me’dûm û hadis bizane ewê
Heyûla tûnîne ku ‘alem ji wê (Sêrtî)
Heyûla çunîn e, ’edîm e, ’edîm
Dinê ka ir e ka ir e ê dibêjit qedîm (Xanî)
Xwûdê ew kire xatemê enbîya
Welêkin ewe serwerê etqîya (Sêrtî)
Ku ser defterê cumle ‘alem ew e
Nubuwwet xwe mektûb e xatem ew e (Xanî)
Ji wê ew bire sîdretul munteha
Bi qabê du qewsan wibal xwe gîha (Sertî)
Di heft asîmanan ewî êwerand
Biqasî du qewsan vibal xwe gihand (Xanî)
419
‘Eqîdenameyên Kurmancî Yên Menzûm û Bandora ‘Eqîdenameya Ehmedê Xanî
419
Bi rûh û cesed ve ewî bir sûwar
Bi çavê serê xwe Xwûdê dî ducar (Sertî)
Du caran bi çehvan cemala wî dît
Li derrê melayên dibêjin nedît (Xanî)
Li wê ew dibînin Rebbê ‘Alîye
Welîkin heqîqet nizanin çîye (Sertî)
Muheqqeq bizan wî Xwudê dîtiye
We lêkin nizanit heqîqet çiye (Xanî)
Di Luqman û Îskenderî lec meke
Ne peyxemberin wê ‘înadê meke (Sertî)
Meke lec di Luqman û Iskenderî
Ji bo wan ne me’lûm e peyxemberî (Xanî)
Tenasux ji bû rûh hûlula Xwûda
Tûnînin eya mumînê can îda (Sertî)
Betal e tenasux, muhal e hulûl
Meke ittîhada du tiştan qebûl (Xanî)
Ji rê ve Mûhemmed şefa‘etçîye
Di pêve heçî ku xwûdan qencîye (Sertî)
420
Zahir ERTEKİN
420
Şefa’et dikin enbiya ewliya
Bi izna Xwedê bo kesê eşqiya (Xanî)
Heman mijarên ‘eqîda Xanî bi giştî di vê ‘eqîdeya Mele Nesreddînê Zoqeydî de bi cih bûne. Bes, nivîskar mijarên ‘eqîda xwe di bin beşan de û hinek dirêj şîrove kirîye. Xwestiye ku wek Xanî sifetê Xweda bi kurdî bi kar bîne lê di vî warî de ne gihaştiye Xanî.
Xweşî Şîn û Zanîn û Vîn û Kelam
Bihîstin digel Dîtinê bûn temam (Xanî)
Ku ‘Ilm û Heyat e digel Dîtinê
Îradet û Qudret û Bihîstinê ( Zoqeydî)
Çawa ku tê zanîn di ‘eqîdenameyê de Xanî termînolojiyeke zanistî ji term û têgehên istilahî ava dike. Bi vî awayî nîşan dide ku kurdî ji bo zanistan pêkan e û perwerdehiya bi kurdî bi hêsanî dikare ji bo hemû zanistan pêk were. Ev cerîbîna wî jî bala ‘eqîdenûsan kişandiye û gelekan xwestiye ku di vî warî de jî wî bişopînin. Di vê çarçoveyê de yek ji wan şopîneran jî Melle ‘Ebdulwehab Öncü(Berniştî) ye. Temamê mijarên ‘eqîda Xanî em di vê ‘eqîdê de jî dibînin. Mele ‘Ebdulwehab hin mijar dirêj kirine. Wek mînak, dema ku behsa baweriya bi pêxemberan dike navê peyxemberan dijmêre. Dema ku behsa fezîleta her çar xelîfan dike di pey re ‘eşereyê mubeşşere jî dijmêre. Xusûsen di nivîsandina sifatê Xweda de bikaranîna bêjeyên kurdî teqlîda Xanî eşkere ye.
Xweşî, Şîn û Zanîn û Vîn û Hebûn
Bihîstin û Dîtin, Main, her hebûn (Mele ‘Ebdulwehab)
Xweşî Şîn û Zanîn û Vîn û Kelam
Bihîstin digel Dîtinê bûn temam (Xanî)
421
‘Eqîdenameyên Kurmancî Yên Menzûm û Bandora ‘Eqîdenameya Ehmedê Xanî
421
ZimanMe di serî de tradîsyona ‘eqîdenameyên kurmancî li ser sê
qonaxan dabeş kiribûn. Îja dema ku em li zimanê wan dinihêrin, meriv dikare bi hêsanî bêje ji Xanî heta roja me zimanê hemû ‘eqîdenameyan herikbar û zelal e. Ji ber ku ‘işq, evîn, mecaz, teşbîh, metafor û îstî’are di van menzûmeyan de tuneye ziman hêsantir e. Çunkî di wan de derdê huner û edebiyatê tune. Tenê dîdaktîk in û rênîşandek in ji bo gel. Loma jî ji bilî terkîb û istileh û têqehên kelam û ‘eqîde û dînî ziman bi hêsanî tête famkirin. Tevî vê yekê jî nivîskarên van berheman kurmanciya devoka xwe jî ji bîr nekirine. Li her hindik be jî formên kurmacî têne guhertin. Em vê yekê di ‘eqîdenameyan de dibînin. Wek nimûne Mela Ehmedê Zinarexî(?/1992) di Xulasa ‘Eqîda Muslimanê Sunnî ya xwe de wiha dibêje ku meriv dizane devoka Şirnexê ye.
Nuho ku me halo nîyet kirî ya
Em çêkin li ser mezhebê Sunniya
Eqîdek-ji nezana re hem zarûwa
Bi Kurmancî bî ew bi ezmanê wa
Ji ber ku mijara ‘eqîdeyê bi ‘ilmên Îslamî re têkildar in, zimanê ‘eqîdenameya Xanî jî û yên piştî wî jî bi têgeh û termên ‘erebî dagirtî ne. Ev jî tiştekî asayî ye, ku ‘eqîdename rênumayên peyrewên xwe ne. Tevî vê yekê jî zimanê ‘eqîdenameyên vê serdemê hêsantir û rehetir e. Hin malikên ‘eqîdenameya Xanî, pêdivî bi şîrove û şerhan heye. Him ji ber ku zimanê wan qurs e him jî gelek meseleyên ‘ilmê kelamê yên dirêj bi yek-du malikan ve hatiye îzahkirin. Loma ew malikên ku mijarên kûr vedibêjin, mecbûr mane ku bi kurtî mijarê aşkere bikin. Loma jî têgihiştina wan zehmetir dibe.
EncamDi vê xebatê de hate dîtin ku ‘eqîdenameyên menzûm wek
cureyek berhemên edebî-dîdaktîk di nav edebiyata kurdî/kurmancî de xwedan ciyekî mezin, girîng û taybet e. Xuya ye dê di ayende de li ser vê cureyê tez bên nivîsîn û ev pewiste jî. Çunkî ji bo dabeşîya wan a li gorî uslûb, şêwaz, serdem, diyalekt, cure û wd. û li gorî rêzikeke akademîk divê xebatên teze derkevine holê.
422
Zahir ERTEKİN
422
Pêwistî heye ku lêgerîna vê cureyê berdewam be. Divê ev lêkolîn weke destxetên kurdî yên din, ev cure jî li her mekanekî ku kurd lê dijîn an li her bajar û bajarokekî ku pirtûkxane lê heye bête kirin, heta ku encameke teqez hasil bibe.
Di vê xebata me de behsa 40 ‘eqîdenameyên menzûm ên kurdî/kurmancî hatiye kirin. Tenê helbsetkî û bi diyalekta kurmancî 40 berhemên bi vî rengî şanaziyek e û eger em berê xwe bidin pexşanên vê cureyê û diyalektên din yekûneke pir mezin derdikeve meydanê ku kurdî ji hêla berhemên klasîk de rêjeyeke payebelind radestî raya qadê dike. Di nava van 40 ‘eqîdenameyên menzûm ên kurmancî hêjmara telîfan ji yên tercumeyan zêdetir in.
Di nava edebiyata dînî-edebî ya kurmancî de ‘eqîdename kevneşopiyeke biadan e ku îro jî em rastî vê tradîsyonê tên.
Eger rojekê em bibînîn ku zankoyên kurdî, fakulteyên kurdî bêne damezrandin, bêguman dê ev metnên ‘eqîdenameyan ji bo perwerdehî û materyalên beşên îlahîyatan pêk were. Ji vî aliyî de jî girîng in.
Herçend deqên ‘eqîdenameyên kurmancî bi helwesteke dîdaktîk hatibin nivîsîn jî, ji cuwankarî û rewanbêjiyê bêpar nînin. Ger hindek be jî em di nava rûpelên van ‘eqîdenameyan de liqayî hunerên edebî tên.
Gelek ji van ‘eqîdenameyên menzûm ên kurmancî hêj destxet in û tu xebat li ser wan nehatine kirin. Em dikarin bejin ku yên çapbûyî gelekî kêmtir in ji yên neçapbûyî. Mela Nezîrê Batmanî tenê yek ji wan e ku 3 ‘eqîdenameyên menzûm nivîsandiye û heta niha li ser jiyana wî jî tu xebat nehatine kirin. Herwiha destxeta ku me li Wanê li nik melayekî bi destxistiye teqrîben 110 sal berê hatiye nivîsîn û tene em dizanin ku navê wî Hemdullah e. Ew jî ji malikeke ‘eqîdenameya wî diyar dibe. Û herwiha ji devoka wî diyar dibe ku ji herêma Hekarî ye. Destxeta Terîqu’-Necat a Mela Haşimê Miksî ku hevçerxê Mela Xelîlê Sêrtî bûye jî weke destxet maye û heta niha çapnebûye. Bi vî rengî ev mijar, xwedî reng û şêweyeke xweş e ji bo lêkoleran.
Di van ‘eqînameyan de hate dîtin ku bi taybetî û bi giştî teşeya mesnewiyê hatiye bikaranîn. ‘Erûz jî herçend di hemûyan de serkeftî nebe jî, ji wê bêpar jî nemane. Her ‘eqîdenûs, hewl daye ku di asta Xanî de şareza be û di ‘ilmê ‘erûzê de serkeftî be. Em dikarin bêjin ku bi gelemperî ev serkeftin çêbûye.
423
‘Eqîdenameyên Kurmancî Yên Menzûm û Bandora ‘Eqîdenameya Ehmedê Xanî
423
Bandora ‘eqînameya Ehmedê Xanî bi gelemperî li ser hemû ‘eqînameyên kurmancî tête dîtin. Ji ber ku ‘eqînameya Xanî di medreseyan de hatiye xwendin û ji ber ku helbestavanên van ‘eqînameyan jî sed ji sedî ehlê medreseyê bûn, bêguman hemûyan ‘eqîdenameya Xanî xwendine û ketine binê bandora wî. Xanî keseyatekî pir bi adan e ku di gelek cureyan de rê li zanîn û edebiyata kurdî vekiriye. Herwekî di cureyê ‘eqîdenameyan de. Loma jî para pitir ev cure xwe dispêre wî. Bivê nevê ji layên mayîn jî yên vê cureyê jî Xanî bandorkar bûye.
ÇavkanîAdak, Abdurrahman, “Mela Xelîlê Sêrtî: Helbestvanî Bi Mexlesa “Şewqî”
û Helbestên Wî yên Kurd (Kurmancî)”, Mukaddime, Stenbol, 2010, j. 1. r. 148.
_________. “Di Edebiyata Kurdî ya Klasîk de Cureyeke Edebî: Zanistên Îslamî” Nûbihar, Stenbol, 2015, j. 132, r. 7
_________, “Helbestvanên Klasîk ji Perspektîfa Herêmî: Nimûneya Herêma Bedlîsê”, The Journal of Mesopotamian Studies, C: 1/1, Havîn 2016, r. 39
_________, “Nêrîneke Giştî Li Ser Helbestvanên Kurdînûs yên Herêma Şirnexê”, Nûpelda, hejmar 9, behar, 2012, r. 29
Ahmet Hilmi Qoxî. Rehberê ‘Ewam Şerha Nehc ul-Enam, İhsan Yayınları, İstanbul, 2004
Akçay, Ali İhsan. Türk Edebiyatında Manzûm Akâidnâmeler: İnceleme Metin, Doktora Tezî, Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı, Türk İslam Edebiyatı Bilim Dalı, 2011, r.5-6
Aslan, Recep. Molla Hâlid Zengokî ve İlmî Kişiliği, , Medrese Geleneği Ve Modernleşme Sürecinde Medreler II. Muş 2012. S. 737-749
Aydın, Ahmet. Manzum Fıkıh Metinleri – I, Usul İslam Araştırmaları, Sayı: 26, Temmuz-Aralık 2016, ISSN 1305-2632, s.137-147
424
Zahir ERTEKİN
424
Bakırhan, Cihat. Mele Nurullahê Godîşkî’nin Çenta Yetîman Adlı Eserinin Transkripsiyonu, Türkçeye Çevirisi, Tahlil ve Tenkidi, Muş Alparslan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Muş 2017
Çelik, Ahmet. İnanç Eğitimi Açısından Mağrib‘te Kadınlara Yönelik Yazılan Akîde Eserleri‖, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, h. 43, Erzurum 2015, rr. 442-446.
Çelik, Ahmet. İnanç Eğitimi Açısından Mağrib‘te Kadınlara Yönelik Yazılan Akîde Eserleri, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, h. 43, Erzurum 2015, rr. 442-446.
Çiftçi, Metin. Edebîyatê Zazakî yê Klasîk de Eqîdenameyî‖, Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi, h. 2, Çewlîg 2015.
Doğan, Hüseyin, Medreselerde Okutulan Temel Akîde Kitapları Üzerine Bazı Tespit ve Mülâhazalar, Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreler, C. II. S. 655-679
Edîb Tewerzî. “Seydayê Mele Xalidê Zengokî û Berhema Wî ya Murşidu’t-Talibîn” Nûbihar, Stenbol, Bihar, 2009, j. 107, r. 34.
Ehmed Hilmî Qûxî ed-Diyarbekirî, Gulzara Hemûka Şerha Nûbihara Biçûka, İhsan Yayınları, İstanbul, 2004, r. 71.
Ekici, Abdullah. Zeynelabidînê Amidî: Jiyan Berhem û Xebatên Wî Yên Destnıvîsî, Teza Lîsansa Bilind, Zanîngeha Mardîn Artukluyê, Enstîtûya Zimanên Zindî yên li Tirkiyeyê, Şaxa Makezanista Ziman û Çanda Kurdî, Mardîn 2014.
Ertekin, Abdulhadi. Mela Yasîn Yusrî û ‘Eqîdenameya Wî Ya Bi Navê Ed-Durru’s-Semîn (metn-lêkolîn-ferheng), Projeya Lîsansa Bilind a Bêtez, Zanîngeha Mardîn Artukluyê, Enstîtûya Zimanên Zindî yên li Tirkiyeyê, Şaxa Makezanista Ziman û Çanda Kurdî, Mardin 2017.
Ertekin, Mehmet Zahir. Şêx Ehmedê Feqîr û Dîwana wî, Arşîwa taybet.
425
‘Eqîdenameyên Kurmancî Yên Menzûm û Bandora ‘Eqîdenameya Ehmedê Xanî
425
Et-Tuhfeti’l-Elaiyyeti î Ulûmi’ş-Şer’iyyeti bi’l-Luxeti’l-Kurdiyyeti el-Lehcetu’l-Kurmanciyyeti, (Naşir: Muhemmed Nûrî Nas, (Weşanxane û dîrok nenivîsandî ye), Estel.
Geçit, Mehmet Salih. “Seyyid Taha-i Nehri’ye Nisbet Edilen “Akide-i Kürdiyye” Adlı Eserdeki İtikadi Kelami Görüşler ve Diğer Akide Metinleriyle Mukayesesi” , Seyyid Tâhâ-î Hakkarî Sempozyumu, Hakkari 2013, s. 191-203
Gezer, Semih. Mela ‘Iste‘anedîn û Berhema Wî ya Bi navê Rênîşana Nezana Dersa Pîr û Cuwana (Transkirîbsiyona Metnê), Zanîngeha Bîngolê, Enstîtuya Zimanên Zindî, Şaxa Makezanista Ziman û Wêjeya Kurdî, Semînera Doktorayê a neçapbûyî.
Hane i Taşkın, “Mela Haşimê Miksî û Dîtina Terîqu’n-Necata Wî”, Nûbihar, Payîz Stenbol, 2016, j. 137. r. 66.
Karaca, Songül. Kadızâde Mehmed Efendi, Manzûme-i Akâid, (inceleme-tenkitli metin- sözlük-dizin), Yüksek Lisans Tezi, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim dalı, Rize 2012.
Kavak, Abdulcebbar. “Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî ve “Akîde-i Îmân” Adlı Eseri”, Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 2, Bingöl 2013, s. 157-171.
Kılavuz. Ahmet Saim, “Akâid”, DİA, II, Ankara 1989.
Mehwî. Dîwanî Mehwî, wêşanên Nefel, Stockholm 2007.
Zîlan, Bilal. Di Kitabê Muhemmedê Şêx Ensarî:“Raro Raşt” û “me’lûmatê Dînîye” (metn û cigêrayîş), Unîversîteya Artukluyî ya Mêrdînî Enstîtuya Ziwananê Ganîyan yê Tirkîya Şaxê Mayzanistê Ziwan û Kulturê Kurdan, Tezê Lîsansê Berzî.
Zivingî, Necatê. Dîwana Mela ‘Elî ‘Ilmî-Jiyan, Berhem û Helbestên wî, Banqa Heq, İstanbul 2012.
