İT CIL - 2018/4 SAN: 4 24 KIYAMA KÜN Sın terek “Buşuv kitabdan” üzük Bayramuklanı Fatima Açhıç sözle: Kıyama kün, temir col, sal agaç, sın terek. Temir colnu sal agaç etib, cük taşuvçu eşelonlanı da sav halkga sandık etib, çüyleb, kün çıkganga aşırgan közüvlerinde başlangan edi köçgünçülüknü carsuvlu colu. Anı kıçırımla blamı, cılla blamı, sal agaçha canları savlay mingenle tökgen cılamukla blamı, ogese eski bolurga unamagan cürek carala blamı ölçeleyik… bilmeyme. Ol colnu ötgenle bla birge men Bayavutda, Sarı-Agaçda, Pahta- Aralda, Pokrovkada, Cambılda, Çaldovarda, Mihaylovkada, Talasda, Çubarovkada, Mankentde, Frunzede, Çimkentde… boldum. Kıyınlıkga cesir etgen bir kara küç köre edim köçgünçülük… deb cazadı “Buşuv kitabda” Eresey Federatsiyanı Cazuvçularını Birleşliklerini keleçisi Bayramuklanı Fatima.
Transcript
İT CIL - 2018/4 SAN: 424
KIYAMA KÜN
Sın terek“Buşuv kitabdan” üzük
Bayramuklanı Fatima
Açhıç sözle: Kıyama kün, temir col, sal agaç, sın terek.
Temir colnu sal agaç etib, cük taşuvçu eşelonlanı
da sav halkga sandık etib, çüyleb, kün çıkganga aşırgan közüvlerinde
başlangan edi köçgünçülüknü carsuvlu colu. Anı kıçırımla blamı,
cılla blamı, sal agaçha canları savlay mingenle tökgen cılamukla blamı,
ogese eski bolurga unamagan cürek carala
blamı ölçeleyik… bilmeyme.
Ol colnu ötgenle bla birge men Bayavutda, Sarı-Agaçda, Pahta-Aralda, Pokrovkada, Cambılda, Çaldovarda, Mihaylovkada, Talasda, Çubarovkada, Mankentde, Frunzede, Çimkentde… boldum. Kıyınlıkga cesir etgen bir kara küç köre edim köçgünçülük… deb cazadı “Buşuv kitabda” Eresey Federatsiyanı Cazuvçularını Birleşliklerini keleçisi Bayramuklanı Fatima.
Avuz-Gergi ay-Abıstol ay-Endrevük ay 25
www.mingitav.org
Hubiylanı Yoska, anı üy biyçesi Sof-ya, bizni Caganas Ayagına maşinası
bla keltirgen küyövü Laypanlanı Rama-zan, men, suv aşagan carnı erni bla, ingil kırdıkda ayaklarıbız taya, caşil talaçıkga çıkdık. Caganas suv, kaya tübü talaçıknı kulakdan ayırıb, kesin cartı ayrımkançık etib turadı.
Alısın hansnı, kurmaşça çagıb turgan köget terekleni duh iyisleri, çıpçık cırla, cangı açıla başlagan çapraklanı cazgı tıl-puvda “kaltıraganları” caşavga çakıradıla. Kırk ceti cılnı mından alga bu talada kan ırhımla bargan edile, deb iynanırıng kel-meydi.
Yoska va, 40-45 metr miyikligi bolgan kayaga örge karab:
– Abıstol (noyabr) aynı üçüsünde, üsünde da cıyırma bla segiz adamı bla, maşina ma bu kayadan ketgen edi... – dedi.
Kaya kiriş kaya tüldü. Anı çırpıla ösgen taphırları, dordan çıkgan, kuvuş bolgan cerleri da bardıla. “Studebekker” ol kanlı ertdende tübüne cetginçi oguna alaga tiye-tiye bolgan edi üç kesek.
Köçgünçülüknü sınaganla abıstol aynı 2-sine “kıyama kün” deb ne magana bla aythanların angılar üçün, menge, ol künden sora talay cıldan tuvganga, köb üynü eşigin açarga, köb adamnı haparın cüregime cazarga kerek boldu…
Bayramuklanı Fatima
linib kalgan edile, - dey, Yoska enişge ka-radı. Sora, beri aylanıb, ullu kara tal terek-ge cuvuk kelib: - Onceti ölüknü cuthan çungur ma bılaydadı, - deb terekni tübün körgüzdü. - Bılayda uru kazıb, ölükleni arı-arı atıb, üslerin toprak bla cabıb, çun-gurnu baş canına da tal çıbıkçıknı çançıb ketgen edile. Ma ol tal çıbıkçık bıllay ma-zallı terek bolgandı.
Köçüb kelgen cılıbıznı” 1959-çu cılnı, kaçında, kırkavuz (sentyabr) – avuz-gergi (oktyabr) aylada edi – ma bu karagögen terekni kögetleri bişib tura edile (Yoska arlakda ösgen ullu kökenni körgüzdü) – beri kelgen edim. Ol zamanda kabır bılay çögüb kalmagan edi – miyikligi 50-80 santimetr bar edi. Endi va cer bla teng bolgandı da kalgandı. Yoska, terekge cuvuk kelib, sabiyni başın sılagança, kara talnı kıstı-kıstı carılgan zıbır kabugun sı-lay, dagıda:
– Ol cıl bu talnı tamam kaynab ösgen közüvü edi. Bu butagına ne zaravatlık cet-gen ese da, artda sıngandı, – deb koşdu.
Kara talnı bir ullu butagı ok tiygen kuş kanatnı esinge saladı. Arlakdan a igi açı-lıb boşayalmagan ingil çaprakçıkları, anı caşil nürge, caşil çarsha aldırıb, közleringi
Sın a, kartaya bara ese da, ol Sın terek-di. Onceti ölükge sın taşlık etgen cangız terek. Kıyınlıkga esgertme bolurga cara-tılgan terek.
Sezimlerimi böldüre, Yoskanı avazı meni esimi kesine burdu. Ol arlakda, tap-hırırak cerde, ullu kökenni körgüzte:
– Köremisiz, Dahir ma ol murthu te-rekni üsüne tüşgen edi, – dedi. – Anam atıb iygeninde, bushullaga çırmalıb tur-gan sabiy, havada uçub kelib, nasıbına, anı üsüne tüşüb, alay bla sav kalgan edi.
– Yoska, bek avur tiyerik tül ese, ha-parıgıznı caraşdırıb, allından bir aytsagız, – deb tiledim.
– Haparnı allından... – deb, bir kesek-ni mıçıb, sora, kayaga hapar aythança, anga aylanıb, – “Maşina kayadan sekirdi, seni cavung bizley bolsun”, deb anamı kıçırganı bügün da kulagımdadı, – dedi. – Dahirni, koynundagı segizaylık ulançık-nı, canın saklar dıgalasda al közüvçükde athan edi terekle taba... İzlegeniça da bolgan edi. Başhaladan da, 28 adamdan deyme, maşinadan ayırılıb tüşgenle sav kalganbız. Maşina, kesin carga urub, şın turganında, andan çartlab ketgenle, alanı acalları cetmegen köre edim.
Maşina bla birge kalabalık bolub av-ganla, biri da kalmay, barı bılayda catadıla. Cumuşak bolsun cathan cerleri.
28-den törtüsü bizni köçürüb kele turgan askerçile edile (şofer, bir abıçar, eki da askerçi), ala da ölgen edile...
Sav kalganla va, 28-den – altısı: Yoska, atası Zulkarnay, murthu kökenni butakla-rına tagılıb kalgan Dahirçik, coklarga kişi tabılmay, alayda unutulgan beş-altı cılga kelgen Caşelanı Tanyaçık, cukların da es-germey kalgan Leyla (Tanyanı anası) bla Lepşoklanı Nafisat.
Eki sabiy (Dahir – terek üsünde, Tan-ya da... kaydam kalayda kölçügüne ki-rib töngereb tura edi) eslenmey kalıb, törtüsün (Yoskanı, Zulkarnaynı, Leylanı, Nafisatnı), alaydan arba bla çıgarıb, artda maşina bla alıb ketedile...
– Bu kabırda, – deydi Yoska, kabır ışa-nı bolmagan cerge közleri çırak ketib, – Karakötlanı Gilastannı on başlı üydegisi, Nafisatnı beş sabiyi (beşisi da kırılıb, kuv tayakça kesi kalıb ketgen edi), meni kart anam bla tabhan anam catadıla.
Çungurnu kazsam, anamı tabarık bo-lur edim, degenley bügünüme cetdim. İnçiklerine cetgen çaçı bar edi. Çaç cen-gil çirib kalmaydı da. Çaçı bla süyeklerin tabarık edim, deb akılım alaydı. Atam Aziyadan beri bir da bek aşıga edi. Ol öl-genle üçün da, Dahir üçün da. Curtuma kaytsam, cürek tınçlıgım da, Dahir da kaytırıkdıla, deb kele bolur edi kölüne. Bu kabırga da bir onov eter akılı bar edi. Kay-thanıkda va... Kabırnı coklarga cüregine bazmadı – ol sakat bolub boşagan edi... Bılayga bir sın taş salırga amalsız kerekdi, deb caşayma, alıb etib koyalmay, zaman-nı iyib barama... Menden başhala – egeç, karnaş – bılayga kelirge, kalay ese da, korkgan etedile...
Sın taş salırga kerekdi. Tüz aytadı Yos-ka. Ol sın taş Gilastannı artı bla kurugan üydegisine, Nafisatnı analıgı sıyırılgan kı-
Sın terek
Avuz-Gergi ay-Abıstol ay-Endrevük ay 27
www.mingitav.org
yınlıgına, Leylanı acaşhan nasıbına, Yos-kanı sakat bolgan sabiyligine, dagıda... dagıda Tavlu camagatha cetgen artıklık bla Karaçaynı kara kününe esgertme bollukdu. Bu Sın Terek a köbge barlıkga uşamaydı – anga da avur borç salınıbdı.
Murthu terek a... 47 cılnı mından alga, anı ana kolladan sabiyni “algan” ingil bu-takları menge bügün caşav tamırlaça körünedile. Ana kolladan, ana bavurdan ömürlükge ayırıla, kayadan ketgen bala-nı tutub, kaçhı suvuk cerge salırga közü kıymay, tanga çıgargan murthu terek bu-takla, ana kollaga uşaydıla. Cüz ana kol... Balasına uzalgan, anga boluşurga kan dı-galas etgen, koynuna kısarga termilgen-den titiregen ana kollaga...
Kart murthu terek... Sezgenmi edi Dahirçikni carsuvlu colu anı üsünden, bu kaya tübünden, anasını başsız kabırı kal-gan talaçıkdan tersine aylana turganın?! Sezgenmi edi ol ana cıluv küsey öserin? “Ana” degen söznü tatuvun angılama-ganlay kallıgın?
Carsuvnu, açuvnu canı bolgan barı da sezedi. Ol kara künden sora 47 cıldan, bizni da kan tögülgen kayanı tübüne kel-tirib, hapar ayta turgan Yoskanı cüregin-de caralaça, bu murthu terekni özegine da suvuk abıstol ayda kayadan ketgen maşinadan can tılpuvça çıkgan açı kıçırık cara salganına ne söz…
Sın terekni da, can kaldırgan murthu terekni da, kayanı da, alanı katlarında Hu-biy ulunu da suratha alıb, ızıbızga tebre-dik.
Yoska talay atlam etgenden sora, biy-çesine aylanıb, ol sabiy, “gokka, gokka”, deydi da turadı, bu sarı gokka hansçık-dan bir cıysang a deb, kesi da cıyıb başla-dı. Tuvdukçuguna deb algan gülçükleni Sofyaga uzatıb, ol dagıda allıbızda tebre-di. Cengil kımıldagan tiri adamnı ızından razı bolub karaganımı esledimi da, Sofya:
– Ma bılay tiri aylanganlıgına, cürek
caraları köbdü. “Sınagan zatlarım esime tüşsele, kesime 150 cıl bolgança, alay kö-rüneme”, devçendi. Adam tözmezlik cok köreme...” – dedi.
Yoska bla birge kayanı başına keldik. Enişge karay, anı “Studebekker” tübüne üç kesek bolub tüşgen edi”, degen söz-leri esime tüşdüle.
Maşina bla ol kün kayadan ketgenleni cazuvları da üç türlü bolgandı. Aslamısı ölüb, alayda oguna körlerin tabhandıla.
Caganasda maşina ketgen kaya
İT CIL - 2018/4 SAN: 428
Kıyama kün
Törtevlen da - Hubiylanı Zulkarnay bla caşı Yoska, Lepşoklanı Nafisat, Caşelanı Leyla - sav süyekleri kalmagannı ornun-da, balnitsaga tüşüb, talay aydan, bir ke-sek es cıyganlarında, Orta Aziyaga - köç-günçülüknü otundan da “ülüşlerin alırga” – atlangandıla.
Üçünçü kavum a... Ekevlen... Ekisi – al-tıcıllık kızçık Caşelanı Tanya bla segizaylık Hubiylanı Dahir (artdagı atları Şmoylova Taisiya bla Kubiyev Vladimir), ala... Alanı üslerinden, dagıda meni bu kayaga alıb kelgen Yoskanı haparların ençi aytayık...
Anı sagışın bölmeyim da, bıltır ol kesi-ni üsünden menge aythan haparnı esime tüşüreyim.
- Biz Kartcurtçula bolsak da, - deb başlagan edi Yoska haparın Nikola-yevkaga, üyüne, konak bolub, 1989 cıl avuz-gergi (oktyabr) ayda kelgenimde, - köçürülgenibiz Caganas elden edi. Atam 17-çi partsezd atlı kolhoznu atçısı edi (Ol bek ullu mülk edi. Endi kolhoz da, el da cok bolgandıla ansı). Men atamı ullu
üydegisinde ekinçi sabiy edim, menden sora da üç kız bla üç caş bar edile. Ol cıl oncıllık caşçık edim. Ol kün, bizni köçür-gen künlerinde, atam bla meni gitçem, caşçık, koşda bolgandıla. Üyde va - bizni üydegiden sora da Ullu Karaçaydan ko-nakga kelib, kart anam bla anı gitçe kızı, anamı egeçi, ol da sabiyçigi bla.
‘Tang alası bla askerçile keledile, har neni tintüvül etedile. “Hayda, tebregiz!” - deydile da ullunu-gitçeni da ayak üsüne saladıla. Sabiy bolub, alay körüngen edi ese da, bilmeyme, birgebizge bek köb hapçük tebretdirgen edile. Har üydegi başına birer koy kesdirtib, anı etin da al-dırthan edile.
“Mülk arbaz” deb bar edi. Savlay elni alayga cıyadıla. Bir zamanda atam bla karnaşçıgım da keledile. Tögeregibizni asker saklab, alayda tanga çıgabız. Ert-denbla va “Studebekkerle” (alanı ol ta-vuşları!) keledile da, keçe eşikde kalgan camagatnı alaga cükleb tebreydile.
Bizge közüv cetgeninde, em gitçebiz-ni, segiz ay bolgan Dahirni, meni koluma beredile da, har neni cükleb başlaydıla. Kart anam bla men, ol sabiy da koynum-da, bir cayaklab olturub, cüklegenlege karab turabız. Sabiyleni (Dahir bla men-den kalganlanı) maşinaga mindiredile. Anam bla atam tübünden (cerden) be-rib, ullu karnaşçıgım bla anamı egeçi alıb, hapçükleni aslamısın maşinaga saldıla. Hapçüknü cüklegenni tohtatıb, kart ana-mı mindirebiz desele, abıçar caş kelib, “bu maşina avur boldu, ol birine minigiz, Cö-getey Ayagında bir cerde tüşeriksiz” deb, bizni -atamı, anamı, kart anamı, Dahir bla meni - talay üydegini üslerine, başha ma-şinaga, mindirdi. Alay bla alayda oguna üydegibiz ekige üleşinib kaladı. Al maşi-nada - eki karnaşçıgım bla üç egeşçigim, anamı egeçi bla sabiyçigi, biz da beşev-len - ekinçide. Maşinanı kuzovunu eki art müyüşüne eki soldat olturadıla, kabinada - şoför bla ofitser. “Studebekkerle”, tizilib, enişge aylanadıla...
Avuz-Gergi ay-Abıstol ay-Endrevük ay 29
www.mingitav.org
- Sizni bla birge maşinada kimle bara edile, aytallıkmısa, Yoska?
- Aytırıkma. Bizni bla Karakötlanı Gi-lastannı üydegisi (ceti kızı bla bir caşı - tamam cetgen zamanları, katını), ala on, Hubiylanı Dugunu kızı Leyla (ol da eki sabiyçigi bla), Caşelanı Manafnı üydegi-si, ol kesi kazavatda edi. Andan sora beş sabiyi bla Lepşoklanı Nafisat, anı baş iyesi da - frontda, biz da beşevlen. Bütev da... biz, köçgenle – cıyırma bla tört, köçür-genle da – törtevlen.
Caganasnı colu va bügün da tardı, ol-sagatda va andan da kolaysız edi. Buku-dan maşinala biri birin körmezça, alay.
- Ol kün bolmasa, aytılganı bla tilek tolub körmegenme, - deb seyirsinedi Hubiy ulu. – Karakеtlanı Gilastan, elden da uzak ketginçi: “Bıla bizni igilikge teb-retmegendile, ne tengizge kuyub, ne açdan termiltib kırırga aylanadıla. Andan ese, ceribizden çıkgınçı, maşina avub, kı-rılıb, cik derigibizni koymay olturgay edi”, - dedi. Ol açı tilegin eki kere kaytardı, ka-
tını da anı ızından eki kere da “amin”, dedi. Meni atam da: “Toba-asto, alay kalay ti-leysiz, Allah bolmagan cerge barmaybız”, - deb ırısladı.
Artda, ölüb ketginçisine deri, atam kargış eşitib bolmay edi. Kargış aytırsız da deb, canı çıga edi.
Maşinadan ayırılıb, uçub barganımı bileme. Kaya tübünde cerge cıgılganı-mı esgermeyme, arı cetginçi oguna es taşlagan bolur edim... Esime “maşinada keldim şoydu. Karasam - atam da ka-tımda cata. Bolganıbız kan cugu. Bizni katıbızda dagıda kimle esele da, ala da kanlarına boyalıb... Maşina cürüb tebre-geninde, biyagı meni kölüme kirgen bo-lur edi, kesimi ekinçi esgergenim... Kün batarga kısılıb, üsüme da çibinle basınıb, hanslanı arasında es cıyama. Bılayda nek
catıb turganımı angılamayma. Kaydama? Kimme? Esgeralmayma. Turama desem, belimden töben canım işlemeydi, bir ca-nıma da burulalmayma. Kolum bla uzalıb, butlarıma tiyeme desem, sol butum or-nunda turadı, ong butum a - cok. Anamı kayadan sekirgenibiz bla teng kıçırganı kulagıma keledi da, sora ne bolganıbız esime tüşedi...
Çibinleden kesimi koruvlarga dıga-las ete, keçe boladı. Betim da köbüb, caralarım da tobluk bolub (etlerimi cırtıb-cırtıb alsam, açımay edi - taşla sagallagan bolur edile), kaçhı keçeni uzagına es taşlay da, ızıma bola, üsüme da kırav tüşüb, tanga çıgama. Ertdenb-la üsümde kırav da eriydi, biyagı çibinle, avuzuma, burnuma kire, ongumu ala başlaydıla. Avuzuma da cuk tiymegenli ekinçi kün. Çibinleni üsümden kıstarga karuvumdan kelmey, kesimi aşamaga koyub, cüregim ongsuz tartıb, catıb tur-ganlayıma, hanslanı şıbırdatıb kelgen ta-vuşnu eşiteme. Canıvar keledi, aşargamı tebredi, deb dagıda korka bilgen edim. Can tatlı köre edim. Men da tavuşha ku-lak salıb turganlay, bir tişiruv, üsüme ke-lib kalıb, ızına kaçadı. Dagıda ızına kaytıb, tögeregime da aylanıb, başımı da sılab, orus tişiruv, ketib kaldı.
Ol ketgenden sora biyagı men cata berdim. Celkemi da bir katı zat tözmez-ça açıtadı. Kün batarga kısılgan közüvde “Studebekker” maşinanı tavuşu kulagı-ma çalışadı. Meni maşinaga saladıla. Ol cürüb başlaganlay, biyagı men es taşlay-ma. Bir zamanda üsümden kiyimlerimi kesib ala turganlarına “uyanama”...
Çerkesskeni busagatdagı şahar bal-nitsasında Yoskanı çort sıngan butun keserge da bir tebreb, kesi da unamay, vraçla da ulançıknı cazıksınıb, asker gos-pitaldan bir hirurg tişiruvnu çakırıb, ayagı üçün, canı üçün da can kazavat etedile. Ayagın tüzetib, gipsge salıb, Yoskanı ata-sı Zulkarnay cathan palataga keltiredile.
- Palataga alıb bara turganlaylarına, - deb esine tüşüredi Yoska, - eşikni bez-gi tavuşundan kesimi esgerib, sermeb butlarımdan tutdum. Kesib atmaganların közüm bla da kördüm: sol ayagımı bur-nun da esledim. Es cıydım.
Atamı katına saldıla. Ol kesi bir suvuk palatada catıb tura edi. Anı can süyegi, bilek koşu, iyegileri sıngan edile.
Alayda atası Yoskaga hapar aytadı. Bılanı ala kelib, bir cerde maşinanı toh-tatıb, caralılaga suv içirgendile. Yoskanı ölgenge sanab, ölüknü balnitsaga eltib aylanmayık, degen bolur edile, col canın-da hanslaga salıb ketgendile.
Meni, mal mıllıknı athança, alay col canına bırgab ketgenleri esime tüşse, - deb açı haparını andan arısın aytadı Yoska, - kaya tübünde aşık-buşuk etib, çungur kazıb, anga kuyub, üslerin bas-dırıb ketgen adamlarını arasında ölme-genle da bolurmu edile, deb işek eteme. Es taşlab, oysurab turganlaga katlarında ne vraç, ne can avruthan adam bolub, canı içindemidi, deb dıgalasmı etgen-dile?! Kerti bir ıngıçhab, kesin bildirgen bolmasa, kişige es bölür zamanları, tal-pımaklıkları da bolmaz edi. Aladan so-rulgan camagatnı köçürüv edi da, ala anı kaygılı edile.
Ölmegenleni da basdırıb ketgendile, deb bügün da akılım alaydı, Allah günah aytdırmasın, ansı...
Karaçayda “Ölük kebinsiz kalmaz” degen nart söz halkıbız köçgünçülüknü sınagınçı, anı ne bolganın bilginçi kural-ganına işek cokdu. Orta Aziyaga cetginçi oguna (ah, anda da nença ölük kebinsiz kalgandı?!) “karuvludan karuvsuz ters” degenley bolub, üylerinden sürülgen-leden köble körlerin (ala da kallay körle edile!) tabhandıla.
- Meni butumdan sora cayak süyek-lerim sınıb, - deydi Yoska, haparını an-dan arısın ayta, - al tişlerim tilimi basıb, ne aşarga, ne söleşirge karuvum bolmay kalgan edim. Butumu gipsge salıb, kelti-rib catdırganlarından sora eki-üç künden vraç karay kelgeninde, avuzuma bir kara-sang deb, kolum bla bildireme. Betim da baylanıb turadı. Vraç, baylavlanı tübleri bla ernimi költürüb karaydı da, çıgıb ke-tedi. Izı bla, eki tişiruv kelib, meni költürüb eltib, caruvçu stolga saladıla...
Kayadan ketib algan caralarını üsle-rinden ese bek kıyınlaşıb aytdı Hubiy ulu palatada (şatırda) suvukdan incilgenleri-ni haparın:
- Atam bla men cathan palatanı ot etib cılıtmay edile. Bir tegeylini eki kün-ge bizge salgan edile da, ol künlede, ol koymay, ot etdirgen edi. Ol ketgeninde... bizni üçün deb, bizni san etgen bolmadı. Suv buzlab kala edi, palatabız alay suvuk edi. Kışnı kış uzunu cürek carala da, san carala da, suvuk da “nöger” bolub, cazga aman bla çıkgan edik.
- Ol sav kalgan eki tişiruv a, Yoska?
- Nafisat bla Leyla, - dedi Hubiy ulu. - Ekisini da erkişileri kazavatda kalgan edile. Kesleri... sabiyleri da kırılıb, tüble-rinden kesilgen terekleça, canlarına, san-larına, balalarına da termile, ala da cazga çıgadıla.
1944-çü cıl arttotur (aprel) ayda, köçgünçülükden haparsız kalıb, kaza-vatdan caralı bolub, üylerine kaythan caşlanı, koşladan tüşgen malçılanı, bütev da 300-ge cuvuk Karaçaylını Aziyaga aşırırga Çerkesskege cıyadıla. Aslamısı kazavat etgen askerçile edile, alanı ara-sında bizge cuvuk cetgenle da bar. Art-totur (aprel) aynı ayagı süremde, “bizni aşıra aylanadıla, sizni da ala ketsek, deb kelebiz, kalıb keterge aylanasız”, deb caş-la bizni coklaydıla. “Milletibiz bolgança bolayık, vraç iye ese”, - deydi atam. Vraç
a, “gipsleri alınmaganlay” deb, unamaydı. Sora caşla: “Ol eki tişiruv da sizni pala-tada tururla, biz keçe arasında ceterbiz, keterge kereksiz. Siz mından sab-sav bolub çıksagız da, “amanlıkçıla” deb, sizni başıgıznı kesib keterge izlerikle tabılırla”, - deydile. Aythanlarıça, keçeni bir zama-nında keledile, palatanı terezesin alıb, bizni bir-birine berib, alaydan çıgaradıla. Poyezdge kelgenibizden sora, vagonda hapçükle bla cabıb caşıradıla.
Kazahstanga aydan artıknı bargan edik. Ala barıb, bizni eltgen üç vagonnu tüzde at da ket, at da ket. Cambılga cet-ginçi da it ıylıgın körgen edik. Cambılda: “Cengil kotarılıgız, tögerekde mülklede adamlarıgıznı izlegiz”, - deydile da, stant-siyada tögedile. Ol ıyıh kün edi...
Ol ıyıh kün Yoskaga, anı bla birge kel-genlege da carsuvlanı, uçuzluknu eşikle-rin açhan edi. Bolur bolub boşagan edi, aldagı da korkuthan bolmasa, kuvandır-may edi: sabiyligi sıyırılgan mugur balanı köçgünçülüknü beş ming kıyınlı künü saklay edile...
“Sen bilgenden meni anam bolganmıdı?”
Hubiylanı Dahir... Kayadan ketib, ana-sını köküreginden ayırılgan kününden sora, anga kişi “Dahir” demegendi. Köznü kısıb açhança bir zamançıkga atın-tuku-mun, anasın-atasın, milletin-cerin da tas etgen, sıyırthan Dahir kesin Vladimir Ku-biyev deb bile edi. Biz da ol atın aytayık.
Vladimirni üsünden men birinçi kere cazuvçu Hubiylanı Osmandan eşitgen edim. Anı haparın 1964- çü cıl gazetde basmalaganın da, artda “Adamla” degen povestin anı caşavunu tamalında caz-ganın da ayta, Osman menge bir suratnı körgüzgen edi. Suratdan Hubiylanı Zul-karnaynı üydegisi, cazuvçu kesi, ortada da - asker kiyimleri bla çolpan közlü çı-raylı caş karaydıla.
İT CIL - 2018/4 SAN: 432
Kıyama kün
Eski gazetlede Hubiy ulunu statya-sın izley ketib, 1964-çü cıl eliya (iyul) aynı üçüsünde çıkgan nomerni törtünçü be-tinde Oruslanı Azretni “Vladimirge bo-luşayık” degen bildirüvüne türtüldüm: “Stalinni zorlugu bla Karaçay halk köçü-rülgen künlede Hubiylanı Magometni cıl bolgan caşçıgı Vladimir, katı avrub, Ka-raçay şaharda (Mikoyan-Şaharda) bal-nitsada bolgandı. Anda can avruthanları bla sav kalıb, artda sabiy sadha berilgen-di. Mında bir kesek zamannı turgandan sora, Leningraddagı sabiy sadha, ızı bla sabiy üyge tüşgendi.
1955-çi cıl Vladimirni em igi okugan caşçıkla bla birge Leningraddagı Suvo-rov atlı uçilişçege cibergendile. Endi Hu-biylanı Magometni bügün 21 cıl bolgan caşı Vladimir ol uçilişçede okub turadı, ol uçilişçe busagatda Moskvadadı.
Busagatda Vladimir otpuskadadı, beri oblastha kelgendi, ahluların, atasın, anasın izleydi. Anasını atı Mariyamdı, kesi da Orusladan kız edi, degen hapar bardı,
alay a ol alkın tolu belgili tüldü. Atasını atın da bilmeydi. Keligiz Vladimirge bolu-şayık: mından cuk bilgen adam redaktsi-yaga cengil bildirigiz”.
“...Eliya (iyul) aynı törtüsüdü. Tünene Vladimir “Kızıl partizanla” kolhozda üyün tabhandı. Atası Çerkessk şaharda balnit-sada catadı, deb eşitdik. Balnitsaga barıb, Vladimirni atasına Hubiylanı Zulkarnay-ga, Bekmurzanı caşına, tübedik. Kelbetli süyümlü kart, kuvanç tıbırlı bolub, bılay başladı:
- “Tav tavga tübemeydi, adam adam-ga tübeydi” degenlerin közübüz bla kördük! Tas bolub, 20 cılnı atı-çuvu çık-may turgan balam, bılay allıma kelib kal-dı. Tünene ma bılayda halk üsübüzge cı-yılgan edi... - deb közlerinden töngereb tüşgen cılamukların kolan halatını cengi
Hubiylanı Zulkarnaynı üydegisi - Yoska, asker kiyimde - Vladimir-Dahir, Nürçük.Süyelgenle: Mariyam, Umar, Yelizaveta. 1964 c.
Avuz-Gergi ay-Abıstol ay-Endrevük ay 33
www.mingitav.org
bla sürtüb, tıgılganı ketgeninde, haparın aytdı:
- 1943-çü cıl abıstol (noyabr) kurgak ay edi. Caganas elde caşay edik. Biz köç-gen kün allıbızda maşinalanı bukuları cuk körgüzmey edi. Cögetey stansege cu-vuklaşhan cerde maşinabız kayanı ernin-den salınıb tebregenin anaları esleb, kesi sav kallıgından tüngülüb, koynunda 8 ay bolgan caşçıknı col canında kökenlege athandı. Ol künden ma bügünge deri an-dan bir haparıbız bolmay turganbız. Ma endi ol kesi keldi da kaldı! - deb ol biya-gınlay tıngıladı.
Balnitsada biz Zulkarnay bla söleşe turganlay, köksüldüm çepkeni bla bir kız-çık guzaba kelib, közlerinde cılamukları oynay:
- Atam! Vladimir gazetde: “Anasını atı Mariyamdı, kesi da Orusladan kız edi de-gen hapar bardı, alay a ol alkın tolu belgili tüldü”, - degenni okuganında, biraz ekili bolub: “Men entda cangılıb kelgen kö-reme... Keçigiz...Tileyme, ayıb etmegiz! Men endi üyümü tabdım, deb tura edim. Menge allay nasıb kayda?!” - deb cılam-sırab çıgıb ketdi, - dedi kızçık. Zulkarnay başın bulgab, asırı cüregi kıynalgandan cunçub bılay aytdı:
- Ay üyünge, Liza, kalay iyib koydu-guz?.. Kızım, nasıbıgız tüz üyügüzge ke-lib kirgeninde da tıyalmadıgızmı?... Caş biznikidi. Men anı eki közümü kısıb da ta-nırıkma. Meni üydegimi bir kere körgen, anı sormay billikdi. Toba... Toba... Toba... Ne madar eteyim, bılayda kolum-ayagım baylanıbdı... - dedi.
Biz, soruvlab, gazetde cazılgannı cangılıç kelgenin bilib Vladimirni kesin izley tebredik. Ol bizni oblastnı ellerini köbüsüne barıb izlese da, üyün tabmay, tüngülüb, ızına keter murat bla eliya (iyul) aynı 6-da Çerkessk şaharga kelgen haparın eşitib, anga tübeşdik. Ol işekli bolgan Hubiylanı Magomet da, Oruslanı Mariyam da, kalganla da caşnıkıla bolma-
ganları açıklandı. Zulkarnaynı üyünde va Vladimirni tuvgan cılını kagıtı da tabıldı. Anda caşnı anası atagan atı Dahirdi. Vla-dimir deb, sabiy üyde atalgandı.
Cögetey özende, Caganas içinde da ol zamanda kayadan ketgen maşina cangız bir bolgandı. Ol zamanda gitçe caşçıgı tas bolgan da cangız Hubiylanı Zulkarnaydı. Maşinadan ketgen zaman-da caşçıknı bir çurukçugu ayagında bol-gandı. Zulkarnaynı üydegisi aytuv bla bir çurukçugu da, kallayla bargan ese da, köçüvnü zamanında keslerini hapçükleri bla ketgendi. Bu zatla açık bolganlarında, Vladimirni adamları Çerkesskege izleb kelib, cangıdan kuçaklaşdıla. Vladimir endi üyün tabıb caraşdı. Anı tamada kar-naşları Umar bla Yoska malçıladıla, Nür-çük Mara Ayagında işleydi. Egeçleri Ma-riyam el mülkde işleydi, Liza - Tbiliside, Ayşat Maykopda institutlada okuydula. Nürçükden kalganla bir üydegiley Kızıl Partizanla kolhozda turadıla.
- Siz bilemisiz, men tüngülüb, ızıma keterge tebregen edim, - deydi Vladi-mir. - Meni kaya ranladan alıb, karab, sabiy üyge bergenlege da, anda meni ösdürgenlege da, menge atalık-analık etib turganlaga da canım kurman bol-sun! Alay bolsa da tabhan anasın, atasın, egeçin, karnaşın coklamagan bolmaydı. Men anamı tanımayma. Alay a anı ogurlu türsünü, ullu mıdah közleri, meni allımda turgança körünedile, ol ogay eseng, tab anı üsünde kara çepgeni, aksıldım ogarı canı közüme körünedi… Endi va ma, kö-resiz, talay egeçim, talay karnaşım, sav atam, cuvuknu-tengni va uçu-kıyırı cok! Endi menden nasıblı bolurmu?!”
Bu statya cazılganlı 26 cıl ozdu. An-dan beri Zulkarnay da avuşhandı. Ol bir duniya bar ese, ol üy biyçesine - Baydı-matha - tübegen bolur... Kallay haparla aythan bolur ol anga?!
Yoska va ne hapar aytırıkdı gitçe kar-naşını üsünden? Anı tili “Volodya” de-
İT CIL - 2018/4 SAN: 434
gen atha aylanalmaydı, “Dahir” derge ürenibdi.
- Maşina kayadan ketgen kün ölgen-ge sanaganların ol çungurga kömüb, biz-ni - caralılanı - alıb ketedile.
Dahir bla Tanya va, kişi eslemey, bılay-da kaladıla. Suvnu arı canında, baçhalada, nartüh sındıra turganla, maşina kayadan ketgenley, beri çabhandıla, alay a asker-çile alanı kaya tübüne cuvuk iymegendi-le. Ölgenleni basdırıb, askerçile alaydan koragandan sora, ol çaçılıb-tögülüb kal-gan rıshıgamı, ogese başha murat blamı, kimle esele da kele kelib, Tanyanı ol kün oguna körüb, alıb ketgendile. Ölmezlik-ge bir amal tabıladı, ansı Dahirça bolmay, akılı-esi kelgen sabiy keçe alayda kal-sa, karangıda çegetde şaşıb da kalır edi. Dahirge va ol kün es böle bilmegendile - kayaga, tereklege tagılıb, ilinib turgan bushulla köb bolgandıla, alanı biridi deb. Ekinçi kün bir başhala ıngırdagan tavuş-ha sagayıb, izley barıb, körüb, terekden alay algandıla.
Atam Dahirni ölükle bla ol çungurga atılıb körmegenin esgerib, balnitsaga tüşgeninden sora, vraçha sabiyni alayda kalganın aythandı. Ol da, sav kallık, milit-siyaga barıb, hapar da berib, atamı atın, tukumun da koyub ketgendi.
Kallay bir zamandan ese da sabiyni sabiy üyge tüşürür üçün, militsiyaga kel-tirsele, andagıla vraçnı haparın esge tü-şüredile da, Dahirni, Hubiyladan ornuna Kubiyev (h-nı k-ça okugan bolurla) ete-dile, Zulkarnaynı caşı deydile, atına kes-leri Vladimir ataydıla da, aşıradıla. “Kara-çaylı” deb da cazadıla. Alay bla sabiy üyde caşab turadı da, şkolga bargan tang, esli caşçık bolub, Çerkesskedegi sabiy üy-den Leningradnıkına tüşedi.
Kesi hapar ayta edi, - deydi andan arı Yoska, - Leningradda sabiy üyde turgan cıllarında, cay közüvde har kimni cu-vuk-teng alıb ketse, bu kesi kalıb turgan-dı. Alayını zavhozu, Orus kart, caşçıknı bir
kere üyüne eltedi. Carata eseng, bizni bla caşa, deydi. Bu va sabiyle bla köbçülükge ürengen adam, kartha üyürsünalmaydı. Sora kart: “Suvorov, Nahimov atlı asker uçilişçelege aluv bollukdu, süye eseng, alanı birine kirirge boluşayım, alay a mil-letligingi avuşdurmasang bolluk tüldü”, - deydi. Ne eterik edi, milletligibiz baş bedişibiz edi, avuşdurub, Suvorov uçiliş-çege kiredi.
Anda okuy turadı. Artda ol Kubada çotlanı zamanında Suvorovçulanı suv tübünde aylangan kemele bla arı iyedile. Andan kaytıb kelgenden sora, bir kavum Suvorovçunu savgalarga onov boladı da, alanı aralarında - bu da. Moskvada sav-gala tutdurgan közüvde munu-tukumu aytılıb, bu kral savgasın alıb, ızına safha süyeledi.
Savgalav boşalsa, anı ullu çınları bla birevlen kesine çakıradı. Kimse, kimniki-se, deb sorsa, bu tüzetib, ullu cuk aytal-maydı. Alay a Çerkessk şahardan ketge-nin, Karaçaylı bolganın bildiredi.
Ol çınlı kişi inaral Mahametlanı Soltan köre edim. Ol zamanda inaral da bolmaz edi. Sora ol mınga es tabdıradı: “Kara-çay-Çerkes oblast ızına caraşhandı. Ka-raçay cerine cıyılgandı. Sen Hubiyladan bolursa. Hubiyladan birev igi kullukda işleydi. Anga salıb bar. Ol senge bir çık ayırtır. Atangı-anangı tabmasang da, cu-vuk-teng tabılır”, - deb üretedi.
Keledi Çerkesskege. Dahirni Kumuş-da Hubiyladan bir tişiruvga (ol Kadıga “caşım tasdı, mında kalgandı, anı tabar-ga boluş” deb, kelib turuvçu bolgandı) aşıradı. Ol a bizni tanıgan-bilgen adam edi. Beri kaythanıbızdan sora, atama kelib, sabiyleni birge izleyik, deb da ay-langan edi. Keledile Kumuşha. Ol tişiruv, caşnı körgenley, “bu meniki tüldü, Zulkar-naynıkıdı”, - deb koyadı. Sora şoför caşha üretedi: “Kızıl Partizanla kolhozga bar, Ni-kolayevkaga”, - deb ingir-keç, şoför beri kelirge erinedi da, Dahirni, Karaçay şa-
Kıyama kün
Avuz-Gergi ay-Abıstol ay-Endrevük ay 35
harda konak üyge eltedi. Ol konak üyde da kalmaydı - biz tukumdan birevlen, alıb ketib, üyünde keçe kaldıradı. Ertdenb-laga hapar bizge cetedi. Atam, cüregi avrub, balnitsada edi. Karnaşım bla men Karaçay şaharga şıb deb cetebiz. Sorma-ganlay tanırça, bizge alay bek uşagan, sakal-mıyık cangı cülüy başlagan askerçi caş. Alıb kelebiz da balnitsada atabıznı allına süyeybiz. “Biz uşatalmaganbız, sen ne derik eseng da”, desek, “kalay uşat-maysız, körmeymisiz enin?” deb, atam körgenley, caşha canı kiredi. Anı bla da tohtamaybız da, anabıznı egeçine, Uçku-langa eltebiz. Ol da ne aytırık ese da deb, ansı işekli bolub tül. Kızlanı, egeçlerimi birine, soyub kablagança uşaydı. Dahir-ge cangı tuvgan zamanında anamı egeçi karagan edi. Bu cangı tuvganı bla, anamı karnaşın, mal sürüb bara turganlay, Nem-çala urub ketgen edile da, anga açıgan-dan anam töşek bolub kalıb, sabiyge bu egeçi karagan edi.
Uçkulanga kelebiz. Caş maşinada ka-ladı, anamı egeçine hapar aytabız kirib. Ol asırı es taşlagandan, çıgıb kelib, salam-laşhan cok, üyge kel degen cok, Dahirge: “Kölegingi teş da, imbaşıngı aç. Alayda bir ullu sebgil bolurga kerekdi”, - deydi. Açsa, kerti da...
Vladimirni Hubiylanı Osman bergen suratına defterimden alıb, cangıdan ka-radım. Talay adamnı (egeçlerini, karnaş-larını) arasında andan caş, andan mıdah közleri bolgan cok edi. Anı körüb, Yoska:
- Ho, mıdah edi, harib, - deb, sözge koşuldu. – Anaga termilib ösgen sabiyni közleri küle kalay tursunla?! Bizni tabha-nında da... Anama deb kelgeni sebebli, kuvançı tolu bolmagan bolur edi. Ana-ma etgen cırım deb, gitarada da sogub, cüregingi avruta, bir cırnı cırlay edi. Kral kolunda aylanıb, egeç-karnaş dey bilme-
gen edi ese da, ana deb, termilib turgan-dı da. “Anam meni körse, ne eterikdi deb, haman alay sagış ete edim”, - dey edi kesi da.
Baydımat sav bolsa va, kartlık caşını cüreginde buzun da, közlerinde mıdah-lıgın da eritirik darmannı tabar edi. Kö-küregine kısıb, başın sılasa, “caşım” deb, közüne karasa, körgen, çekgen carsuvla-rın unutdurluk edi balasına. Cok edi Bay-dımat…
Yoska bla Sofyanı haparlarına tıngılay, esime Hubiylanı Osman “Adamla” degen povestine salgan tizginle keledile. Ala V.Ankvabnı, Abhaz şayırnı, nazmusun-dandıla:
- “Atang-anang kimdile?” - deb manga,
Cüregimi kıynamagız, tileyme;
Hapar sorsagız, ceteme amanga;
Baş tüklerim kobadıla, küyeme.
Kayda kaldıng?.. Nek tas boldung, anam, sen?..
Tanımaganlay, termilib izleyme.
Colda bargan tişiruvga tübesem,
“Bu bolurmu?” - deb ızından tebrey-me”.
Yoska karnaşını haparın aytıb boşaga-nında, anga berelmey turgan bir soruvu-mu berdim:
- Bıltır kaçda birinçi kere tübegenik-de, kesigizni haparıgıznı aythan kün, Vla-dimirni sagınmay nek koygan edigiz?
- Sagınmay koyganım anı üçün bol-gan edi, - dedi Yoska, - bügünlükde ol sav-şav ese da bilmeybiz.
- Kalay?
- Kelib, bizni tabıb, birgebizge ay da turub ketib, dagıda mıçımay, “adamlarımı tabhanma deb, tamadalarıma hapar ay-thanımda, entda bir ayga iygendile” deb kaytıb kelib, sav aynı cuvukga-tenge da tübeb, tanışıb, ileşib, suratların, adresle-
www.mingitav.org
İT CIL - 2018/4 SAN: 436
rin da alıb, alay üyürsünüb, kuvanıb ket-gen edi. Andan sora Moskvadan: “Meni tışına iyerik bolurla” deb cazadı, anı bla uçdu-küydü, cok... Ana tilin bilmegenlik-ge, talay tilge usta edi. Kaydam, kayrı iy-gendile. Biz cazmagan cer kalmagan edi ol sagatda. Hruşçevha deri cetgen edik. “Sav-esendi” degenden başha, bizge cuk aythan bolmadı...
- Zulkarnay savmu edi Dahir ekinçi kere tas bolganında?
- Sav edi...
Kim bilsin, kayadan ketgen kün ölmey kalıb, canına termilib, uçuz da, üysüz da bola, köçgünçülüknü da sınab, cok bo-lub turgan balasın tabıb, dagıda tas etib, kartlıkga caşab, cürek avruvdan ölgen Zulkarnaynımı, ogese cuk da bilmegen-ley, ol kün oguna caşlay ölüb ketgen Bay-dımatnımı bek cazıksınırga kerekdi?
“Sen bilgenden meni anam bolgan-mıdı?” - deb sorgan Dahirge va ne ayt-hın?
Soruvla, soruvla, soruvla...
“Tang atarık bolsa, atar edi”
“Anası nasıbsıznı balası nasıblı bola-mıdı?!” Bu soruvnu Drujbaçı amma, Hu-biylanı Dugunu kızı Balbu, menden da bek kesine bergen edi. Egeçi Leyla bla anı kızın Tanyanı sagınganımda: “Kıyınlı ananı nasıb körmegen balası”, - degen edi, ahsına.
Men ne Leylanı, ne Tanyanı tanımay-ma. Leyla 1976-çı cıl avuşhandı. Tanya... Anga hapar sorub, caraların kozgarga kölüm barmadı. Balbu va:
- Atamı altı kızından (cangız karna-şıbız, Azret, Orta Aziyada tuvgan edi) kazavatha deri üydegili bolgan cangız Leyla edi. Ol - em tamadabız, men da anı tüz gitçesi edim, - deb başladı haparın. - Leyla 1938-çi cıl erin askerge aşırgan közüvde, koynunda - kızçıgı, karnında caşçıgı bla kalgan edi. Köçürülgen kü-
nübüzde va, biz üç maşinaga bölünüb tüşgen edik. Leyla bizni bla bolmaganın cüregim uşatmay, eki sabiy bla cunçurça körüb, Tanyanı birgeme alırga izlesem, ol, koy, Allah üçün, sabiyle kesim bla bolsun-la”, deb unamagan edi. Ne eterik edim, koydum.
Men a, bu cangız erkişi sabiyçikni öl-türüb koyabız deb korkgandan (üyde anamdan sora menme abadan), anı kay-gılıma. Biz caşagan cerde kolhoznu tama-dasına, Kazah kişige, Azretni da koynuma alıb, cılab barama. “Mınga süt kerekdi!” - deb haparımı aytama. İgi adam, sav kal-lık. Bir savluk eçkini beredi da, anı savub, sütün sabiyge içirib, anı sütü bla kalgandı Azretni canı. Kızıl Kum karangı, madarsız cer edi. Kazahlıla va haterli edile.
Leyla bizge cay kelgen edi. Kazahs-tanga tüşgenden sora, bizden hapar bilginçi, bir cuvuk cetgen adamda aynı turub, beli sınıb edi da, bizge tayaklaga tayana cıyıladı.
Haparın aytadı. Nasıbı kurugan carlı. “Kayadan ketgenden sora, ayazıb, arlak-da ölükleni eltib-eltib, bir cerge athanla-rına karab turdum, Tanyanı köralmadım. Caşçıknı va arlakda esleb, cerni tırnay, sürkele barıb, anı da çungurga atıb iyme-sinle deb, tartıb kesime kısdım. Caşçıknı halı, kalganlaga köre, alayda aman tül edi, balnitsaga tüşgenibizden sora, kobub barıb, suv içiralmadım - kesçigin iydim. Men keltirib içirsem, sav kallık edi ese da, suv içib kelib, cathançıgı bla ölüb kalgan edi. Ölgenin aytmay, caşırıb, ertenblaga deri katımda tutdum, ertenbla körgenle-rinde, “mınga çırmab asıragız” deb, tileb, çille cavlugumu bergen edim”, dey edi Leyla caşçıgını - Askerçikni - üsünden.
Kesi turub suv içiralmaganın ajım et-gen edi da, - deydi Balbu, - haman anı aytıb turuvçan edi. Sabiyni va bavurçu-gumu buzulub tura edi, kaydam.
Ölügün körmeseng, umut üzmeyse, - dedi Balbu bir kesekni tıngılab turub. - Kazahstanda cıllarıbızda Leyla erini, Caşe ulunu, allına karaganlay tura edi, ızçıgını tabıllıgına da tüngülmey edi. Ol cerni ha-vası caraşhanmı edi da, es da cıyıb, işle-
gen da etib tura edi, tilegenle da boldula, alay a duniyaga başın költürmey edi.
Eri kerti da adam unutalmazça, kızla iynarlaga salıb aythan allay bir aruv da, ci-git da caş edi.
...Nür-Ahmatdan da Macit aruvdu.
Kengden kıyılıb kaşları...
Arbaga gardoş cükleb çıksala, Ma-cit anı üsü bla arı-beri çıngaydı, devçen edile. Anı da ahır pismosu Stalingraddan kelgen edi. Leyla va, ölgendi derge una-may, alay tüngülmey saklay edi.
- Köçüb ızıgızga kelesiz...
- Ho, köçüb ızıbızga kelebiz, - deydi Balbu. – Men üydegim bla Caganasha tü-şeme, anam da, gitçele da, Leyla da birge-lerine, Drujbada tohtaydıla. Caganasda bir kuvançda, ol 1960-çı cıl bolurga kerekdi, Orus katın aşay-içe, uşak ete kelib: “Men sizni cuvuguguzma - Karaçay sabiyni ası-rab turama”, - deb ıçhındıradı. Ol sözle menge cetedile. Anı eşitgenleyime, Druj-baga, anama, atama: “Cögetey Ayagında Oruslula ösdürgen kızçık bardı. Maşina avgandan sav kalgan sabiydi, deydile. Biz-niki tül ese da, biz bilgenlenikidi”, deyme.
Leyla va talay künnü alga tüşünde tamam aruv kumgannı, bargan suvda tutub, alıb üyge keltirgença körüb, “tüş kerti ese, bizge adam koşullukdu, kim sa-biy tabarıkdı”, - deb sagayıb aylangandı.
Andan caşırtın barıb, kızçıknı caşagan cerin körüb kaytabız. Endi, Leylaga aytırga kerekdi! Kalay aytayık, ne eteyik! Başha-laga ışanmay, anam kesi uzakdan keltirib, dıgalas etib, bek esleb, kızçıknı üsünden haparlaydı. Eslese eslesin, kızını sav haparı Leylanı sakat cüregi költürelmezlik nasıb köre edim. Anı tabılganın eşitgen künün-de tiygen edi harib canga ölür avruv. “Anı eşitgenley, tok urgança bolub, başım cızıl-dagan edi”, dey edi artda.
Ol kün a ne bollugubuznu, kalay ete-ribizni da bilmegenley (bizni halıbıznı sözle tabıb, kaydan aytalayım), Leylanı
www.mingitav.org
İT CIL - 2018/4 SAN: 438
da alıb, anam, Caşeladan Macitge cuvuk cetgen birevlen, Hubiyladan da bir kar-naşıbız, men Cögetey Ayagına salabız da barabız. Pervomay oramda 126-çı üynü kabak eşiklerin kaksak, kızçık kesi çıgıb kaladı. Anı alay körgenley, anam “bu bizni kızıbızdı”... deb koyadı. Tanya atasına bir da bek uşaydı! Üyge çakıradıla. Kirebiz.
Tanya gitçeçik zamanda Leyla anı beşikde bushulların cılıtıb böleyme deb, birini kıyırın otda kabındırıb, eslemey, sabiyni anga çırmab, etçigin küydürgen edi. Andan kalgan tabçıknı, Leyla karab, Tanyanı üsünde tabsa bolamdı! Kızçıknı da canı anasına kiredi: “Kolçuklarıng su-vuk bolgandıla”, deb kollukların teceb, anga kısılıb.
Oruslula, Fenya bla Andrey Şmoylov-la, canların cürütgen, rıshılı adamla. Tanya aşar-içer kerekli, kiyinir kerekli bolub ös-megenine söz da cokdu. Andrey da, ka-zavatda bolub, Fenya kesi, sabiyge taralıb turgan adam, atılıb kalgan kızçıknı körge-ninde, eri bla da onovlaşmaganlay, üyüne keltirib koygandı.
Fenya, “Cunçuganı ketib, es cıyga-nında, müyüşge karab cılab tura edi. Anga Karaçayça söleşirge, bizni kolu-buzdan kelmey edi, Orusça aythanıbıznı ol angılamay edi” dey edi. Atın bilmey da köb tentiregen hapar ayta edi ol. Biz Tanyanı tabhanıkda, ol Şmoylova Taisiya Andreevna edi.
beş-altı cılga kelgen sabiy, aytmay a, ay-tırık bolur edi. Ol Orus tilge ürenginçin at aytmaymı turluk edile, - deb Azret da sözge koşuldu. - “Karaçay sabiy deb, bil-gen Karaçay atlarımı tizgen edim, birine da “oy” demegen edi. Bir kün a arbazda cav çaykay turganlayıma, honşu kızçıknı, Tayanı, körüb, anı atın aytıb kıçırganlayı-ma, bu da beri burulganında, Taya bolur deb, “Tanya” bla “Taya” va uşaşdıla da, ol anı bla sagaygan köre edim, alay atagan edik”, dey edi Fenya.
Taya da bolub, alanı kollarına üyürsü-nüb, şkolga da cürüb başlaydı. Orus tilge da ürenedi, ana tilin da, atın da unutadı. Alay a anasından esliçik bolub ayırılganı da, birgesine okugan sabiyleni “esgertir-ge” süygenleri da, Tanyaga kim bolganın unutdurmaydıla. Alay caşab turganlay, Karaçaylıla ızlarına kaytadıla degen hapar çıgadı. Alayda munu cüregin umut silkin-diredi.
Birinçi eşelon kelgenin eşitgenley, Tanya üyde atasına-anasına da cuk ayt-maganlay, bildirmegenley, Çerkesskege keledi. Poyezdden kelib kotarılgan Kara-çaylılanı aralarında, kim bolsa da, kesine uşatıb, tanır ese va deb, üç künnü arı bla beri barıb, kesin körgüztüb aylanıb tura-dı. Kişi anga es bölmeydi. Közünge kör-güz: men buma, anı-munu kızıma, atım bılaydı, deb kesingi haparıngı bilmeseng, men anı izley edim deb, atangı-anangı soruvlar karuvung bolmasa, adamlanı aralarında, tilsizça, arı bla beri cürüb tur-may, başha ne karuvung bollukdu?! Kö-çüb kelgenle da - canları kaygılı. Ala barı da alaydan çaçılgınçın, tögerek aylana turub, Tanya üç künden üyüne kaytadı. Fenya bla Andrey cılab, üsüne cabışadı-la. Kesleri da militsiyaga bildirib, ne eter-ge, ne kalırga bilmey, amanlarına tayanıb tura. Birinçi kere ata bla ana kızlarına köl-kaldı boladıla:
- Biz senge ne amanlık etgenbiz? - deb sorsala, Tanya:
- Kim aytadı alay, siz meni atam-a-namsız, - deydi.
Artda Karaçaylılanı ekinçi kavumları kaythan közüvde, - deydi Azret, - Tanya bizni izlerge atası bla bargandı. Ekisi da kelgenleni aralarında biyagınlay aylanıb, bılaga kimlesiz degen bolmay, ızlarına kaythandıla. Alay tüngülüb turganlayına, biznikile Tanyaga kesleri kelib kaladıla.
- Ol eki kartha “sav boluguz, ösdür-dügüz” deb, kıznı kolundan tutub, alıbmı keterik eding? - deydi Balbu. - Kesi da
Kıyama kün
Avuz-Gergi ay-Abıstol ay-Endrevük ay 39
ala bla ürengendi, sabiy tüldü. “Anama kelsem da, alanı atıb koyallık tülme”, dey-di Tanya da. Leylanı da, kızı tabılgandan sora, birge bolurların süygenine, ne söz. Sora sagış etib, Leyla da ala bla bolsun deb, onov etebiz. Kızı caşagan üyge kö-çüb baradı. Alada Tanya erge ketçinçi ekimi-üçmü cıl caşaydı da, sora kızı Se-menlege çıksa, ol da Drujba elge kay-tadı. Kesin da avruv bekden bek küçley başlaydı. Ahır ceti-segiz cılında va, carlı Leyla kalayga olturtsang alayda, ginciça, tura edi, başına karuvu bolmay. Körgen kıyınlıgı barı da sanlarına uv bolub cıyıl-gan edi...
- Şmoylovla va savmudula?
- Ogay, ala ölgenli da tört-beş cıl bo-ladı, harib, - deb alanı da cazıksındı Balbu. - İgi adamla edile.
Alga - Andrey, ızından da, cıl çaklı bir-den, Fenya avuşhan edile. Tanyanı alaga karaganın sen koy. Ata avrub turgan kö-
züvde, anga Tanyanı aruv karaganın ca-ratıb: “Men avrusam da, bılay kararmısa”, - deb tilegendi Fenya. Etgeningi bilgen adamdı Tanya - Orus atasını canın kıyna-maz üçün, Andreevnalay kalıb ketdi.
- Sizge kelib-barıb turamıdı?
- Kuvançda, kıyınlıkda bir-biribiz-ni coklaybız, - deydi Balbu, - alay a men Orusça bilmeyme, ol Karaçayça bilmey-di. Bir-biringe başıngı salıb, kölüngü ay-tırga tiling cetmese, birge caşamasang, birge ösmeseng. Karaçaylıga barama deb bardı da, anı bla da caşavu bolma-dı. Oy, bizni san etmegey edi da, kesini nasıbı bolgay edi. Anasıça, ol da nasıbsız can bolgandı da, ongmagan birdi - orta şkolnu boşagan caşçıgı ajımlı öldü da, sıngan cüregi andan da bek kül-kömür boldu. Bu caşavda men bir zatnı angıla-ganma: gitçeliginde nasıbı bolmagannı, ol artda da coklamay köreme...
