Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 62...

_____________________________________________________________________________________

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 62, Aralık 2017, s. 329-340

Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date

17.11.2017 20.12.2017

Arş. Gör. Dr. Beyler YETKİNER

Gümüşhane Üniversitesi, İletişim Fakültesi, Radyo TV ve Sinema

[email protected]

DİNİ BİR RİTÜEL OLARAK KURBAN RİTÜELİNİN İLETİŞİM

İŞLEVİ

Öz

Bu çalışmada kültürel ve dini bir olgu olarak kurban, tanrılara kurban edilen varlık-

ların aşkın güçlerle iletişimi ve bunun yanında bu kurbanlar vasıtasıyla da bireyler

arası iletişim olanaklarını incelenmiştir. Konuyu her ne kadar dini ve antropolojik

olarak değerlendirmek mümkünse de; çalışmanın temel konusunu kurbanlar aracı-

lığıyla gerçekleştirilen iletişim oluşturacaktır. Neredeyse insanlığın gelişimiyle ya-

şıt olan kurban olgusu ilkel kabilelerden semavi dinlere kadar farklı şekillerde ger-

çekleşmektedir. Kurbanın iletişimle olan en bariz örneği de İslamiyet ile karşımıza

çıkmaktadır. Özellikle kurban bayramında kesilen kurbanlıklar, insanların hac iba-

detini yerine getirmesi, cami gibi kutsal mekânlarda bir araya gelmesi konumuz

açısından örnek gösterilebilir. Kurban, aşkın güçlerle iletişime geçmenin bir yön-

temi olarak görülmekte ve insanlar tarafından sık sık kullanılmaktadır. Kurban ve

iletişim arasındaki bağıntıyı kuran bu çalışma yöntem olarak akademik literatür ta-

ramasına dayandırılmaktadır.

Anahtar kelimeler: Kurban, İletişim, Din, Toplum

Dini Bir Ritüel Olarak Kurban Ritüelinin İletişim İşlevi

The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 62, Aralık 2017, s. 329-340

330

COMMUNICATION FUNCTION OF SACRIFICE AS A RELIGIOUS

RITUAL

Abstract

In this study; the notion of sacrifice, communication between sacrificial beings and

divine powers and communication between individuals through these sacrifices are

examined. Although it is possible to evaluate the subject as religious and anthropo-

logical; the main theme of the work will be communication through the sacrifices.

Sacrifice notion nearly old as the humanity’s itself and occured different forms in

primitive tribes to the heavenly religions. The best example of the sacrifice and

communication is may be seen in Islam. Espacialy in Muslim festival of sacrifices,

sacrificing an animal, people's fulfillment of pilgrimag and gathering in sacred pla-

ces like mosques may be shown as an example for this subject. Sacrificing is seen

as a method that used frequently for communicating with the divine powers. This

study, which links sacrifice and communication, is based on literature review.

Keywords: Sacrifice, Communication, Religion, Society

GİRİŞ

Kurban genel anlamda ulaşılması güç olan kişi ve tanrılara bir armağanken kimi zaman

da tarımsal verimlilik ve bol kazanç karşısında bir teşekkür anlamı kazınmaktadır. Bunun ya-

nında kurban çok farklı anlamlar da kazanmaktadır. Neredeyse her fikir adamı/din adamı kendi

bakış açısına göre kurban tanımını yapmaktayken öbür taraftan kutsal kitaplarda yer alan kurban

kavramı da karşımıza çıkmaktadır. Çalışmada dini argüman olarak Kurban kavramına fazla yer

verilmemekte; ama kısa da olsa kurban tanımı ve kurbanın tarihsel geçmişiyle ilgili bir takım

açıklamalara değinilmiştir. Böylece farklı anlamlar yüklenen kurban olgusuna bakmak ve bu

olgunun iletişimle olan (çokta üstünde durulmayan çoğu zaman es geçilen) ilişkisini incelemek

çalışmanın özgünlüğünü de ortaya koyacaktır.

Erginer’in kurbanın tarihsel gelişimi konusundaki görüşene göre, kurbanın farklı toplum-

sal gruplar içinde bulunduklarını zamanın ve şartların ihtiyaçları doğrultusunda anlam bulmak-

tadır. Savaşçı toplumlarda insan, kurbanının özellikle zafer elde etmek için uygulanması veya

bir takım afetler karşısında tanrıların gazabına uğradığını düşünen insanların, aşkın güçleri tes-

kin etmek için kanlı ya da kansız kurbanlara başvurdukları görülmektedir. Kurban, genel inanç

sistemi içinde bir kurum olup, gerek dinsel, gerekse toplumsal yönüyle betimlenmiş birtakım

işlevler üstlenmiştir. Genel biçimiyle kökleri insanın ataları kadar eski görünen bu kuruma bağlı

ritüeller, çoğu toplumların kendilerince ve kimi çevrelerce canlı tutulmuş, belirli zaman aralıkla-

rında yinelenmiş böylece dirençli, sürekli bir işlev kazanmıştır (1997:16). Durkheim Kurbanın

iki temel unsur barındırdığını söylemektedir. Bunlardan biri tanrıyla birleşme diğeri de takdim-

dir, kurban takdimi de bir tek şahsiyeti olan kişilere yapılır. Hayat evrensel olarak devam etmeli

ve bundan dolayı da tanrıların ölmemesi gerekir. Bu yüzden insan onları desteklemeye çalışır.

Bunu yapmak içinde elinde bulunan güçleri onların hizmetine verir, bu maksatla elindekileri

vermek için seferber olurlar (2011: 407-408)

Kurbanın çok eskilere dayanması kurban hakkındaki düşüncelerin de farklılaşmasına ne-

den olmaktadır. Kurban sunma, kimi zaman bir gizem olmaktayken kimi zaman da bir aşkın

varlığa hediye sunma anlamını taşımaktadır.



331

Girard, Kurban sunumundaki gizin bugün de giz olmayı sürdürdüğünü söylemektedir.

Modernlerin bu gizi ele alma tarzında üstün olan yan nedir, bilinmez: Hoşça vakit geçirme mi,

kayıtsızlık mı, yoksa gizli bir sakınma mı? Burada ikinci bir giz var mı, yoksa aynı gizle mi

karşı karşıyayız? (Girard, 2003: 2). Kurban sunumunu giz olarak niteleyen Girard’a karşı Özkan

farklı yorum getirmektedir. Yazara göre Kurban (sungu ve takdime) tapınılan yüce varlık veya

varlıklara veya herhangi bir güce karşı şükran duygularını ifade etme, bir şeyler istem veya gü-

nahlara kefaret olması gibi nedenlerle sunulan hediyedir ( Gündüz’den akt. Özkan, 2003:12)

James ise kurban olgusunu açıklarken, Manevi gücün kaynağı ile kendi yararı için o güce

ihtiyaç duyan arasındaki ilişki kurmak olan bir şeyin ceza olarak yok edilmesi veya ortadan

kaldırılması esasında yapılan bir ayin olarak nitelemektedir (James’ten akt. Gündüz, 2003:13).

Öte taraftan İslami açıdan kurban hem Allah’a yaklaşmak hem de ibadet olarak görülmektedir.

Kurban, Allah’a takarrub, yani ona yaklaşarak rızasını kazanmak için, kurban bay-

ramı günlerinde ibadet ve tadhiye niyetiyle kesilen belirli cins ve vasıftaki hayvana

denir (Özkan, 2003:11).

İslâm, müslümanların samimiyetini ortaya çıkaran ve onların hem fikrî hem amelî yönden

Allah’a yakınlığını sağlayan bazı ibadetleri talep etmiştir. Dinî ve ahlakî sorumluluğu diri tutan

ve kulun Allah’a bağlılığının sembolü olan ibadetler, bireysel ve toplumsal hayatı düzenlemede

önemli bir yere sahiptir. Bireyin topluma katılmasını da sağlayan ibadetlerin bireysel ve toplum-

sal yönleri, birbirini besleyen ve güçlendiren bir önemi ortaya koymaktadır. Kuşkusuz kurban

ibadeti de böyle bir anlam barındırmaktadır (Narin, 2009: 7).

1. TARİHSEL BAĞLAM İÇİNDE KURBAN

Kurbanın temelinde doğaüstü güçlere çaresizce karşı kalan insanların bir çıkış yolu bulma

ve aşkın güçlerle bir nevi iletişime geçme gayesi bulunmaktadır. Bu iletişim genellikle tek taraf-

lı hediye veya canlı bir varlığın kanını akıtılması şeklinde gelişmektedir.

İbadetin önemli bir bölümünü oluşturan kurbanın insanüstü kudretle barışıklığı sağlamak,

o kudretin verdiklerine teşekkür etmek, ondan bir şeyler talep etmek ve ilahların varlığını de-

vam ettirebilmesi için ihtiyaç duydukları enerji veya gıdayı temin etmek düşüncesiyle sunuluşu-

nun belirginleştiğini, verilen bu bilgilerin ışığında söylemek mümkün (Özkan, 2003:25). İnsa-

noğlu kutsal kabul ettiği varlığa sunmak için çevresinde olan ve kendisi için değerli olan varlık-

ları seçmiştir. Bu varlık bazen bir obje yani cansız bir varlık olabildiği gibi, bitki, hayvan ya da

insanın bir parçası hatta insanın bizzat kendisi gibi canlı bir varlık da olabilirdi. Sunulan varlığın

ne olacağı toplumun kültürüne göre farklılık göstermektedir (Aydın, 2005: 13)

Kaynağını vahiyden alan dinlerde ve ilahî mesajdan uzaklaşmış geleneklerde ibadet-

ler, genelde ferdî veya cemaat halinde bir yüce varlığa dua etme, ona bazı hayvanları

kurban olarak sunma, yiyecek ve başka şeyler takdim etme şeklinde cereyan eder.

İlahî vahye dayanan tüm dinlerde kurban takdimi, ibadetin en yaygın şekli olan dua

etme haricinde, icra edilen başlıca ibadetlerden biridir (Güç’ten akt. Narin, 2009: 27)

İnsanoğlu, tarihte bol ve bereketli ürün elde etmek, elde ettiklerine karşılık minnettarlığı-

nı ifade etmek, zor durumlarla baş etmek, arzulanan bir şeyi gerçekleştirmek, düşmana galip

gelmek, korkulan tabiatüstü varlıklardan korunmak istemektedir. Yaratırken tükendiğini düşün-

dükleri tanrıların enerjisini artırmak ve kozmolojik devamlılığı sağlamak gibi nedenlerle bek-

lentileri, korkuları, sevinçleri yüksek olduğunda sergileyebileceği en son davranışlardan biri

olarak kurban ayinleri uygulanmaktadır (Çetin, 2008: IV). Kurban edilen varlıkların karşımıza



332

iki farklı şekilde çıktığı anlaşılmaktadır. Kurbanların bir kısmı kanlı iken diğer kısmı ise kan

akıtılmadan gerçekleşmektedir.

1.1 Kurban Edilen Kanlı Varlıklar

İnanılan aşkın kişi ya da yüce varlıklara kurban olarak sunulan hediyeler, her kültürde

farklı şekilde gerçekleşmektedir. Bazen kurbanlar cansız bir hediyeyken bazen de canlı bir var-

lık (hayvan ya da insan) olarak karşımıza çıkmaktadır.

Dinlerde ve kültürlerde hayvan kurban edilmesine rastlamak mümkündür ve bu uygula-

ma, Budizm, caynizm gibi mistik karakterli dinlerin dışında kalan hemen hemen bütün dinlerde

hayvan kurbanı realitesini ortaya koymaktadır (Özkan, 2003:61).

Farklı dinlerin ibadet türleri arasında Tanrı'ya kurban sunma uygulamasının bulunduğu

tespit edilebilmekle beraber kurbanlıklar, kurban sunma şekilleri ve amaçları bakımından farklı-

lıkların gözlendiği fark edilmiştir (Narin, 2009: 27). Özellikle tarımla uğraşan topluluklarda

kurban edilen varlıkların sunulmasındaki temel amaç tarımsal verimliliğin korunmasıdır.

Bazı toplumlarda kurban olarak sunulan hayvan veya insanın kanı ayinin en önemli kıs-

mını teşkil etmekteydi. Ayinsel öldürme yani kanlı kurban olayına çiftçiler arasında sık olarak

rastlanır. Onların kurban sunmadaki amacı verimliliği sağlama ve devam ettirmedir. Zira kan

kutsal güç yüklü bir maddedir, bu güçten yararlanmak gereklidir (Aydın, 2005: 7). Kanlı kurba-

nın temeli sungu olarak sunulan varlığının yaşamının sonlandırılmasıdır.

Kanlı kurbanların gayesi, kanın akıtılmasından ziyade kurban olarak sunulan canlının ha-

yatına son verilmesidir. Bur tür kurbanlarda kanın akıtılması çok önemli olmakla birlikte bazı

durumlarda hiç kan akıtılmadan kurbanın elle veya suda boğmak suretiyle öldürüldüğü de ol-

maktadır (Özkan, 2003:48). Bu yöntemlerle öldürülen kurbanlar da kanlı kurban sınıfına dâhil

edilmektedir (Çetin, 2008: 32). Kanlı kurbanların temel mantığı insan topluluklarının hayatlarını

sürdürmek ve her hangi bir olumsuzluk karşısındaçkendini korumaktan kaynaklanmaktadır.

Çünkü sunulan bütün kurbanlarda bir çıkar söz konusudur. Ben kurban veriyorum bunun karşı-

lığında da aşkın güç bana iyi davransın mantığı temel olgu gibi görülmektedir.

Mircea Eliade bu konuda Sahasun’dan aktardıkları dikkate değerdir. Aztek’ler Mısırların

üç olgunlaşma evresini temsilen üç farklı yaşta genç kızların (küçük, ergin ve yetiştin) tanrıça-

yı temsilen kolları, bacakları, mısır tanrıçasının rengi kırmızı tüylerle kaplıdır. Ve bu törenden 3

ay sonra bir insan kurban edilir. Tanrıçayı temsilen boynu kesilir ve derisi yüzülür ki zarar gör-

mesinler (Eliade,2009:334).

1.2 Kurban Edilen Kansız Varlıklar

Kansız kurbanlar daha çok insanlar için temel gıda olarak görülen yiyecek ve içecekler-

den oluşmaktadır. Tanrılara sunulan bu kurbanlardan beklenense mahsullerinin veriminin arttı-

rılmasıdır. Eldeki verilene yetersizliği ve Kutsal kitapların belirttiğine göre, tarihteki ilk kansız

kurban örneği Hz. Adem’in oğlu Kabil’in Allah’a sunduğu tahıllardır.

Hz Adem’in oğlu Kabil’in sunduğu ekin kurbanının insanlık tarihinde ilk kansız kurban

örneğini oluşturmaktadır. İlahi dinlerin genel kabulüne göre kabil, Allah’a kurban olarak buğ-

day sunmuştur ki, bu esasen bir mahsul kurbanıdır. Daha sonda bu diğer gıda veya mahsul kur-

banlarını modeli oluşturmuştur (Özkan, 2003:88).



333

Kansız kurban türünü yiyecek ve içecek kurbanları oluşturmaktadır. Buğday pirinç, arpa,

darı, vb. hububatlar; içeceklerden ise Su, bira, şarap, kımız gibi sıvı kansız kurbanlardır. Bu

kurbanlar toplumların ürettikleri ve önem verdikleri gıdalarla yakından ilişkilidir. Hayvancılıkla

geçinen topluluklarda tanrılara süt ve kımız, tarım toplumlarında ise şarap sunulmuştur. Bu su-

nuların temelinde minnettarlık, bereket beklentisi, mevcut döngünün devamı, kıtlık gibi doğal

afetler ve istenmeyen durumlardan korunma vardır. Önemli sayılan gıdaların sunulmasıyla in-

sanlara daha bol olarak döneceği düşünülmüş ve gelecek kaygısı giderilmeye çalışılmıştır (Çe-

tin, 2008: 30). Demek ki kurbanda kanın akıp akmaması önemli olmakla birlikte esasen sonuç

da önemli olmaktadır. Kan akıtılmadan da kansız kurban uygulaması mümkündür (Özkan,

2003:84).

2. İLAHİ DİNLERDE KURBAN

Kurban fenomeninde en belirgin özellik ise Allah’a karşı sevgi ve bağlılığın ancak en de-

ğerli ve kıymetli olan şeyin feda edilmesiyle gösteriliyor olmasıdır. Nitekim Hz. İbrahim oğlunu

Allah yolunda kurban edebilmeyi göze almakla Allah’a olan teslimiyeti ispat etmiş olmaktadır

(Özkan, 2003:137).

İlahi dinlerde kurban kavramı Hz. İbrahim peygambere dayandırılır. Çokça dile getirilen

bu kutsal misal, Tevrat’ın Tekvin bölümünde ve Kur’an’ın Saffat suresinde anlatım bulmuştur.

İncil’de bir kurban mitine rastlanmaz. Çünkü İncil sadece İsa’nın başından geçenleri hikaye

eder ve diğer konularda eski ahit’e (Tevrat’a) atıfta bulunur (Esinoğlu, 1996: 11). Konuyla ilgili

Said Şimşek’te kurbanın ilahi dinlerle başladığını ve ilahi dinleri benimsemiş bireyler için bu-

nun Allah’ın bir emrinin olduğunu söylemektedir

İlahi ve beşeri dinlerde insanlık tarihiyle birlikte var olan bir ibadettir. İslam’da

kurban ibadeti, Allah’ın emri nedeniyle Hz. İbrahim’in, biricik oğlunu Allah yolunda

feda etmesini anmak, rızkı verenin, hayata ve ölüme hükmedenin Allah olduğunu ve

insanlar dahil her şeyin O’na döneceğini hatırlatıcı bir eylem ve nihayet her müminin,

gerekirse hak yolda kendi canını feda etmeye hazır olduğunu simgeler (Şimşek,

2007:48).

İlahi dinlerin kendilerine göre bir kurban anlayışı bulunmaktadır. Yahudilik, Hristiyanlık

ve Müslümanlıkta kurban kesme ve kurban olgusu değişmektedir. Bu kutsal dinlerde daha çok

hayvan kurbanı görülmektedir, hiçbir şekilde insan kurbanı söz konusunu edilmemektedir; ama

Hristiyanlıkta Hz. İsa’nın bu dini benimseyenler için, kendini bundan sonraki insanların günah-

larını bağışlamak üzere feda ettiğine inanılmakta. Bu açıdan ilahi dinlerde kurban kavramının

ele alınışına bakmakta fayda bulunmaktadır.

İlahi bir dinde insan kurbanından bahsetmek pek mümkün gözükmemektedir. Öyle ki ki-

tabı dinlerde insan, Allah’ın yarattıkları içerisinde en kıymetlisi ve halifesi olarak değerlendi-

rilmektedir. Bundan dolayı insanın Allah katındaki yeri ve konumu bütün yaratıkların üstünde-

dir. Ayrıca dinin emirlerinde her ne kadar insanın, emrin yerine getirilmesi konusunda sorumlu-

luğu olsa da, emrin ifasında Allah’ın buna müsaade etmediği görülmektedir. Hz. İbrahim’in

oğlunu kurban etmek isteyişine Allah’ın müsaade etmeyişi bunun örneklerinden birini oluştur-

maktadır (Özkan, 2003:98-99). Yapılan araştırmalarda Yahudilikte insan kurbanın varlığına az

rastlanılmaktadır. Bu dindeki kurban kavramı, hayvan kurbanları şeklinde olmaktadır. İsrail

oğulları arasında kurban zamanla şekillenmiş dini hayatın temeli hatta bizzat kendisi oluştur-

maktadır. Sonraları kurban önemini kaybetmiş yerini “dua”ya bırakmıştır. İsrail oğulları değişen



334

bu süre içinde yıkılan mabetlerini yeniden yaparak tekrar kurban ve sunu arz edecekleri günü

beklemişlerdir (Aydın,2005:21)b

Yahudilikte kurban pratiği, Hz. Musa’nın belirttiği üzere hayvanları boğazlamak şekliyle

sunulan kanlı kurbanlar ve yiyecek, su ve şarap gibi içeceklerin sunulması şeklinde oluşmakta-

dır (Demirci’den akt. Narin, 2009 :36). Yahudilikte şarap içimi ve yemek sunuları gibi kansız

kurban ritüelinde önemli bir rol oynamalarına rağmen, en önemlisi ve yaygın olanı hayvan kur-

banıdır (Özkan, 2003:103). Eski ahitte bu kansız kurban örneklerinden başka kanlı kurbanın

terk edilerek yerini yeni duaya bırakması günümüzde Yahudilerin en yaygın uyguladıkları kan-

sız kurban örneğini oluşturmaktadır (Özkan, 2003:113).

Diğer bir ilahi din olan Hristiyanlığa bakıldığında görünüşte kurbanın gerçekleşmediği

görülmektedir. Kimileri düşünürlere göre orta çağda yaşananlar bir nevi kanlı kurban gibi algı-

lanmasına rağmen özünde bu dinde bu tür ayinlere rastlanılmamaktadır.

Hristiyan dini, İsa Mesih’in kendini insanlık için kurban edişi dışındaki bütün kanlı kur-

banları kabul etmemektedir. Bunun en temel sebebi, hayvan kanlarının veya sıradan insanların

kanlarının günahı kaldıramayacağı inancıdır. Günahı ortadan kaldıracak ve günaha kefaret ola-

bilecek olan tek kan tanrı oğlu olarak kabul ettikleri İsa’nın kanıdır (Özkan, 2003:116).

Orta çağ boyunca Hristiyanların engizisyonlarında sırf hoşgörüsüzlükten kaynaklanan

binlerce insanın ateşe atılarak veya giyotinlerde kelleleri koparılarak idam edilmesi, bizce ritüel-

lik anlamında olmasa da bir çeşit kanlı kurbandır (Özkan, 2003:88).

Hristiyanlıkta kurban olgusu, şu veya bu şekilde varlığını devam ettirmektedir. Hristiyan-

lıkta kurban uygulamasının olmasına rağmen Hristiyanlığın her türlü kurbanı reddettiği sanılır.

Onlar sadece kanlı kurbanları reddetmektedir (Özkan, 2003:116). Hıristiyanlara göre Hz. İsa

bütün insanlık için kendini kurban etmiştir.

İsmail Narin, Ekmek-şarap ayininde Hz. İsa’nın Hristiyanlara göre ölümünün sürekliliği

canlandırdığını söylemekte. Hıristiyanların kurban anlayışı da bu ayinde kendini gösterir. Hris-

tiyan teolojisine göre Hz. İsa aslî günahı gidermek ve böylece bütün insanlığı kurtarmak için

kendini feda etmiştir (Narin, 2009:42). İncil, somut anlamıyla ‘’kanlı kurban’’ ritüelini içermez

ve hiçbir türünü önermez. Tam tersine, kurban sunma ile günahlardan temizlenmenin mümkün

olmadğı vurgulanır (Erginer, 1997: 106). İsa Mesih, bir kurban kuzusu gibi çarmıha gerilerek

insanların kurtuluşları için ölümü göze almıştır. Dolayısıyla insanların günahlarından arınmak

için tövbe amacıyla yaptıkları kurban adete İsa Mesih’in şahsında yerine getirilmiştir. Bunun

yanında Hz. İsa’nın havarileriyle yediği son akşam yemeği de kurban töreni olarak algılanmak-

tadr(Gündüz, 2007:68). Son olarak ilahi dinler kapsamında İslam ve İslam’da kurban olgusuna

baktığımızda bazı değişikliklerin dikkatten kaçmadığı görülecektir.

Son kutsal kitap olan Kur’an Kerim’de ve İslam dininde kurban sadece Allah’a adanmak-

ta bunun dışında bir uygulama yapılmamaktadır.

Narin Kurban’ın Allah’tan başkasına adanmaması ve kurban kesimde Allah’ın adının

anılmasının zorunluluğunu belirtmektedir. Kurban ve tevhid ilişkisini en açık şekilde izah eder.

Tabii olarak, Allah’tan başkası adına hayvan boğazlamanın ve kurban kesmenin yasaklanmış

olması tevhid ilkesinin gereklerinden biri olarak düşünülmelidir (Narin, 2009: 75). Kurban;

Allah'a takarrub, yani O'na kazanmak, yani ona yaklaşarak rızasını kazanmak için, Kurban gün-

lerinde ibadet ve tadhiye niyetiyle ve Allah ve adıyla. Kesilen belirli cins ve hayvana denir (Ay-



335

dın, 1975: 326). Kurbanda asıl olanın, niyet ve ibadet olduğu vurgulanmaktadır (Erginer, 1997:

110) .

Kurban etini yeme izni vermiştir. Kurbanın şükür temeline oturtulmasını gerektiğini,

Allah’ın kurban etine muhtaç olmadığını bunun için yakılmaması gerektiğini, kanın

insanı Allah’a ulaştıramayacağını, önemli olanın Allah’a saygı olduğunu, tarih bo-

yunca kanı kutsayıp ondan bir şeyler bekleyenlerin yanıldığını ifade etmiştir. Ayette

“şükredesiniz diye size verdik” ifadesi kurban kesmede bulunması gereken temel ama-

cı göstermektedir. Kur’an geçmiş milletlerin hatalarını bize aktarırken bizim de bu ha-

talara düşmememiz için dolaylı olarak uyarmaktadır (Çetin,2008 :58).

Görüldüğü gibi İslam dininde kurban kesimi bir tek allah için gerçekleşmektedir. Kurban

kavramı ya da ibadeti tarihsel bağlam içinde ele alındığında kurbanın, giyecek, içecek, hayvan

ve insanlardan oluştuğu gözlenmiştir, günümüzde bunlar yerini daha çok hayvanlara (özellikle

semavi dinler) bırakmıştır.

Bir hayvanın kesilip öldürülmesi şeklinde yapılan kurban ibadetine, geçmişten günümüze

birçok inanç sisteminde rastlanır. Antik dönemde, hangi dinsel geleneğe bağlı olurlarsa olsunlar,

Sami kavimlerin hemen hepsinde buna yer verilmektedir. Tarihsel süreçte Hinduizm’de de

kanlı kurban törenlerine yer verilmiş ve çeşitli hayvanlar kurban olarak sunulmuştur (Gündüz,

2007: s68). Bu bölümdeki açıklamaların dolayımında kurbanın sosyolojik çözümlemesinde

iletişimsel bir olgu olarak çıkarım yapılması mümkündür. Buna dayanarak aşağıda bölümde

kurbanın iletişimsel boyutu irdelenecektir.

3. KURBAN ve İLETİŞİM

Bu bölümünde kurban ve iletişim arasındaki ilişkiye değinilecek ve çalışmada bireylerin,

kurban aracılığıyla hem kendi aralarında hem de tanrılarla bir nevi iletişim sağlamaya çalıştığı

görülecektir. Türkiye’de İletişimin öncü isimlerinden biri olan Ünsal Oskay’ın iletişimi tanım-

laması noktasından kurban olgusuna bakacak olursak, söz konusu iletişimin gerçekleştiğini

görmekteyiz.

Ünsal (2007) İletişimin Abc’si adlı kitabında iletişimi, aynı coğrafi bölgede yaşayan in-

sanların, yaşamlarını sürdürmek için araç gereçleri bulan, bu konuda bilgiler üreten, kendi arala-

rında iş bölümü oluşturan ve bunlardan kaynaklı değerler ve inançlar sistemi üreten toplumun

farklı kesimlerini üst kimlikler içinde kaynaştırmayı amaçlayan etkinlik olarak niteler. Ünsal,

iletişimi tanımlarken yaşam koşullarının “ortaklaşalaştırılmasına” atıfta bulunmaktadır.

Birbirlerine ortamlarındaki nesneler, olaylar, olgularla ilgili değişmeleri haber veren,

bunlara ilişkin bilgilerini birbirine aktaran, aynı olgular, nesneler, sorunlar karşısın-

da benzer yaşam deneyimlerinden kaynaklanan, benzer duygular taşıyıp bunlar birbi-

rine ifade eden insanlar oluşturduğu topluluk ya da toplu yaşamı içinde gerçekleştiri-

len tutum, yargı, düşünce, duygu bildirişimlerine iletişim diyoruz (Oskay, 2007: 9).

Yine başka bir eserinde Oskay iletişimin ortaklaşalığının önemine değinmektedir. Oskay,

bireylerin hayat boyu kazandıkları bilgi, beceri ve duyguları hem kendi kuşaklarına hem de

kuşaklar arasındaki ortaklaşalaştırılmışlığıyla gerçekleştirildiğini belirtmektedir. Bu yolla insan

toplulukları, içindeki bireyler arasında yaşam için gerekli bilgi, beceri ve duygulara ilişkin ben-

zer fikirler, duygular ve inançlar edinip paylaşır. Toplumsal yaşamdaki bireyler bu yolla, varlı-

ğına birliktelik, süreklilik ve kültürleşme sağlamış olur (2010: 310-311). Kurban ve diğer iba-

detlerle Toplumdaki bu ortaklaşalık sayesinde kültürel birliktelikler gerçekleşmektedir. Bil-



336

men(akt. Özkan, 2003), Müslümanlıkta ve diğer dinlerde kurbanın, (Oskay’ın söz ettiği) “orta-

laşalık” sağladığını söylemektedir. Öyle ki bu konuda Müslümanların kutsal kitabı olan

Kur’an’ı Kerimde de ayetler bulunmaktadır. Erginer söz konusu ayeti şöyle yorumlamaktadır:

‘’Ta ki kendi menfaatlerine şahid olsunlar; Allah’ın onlara rızk olarak verdiği

hayvanları belli günlerde kurban ederken O’nun adını ansılar. Siz de bunlardan yiyin,

çaresiz kalmış yoksulu da doyurun.’’(Kuran, Hacc 22/28). Bu ayette yılın belirli gün-

lerinde Allah’ın adını anarak kurban kesilmesi buyrulurken, kesilen kurbanın etini ke-

senler tarafından yenilebileceğini ve fakir fukaranın da bu kurbanın etiyle doyurulma-

sı belirtilmektedir. Tevrat’ta da, Tanrıya sunulan kurban etinin sunanlar tarafından

yenebileceği belirtilirken, Tanrı’ya ve kahine de pay verilmesi gerektiği vurgulanmak-

tadır. Hacc suresinin bu ayetinde, herhangi bir din görevlisine ya da doğrudan Al-

lah’a yönelik bir paydan söz edilmemektedir ( Erginer, 1997: 109).

Kurban sadece Müslümanlar arasındaki ortaklaşalık temin etmemekte, öyle ki diğer din

mensuplarına kurban eti vermek suretiyle onlarla kaynaşmaya da vesile olmaktadır. (Bilmen

’den akt. Özkan, 2003:138). Kurban kesenler yardımlaşma, paylaşma ve dayanışma ruhunu

canlandırabilmektedir. Toplu katılım ve dayanışma olduğu için insanların bir biriyle kaynaşma-

sını kırgınlıkların terk edilmesi ve coşkunluğun zirveye ulaşmasıyla fiziksel bütünlüğün yanında

ruhsal bir bütünlükte sağlanmaktadır (Özkan, 2003:139-140). Kurban ibadetinin en önemli

amacı kutsal varlıklarla irtibat kurmaktır. Bu vasıtayla ona tanzimde bulunmanın onu yüceltme-

nin ve onunla yakınlaşmanın mümkün olduğu düşünülür. Kutsal varlığa ya da varlıklara kurban

sunulurken, kutsiyetin çeşitli özelliklerini göz önünde bulundurulmaktadır (Gündüz, 2007: 71

İslam’da kurban sayesinde hem yüce yaratan ile hem de insanların kendi aralarında iletişimi

gerçekleşmektedir. Özellikle İslamiyet’te yerine getirilen kurban ibadeti gerçekleşen iletişimin

önemli göstergesidir. farklı şekillerde ortaya çıkan iletişim, kurban dışındaki armağanlarla da

oluşmaktadır. Örneğin aztek ve maya’lar da gerçekleştirdikleri karşılaşmalardan sonra tanrılara

kurbanlar keserlerdi (Tazegül, 2017: 604).

Aşkın güçlere sunulan bir hediye olarak kurbanın ortak amacı tanrının sevgisini kazan-

mak ve onlardan gelebilecek tehlikeler karşısında kendilerini korumak niyetiyle gerçekleştiril-

mektedir. Bu tarz ritüeller bir şekilde ya aşkın güçlerle ya da semavi dinlerde de Allah’la ileti-

şime geçme biçimindedir. İletişimde bulunmak için çeşitli hediyeler ya da kurbanlar araç olarak

kullanılmaktadır. Kurbanın iletişimle ilgili yönünün en güzel örneği de İslamiyet’te karşımıza

çıkmaktadır. Aşağıda da değinileceği gibi kurban bayramlarında gerçekleştirilen ibadetler, bay-

ram namazı, kurban etinin paylaşılması, hem bireyler arası bir iletişim hem de Allah’a ibadet

anlamında da bir ilişki biçim olarak yorumlanabilir.

Ali Mohd arkadaşları, komşuları ve akrabaları ziyaret ederek, yolla kurban bayramının

insanları bir araya getirdiğini birlik ve kardeşlik bağları tesis ettiğini söylemektedir. (2007: 60).

Bu nokta tam da çalışmanın kuramsal yönünü destekleyerek, kurbanın iletişimle ilişkisini ortaya

koymaktadır. Özellikle dini bayramlarda bu iletişimin Müslümanlar arasında gerçekleştiğini

görmekteyiz.

Kenasarı’ya göre camiler bir sosyalleşme ve iletişim mekanı olarak görülmektedir ona

göre cemaatle namaz vesilesi ile toplumsal ve kültürel etkileşimde ibadetlerin önemi de ortaya

çıkmaktadır. Kurban ise sadece Allah ile kul arasında meydana gelen bir ibadet olmakla sınırlı

değildir. Aynı zamanda toplumsal hayatı etkileyen insanlarla ilişkinin biçimine katkıda bulunan

bir ibadettir (Kenasarı, 2007:160). Kurban, Müslümanı cimriliği öteleyen, yoksul ve muhtaç din



337

kardeşlerine yardım etmeye ve onları sevindirmeye vesile olan, cemiyette yardımlaşma ve da-

yanışma ruhunu geliştiren kardeşlik bağlarını kuvvetlendiren ve Müslümanlar arasındaki sevgi

ve saygıyı tazeleyen güzel bir ibadettir (Aydın, 1975: 328). Dini bayramlar sınırlar ve vatandaş-

lıkların ötesine taşınarak insanları bir araya getirir. Bu dini bayramlar özel bir günde kutlanır ve

belli bir bölgedeki insanların birliğinin kaynağı olarak görülür (Ali, 2007: 58). Bütün ibadetler-

de bir şekilde, yüce varlık ya da varlıklarda veya kutsalla irtibat kurma ve onlara yakın olma

amacı dikkat çeker. İnan açısından sıradışlılığı, olağanüstlülüğü ve bambaşkalığı ifade eden

kutsal ile ayin ve ibadetler aracılığıyla bir şekilde irtibat kurması, kutsiyetten yaralanması ve

onun korunasını ve yardımını sağlaması açısından gerekli görülür (Gündüz, 2007: 65).

Toplumlarda kurban kültünün varlığı, kurbanın en önemli ritüellerin başında yer alması

ve bütün toplumlarda topluca yapılan pratiklerden birisi olması onun toplumda birleştirici ve

bütünleştirici bir özelliğe sahip olduğunu göstermektedir. Aynı zamanda geçmişten günümüze

kadar kurban uygulamasının varlığını kesintisiz olarak sürdürüyor olması onun kalıcı ve kapsa-

yıcı bir özelliğinin olduğunu da belgelemektedir (Özkan, 2003:152). Kurban vasıtasıyla insan,

tanrı ile iletişime geçmektedir. İnsanlar dileklerinin gerçekleşmesi için veya bazı şeylere vesile

olmak için kurban olgusunu kullanmaktadır. İlaha kurbanla saygı sunulmakta ve şükür sergi-

lenmektedir (Weber’den akt. Gündüz, 2003:18). Kurban dinlerin vazgeçilmez temel ibadetler-

den biridir. İnsan bazı şeylere vesile olmak için kurbanı ilah veya ilahlarına feda etmektedir.

Yani ilah veya ilahlara kurbanla saygı duyulmakta, her türlü nimet ve korunma için teşekkür

edilmektedir (Özkan, 2003:14). Kurban sunumu her zaman, kurban eden biri ile ‘’tanrısal var-

lık’’ arasında aracılık etmek olarak tanımlana gelmiştir (Girard, 2003: 9). Yine kurban kişinin

kutsiyetle irtibat kurasını, kutsala özgü gizli bilgiye/bilgilere ulaşmasını, kutsal alanla iletişim

kurarak, normal insanlar için sıra dışı olan güç ve yetiler elde etmesini de ifade etmektedir

(Gündüz, 2007: 66). Narin’in de kurban konusunda bir şekilde “ortaklaşalığa” ya toplumsal

yönüne vurgu yapmaktadır.

Kurban ibadeti, sorumluluk bilincini üst sıralara taşımayı sağlayan ibadetler ara-

sında yer alır. Çünkü bu ibadet, bireysel yönü yanında toplumsal yönü de güçlü bir

mahiyete sahiptir. Kişi bu ibadeti ifa etmekle toplumsallaşmakta, kurbanlığın satın

alımından kesimine kadar bir dizi faaliyete iştirak etmektedir. Kurbanın ifası, inanan

kişinin diğer insanlarla beraber olmasını, ortak hareket etmesini ve dünyevî saydığı-

mız bir dizi eylemin içinde yer almasını sağlama açısından, toplumsallaşmayı sağla-

yan güçlü bir öğedir (Narin, 2009: 1).

Bu iletişim sadece semavi dinlerde gerçekleşmemekte ve toplumsal, tarihsel bir arka pla-

na dayanmaktadır.

Tylor (akt. erginer) kurbanın zaman içindeki değişimini özetle şöyle açıklamaktadır: Kur-

ban, başlangıçta insanların kendilerini sevdirebilmek için doğaüstüne sundukları hediyedir. Gi-

derek tanrılar yücelip insanlardan uzaklaşmışlar ama insanlar onlara hediye verme gereksinimi

duymayı sürdürmüşlerdir. Böylece kutsallaştırılmış kurban sunma geleneklerine geçirilmiştir.

Bundan sonraki basamakta, insanın tanrıya ait olduğu düşüncesi gelişmiş ve uzun bir zaman

dilimi içinde basit hediyenin yerini insanın kendisini kurban olarak sunmasına geçilmiştir

(1997: 21). Kurban kutsal kabul edilen varlıkla somut bir bağ kurmaya çalışmaktır (Aydın,

2005: 1). Birçok dinde kişiler kendilerine bahşedilen nimetlere teşekkür etmek amacıyla kurban

sunusunda bulunurlar. Örneğin hasadın ilk ürününün kutsal varlıklara sunulması ya da kurban

amacıyla kesilip veya toplanıp fakirlere dağıtılması bu amacı ortaya koymaktadır (Gündüz,



338

2007:72). Kurban edilen şeylerin ya da varlıların bir tür dönüşüm neticesinde tüm potansiyelini

açığa çıkarabileceği ve bu haliyle insanlarla tanrılar arasında bir tür medyum (ara ortam) ya da

ortak dil oluşturulacağı varsayılmıştır (Tatar, 2007: 298). İnsanlarla ilahlar arasındaki ilişkiyi

devam ettirmek, kuvvetlendirmek veya ilişkinin herhangi bir nedenden dolayı akamete uğraması

hallerinde tekrar inşa etmek kurbanın temel gayesidir. Kurban sayesinde ya tanrının lütuf, ke-

rem ve teveccühü kazanılmaya veya ilahi gazaptan korunmaya çalışılır (Yel, 2007:77).

Görüldüğü gibi kurban hem bireylerin kendi aralarındaki iletişimi kuvvetlendirmeyi

amaçlarken hem de ilahi varlıklarla olan ilişkini güçlendirmeye çalışmaktadır. Kurban kesimin-

de karşılıklı bir iletişim gerçekleşmekte ve bu hediye ve benzeri şekillerde de kendini göster-

mektedir.

SONUÇ

Bu çalışmayı diğer çalışmalardan özgün kılacak yön, kurban ve onun aracılığıyla gerçek-

leşen iletişim olgusudur. Diğer dinlerde başka olmak üzere İslam dininde de kurban keserken

Allah’a yakınlaşmak temel gayeyi oluşturmaktadır. Şimşek’in deyişiyle kurban genel anlamıyla,

Allah’a yakınlık sağlamak amacıyla belli vakitte ve belirli cinsten havanların kesilmesini anla-

mını taşır (Şimşek, 2007:43). Bu yakınlaşmada ister istemez maddi ve manevi bir iletişim orta-

mını oluşturacaktır. Gerek karşılıklı hediyeleşmeler ve aşkın güce sunulan canlı ve cansız kur-

banlar iletişimin ortaya çıkmasını sağlamaktadır.

İlkel dönemlerde kurban vasıtasıyla tanrılarla ya da kimi zaman insanların kendi araların-

da belli bir iletişim sağlandığı görülmektedir. Günümüzde İslam toplumlarında kurban vasıta-

sıyla gerek Allah inancı gereği onula bir iletişim (dua etmek, adak adamak gibi durumlarda)

gerekse de insanlar arasında bir iletişimin olduğu anlaşılmaktadır. Aşkın güçlerle iletişime ge-

çen kişilere göre (kültürden kültüre değişik şekilleri gerçekleşmekte kimi kanlı kurban kimi de

kansız hediyeler sunmakta) hasatları verimli olmakta ya da günahları bağışlanmakta bu ancak

kurban gibi olgularla kurulan iletişimle mümkün olabilmektedir. Söz konusu bu girişimlerde

belli bir amaç gözetilmekte ve o amaç etrafında iletişim sağlanmaktadır. Bu iletişim boyutu

değişmekte ama iletişimin kendisi varlığının devam ettirmektedir.

Bunun yanında buradaki sosyolojik çıktılara dayalı olarak iletişim ve kurban birlikteliği-

nin toplumsal yaşamın önemli bir mekanizmasını üstlenmiş olduğunu saptamış bulunmaktayız.

Kurban bir ritüel olarak toplumda paylaşım olgusunu geliştirmiş ve insanlar arasında “ortaklaşa-

lık” kavrayışını pekiştiren bir kültür etkinliği olarak semavi toplumlarda hayatın önemli bir par-

çası haline gelmiştir.

Son olarak farklı dinlerin çeşitli kurban kavramının olması ve adanan kurbanların aynı

şekilde kurban edilmemesi, dinler arasında da bir farklılaşmanın olduğunu ortaya koyduğu yo-

rumu yapılabilir .



339

KAYNAKLAR

Ali Mümtaz Mohd, Kurban: İnsanlığın Birliği İçin Mesaj Ve Metot,(Bildiri), Uluslararası Kur-

ban Sempozyumu 8-9 Aralık 2007, ss 57-63) İstanbul: Bayrampaşa Belediye Başkanlı-

ğı

Aydın Asiye, Yahudilikte Kurban, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri: 2005

Aydın Aslan Ali, “Kurbanın Dini Hükümleri Ve Hikmetler”, Diyanet Dergisi, Cilt 14, Sayı 6,

Kasım-Aralık, Ankara: 1975 Sayfa 324- 341

Çetin özer, Kurbanla İlgili İnanç Ve Tutumlar, yayınlanmamış doktora tezi, Uludağ Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa: 2008

Emile durkheim, dini hayatın ilkel biçimleri , çev, fuat aydın, eski yeni yayınları, ankara. 2011

Erginer Gürbüz, Kurban: “Kurbanın Kökenleri ve Anadolu’da Kanlı Kurban Ritüelleri, Yapı

Kredi Yayınları, İstanbul: 1997

Esinoğlu, Birant, Dinlerin Gizemi-Kurban-Yaratılış-Tufan Efsaneleri, Ceylan Yayınları, İstan-

bul: 1996

Girard Rene, Şiddet ve Kutsal, Çev. Necmiye Alpay, Ed. Orhan Koçak, Kanat Kitap, İstan-

bul:2003

Gündüz Şinasi, Dinlerde Tanrıya Yakınlaşma Aracı Olarak Kurban,(Bildiri), Uluslararası Kur-

ban Sempozyumu 8-9 Aralık 2007, ss 65-74) İstanbul: Bayrampaşa Belediye Başkanlı-

ğı

Kenasarı Orhan, Din Ve Dindarlık Tartışmaları Arasında Kurban (Bildiri), Uluslararası Kurban

Sempozyumu 8-9 Aralık 2007, ss 157-164) İstanbul: Bayrampaşa Belediye Başkanlığı

Mircea Eliade, Dinler Tarihine Giriş, Kabalcı Yayınevi, Çev. Lale Arslan, 2. Baskı, İstanbul:

2009

Narin İsmail, Kuran ve Sünnet Açısından Kurban İbadeti, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstan-

bul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul: 2009

Oskay Ünsal, 19. Yüzyıldan Günümüze Kitle İletişiminin Kültürel İşlevleri Kuramsal Bir Yak-

laşım, Der Yayınları, İstanbul: 2010

Oskay Ünsal, İletişimin ABC’si, Der Yayınları, İstanbul: 2007

Özkan Ali Rafet, Dinlerde Kurban Kültü, Akçağ Yayınları, Ankara: 2003

S.R.F Price, Ritüel ve İktidar, Çev. Taylan Esin, İmge Kitap, Ankara: 2004

Şimşek M. Said, Kur’an’da Kurban Çeşitleri,(Bildiri), Uluslararası Kurban Sempozyumu 8-9

Aralık 2007, ss 43-48) İstanbul: Bayrampaşa Belediye Başkanlığı

Tatar Burhanettin, İslam’da Kurban Hadisesi Beşeri Düşünceyi Nereye Çağırır, (Bildiri), Ulus-

lararası Kurban Sempozyumu 8-9 Aralık 2007, ss 97-104) İstanbul: Bayrampaşa Bele-

diye Başkanlığı



340

Tazegül Ünsal, Tanrı İçin Kurban Edilen Futbolcular, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi,

Yıl: 5, Sayı: 52, Eylül 2017, s. 603-613. Elazığ: 2017

Yel Ali Murat, Kurbanın Antropolojik Bir Değerlendirmesi, (Bildiri), Uluslararası Kurban

Sempozyumu 8-9 Aralık 2007, ss 75-79) İstanbul: Bayrampaşa Belediye Başkanlığı

Date post:	31-Oct-2020
Category:	Documents
Upload:	others
View:	10 times
Download:	0 times

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 62...

Documents