Kyjiv 1968

Roman-fejerija

Velykyj Okean ale j dytia zaerpne vody, jako pobaajeZ aforyzmiv Schodu

Jako pered pomylkamy ty zayniaje dveri, pamjataj, o Iyna tene zmoe vvijty do tebe

Rabindranat Tagor

Mayna zaskakala po nerivnij dorozi. Vyjuy, vybyralasia na krutyznu. Potim uska-lasia vnyz. Mychajlo viduv, o zadychajesia, ne vyaalo povria. Zadulyva korobkakuzova, nabyta polonenymy, naskri prosiakla vyparamy desiatkiv til. Ni povoruchnutysia,ni chapnuty krapliu povria. Kudy jich vezu? Nichto ne znaje. Treba vyterpy, ne znepry-tomny

Mayna syno hojdnulasia kika raziv i nareti zupynylasia. Poulasia rizka komanda,liutyj havk sobak. Dveri yroko rozynylysia. Chvylia cholodnoho zapanoho povriachliupnula v kuzov, rynula v zivjali leheni polonenych, janyla.

Mychajlo chotiv zveysia na nohy. Pochytnuvsia, vpav holovoju vnyz, syno zabyvyob kamjanyyj grunt. Poru zasmijalysia. Potim chto zakryav:

Vycho! Chutie! ne! ne!Poloneni vavo zavoruylysia, vyskakuvaly z mayn, ohliadalysia. Mychajlovi dopo-

mohly pidveysia iz zemli, chto obter krov z joho skroni. Vin oblyzav jazykom poerchlihuby, hlianuv dovkola sebe. Vydnokil zaupyly vysoki hory, v nebo vpynalysia kryaniverchivja.

Pevno, Apy, podumav Mychajlo.Polonenych otoyly ochoronci v ornomu, z avtomatamy napohotovi. Bilia jichnich

nih kiryly zuby zdorovenni psy, nervovo poukujuy kudlatymy chvoamy po zemli.Do hurtu pidijlo dvoje nimciv, odiahnenych u siru vijkovu formu bez pohoniv. Vony

braly narunyky z jayka, kuvaly polonenych po try oloviky. Dva narunyky na triochsoldat. Mychajlo Sahajdak buv u perij trijci, krajnij zliva. Do pravoji ruky jomu prykuvalybrytankoho soldata v blido-zelenij pomatovanij formi. Mychajlo skosa hlypnuv na nioho,zdyvuvavsia. Na holovi polonenoho bula zelena alma, rohe bronzove oblyia obliamo-vuvala orna boridka. Ne inake, jak z koloninoho korpusu. Napevne, indus. A tretij pra-voru amerykane. Po vidznakach vydno liotyk.

Do kolony nablyzyvsia ocer-esesive. Zaklavy ruky za ynu, uvano, dilovyto roz-hliadav poati soldat. Vse vid oblyia do nih. Mychajlo ne opuyv pohliadu. Viduv

bilia sercia hnivnu, skaenu chvyliu. omu, omu vin tut, poru z cymy chlopciamy? Pojakomu pravu cej neliud z hadiuymy oyma ohliadaje jich, niby ove na bazari?

Ocer projov dali. Indus hlianuv na Mychajla, mjako usmichnuvsia, niby zrozumivyan tovarya. Amerykane zadyvyvsia na hirki verchivja, nachmuryvy hui orni brovy.

Poulasia protiana komanda. Zahavkaly psy. Kolona ruyla po hirkij dorozi ponadhlybokoju prirvoju, de skaeniv zelenkuvatyj pinyyj potik. Z-za vysokych parkaniv vyhli-adaly zacikavleni lycia, de ivaly pivni. Sonce pidnialosia v nebi vysoko, z hir lynuly pa-choi chvoji.

Indus hlyboko zchnuv, obernuvy do Mychajla, tycho zapytav anglijkoju movoju: Vy ne znajete, de my? udovi miscia. Niby v HimalajachMychajlo v umi sklav frazu dlia vidpovidi (anglijku movu vin rozumiv nepohano, ale

rozmovliaty jak slid ne navyvsia), proepotiv: Tono ne vidaju. Abo na pivdni Nimeyny, abo v Avriji Avrija, chrypko skazav za ynoju susid-polonenyj. To je Avrija. Ja znaju Diakuju, skazav, ne obertajuy, Mychajlo. Ja te tak dumav. Tiky navio nas

pryvezly siudy ne zbahnu Vy neoerelyvi, usmichnuvsia indus. omu? Nas pryvezly dlia tiakoji praci. Hliate vsi poloneni zdorovi, syni. odnoho

chvoroho y slabkoho. Jasno, o ne dlia raty Vaa pravda, z polehkiiu skazav Mychajlo. Tym krae. Je jaka nadija Zadi misia dva, tycho obizvavsia polonenyj za ynoju. Nimci maaky

vbyvaty nadijuPoloneni z ochoronoju mynuly vukyj miok, perekynutyj nad uelynoju, nablyzy-

ly do vor nevelykoho taboru. Za koliuymy drotamy vydno bulo riady nykych sirychbarakiv, po bokach vysoily otyry vei z vartovymy, na dovhych pryponach navkolo za-horody bihaly, hryzuy lanciuhy, liuti psy. Pobayvy polonenych, vony poaly rvatysia zprypon, davliay i zachlynajuy.

Vorota roztulyly, niby zlovisna paa, kovtajuy polonenych riad za riadom.Ocery vavo peremovlialysia. Sahajdak rozibrav kika nimekych fraz: Dobra chudoba Diakuvaty efu Robota terminova, a ari kapy vyzdychaly Zrozumiv? ledve voruchnuvy hubamy, zapytav indus.Mychajlo kyvnuv. Amerykane promovav. Tiky oi v nioho aly cholodni, kryani.

Tym asom konvojni pidijly do polonenych, poaly znimaty narunyky. Mychajlo po-leheno zchnuv, rozter bahrovi smuhy na ruci.

Polonenych vyladnuvaly v dvi lavy. Odyn z oceriv vysokyj, chudyj, z bajduymcholodnym pohliadom vyupyv napered, skazav korotku promovu. Dva soldaty povto-ryly joho zvernennia anglijkoju, rosijkoju, pokoju ta francukoju movamy.

Poloneni soldaty, skazav ocer. Ja major fon Hiren, komendant cioho taboru.Kone moje slovo zakon dlia vas. Neposluch smer. yttia i voliu pry kinci vijny moetezasluyty lye viddanoju praceju na blaho velykoho rejchu i naoho urera. V konomubaraci je aroy. Vse ine pojasnia vony. Ja skinyv!

Sahajdak z otyrma perymy trijkamy polonenych potrapyv do siomoho baraka. Sta-rooju tam buv prysadkuvatyj, korenayj ukrajine z chytrymy veselymy oyciamy. Vinnazvavsia Hrykom Bojakom, due zradiv, pouvy ridnu movu z vu Mychajla, dav jomu,indusovi ta amerykancevi misce bilia vikna, na horinich narach.

Amerykane odrazu poliz tudy, roztiahnuvsia na ve svij bohatyrkyj zri, zachrus-tiv suglobamy. Staroa pohlianuv na nioho, pochytav holovoju.

Zvyk, mabu, sojuznyok odleuvatysia. Tut ne vley. Raneseko karjer, ve de,jak u pekli. Liudy mru, mov muchy. Pryvozia zdorovaniv, a vyvozia v rohoi. O tak, ze-mliae. Nu, ta ne ury, liahaj oyvaj. Skoro balandu na veeriu prynesu.

Vin pidupyv do Mychajla, proepotiv blahano: Nu o tam uty? De? U nas. Ty koly popavsia? Davno? Navesni. Misiaciv pivtora tomu. Na KavkaziHoody, zaohnav Bojak, a kudy nimura dobravsia. Ta o jomu vpynu

ne bude? Kine nam? Poatok, okijno skazav Riideva, vsovujuy v holku nytku. Skynuvy soroku,

vin poav lataty dirku na yni. Ne pidvodiay oej, e raz suvoro prokazav: Poatok A ty chto? zdyvuvavsia Bojak. o ne nae. I ne z sojuznykiv. Takych e ne

bayv. Indija, skazav Svami. Zdaleka, zchnuv Bojak. A zvidky znaje, jak i o? Proo zaokojuje? Ni. Ja dobre znaju ioriju Jakby-to, proepotiv ozyrajuy Bojak. Jakby ty pravdu skazav, dyvnyj olo-

vie! Tvojimy uamy Boh promovliaje!.. Moe, j tak, lahidno vidpoviv Svami, perekuujuy nytku. Vsi my dy joho To ty virujuyj? Vsi virujui, usmichnuvsia indus. Nema nevirujuych. Odni viruju v Boha,

druhi v satanu, treti v oroku sylu, e jaki v liudynu, v jiji liubov Pravdu kae, pouchav potylyciu Bojak. Mudryj ty, cho i molodyj e. A

zvidky po-naomu navyvsia? Vyvav. Ja bilia dvadciaty mov znaju O-o-o! z poanoju movyv aroa. Holovatyj. Nu, vlatovujte. Zaraz pryne-

semo matracy, potim veeria. I aty! Bo zavtra na katorhuStaroa poymykuvav kudy vzdov baraka. Bilia nar metuylysia poloneni, slaly

matracy. Plyv riznojazynyj homin. Dechto, zmorenyj vakoju dorohoju, odrazu padav napoi i zasynav. Indus torknuvsia paciamy Mychajlovoho plea, drunio movyv:

Poznajomymo, brate? Z ochotoju Mene zvaty Mychajlo Sahajdak. A vy? Harri Fcderad Soun, neodivano ozvavsia z nar amerykane. Svami Riideva, skazav indus. Indija o ty z Indiji ce odrazu vydno, prychyno movyv Soun. A ty chto rosija-

nyn? Ukrajine. Ukrajina, zchnuv indus, laskavo hlianuvy na Sahajdaka velykymy ornymy

oyma. Bodhysatva Taras Koly ytav De ce Ukrajina? zacikavyvsia amerykane. De u Sybiru? Evropa, zasmijavsia Mychajlo. Nu ty, kolego, v geograji ne maak! A e li-

otyk! A o liotyk? znyzav pleyma Harri. Treba lety dadu kartu Cioho malo, osudlyvo skazav Mychajlo. Treba znaty Zemliu, na jakij ty yve A ty znaje Ameryku?

Vse-taky o znaju. Ujmena vaoho znaju. A ty naoho Tarasa ne znaje. A vin epysav pro vaoho heroja

O rode, sujetnyj, prokliatyj,Koly ty vydochne, kolyMy didemosia VaingtonaZ novym i pravednym zakonom?A didemo-taky koly

Riideva pereklav vir anglijkoju movoju. Harri enerjno kyvnuv, u synich oachzjavyvsia schvanyj vyraz.

Ol rajt! Prekrasno. Narod, jakyj maje takoho proroka, velykyj narod. a, o jaranie ne znav. Dlia nas vy vsi Rosija.

Koly bulo tak. A teper bratvo narodiv, z hordiiu vidpoviv Sahajdak. Unas sotni narodiv i nacij. I vsi yvu druno

Propaganda, skeptyno skryvyvy huby, movyv Harri. Ne liubliu balakuniv.Skri u svi odnakovo

Ne odnakovo, alachnuv Mychajlo. U nas krae! Koly ja ytav odne slovjanke pryslivja, zasmijavsia amerykane. Jak e vono

Aha, zhadav! Vsiakyj ort je ort Znaju, zasmijavsia Sahajdak. Vsiakyj ort svoje boloto chvaly. Chaj tak. Moe.

A vse-taky nema v svi kraju, de liudy yly b tak druno Ce pravda, serjozno ozvavsia indus, potysnuvy paci Mychajla svojeju rukoju.

Ja davno slidkuju za vamy. Vyvav bahato vaych mov, tradycij, ioriju. Vai narody, menizdajesia, maju jaku osoblyvu iorynu misiju. e ne vse jasno bahato temnoho alepoyn grandiznyj. O i teper chto b mih ojaty tak munio proty temnoji ordy?

Pravda tvoja, Riideva, chytnuv holovoju Harri. Tut nioho ne zapereyTovaryi zadumalysia, zamovkly.Harri, zaklavy ruky pid holovu, lih horily, proburmotiv: Doky tam e prynesu ja podrimaju. Due omyvsiaMychajlo zapliuyv oi. De vin? o z nym? y ne snysia, y ne pryvydilo?Zovsim nedavno kola, pisni na vyhoni, prekrasni kazky babusi, ihry mi

burjanamy, vurkotlyvi traktory na yrokych poliach, zachopliujui doslidy na urokachzyky I zori, arivni nebesni vohnyky v okuliari teleskopa. Mriji, arivlyvi mriji pro maj-buttia. Zlamani vony, apliueni. Nazavdy

Tepla dolonia liahla na ruku Mychajla. Otiamyvsia vid zadumy.Temni, hlyboki oi indusa hliadily na nioho yro j sumovyto. Svami okynuv pohli-

adom vysoke blide olo, zaerchli huby, skorbni zmorky bilia temno-sirych oej. Zakon yttia, skazav Riideva. Pojednannia ornoho j svloho. Jak inake vy-

probuvaty nas? Pro o ty? zdyvuvavsia Sahajdak. Ja movav? Ale ty dumav, zapereyv Svami, tonko vsmichajuy. Tvoje oblyia vidkryta

knyha. Ja proytav tvoji dumy. Tomu j zaokojuju. Vojin ne bojisia bytvy I ja ne bojusia bytvy, pochmuro odkazav Mychajlo. Chaj bude bij. Chaj svyia

snariady. Chaj rukopana, lyce do lycia A o tak, u nevoli Najrania bytva bezmovna, suvoro skazav indus. Ne rozumiju.

Koly zbahne. Zhadaj yttia velykych liudej. Nu cho by j vaoho bodhysatvy Ta-rasa. Najbiyj bij dlia nioho buv u pueli, koly vin zalyyvsia samotnij, sered vorohiv. Jaytav joho odennyk, i moje serce oblyvalosia krovju

Dyvnyj ty, Svami, zaudovano skazav Mychajlo. Sam hen zvidky, a znajenaych herojiv krae vid nas

Vony ne lye vai, zapereyv indus. Vony vseliudki Moe, j pravda tvoja. Vin liubyv usich liudej, chto b de ne yv. Aby lye serce vid-

kryte mav. Ale omu ty nazyvaje joho bodhysatva? o za dyvne slovo? Osiajanyj mudriiu. Liudyna, jaka yve ne dlia sebe, a dlia svu. Bodhysatvy riz-

nych narodiv tvoria nau svidomis. Vony nai materi. Tak hovory drevnia mudris Moe, j tak, zadumlyvo skazav Mychajlo. Ja ne znaju, ne ytav, ne uv. Ja tiky-

tiky skinyv kolu. A ty te ne nabahato ariyj vid mene, a znaje tak bahato! U mene udovyj guru, nino odkazav Svami. To vse joho zasluha. Chto ce guru? Uyte po-vaomu. Tiky ne proyj uyte, a serdenyj. Takoho vytelia ne mona

zaminyty. Vin na viky. Tiky bodhysatva moe buty takym guru Ja zrozumiv tebe, hariae pidchopyv Mychajlo, trymajuy v svojij doloni tonki

paci Svami. Guru moe buty lye toj, chto viddaje sebe povniiu druziam svojim. Jakna Kobzar!

Tak, zhodyvsia Riideva. U konoho narodu je sviaenni guru. V Ameryci Ujmen, Vaington, v Rosiji Toloj, u _ Franciji anna dArk, v Indiji Budda, Ra-makrina, Handi. V konoho narodu je svij bodhysatva. Tiky ne vsi rozumiju ce i ukajufayvi skarby na uyni.

Svami, drue, blahano skazav Mychajlo. Ty meni rozpovisy pro vse ce. Proutebe

Neodminno, usmichnuvsia Svami. Ja radyj Zhory proburkotiv Harri: Ej, chlopci! Vy mene rozbudyly. A meni snylosia more blakytne, tyche-tyche. I

koted na berezi. Pamy, plia. I druyna jak mrija. Holubi oi, dovhe bile volossia, nohymarmurovi, runki nu j vse ine O dyjavol! Tak obmaniuvaty liudynu! Prokynuvsia barak, polon!

Indusy nazyvaju ce majja, skeptyno skazav Svami. o take majja? zapytav Sahajdak. Iliuzija, mara. Due hlyboke poniattia. Ne pryvyd, ne haliucynacija a, jak by tobi

skazaty Chiba tak: mijoner rozbahativ, maje kupu zolota, radije, mrije, jak vin bude yty,huliaty, nasoloduvatysia. Znenaka udar, infarkt. Smer. Vsi joho mriji, arannia, za-dumy majja!

A o todi ne majja? zacikavyvsia Sahajdak. Brattia, chapajte matracy, kryknuv Bojak. Vyjmajte, v koho jaka myska, ko-

robka. Nesu balandu!Vin kynuv try zhorneni matracy na nary. Amerykane poav slatysia. Indus poliz na-

horu, pomahav jomu. Potim siv na krajeku nar, zvisyv nohy. Pouchav huu ornu bo-rodu, zasmijavsia, dyvliay zhory na zadumanoho Mychajla.

Schidna losoja vvaaje, o vse v zynomu svi majja. o narodujesia maje znyknuty. Sv form nereanyj. Ne majja lye odne na bezsmertnyj duch, Atman.

Zabobony, zverchnio movyv Sahajdak. Ty takyj osvienyj, mudryj, a viry vjakoho Atmana

A ja ne viriu, usmichnuvsia Svami. Ja znaju.

Vyhaduje, ozvavsia Harri, svariay pacem, i v joho synich oach zaskakaly lu-kavi iskry. Choe potiyty nad namy. Ja te, brate, ne viriu v Boha. I v bezsmertnu duune viriu. Ba ni, breu! Jak sidaju v lak, leu v nebo todi viriu v Boha. I moliusia! A jaksiadu znovu ne viriu!

Ce v tebe ne vira, a tak ohryzky tradyciji, skazav indus. Pravda. A jak e inake. Serjozno viryty? Nema v o. V rozpjatoho Boha? Jakyj e

Boh, koly liudy rozjaly joho? Ve krae karajuyj, z blyskavkoju v rukach, jak Zevs! Ja kau ne pro Boha, vorenoho liudkoju ujavoju, ironino vidpoviv Svami.

Atman ce naa bezsmertna su, jaka pereyvaje zyne tilo Jaka vona, ta su? Na o schoa? Atman poza svom fenomeniv. Vin ne schoyj ni na o. Vin voda v okeani. A na

sv to chvyli na poverchni okeanu, pina na hrebe chvy Dyvno sluchaty tebe, zadumlyvo skazav Mychajlo. Ja ne ytav nioho podib-

noho. Ale poviryty, o pislia nas o zalyajesia Ni, nepravda Moe, o i zalyajesia, prymyrlyvo skazav amerykane, uchajuy potylyciu.

Jaka syla, enerja. Tiky nesvidomaBarak zaumiv. U dveri vnesly velyku baddiu z veereju. Mychajlo vziav mysky druziv,

piov do vychodu, av u erhu. Veselyj, vavyj polonenyj nalyv jomu try porciji teplojiburdy, dav try matoky hlevkoho ornoho chliba. Sahajdak povernuvsia nazad, poavyvjiu na horini nary, vybravsia sam. Indus krytyno pohlianuv na pijlo, vziav svoju porciju,rozlyv popolam Mychajlovi j Harri. Sahajdak zaproteuvav:

Navio ty? Sam o zjisy? Meni dosy chliba. Jak tak? Ty duba vrie! o take vrie duba? zacikavyvsia Svami. gurana fraza. Vmre, zahyne A-a! Ne turbujsia, ne vmru. Koly ja prochodyv jogu, dovodylosia ne jiy dniv po

sorok, idesiatMychajlo odkusyv matook chliba, adibno zapraciuvav elepamy, siorbnuv teploji

nesmanoji ridyny. idesiat dniv? pliam, pliam, pliam! Ce ty zahnuv. Liudyna ne vytrymaje tak

bahato, pliam, pliam, pliam. Vytrymaje, zapevnyv indus, rozovujuy chlib. Jako zyno ne napruuva-

tysia, to mona vytrymaty j bie. Tak o ty ne bijsia za mene. Ja e ytymu rokiv ztrydcia

Nichto ne znaje svoho majbuttia, skazav Sahajdak. Miyka Mij guru znaje, pojasnyv Riideva. Vin skazav meni. A pro mene skae? usmichnuvsia skeptyno Harri. y ja dovho proyvu? Ne znaju, zchnuv Svami. Ale mou zapytaty guru Mala diaka, rozarovano skazav Mychajlo. daty, doky skinysia vijna? Moe,

my zavtra pozdychajemo!.. Ne treba daty, movyv Svami. Ja zapytaju teperVin zoseredyvsia, zahlybyvy pohliad de u proir. Oblyia indusa zahorylosia,

huby roztulylysia. Na oblyi zaevrila tycha usmika, niby vin pobayv koho ridnoho,baanoho. Mychajlo j Harri perezyrnulysia, promovaly. Dyvnym, nejmovirnym zdavavsiajim tovary, ale o u serci, v pidsvidomoi zaerihalo vid kpyniv ta nasmiok. Vonymovky, tycheko zakinyly veeriu. Tym asom indus otiamyvsia vid anu neporunoi,vyjov iz zadumy, hlianuv na Mychajla.

Ty pereyve vijnu, tycho skazav vin. Harri te. Ce vse, o vin moe skazaty,mij guru. Pro podrobyci hovoryty ne mona. To bude vtruannia v karmu. V doliu, jak vykaete

Mychajlo nedovirlyvo dyvyvsia na tovarya, ne znajuy, smijatysia jomu y serdyty-sia.

De tvij guru? I zvidky vin znaje nas? My ne znajomi Vin poru, serjozno vidpoviv Svami. Vin bay nas. Ja tiky o rozmovliav z

nym Anu tebe! zarehotavsia Mychajlo. artivnyk ty! Spasybi j na tomu, veselie yty

bude z toboju!Harri pochytav holovoju, liasnuv indusa po yni. Vy, indusy, maaky na vsiaku ortivynu. Moe, j pravdu skazav? Odhadaje, pe-

reyvu vijnu znajdu tebe v tvojich Himalajach, pokloniusia do nih! Ne zabuvaj e obicianky! serjozno skazav Riideva. Nikoly ne kydaj daremno

sliv u proirPoloneni kinyly veeriu. Sahajdak zbihav do parai, potim do baka z vodoju, pomyv

mysky. Povernuvy do druziv, vyhlianuv u vikno. Nad horamy plyvly sutinky, v baracialo temno.

Do prymiennia zajov ocer z dvoma soldatamy. Perevirka, kryknuv Bojak. Staty bilia narPoloneni zavoruylysia, pochapcem latuvalysia v dva riady bilia svojich mis. Sol-

daty, hupajuy obimy, prochodyly mymo, tykaly paciamy v hrudy. Ajn und cvancih, cvaj und cvancih, draj und cvancih, monotonno lunalo v baraci. I ce majja? hirko zapytav Mychajlo, koly soldaty odijly. Majja, verdno skazav Svami. Iliuzija vlady. Dlia nych vona rozvijesia due

skoro Doky sonce zijde, rosa oi vyjis. Je v nas take pryslivja, zchnuv Mychajlo. Harne pryslivja, pochvalyv indus. Ne pidavliaj oej pid rosu Spaty! huknuv Bojak. Spaty, brattia! Zavtra raneko do praci!Barak zahuv, zaklekotiv. Poloneni poaly vmouvatysia na narach. Mychajlo lih te.

Rozmotav obmotky, rozzuv erevyky. Z polehenniam rozpravyv erti paci.V prymienni alachnuly miani lampoky. Homin zatychav.Harri povernuvsia do susidiv, proepotiv: Spaty ne choesia. Davajte poznajomymo My znajomyly, zdyvuvavsia Mychajlo. Znaty imja to ne znajomvo, zapereyv amerykane. Choesia znaty pro

yttia svoho druha. I znajete omu? A omu? pocikavyvsia Sahajdak. Sv rozdiliajesia nadvoje. Svlo, pima. Ce jasno. My vsi za liudianis, za yttia,

za liubov. Vony vandaly. Ale i my rizni. o jednaje nas? Choesia znaty Mudre baannia, zhodyvsia indus. Ja pidtrymuju. Mychajle, ty najmolodyj

poynaj Liudiam ne damo aty. Kryatymu A my tycheko. Harri nioho ne zrozumije. A anglijku ja slabo znaju Ja jomu vydeko perekladatymu. Davaj, davaj, Mychajle hovory Meni due

cikavo znaty vse, vse pro tebe Knyhy to odne, a yva psychika ine. Ja chou znatybie pro vas, zovsim novych liudej

Nu jakyj ja novyj? zchnuv Mychajlo. Zvyajnyj chlope. Takych mijony Vy j sami sebe e ne znajete, zapevnyv Svami. I ce prekrasno. Pachua tro-

janda ne usvidomliuje svojeji krasy. Hovory, hovorySahajdak prysluchavsia. De za inamy baraka perehukuvalysia vartovi, potunyj

promi proektora macav puene dvorye taboru, inkoly vryvavsia do prymiennia,mertvotnym svlom osiavav riady polonenych. ulysia ohony, chto rozmovliav uvi sni.Dyvno, chymerno, nejmovirno. Jak vyjty z cijeji achlyvoji dijsnoi, jak perejty v dalekyjsv dytynva?

Mychajlo vidsunuvsia do iny, prylig na liko. Svami j Harri schylyly do nioho holovy.Sahajdak hovoryv uryvao, hlucho, niby vyryvajuy slova ohadiv z mynuloho. Indusodrazu perekazuvav tychym holosom zmi joho rozpovidi:

Dnro Druzi, jak vam peredaty krasu joho? Ce nemolyvo Spokijnyj plyn, y-roi, bilosnini, ovti, blido-ovtavi pisky, arivni luky, pokryti travamy j kvamy Jaliubyv bosoni bihaty mi kvamy, liubyv leaty v huij travi i dyvytysia v nebo. A potimkupatysia v prozoro-ovtij vodi, lovyty koliuych okuniv u korach lozy j plavaty erez po-tuni vyry, z orachom i hordiiu viduvajuy pid soboju adibnu hlybi

A lis Nai lisy osoblyvi Prozori, yi, ovneni lehkym duchovytym zapachomchvoji Ja liubyv zbyraty hryby, sunyci. Liubyv sluchaty ivy ptayni navesni. Maty bralamene e malekym z soboju, sidala na jakomu peku i movazno prosyduvala hody-namy, zapliuyvy oi. I ja ne dyvuvavsia jij, bo j sam viduvav dyvni ary aroho lisu. Jateper zhaduju ti daleki asy, viduvaju vidvidyny lisu, jak o nezvyajne jak molytvu, yo

Tak, tak, tycheko zhodyvsia indus. Ty dobre hovory, Mychajle. Dali, dali A e liubyv ja chodyty za pluhom. Velyki, syni traktory tiahly za soboju potuni

agregaty, blyskui lemei dbajlyvo perevertaly sytu zemliu, i vona paruvala pid vesnianymsoncem i dychala jakym tryvonym zapachom Haly nad poliamy, ajvoron u nebi, jakyjzalyvajesia pisniamy do solodkoji znemohy, nini pahinnia derev z rozpuklymy dytiaymylyokamy, sumovyto klyna pisnia uravliv Dosy pro te Takych ohadiv due ba-hato, pro vse ne rozpovisy Ta j vam, napevno, cikavo sluchaty pro o realiynie

Navpaky, skazav amerykane. Due cikavo. V tebe poetyna dua. Z tebe vyj-ov by dobryj fermer

Jakraz tvoji ohady i je osnovne, dodav indus, i v joho bezdonnych ornychoach majnuv vyraz schvalennia. Vse ine lye forma. My sluchajemo tebe, Mychajle

Potim kola. Novi ideji vryvalysia v moju svidomis. Poati herojiv, jaki ne alilysvoho yttia zarady majbuttia. Moe, vam ne zbahnuty, jak ce dije na dytiayj rozum, naserce junoji ioty! Potim, piznie, navi pobayvy v ytti bahato temnoho, nezbahnen-noho, oburlyvoho, ja nikoly ne rozarovuvavsia v tych idejach

Jak e mona rozaruvatysia v prekrasnych idejach? zasmijavsia tycheko indus. Idealu nichto j nio ne moe zamaryty. Po-mojemu, navpaky, otvorennia idealu po-vynno e synie klykaty do joho zdijsnennia. I vy vaa krajina roby sviate dilo pry-epliuje diam najkrai liudki idealy

Ty perebiuje, Svami, ironino skazav Harri. Idealizuje. U nych te bedlamucho odbavliaj!..

V zdijsnenni, zapereyv indus. Ale ne v ideji. Ideja zerno. A zerno nese v sobimajbutniu roslynu. Vychor potvornoi myne ne teper, to v majbutniomu. A zerno No-voho Svu das svij plid

Poezija, zchnuv Harri. A vtim u tvojich slovach je sens U vsiakomu razi vnas u kolach idej vseliudkoho braterva ne propoviduju

Oto-bo Mychajle, hovory, hovory Zmalku ja zachopyvsia aronomijeju. Zoriane nebo chvyliuvalo mene, prytia-

huvalo, tryvoylo vinoju tajnoju. Ja ve z tretioho, etvertoho klasiv pereytuvav use, omih diaty, pro pochodennia yttia, pro daleki planety, pro majbutni polioty do inychsviv. Osoblyvo do sercia meni prypav Cilkovkyj, jakyj hariae viryv u kosminu doliuliudej

Velykyj bodhysatva, skazav indus. Ja ytav pro nioho. Liudyna hriaduychras

Ja ne znaju, chto vin, zadumlyvo movyv Mychajlo, ale joho pryklad raziuyj.Hluchyj samouk, bez hroej, bez druziv, u samotyni porynaje dumkoju do nezmirnych hly-byn. I ne lye mrije, a j praciuje, buduje modeli, roby rozrachunky I e ja kochavsia ufantayci. u Vern, Uells, na fanta Bieliajev. Stari, zajaloeni knyhy francuza Kamillaamarina pro kosmogoniju

Znaju, chytnuv holovoju Harri. Prekrasnyj populiaryzator. Vony dopomohly meni rozyryty svidomis, vybraty liach. Ja bezpovorotno vy-

riyv aty aronomom y arozykom. Okrim zvyajnoho, povsiakdennoho yttia, je ej bezmirja, i treba prokladaty liach dlia liudej tudy

udovo, movyv indus. Ty dobre skazav. Tiky zauvau, o zvyajne yttiate ovnene tajny. V konij liudyni bezmirja

Ja ne dumav pro take, skazav Mychajlo. Ja e malo znaju. Pravdu kauy, jae ne sformovanyj

Samokrytynis, zuchvalo blysnuv synimy oyma Harri. Ce u vas tak pryjniato? Choroa rysa, zapereyv indus. Vin pravdu kae. My nevpynno formujemo

sebe, navi u pochylomu vici. A jomu skiky tobi, Mychajle? Dvadcia U sorok peromu ja zakinyv desiatyriku. Zdavav Dokumenty v uni-

versytet. Chotiv na aronominyj viddil. I o vijna. Ja ne ekav pryzovu. Piov dobro-vino. Nas povezly na Schid. Dva-try misiaci navaly. I odrazu na front. Ja buv u kikochbojach. Pid Chersonom. Potim pid Roovom. Spoatku bulo rano. Potim zvyk. Vybu-chy, laky nad holovoju, mokri okopy, smer tovaryiv. Inkoly vnoi, koly zatychala ka-nonada, ja bayv zori nad holovoju, i v duu meni povertalysia pouttia dytynva, kinychl majorily chymerni mriji pro polioty, pro zoriane nebo a potim vse znykalo, hrymilyboji, padaly moji druzi poraneni y mertvi, i ja znav lye odne: bezkonenyj, ranyj herz jakoju maroju, z navaloju, o zapovnyla nau zemliu. Potim kontuzija i polon. De naKubani, nedaleko vid Kavkazu. Ja otiamyvsia v tabori. Vahony, peresylky, Nimeyna. Po-tim siudy. Ne mou e otiamyty, zrozumy vsioho, o alosia. Ne viriu, ne chouviryty, o voroh peremoe. Ne moe peremohty. Bo todi yttia je fars, chymera, hydkakomedija Ot i vse, druzi o ja e mou skazaty? Nadto malo yv Chiba e skau, oradyj zurii z vamy. Due radyj. I o moja ruka na drubu

Okej! skazav Harri, micno tysnuy ruku Mychajlovi. Ja te radyj. Ty slavnyjchlope. Liubliu takych. Nu o , teper moja erha? Ja zovsim korotko.

Mij bako rybalka. Z dida-pradida. My pereselenci z Irlandiji. Z davnich-daven pose-lylysia na Kalifornijkomu uzberei. Buria, okean, chvyli, tormy vse ce vchodylo v ploi krov rodu. Ideji rodu te taki: svoboda, znevaha do smerti, kut herojiv. Kone dytiazmalku znalo pro Vaingtona, Linkona, Spartaka. Nu i pro simejnych tradycijnych herojiv,jakych vy ne znajete. O tak my yly. Bako zmalku brav mene v more. Ja zvyk do solonychbryzok, do zapachu ryby, vodoroej, do tormiv i chvy. Dumalosia, o prodovu tradycijirodu, anu rybalkoju. Ta odnoho razu naupylo lycho. Bako ne povernuvsia z plavannia.Vse kovtnuv okean rybalok, chuny, nai nadiji

U nas buv prekrasnyj koted na berezi okeanu. Sad, gara, kvy. Na obriji hory. Jachodyv u kolu. Pislia zahybeli baka dovelosia vse puyty z molotka, ob latyty kredytza koted. My zalyylysia maje ebrakamy. Pily z matirju po krajini. Zretoju maty naj-nialasia v jidaniu aerokoly dlia cyvinych pilotiv. My zayly bi-men pryojno. Ja zaki-nyv kolu. Potim armija. Uylye povrianych syl. Vijna. Mene zbyly nad Ardennamy.Nu o ja maju yttia bidnie, ni u Mychajla? y ne tak?

Ne tak, skazav indus. Ty bi prychovanyj, vnutrinio zibranyj. Ta ja viduvbahato toho, pro o ty zmovav. I holovne, druzi, vsi my inyky, cho i z riznych kra-jin. Vy chotily znaty, o objednalo nas na odnomu poli? Tak ce mona teper skazaty:liudianis

Zhoda, skazav Mychajlo. Okej! enerjno kyvnuv Harri, drunio usmichajuy. Nio ne zaminy ci-

oho Teper ty, Svami. U tebe povynna buty najcikavia rozpovi, ozvavsia Sahajdak.

HovoryMabu, dosy, druzi. Ve pizno. Treba poaty. Moja rozpovi ravdi dovha. Chaj

zavtra. Na roboti abo tut, pislia veeri Na roboti navriad, pozichnuv amerykane. Naci pryrelia. Vy e ne znajete

jich. Meni rozpovidaly poloneni mabu, u pekli krae De pokae, zahadkovo skazav Riideva. Dobroji noiAmerykane povernuvsia na pravyj bik i odrazu solodko zasopiv. A Mychajlo lih

horily, dyvyvsia v sutinky baraka, prysluchavsia do tryvonoho sonnoho homonu sotepolonenych, plyv na chvyliach vakoji znemohy. Svami e sydiv na kraju nar, sklavy rukyna hrudiach, ne voruyvsia. Vin zdavavsia vysienym iz kameniu. o za liudyna?

Vakyj son znemih Sahajdaka. Spav do svanku bez vydi, ne prokydajuy.Zlovisnyj zvuk syreny povernuv do svidomoi. Mychajlo pidskoyv na narach,

udaryvsia holovoju ob nyku eliu. Vnyzu ve metuylysia poloneni, torochtily mysky. Uvikno vlyvalosia sireke svlo ranku. Svami sydiv na kraju nar, schreyvy nohy, dyvyvsianevydiuym pohliadom de u kutok.

Ty o ne av? zdyvuvavsia Mychajlo, protyrajuy zaani oi. Trochy av, usmichnuvsia indus. Meni dosy hodynu-dvi. Ja zvyk do korot-

koho snu A de Harri? ohlianuvy, zapytav Sahajdak. Umyvavsia. Teper pobih za snidankomPromajnulo oblyia Bojaka. Vin usmichnuvsia chytrymy oyma, kyvnuv pryvno. Zdorov, zemliae. Poiaj, umyvajsia. Bo nadijde kapo, ne vyhne! o za kapo? Krae joho ne znaty. Nahliada, iz nimciv-recydyviiv. Vysluujesia. Zvir!Bojak pobih dali. Mychajlo, ne zvolikajuy, ruyv do vbyrani, tovchajuy mi rizno-

movnym natovpom polonenych. Bilia baka z pijlom zuriv Harri. Amerykane bilozubovsmichnuvsia, cholodni blakytni oi zaevrily.

Gud moning, drue! kyvnuv vin. Trymaj svoju porcijuPijlo paruvalo, dranylo apetyt. Mychajlo kovtav slynu, z alem dyvliay na mizernu

porciju ornoho chliba. Razom z Harri vony protovchalysia do svoho miscia, vylizly nanary. Svami, jak i vora, vziav chlib, movky odviv rukoju balandu.

Ty o? rozserdyvsia Mychajlo. Vmerty choe?Lahidna usmika zjavylasia u indusa bilia vu. Vin zaokijlyvo torknuvsia paciamy

plea Sahajdaka.

Mij drue, ji. Meni vyay. A jak yty? Psychini rezervy, serjozno skazav Svami. Chaj bude tak, veselo zhodyvsia amerykane. Nam krae. Namynaj, Mychajle!Vony vydko vysiorbaly pijlo, zjily chlib, vylyzaly mysky. Harri zchnuv, skeptyno

pohlianuv na dno posudyny. Bahato ne napraciuje na takych charach Vy-y-ycho! zalunalo vid dverej. vyde! ne! ne!Poloneni sypnuly z nar, tovpylysia do vychodu, vyskakuvaly nadvir, latuvalysia v ri-

ady.Povz polonenych rvuko projov kapo, nykolobyj, z pronyzlyvym pohliadom ma-

lekych oej, u siromu vijkovomu freni bez vidznak. V rukach nahliadaa zlovisno po-chytuvalasia humova palycia. Poloneni zamovkaly, odvertaly oi vbik. De eredu vy-nykla supereka, kapo poiyv tudy, pouvsia kryk. U povri znialasia palycia, hluchohomonily poloneni.

Tycho! revnuv kapo. RukyDva soldaty vydko, vmilo odiahaly narunyky, znovu prykovujuy polonenych ruka

do ruky. Prolunala komanda. Kolona ruyla do vor, vyjla z taboru. Speredu, pozadu j pobokach ochoronci, sobaky. Vysoko v nebi zasiajaly veryny, osvleni vraninim soncem.De kryaly pivni. umiv hlyboko v uelyni hnivnyj potik.

Kolona, ne perechodiay mika, vydko priamuvala uelynoju vnyz. Mynula ridkyjlisok chvoji, vyjla do hlybokoji kamenolomni. Miscyna, de dobuvaly kami, utvoriuvalagantkyj amteatr. Vychid lye odyn, z nioho doroha do potoku, erez mi i naavtoradu. Proir zamknenyj priamovysnymy inamy. Pro vteu hodi j dumaty. Nimciznaly ce, tomu polonenych bilia vchodu do kamenolomni rozkovuvaly i puskaly bez kon-voju.

Noveki, zakryav kapo, vymachujuy palyceju, aroy vam pokau misciaroboty. Ne probujte ohynaty! Perekuriuvaty ne radu!

Bojak poviv polonenych z svoho baraka vnyz. U bahatioch misciach hromadyly kupykaminnia to na svanku potrudylysia pidryvnyky.

Chlopci, rozkladaj doky, hotuj taky, skomanduvav Bojak. Pidijovy do Mycha-jla, proepotiv: Ta ne nadryvajsia, bo vydko chana. Kladi pomene, a to oi na lobavypre! O vam taky, moloty, kyrky. Oce vae misce, a tudy vozyty i skydaty v mayny

Poloneni rozbrelysia po kamenolomni. Zjavyvsia pomi kaminniam chymernyj vi-zerunok dook. Zavurkotily mayny, ohnuy, pidjidaly do punktiv vantaennia.

Nu o? zchnuv Mychajlo. Ja peryj. Vantate, chlopci, pora!Vin schopyv taku za ruky. Svami z Harri vkynuly jomu kika kameniv. Mychajlo

tovchnuv taku, vona chytalasia, vychliala, ne chotila jichaty rivneko. Daj siudy, skazav Harri. Meni dovodylosiaVin zvyno pokotyv taku po dokach do mayny, vyvernuv vanta u kuzov samo-

skyda, povernuvsia nazad. Ja tak ne vmiju, pozazdryv Mychajlo. Navysia, kynuv Bojak, probihajuy mymo. I ne choe, a navysia. urujte,

bratci, tiky ne perevantaujte!Zijlo nad horamy sonce. Dychnuv teplyj ver. Stalo duno. Mayny zdijmaly nad ko-

tlovynoju kuriavu, alo vako dychaty. Poloneni porozdiahalysia, tila blyaly vid potu.Mychajlo miniavsia z Harri vony vantayly maynu, ne doruajuy taku Svami: duetendnymy zdavalysia ruky j oblyia indusa poriad z takym hrubym znariaddiam. Zvidky

raptovo zjavyvsia kapo, movky pohlianuv na jichniu grupu, zatrymav pohliad na Svami,nioho ne skazav, piov he.

Mychajlo viduvav velyku vtomu, chotilosia jiy, nohy j ruky huly vid ranoji na-pruhy. Siy b perepoyty! Sprobuj! Za ce palycia kapo ve padala na holovy kikoch po-lonenych, rozsikajuy do krovi tila neasnych liudej.

Mychajlo trochy perepoyvav, yrajuy na derak loma. Ta mynala chvylyna,mayny pidkouvaly do horbka, i treba znovu vantayty v taku oohydle kaminnia, veztypo chykych dokach.

Chvylyna za chvylynoju. Hodyna za hodynoju. Skaenyj rytm zmoriuvav, peredoyma plyvly barvyi kola, p zalyvav oi. Harri vyter doloneju sire oblyia, proepotiv:

Kamrady! Nadovho nas ne vyay Tycho, zchnuv Mychajlo. Budemo dumaty, skazav indus. Krim ruk, u nas je e holova I ja tak hadaju, zradiv Harri. Neve propadaty v cij jami? De nai chlopci tro-

a cych boiv, a my Cs-s, blahano zaypiv Sahajdak. Kapo nedaleko. y ty choe v peryj deZdaleku poulasia syrena. Nad kamenolomneju pokotyvsia zadovolenyj homin. To

buv sygnal obidu. Po krutij rici dorohy pidnimalasia mayna, za neju kotylasia pochidnakuchnia. Vona zupynylasia, poloneni potiahlysia do neji.

Ja prynesu, skazav Mychajlo.Vin schopyv mysky, pomav do hurtu. Stav u erhu. Na obid buv ridkyj bor rudoho

kolioru i sojeva zapikanka. Mychajlo poavyv mysku na mysku, pokryv jich zhory po-krykoju, sklav na nij chlib ta soju. Obereno pereupajuy z kamenia na kami, ponisdovhodanyj obid druziam.

Svami rozdilyv bor mi tovaryamy, sobi vziav chlib ta polovynu soji. Mychajloznovu zapereuvav, indus roho zauvayv:

Pokymo etyket. Ja skazav odyn raz. Meni dosy toho, o ja zalyaju. A vam niMychajlo i Harri adibno pohlynaly teple varyvo. Svami prysiv bilia kamenia, o-

kijno, nedbalo uvav kurynku chliba, zapyvajuy jiji vodoju z pliaky.Amerykane ohlianuvsia dovkola, vytrusyv de z kyeni dranoho frena sygaretu,

yrknuv kartonnym sirnykom, smano zatiahnuvsia aromatnym dymkom. Doky pererva, rozpovidaj pro sebe, Riideva. Tvoja erha. Kapo daleko, poslu-

chajemo Chaj bude tak, zhodyvsia indus. Ja rozpovimRiideva zadumavsia, pohliad joho av vidsutnij, mova plyvla vydko, harmonijno.

Zdavalosia, mynule voskresalo pered nym, i vin bayv joho najavu, dyvovyna hama po-uttiv vidbyvalasia na tonkomu oduchotvorenomu oblyi.

Ja narodyvsia v malekomu sici nad Hangom, nedaleko vid Hajja, sviaennohomiscia buddyiv. Baky pravovirni braminy, ale due bidni. My maly nudennu chatynu,matook zemli. Z toho j yly. Ta e bako sluyv u miscevoho pomiyka, dopomahavjomu zapysuvaty neobchidni rozrachunky, ytav sviaenni knyhy.

Meni daly relijnu osvu. Potim koled evropejkoho typu v Benaresi. Vychor no-vych ponia vryvavsia do svidomoi, vchodyv u konikt z bakivkoju viroju, z tradyci-jamy, z inercijeju rozumu. Ja opynyvsia na rozdorii. Bahato molodych indusiv lehkorvaly z losojeju drevnoi, smijalysia nad bohamy, nad rytualamy, nad tradycijamy. Vonybezzaereno pryjmaly kuturu Evropy, a razom z neju atejizm, technicyzm, znevahu dosvoho, pravinoho, indijkoho Pro liudke oko vony e sluyly pudu, tobto molylysia,

vdavaly z sebe vehetarinciv, trymalysia kaovych zvyajiv, ale, zbyrajuy na veirky, vi-dkydaly udavanu smyrennis i jily mjasni ravy, pyly yrtne, palyly tiutiun, vyvaly nar-kotyky.

A ty? pocikavyvsia Harri. Ty zalyyvsia sviatennykom? Ja nikoly ne buv sviatennykom, serjozno skazav Svami. Ta ja ne mih aty j

cynikom. Mene tryvoyla z dytynva odna-jedyna dumka: znajty pravdu, iynu. Ne monayty, ne ukajuy iynu. Ja ne mih pryjniaty evropejki ideji povniiu: v nych bulo bahatopoverchovoho, neserjoznoho, mechaniynoho. Okrim toho, evropejka cyvilizacija neslaz soboju nevoliu, cynizm, svavoliu. A nai tradyciji zberihaly v tajemnych perekazach i tra-dycijach prekrasni zerna znannia, davaly nadiju na velyke piznannia. V Indiji mona bulone tiky proytaty pro velykych odvynykiv ta herojiv, ale j zury yvych propovid-nykiv iyny v suasnoi. e buly yvi liudy, jaki znaly Vivekapandu ta Ramakrinu, emona zury Tagora, e chody po indijkij zemli Machatma Handi

Meni soromno, ale ja ne znaju odnoho z nych, skazav Mychajlo. Chto takyjRamakrina, Vivekananda?

Ja ytav deo, ozvavsia Harri. Romen Rollan pysav pro nych. Due serdenapovis. Tiky ja hadaju, o ce miyka, krasyva kazka.

Krae udova kazka, ni reanyj zlobnyj svohliad, sumno skazav Svami. Jatobi skau kika sliv pro nych. Ramakrina bramin, jak i ja. e zmalku vin palko viddavsiadue cikavij ideji dobratysia do suti vsich ue, zbahnuty, v omu jichnia cinnis? I chtoz propovidnykiv suasnych y mynulych hovoryv pravdu? Za kym mona jty? Vin mu-yvsia tymy dumkamy, aranno zahlybliuvavsia u sv riznych relijnych idej, vidukuvavuse, o v nych je najkrae. U nioho zjavylysia vyteli, vony dopomohly jomu. Ja ne mouteper rozpoviy vsioho, ale Ramakrina dosiahnuv nadzvyajnoho rezutatu. Vin vyjavyv,o sv daremno rozdilenyj. Kona liudyna, vsi uennia rano y pizno prychodia do odni-jeji j tijeji ideji do jednoi svu. Ramakrina poav propoviduvaty vennia jednoi. Vnioho zjavylysia uni, poslidovnyky. Najsyniym z nych av Svami Vivekapanda velykyjreformator i losof. Vin potrias Indiju. Vin zmusyv jiji prokynuty. Vin skazav, o my do-vho aly, o pora prokynuty i aty munimy j smilyvymy. Vin skazav, o jedynyj boh,jakoho vin vyznaje, ce ponevoleni vsich narodiv. Chto sluy liudiam toj sluy bo-hovi

To vin komuni, vdovoleno skazav Mychajlo. Jakyj e vin virujuyj? Ts-s, pryhnuvy, zaepotiv amerykane. Ty zduriv. Ne promovliaj cioho slova.

Pouju amba. Ne pouju, mayny hrymlia. Svami, dali, dali Ja zachopyvsia idejamy Vivekanandy. Poznajomyvsia z misijeju Ramakriny, z joho

poslidovnykamy. Ja bayv ujavno liachy syntezu, jaki pryvedu do vidrodennia mojejiIndiji. Ti liachy buly v pojednanni vsioho najcinnioho, o dala svova nauka. Suasna jmynula, drevnia losoja i teperinia, technika i joga. Nemolyvo lety ptachovi na od-nomu kryli, tak i liudvo ne rozivjesia, vidky-dajuy tysiaolni dosiahnennia drevnich.Indija zanadto zachopylasia transcendentnym, Evropa hlyboko zahruzla v technicyzmi. Itam i tut tupyky. Ja vyriyv ovolody naukovoju dumkoju Zachodu i hlyboko vyvytyjogu. Dolia poslala meni guru-vytelia. V Sikkimi, na loni velynych hir, v tychomu aramija vyvav jogu

o take joga, Svami? ne rymavsia Mychajlo. Ja ne riav knyh pro jov.Lye vyte kazav na urokach, o ce jaka miyna sekta

Nioho miynoho, usmichnuvsia indus. Nauka pro liudynu. Tonyj pereklad zvjazok.

Z kym zvjazok? Liudyny z liudynoju. Liudyny z suivom. Liudyny z Kosmosom. Liudyny z

Bohom, jako ty viry u nioho A chiba moe buty joh nevirujuyj? Vsi v o viria, skazav Svami. Ote, joga boroba za jednis, za rozuminnia

jednoi Po-mojemu, jednis chymera, promovyv zchnuvy Harri. Vin pryhasyv nedo-

kurok, poklav u kyeniu frena. Vse dosiahalosia indyvidualizacijeju. De jednis tamjurba!..

Nu ce ty zahnuv, skazav obureno Mychajlo. Todi o koen sam po sobi?Tak fayy diju

Jakraz fayy diju jedynym frontom, zlisno usmichnuvsia amerykane. Ne te,o my. Franciju oddaly, vsiu Evropu oddaly. Vy joho puyly a do Kavkazu

Tycho, poprosyv Svami. Vy zaplutalysia, druzi. Zaleno, jaka jednis. U tem-nych syl ne jednis, a integracija, objednannia, o gruntujesia na rachu, na zlobi. Sprav-nia jednis v harmoniji, v inij meti. Indyvidualizacija, do rei, te ne superey jed-noi. Chaj jednajusia indyvidualizovani osoby, narody, grupy liudej. O my taki rizni, adruzi ?

Pravda tvoja, zasmijavsia amerykane, podajuy ruku Svami. Chaj jednajusiavsi, aby lye ne vtraaly svobodu

ob o vtratyty, treba maty, skazav indus. Chto maje svobodu? Ve sv urabvi. Jomu e naley znajty svobodu. To najvye zavdannia vsich losoj, relij,socinych utopij. Ale ja uchylyvsia, chou zakinyty pro sebe. Ja musyv aty sajasy-nom, mandrivnym monachom, ob propoviduvaty ideji Vedanty. Sajasyn ce toj, chtovidmovyvsia vid svu, chto ne znaje nioho, krim sluinnia liudiam. Dlia sebe lye mi-nimane. Ni inky, ni simji, ni nasolody. Ta sudylosia inake. Jako ja pojichav u Benares,ob deo prydbaty dlia aramu. Ce bulo v sorok peromu roci. Proytav gazety i ach-nuvsia. Ja pobayv bezli foto rujiny mi, zakatovani. Ja ne mih zaokojysia, ne mihaty, jiy, molytysia. Ve mij ojicyzm, vsia moja joga poletila kereber. Podumav: Jakja mou okijno porynaty v samadhi, v ekaz, koly sv zachlynajesia v krovi? Dytiaioi, oi zamuenych materiv dyvylysia v moju duu. Ale joh, sajasyn ne moe bratyuai v liudkych pojedynkach. Vin dehraduje, vin zhuby svoju duu. I ja vyriyv chajhyne moja dua, ale ja pidu na her proty my

Nu j molode ty, Svami, zachopleno proepotiv Mychajlo, obnimajuy indusa. Nu j molode. Ty prekrasno zrobyv!

Ehe. Ne tak vse proo. Ja buv rozduenyj presom sumniviv, horia, vidaju. Ale nepovertavsia nazad. Ja vupyv do ekedycijnoho korpusu. Nas povezly v Evropu. Vse bulonezvyno, rano. Braty v ruky zbroju, riliaty? O Rama! Bramin i zbroja? Ta zhodompryjlo zaokojennia. Ja pouv u dui holos guru. Vin zaokojiv mene. Vin skazav: Tyzarady liudej vidmovyvsia vid svoho asinnia, i tym zdijsnyv podvyh. Ja z toboju. ZhadajArdunu.

Chto takyj Arduna? zapytav Mychajlo. Drevnij heroj. Tovary Kriny. Krina Avatar Vinu, uyte i podvynyk. Na poli

zijlysia dvi armiji dlia boju. Arduna muyvsia, ne chotiv y na bij proty voroha, bo v la-vach vorohiv vin bayv svojich rodyiv. Ale Krina zveliv jomu y na her. Dharma, aboobovjazok povynni buty vykonani, skazav Krina. My ne moemo keruvatysia osobys-tymy pouttiamy. Je borh i pravo liudianoi ta obovjazku. Ty bramin, skazav guru, ale v tvojemu serci yve katrij, vojin. Idy za sercem. Ne molytva tvoja rava, a bij. Moja

ruka z toboju.I ja piov. Buly zapekli boji v Afryci. Strani tankovi ataky Rommelia. My vidupaly

do Kajira. V pueli ja potrapyv u polon. Nas perevezly v Evropu. A potim siudy Niby legenda, movyv Mychajlo, potyrajuy etynu na oci. A ne virysia.

Jakby rozpoviv de u nas, na Ukrajini, zasmijaly b Treba yryty zvjazky mi narodamy, skazav Svami. Znovu joga zvjazok. Joga

vseosiana. Vid zynoji pidhotovky do psychinoji. Vid relijnoji do naukovoji. Koenmoe znajty o cinne. My u vas. A vy u nas

Huno zavyla syrena. Lajuy, vavaly do praci zmoreni poloneni. Zatorochtilydoky pid kolesamy taok, zahrymilo kaminnia, padajuy na metaleve pokryttia samo-skydiv.

Nemyloserdno peklo hirke sonce. De upalo kika polonenych, ne vytrymavy. Po-ulysia liuti kryky kapo, ohin katovanych liudej. Harri odvernuvsia vbik, u synich oachevrily vuhli nenavyi. Svami zahlediv ti pouttia, ivutlyvo zchnuv.

Ne mona davaty voli emocijam. Hariae serce povynne maty e j cholodnyj ro-zum

Pryjde as, my vysnaymo syly, hirko skazav amerykane. I ti udary vpadu nanau ynu. A potim kulia

o ty vdije? pochmuro zapytav Mychajlo, kydajuy kaminnia na taku. Sprobuje zachyyty pryrelia

Moe, krae zahynuty, ni plazuvaty pered nymy zarady yvotinnia, liuto pro-epotiv Harri, pidchopyv taku i pokotyv jiji do mayny.

Slavnyj chlope, skazav Svami, tiky nevrivnovaenyj. Ta vse-taky vin pravdukae. Nam treba dumaty, dumaty. Inake smer

A jak e todi prorovo guru? ironino zapytav Mychajlo, vytyrajuy p z ola. Vin skazav, o my pereyvemo vijnu

V tebe dytiae myslennia, z alem vidpoviv Svami. Ty na perych upeniachlosofkoho piznannia. Elementarnyj pryklad: ty jde do jakoho sela. Ve vydno chaty,liudej. Nio ne moe zavadyty tobi. Ale tobi zakortilo vidpoyty. Potim poaty. Potimzurivsia tovary-pjanycia. Vin zaprosyv tebe do kormy. A korma v protylenomu boci.Vy napylysia. Zavjazalasia bijka. V tij bijci tebe poranyly abo navi ubyly. Takym ynom, typoruyv pryznaene. Svavolia osoby zrujnuvala molyvoi. Mij guru skazav, o dlia vsichnas je molyvoi pereyty vijnu i e bahato zdijsnyty. Ale mona j vidmovyty vid tychmolyvoej

Chymerno, pochytav holovoju Mychajlo. A vse cikavo losofvujete? pochmuro zapytav Harri, povertajuy iz takoju. A po-mo-

jemu, vsia bida svu vid losoji. Davaj, Mychaj, vezy taku, a to kapo kazysia. Mona vperyj de oderaty po rebrach

Mychajlo pokotyv taku. Svami sumno hlianuv na Harri. Ty pid vladoju ychiji, drue, tycho movyv vin. Ne mona pid vplyvom efektu

miniaty pohliady. omu bidy svu vid losov? Potim jakych losov? Ta vsich, z sercem vidpoviv Harri, verhajuy kaminnia. Vin schopyv molot,

synymy udaramy rozkolov velyku hrudu. Zvyajni liudy praciuju, siju chlib, lovliarybu, vyrouju sady, buduju mayny. A losofy vyhaduju doktryny, i zarady tych dok-tryn potim prolyvajesia krov

Ty pomyliajesia, mjako zapereyv Svami. Kona liudyna, koen tvij zvyaj-nyj sija, y sadivnyk, y robnyk losof. Tiky vin ne pye traktativ. U vsiakoho je svi-

tohliad proiyj y skladniyj. I ve v pervisnych hromadach kypy boroba za svi-tohliad

Nepravda, skazav Harri, hupajuy molotom. Mij bako ta joho druzi-rybalkyne losofvuvaly. Vony lovyly rybu, prodavaly jiji, kupuvaly neobchidne i yly nezaleno

Oj ne tak, Harri, pochytav holovoju indus. Ty zberih romantyni dytiai uja-vlennia. I yttia tvoho baka y inych trudariv tisno zvjazane z usim svom. Bezliiu ka-naliv, pro jaki ty j ne hadaje. I zakony, za jakymy vin yv to zakony vsioho suoho,jakym pidkoriajesia nauka myslennia, losoji

Ne znaju, ponuro promovyv Harri, vako dychajuy. Ne znaju Moe, ravdi,ja u vladi ychiji. Vako, v hrudiach buria. Zubamy b rozterzav muyteliv

Zady. Treba prydyvliatysia do liudej Moe, o prydumajemo Treba, Svami. Treba! Bo ne vytrymaju, kynusia na avtomatyNa horbku bilia mayny zjavyvsia kapo. Poukujuy palyceju po obotu, kryknuv: Malo! Malo odnijeji taky. Odyn vantay dva chaj vozia. Mayna dovho oji! Odnomu vako vantayty, skazav Mychajlo. Ta e j rozbyvaty treba Nu ty, ruka svynia, zaryav kapo, pohovory v mene. Zavtra dvoma ta-

kamy vantayty. Hej vy ujete? ujemo, ozvavsia amerykane. Nu, Svami, trymajsia teper. Kika dniv jako

bude, a potim zvalymo!..Sonce povino, neerpno povino kotylosia do zachodu. Zdavalosia, ne bude kincia

dniu. Poloneni ne bayly ni uroyych bilych veryn, ni graciznych puchnatych chmary-nok, ni temno-zelenych vizerunkiv jalyn na schylach hir. Ta udova krasa dratuvala, rvalaserce ranoju tuhoju, trujila adoboju voli

De o etvertij hodyni dnia zrobyly perervu. Polonenych zihnaly v zahlybynu pid za-chy veletenkoji skeli. Do kamenolomni zajly pidryvnyky, zaklaly vybuchivku. Nezaba-rom vony pryjednalysia do hurtu. Skelia rusonulasia vid vybuchiv. Nad kotlovynoju ku-eriavylasia chmara pyliuky.

Do roboty, zavolav kapo. ne, ne!Znovu zahrymily mayny. Znovu neskinenna derevjana dorika z osorunoju ta-

koju, tupyj bi u yni, i rukach. Mychaj, skazav Harri poepky. Treba diznatysia, de skladaju dynam Ja bayv, vidpoviv Sahajdak, obereno ohliadajuy. Tam, u hlybyni karjeru.

Zvidty pidryvnyky vynosyly prypasy Navio ce vam? zapytav Svami. O! zasmijavsia zlisno amerykane, i elepy zachodyly v nioho pid kiroju.

Jakby meni desiatok zariadiv, ja b o prydumav! Vony b u mene potanciuvaly!..Indus promovav, nakydajuy kaminnia v taku. Mynulo e kika hodyn. Nareti

prolunala dovhodana syrena. Polonenych zibraly do vychodu z kamenolomni, pereliyly,zakuvaly v narunyky. Jly ponad potokom movky, ponuro. Lye utno bulo suvori ok-ryky ochoronciv ta harannia sobak.

Mynula veeria, perevirka. Chto lih aty, chto tycheko ivav tulyvoji pisni, chtolatav podrane vbrannia. Harri poklykav druziv nadvir. Vony povoli chodyly poza barakom,nepomno pohliadajuy na boky, ob poriad ne bulo zajvych vuch.

Mij plan takyj, epotiv Harri. Dobuty dynamnych patroniv, pidhotuvaty. Po-tim zachopyty samoskyd. Vin obbytyj metalevymy lyamy. Na povnomu chodu maty doochorony. Zakydaty jich dynamnymy patronamy. Potim erez mi na avtoradu. Ki-lometriv desia-pjatnadcia projichaty, avto v potik, sami v hory!..

Zdorovo! radiv Mychajlo, blyskajuy jasnymy oyma. Rady takoho sabantuja

mona ryzyknuty! Tiky de diaty dynamu! Jak? U tabori mou buty judy, skazav Harri. Ta j, napevno, je. Ne vsim mona do-

viryty A jak cej tvij zemliak? Bojak? Ja joho e ne znaju Niby dobra liudyna Zadi, druzi, promovyv Svami. Trochy zadi. Moe, o ine prydumajemo o ine? znyzav pleyma amerykane. Projty kri inu? Diaty apku-nevy-

dymku? Ni, serjozno vidpoviv indus. Tvij plan najkrayj. Ale pro dynam krae poky

o ne kazaty. Ja sam robuju diaty Jak? Dozvo cioho ne kazaty. Ne rozumiju Harri, a omu b Svami ne pokazaty sylu jogy? jechydno zapytav Mychajlo. Vin

e moe vtekty, ob nichto ne pomyv? Jogy volodiju hnozom. omu b Svami ne ro-buvaty?

Ja mih by vyjty zvidsy, serjozno skazav indus. Mih by j ne potrapyty v polon omu ty Ce najholovnie, o rozdiliaje nas z Evropoju, zadumlyvo movyv Svami. Syly

jogy ne mona vykoryovuvaty dlia sebe. Chto ce roby Toj dehraduje do ornoji maji.Syly jogy to syly jedynoho liudva. Vony mou buty vyti dlia inoho blaha

Ne rozumiju, znyzav pleyma Harri. A jako ja tikaju, ob robyty liudiamdobro? Spoatku sobi, a potim inym

Jezujka losoja, nezvoruno vidpoviv Svami. Mona obduryty navi sebe,ale je objektyvna iyna, jaku ne obijde. Poky o ne treba hovoryty pro ce. Naane as,ja skau vse

Ty proo moroy nas, Svami, machnuv rukoju Harri. Vyhaduje kazoky,legendy. De dokazy? De reani syly? Ja voliju krae dijaty svojimy rukamy, ym datyuda

A uda vzahali nema, lahidno vidpoviv indus, i oi joho mjako zablyaly. Jevidomi syly, je syly nepiznani. Te, o vy nazyvajete udom, u majbutniomu ane zvyaj-nym. Treba dosiahty takoho rivnia, ob ti syly ne buly udom.

Chodimo do baraka. Kapo zaprymy, o my tut chodymo, bude nam udo! ozvavsia Mychajlo. Krae domovymo poepky na narach

Druzi vernulysia do baraka. Veorilo. Obrij bahrianyvsia smuhaymy chmaramy.um zatychav. Poloneni liahaly aty. Harri proiahnuv na matraci, odvernuvsia do iny.Indus perezyrnuvsia z Sahajdakom, kyvnuv na amerykancia.

Nerymnyj, skazav vin. Nema terpinnia. Ale terpinnia vychovujesia vmukach. Nioho, chaj muysia

Svami siv na kraju nar, zadumavsia. Zdavalosia, niby vin z kym rozmovliav. Oblyiazoseredene, pohliad u bezmiri, tilo napruene. Koho vin bay, de?

Mychajlo dyvuvavsia, ale ne poruuvav okoju druha. A koly toj voruchnuvsia, ty-cheko ytav:

Svami, ty serjozno viry u svoji chymery? Jaki chymery, Mychajle? zdyvuvavsia indus, prymruyvy oi. Pro o ty zapy-

tuje? Ta bohy tvoji? Ahni, Brama, Vinu e jaki tam, ja zabuvSvami bezzvuno zasmijavsia. Prysunuvsia do Sahajdaka, obniav joho za plei. Neuk ty, drue. Ne obraajsia, ja liubliu tebe. Per ni krytykuvaty o, treba znaty.

Zvyajno, ja ne viriu v takych bohiv, jakym pokloniajusia negramotni indusy. Dlia nychAhni, iva, Brama ce kosmini veletni z liudkymy oblyiamy, z rukamy, nohamy, zbro-jeju, ytlamy, carvamy. Dlia mene ce lye symvoly. Symvoly pryrodnych syl ta ychij

o za symvoly? Taki, jak i v zachidnij nauci. Vy voryly termin magnne pole, kvanty svla,

gravacija, atom, as, proir ta bahato inych. U nas, u schidnij losoji, vsi ci poniattiavyznaalysia pevnymy imenamy. Susia siudy, do iny, ja tobi koroteko rozpovim

A Harri? Rozbudymo joho? Ne treba. Ja jomu inym razom rozpovim jako zachoe. Sluchaj e. Spoatku

azbuku naych Ved o ce Vedy? Sviaenni himny. V nych zerna indukoji kosmogoniji. Pravina naturlosoja.

Vona vorena bahato tysiaoli tomu. Krim toho, ce e j udova poezija. Choe japroytaju tobi nevelykyj matook z vupu? U vinomu perekladi

Due chou Todi sluchaj

Nioho ne bulo: ni yoho Neba,Ni blakytnoho bezmiru navkolo Zemli.o obnimalo vse? o obmeuvalo? o chovalo?y buly to nevymirni hlybyny vod?Ne bulo bezsmertia, i smerti ne bulo,Ne bulo mei mi morokom i svlom.Tiky Jedyne v dychanni bez podychuBulo, a krim nioho ne isnuvalo buttia.Panuvav Morok, i vse bulo prychovanoV hlybynach Okeanu bezsvnoho.Zarodok, schovanyj u Jajci.Pid podychom Ahni v Pryrodu vin rozhornuvsiaChto tajemnyciu piznav? Chto povidomyv?Zvidky vse tvorinnia bahatobarvne?Navi bohy narodeni piznie Chto skae pro vely tvorennia?Moe, te, zvidky vyjlo vse isnujue?y Joho volia vse voryla, y bula bezmovna?y znaje pro te Jasnovyde Nebesnyj,y, moe, j vin nioho ne znaje?

Indus pomovav. Zapytlyvo dyvyvsia na Mychajla. Toj zdyvovano pochytav holovoju. Dlia mene due dyvno sluchaty take. Ja nikoly podibnoho ne ytav. Prote viduvaju

ce ne popivyna. Ce nauka Bay? vdovoleno skazav Svami. Ty viduv. A teper deo pro bohiv. Ahni

Ty znaje, jak joho maliuju? A jak? Verchy na jahniati. omu? Jahnia symvol ertvy. Znaje pro ce? Znaju. Cerkovnyj symvol. Ahne

Same tak. Navi ivzvuia zalyylosia u vaij movi. Ahni ahne. Tiky cerkvaotvoryla symvoly. Zamis vohniu lyylosia bidne jahnia, jake aliuvaly ne znaty navio.Sam voho ertva

Ne rozumiju Pojasniu. Voho, Ahni ce jedyna enerja Vsesvu. Ce ve evropejka nauka

znaje. Jedyne Pole, osnova vsich projaviv Materiji. Symvolino ertva Jedynoho Polia, Vo-hniu v tomu, o vin u vsiomu, vin viddaje sebe v nezlienni formy, a sam u rabvi, nezry-myj

Due cikavo, ale dyvno Nioho, treba pryjmaty j ui formy myslennia, usmichnuvsia Svami. Ote,

Ahni ruijna syla Kosmosu. Bez nioho nema ruchu, nema yttia. A sam vin prykutyj Prometej! alachnuv Mychajlo. Tytan, o prynis liudiam voho z neba Moe, zhodyvsia indus. Tradycij bahato v riznych narodiv Harazd, skazav Sahajdak. Chaj tak. Ale ty molysia jomu, zvertajesia do ni-

oho. Vin e nesvidomyj tvij Ahni? Kosmina Enerja dije nesvidomo Zate ja diju svidomo, vidpoviv Svami. Ja vchodu z neju v kontakt, z rikoju

Ahni, jak plave z teijeju. Mona zmahatysia suproty teiji i todi nemynue zahyne.Mona vykoryaty ruch teiji i todi vyde dosiahne toho bereha

Jakoho bereha? nedovirlyvo zapytav Mychajlo. Zvidky ty znaje, kudy teeAhni?

Znaju. Vse due proo. Joho teija Jednis. Oho jedynyj dlia vsich. Ote, bra-tervo, liubov, pravda, krasa joho velinnia. Treba dijaty tak, i ty bude v teiji, domydo toho bereha. Toj bereh ce Novyj Sv, Mychajle. De liudvo ane jedynym

A o Tak ja zhoden Nu, nu, kay dali. o take Vinu? Vinu to i je inis, jedyna Pryroda, apejron drevnich hrekiv, Pramaterija. Ahni

joho materil, joho poslane, vykonave. Vinu zavdy zhadujesia v tridi. e je yva iBrama. Brama symvol Zakonu Evoliuciji, yva tvore, ale metod joho rujnuvanniaaroho, reakcijnoho. yva revoliuciner, vin hotuje, prokladaje liach dlia Vinu. AVinu rivnovaha, Jedynyj Zakon, jakyj syntezuje, pojednuje revoliucijni ta evoliucijnizminy, oberihaje vsi najkrai nadbannia

Ty zhaduvav slovo avatar. Avatar Vinu. o vono oznaaje? Poslane Vinu, skazav Svami. Ale Vinu ne boh, ty sam pojasniuvav! Jak e vin moe posylaty? Znovu taky ty ne rozumije symvolu. Koly vynykaje neobchidnis zmin, pojavy

novoho, evoliucijnoho, zjavliajesia liudyna y kika liudej, jaki z povnoju vidpovidaniiupryjmaju na sebe tiahar neobchidnoho potovchu. Vony je niby tokoju rivnovahy, najaku yrajesia vai evoliuciji, dynaminoji diji Vinu

Ne zbahnu, pokrutyv holovoju Mychajlo. Skladna losoja. Ne skladna, zapereyv Svami. Treba pryjniaty ci poniattia pid novym kutom

zoru. Dyvy na Vsesv, jak na jedynyj organizm. Koly v organizmi vraeno jaku aku,tudy ma bilokrivci-zachysnyky. Ce i je avatary jedynoho organizmu. Vony diju v imjajednoi, ne dumajuy pro sebe

Teper zbahnuv, poleheno zchnuv Mychajlo. Zhoda Takyj symvol meni zro-zumilyj Spartak takyj. Taras na Kobzar takyj. Dordano Bruno takyj

Jich bahato avatariv Vinu, zadumlyvo skazav Svami, dyvliay u eliu. Vi-domych i nevidomych. Nazyvaju jich po-riznomu, ale nymy trymajesia planeta. A teperaty, Mychajle. Ve vsi posnuly, a my epemo

Mychajlo chutko rozdiahnuvsia, pidklav himnaerku ta tany pid holovu, vkryvsia

blahekoju ynekoju. Potim pidniav holovu i, pozichajuy, zaepotiv: Sluchaj, Svami o take? ozvavsia indus, vychodiay z zadumy. Ty rozpovidaje taki udesa pro jov, pro vai ideji A omu vy ne dosiahly toho,

o my nu, v Evropi? oho vy dosiahly? nasmikuvato perepytav Svami. Ta choa b technika Laky, mayny, radi, zaliznyci Technina evoliucija tymasove javye. Treba rozvyvaty psychini syly, prycho-

vani molyvoi naoho jeva. Liudyna dalekoho majbutnioho sama v sobi neyme j radi,i zdatnis peredbaennia, i analyni zdibnoi piznannia materiji. Vona latyme v povribez aparata, vona vory sobi nove, tonkie, playnie tilo

Nove tilo? zdyvuvavsia Sahajdak. Ce ty ve teje Poyvemo pobaymo, zahadkovo skazav indus. A ne doyvemo nai dy

pobaa Spaty, MychajleMynula korotka lnia ni.Poavsia novyj katornyj de. Nad horamy projla hroza, kamenolomniu zalyvaly po-

toky dou. Ochoronci chovalysia v budkach, poloneni mokly pid zlyvoju, kovzajuy, vo-zyly kaminnia v takach po chykych dokach. Liudy padaly, rozbyvaly kolina, ruky.Kapo liutuvav, palycia joho ne znala vidpoynku. ulysia porily. Nadveir v koloni nedoliylysia dvoch polonenych. Trupy vyvezly na samoskydach. Na take tut ne zvertalyuvahy, zvykly. Harri jov uveeri pryhnienyj, ponuryj. Bajduym holosom skazav:

Tak i nas kolySvami ta Mychajlo promovaly. Toho veora nichto nioho ne rozpovidav. Lealy ty-

cho, dumaly tiaku dumu. Potim Sahajdak nepomno probravsia do Bojaka, jakyj av bi-lia dverej, rozvoruyv joho. Toj hlypnuv na chlopcia zaanymy oyma, zdyvuvavsia.

oho tobi? Skazaty o chou, proepotiv Mychajlo.Staroa pozichnuv, hlianuv na zapylenu lampoku, znyzav pleyma. Kyvnuvy

pacem, piov do dverej. V malekomu korydoryku zupynyvsia, vyhlianuv u ilynu. Po-tim znyzu vhoru podyvyvsia pidozrilo na junaka.

oho tobi? Hovory Bojak, tak bie ne mona, schvyliovano skazav Mychajlo. Jak ne mona? pochmuro perepytav aroa. Jak bydlo. Movymo, padajemo pid udaramy. Vmyrajemo. Na fronti ne bojalysia

jty pid kuli, a teper Serce ne vytrymuje, zemliae! Rozumije? O ne erpliu, kynu nahadiv!..

Cy, durniu! schopyvy chlopcia za hrudy, proypiv Bojak. Jakyj chorobryjznajovsia! Tut vsi soldaty, smerti v oi dyvylysia! Nu kydajsia, nu liopnu, jak muchu! Adali o? Tym, o yvi, vae bude o zrobyty!..

Bojae! blahano vydychnuv Mychajlo. To vy o Zamry! Niyyrk! I iny uju. Deo je. Budu teper i na tebe rozrachovuvaty. A

jak tvoji susidy sojuznyky? Jak za sebe ruaju. Zalizni liudy! Chm. Zalizni! Nam yvych treba, z liudkym sercem. Dyvysia, ob ne schybyty!

Jdy, ta obereno v baraci je ukai! Posy na parai dlia pevnoi, ob pidozry ne buloKoly Sahajdak povernuvsia na svoje misce, indus rozpliuyv oi, le utno zapytav: De buv? Hovoryv iz arooju

Nu o? Je nadijaRiideva zamovk, bie ne obzyvavsia. Oboje dovho ne aly, dyvliay na siru eliu

baraka, doky chvyli snu ne sklepyly oej.Na svanku, pislia pidjomu, do prymiennia zajly soldaty. Nakazaly Riidevi jty za

nymy. Mychajlo tryvono podyvyvsia na tovarya, zanepokojeno zapytav: Kudy tebe? Ne znaju, skazav Svami, ziskakujuy z nar. Spokijno, drue. Vse bude dobreSoldaty pryvely indusa do komendanta. V kabineti sydiv nimekyj ocer z pohonamy

obera. Bilia olu ojav olovik u soldatkij formi bez pohoniv. Vin, usmichajuy, dyvy-vsia na Svami. Riideva zdyvuvavsia olovik buv, bezumovno, indus. Vin upyv kroknazuri polonenomu, sklavy ruky, zrobyv tradycijnyj schidnyj uklin.

Svami Riideva, vaju tebe! Ty znaje mene? vraeno zapytav polonenyj. Znaju. Zuriav u himalajkomu arami. Chto tebe ne znaje uliublenoho unia

Bezimennoho Guru? Jak tvoje imja? Atmananda. Zvy mene tak.Riideva tonko usmichnuvsia, promovav. Potim pereviv pohliad na ocera. Toj z

cikaviiu prysluchavsia do besidy indusiv. Vse ce prekrasno, Atmananda. Ale, ja odivajusia, mene vyklykaly ne dlia svkoji

besidy? O ni! schvano posmichnuvsia Atmananda. Sprava serjozna. Ja buv zdyvova-

nyj, diznavy, o ty v poloni. A e dyvnie te, o ty zapysavsia v ekedycijnyj korpus.Z kym ty piov, mudryj Riideva? Z vikovymy deotamy, z pychatymy saksamy, o o-ltiamy vyzyskuju na narod!

Dlia Atmanandy zanadto bahato sliv, nachmuryvsia Svami. Ty znaje, o jadalekyj vid demahohiji. Brytanija, jak imperija, doyvaje oanni dni. Nebezpena ne vona,a svova dyktatura novych pretendentiv!

Atmananda metnuv na ocera vohnianyj pohliad, ysnuv tonki letovi huby. Todi hovorytymu korotko. ornomu Ordenu potribni taki liudy, jak ty. Ide oan-

nia bytva. Stavaj u lavy peremociv. Ty joh, ty povynen aty ponad vsiakymy umovnos-tiamy lehumanizmu!

Chto peremoe? okijno zapytav Riideva. Velykyj Nevidomyj. Vin vybrav vykonavcem svojeji voli Nimeynu i Hlera. Chto

zupyny joho, koly kosmini syly aju na joho bik?!Riideva zadumavsia. Vin zbahnuv, o nadijov dlia nioho vyrianyj as. I ne lye

dlia nioho, a j dlia tovaryiv. Nerymnyj Harri, syniookyj janki, yryj Mychajlo z dalekojiUkrajiny. o bude z nymy, jako vin zahyne? Oberenis, oberenis. Ne mona zhabytysebe zhodoju z pimoju, ale j dratuvaty jiji peredasno

Sonce llie svoje prominnia na Zemliu, ob daruvaty yttia i radis usiomu yvomu, tycho skazav Svami. Navi nikemni komaky ruchajusia joho syloju. Su Soncia liubov. Va Velykyj Nevidomyj zalyvaje krovju planetu, vkladaje rujnivni znariaddia v rukyyzofrenikiv i vbyv. Vin antypod Soncia.

Ce tvoje oannie slovo? zlovisno zapytav Atmananda, i oi joho aly cholod-nymy, temnymy.

Riideva movav.Nimekyj ocer movky vav z-za olu, zacikavleno ohlianuv z usich bokiv poa

indusa, zupynyvsia za ynoju polonenoho i, korotko rozmachnuvy, udaryv joho kas-tetom po holovi.

Svami zneprytomniv.Koly vin znovu rozpliuyv oi, Atmananda ve sydiv bilia olu, nedbalo rozhliadav

svoji nihti. Zaprymyvy, o Svami oprytomniv, vin ironino posmichnuvsia, pochytavholovoju.

Ja hadav, o ty mudriyj, Riideva. omu ty tam vyvsia, v himalajkomu arami?Porynaty v samadhi? Molytysia? Najsviatia molytva bezsyla proty reanoji mohutnoi.Pora tobi ve zbahnuty ciu prou iynu. I ty daremno vidmovliajesia vid mojeji propozy-ciji. Tysiaoltiamy jogy propoviduju najivnu liubov, a sv hryze horlo sam sobi. Dosy.Velykyj Nevidomyj bere vladu v svoji ruky. Smtia involiuciji bude zmetene, a ti, o zaly-asia, ytymu u svi poriadku. Choe aty joho vojinom?

Riideva nasylu zvivsia z pidlohy, siv, idloba dyvliay na pidupnoho indusa. Ty zabuvaje pro Karmu, pochmuro skazav Svami. My tvorci Karmy, zapereyv Atmanayda. Karma to syla. Syla hne karminu

teiju. Hlia pid syloju Hlera chytajesia sv. Vin ve ne raz chytavsia pid pjatoju tyraniv, tverdo vidpoviv Riideva. De vony?

De jichni imperiji? Volia Evoliuciji zmela jich. Ne zabuvaj pro Atmana, pro Jedynoho! Atman! znevalyvo zasmijavsia Atmananda. Ja vziav joho imja sobi. Atman

inertna psychina teija Vsesvu, tlo, na jakomu vyyvajesia vizerunok rozumu voli.Atman z tym, chto synyj. Atman z namy.

Atman z tym, chto liuby, zapereyv Svami. Nenavys rozjednuje, vbyvva jnasyllia poroduju achlyvu karmu pomy. Jednis znovu j znovu rozkolesia na bezlioskolkiv. Bereisia, kounvo e nikoly ne pryvodylo do peremohy.

Velykyj Nevidomyj mijony rokiv panuje na zemli, pychato skazav indus. Joho erci uzurpatory znannia, vidpoviv Riideva. Vony zmialy orni j svli

nyti. Liudy rozhubleni, liudy ne znaju liachu. Poniattia dobra j zla pereplutani, i ce apofeoz dijanoi temnych syl

o ty z nym losofvuje? kryknuv ober, uknuvy kaetom ob il. Monapodumaty, o my v joho arami i pryjly vysluchovuvaty iditki doktryny vsesvnioji liu-bovi! Tak, my ne prychovujemo, nas pidtrymuje syla Moroku! Za neju Sim Nevidomych,tvorciv Evoliuciji! Vsia mohutnis Tibetu, vsia syla ambaly z namy!

Ce kounvo j brechnia, smilyvo vidpoviv Svami, dyvliay priamo v oioberu. I vy ce dobre znajete. Schid voryv prekrasni symvoly. ambala to KosminePolumjane Bratervo. Vy uzurpuvaly svli poniattia. Z vamy ohydni akluny Bon-po iorna Loa. Bijci ambaly zmahajusia nyni suproty vas, vony znya vai leny, i pe-remoha sudena jim. Vy moete vbyty mene. Ja hotovyj.

Ty ne vmre odrazu, sucho skazav ocer. Ty sam bude prosyty smerti. Ko-mendante! Vy zrozumily?

My vmijemo ce robyty, ef! pouvsia vid dverej radisnyj holos. Brudna kory-neva hijena poprosy smerti!

uje, Atmananda? dokirlyvo ozvavsia Riideva, zvodiay z pidlohy. Vonytobi ne skau u vii, ale dlia nych ty te brudna hijena!

Indus promovav. Na Svami nakynuly soldaty, po znaku ober-a vytovchaly pry-kladamy z kabinetu, odvely v barak.

Koly poloneni povernulysia vveeri z roboty, indus sydiv na narach blidyj, naprue-nyj, na skroni v nioho synila velyka pliama. Susidy znyzu dyvylysia na Svami, peretuva-lysia. Mychajlo kynuvsia do tovarya, zanepokojeno ytav:

o? Byly? Za vio?Riideva sydiv neporuno, ne vidpovidav. Poloneni zbyralysia vnyzu, homonily, chvy-

liuvalysia. Bojak rozdratovano kryknuv: Veeriaty, veeriaty! Nioho vlatovuvaty zbihovyko! Ne bayly, jak bju? Ko-

nomu perepade joho porcija!Svami voruchnuvsia, pohliad hlybokych temnych oej zupynyvsia na Mychajlovi. Po-

uvsia tychyj holos: Vimi moju veeriu. Meni ne treba Ale, Svami, z bolem ozvavsia Mychajlo, o alosia? Rady boha, omu ty ne

skae? Pislia veeri, skupo skazav Riideva.Harri ta Mychajlo vidijly. Veeria ne lizla v horlo. V hrudiach voruylosia nedobre

pereduttia. Pislia perevirky vony vylizly na nary, zibralysia v kutku. Indus suvoro skazav: Mij as naav o? repenuvsia amerykane. Ne mona vtraaty odnoho dniaRiideva rozpoviv pro vse, o z nym alosia. Amerykane movav, zakryvy oi do-

loneju. Mychajlo rozvodyv rukamy. Svami, ja rozhublenyj. Ja niby dytyna, poriad z cym. Nioho ne zbahnu. De tut

pravda? De vyhadka? Neve ravdi isnuje jaka orna Loa, maja, aklunvo? I due davno, suvoro movyv Riideva. Tysiaoltia. Jakby ty pobuvav u Tibeti

abo v Indiji, to perekonavsia b! Vony prychovani, vtajemnyeni, zvjazani kliatvoju. Kolyzjavyvsia Hler, ornyj okutyzm zrobyv avku na nioho. Kozyr ranyj, vy sami bayte!

Absurd, ozvavsia Harri. Ne viriu. Po-mojemu, vse due proo. Hler poavle-nyj koncernamy. Vin lye marinetka v rukach velykych monovladciv, hroovychmikiv

Vin marinetka, zhodyvsia indus sumovyto. Ale keruju nym ne lye hroovimiky. Ce bulo b due prymyvno. Vijna jde ne lye mi fayzmom i komunizmom, mideotijeju ta demokratijeju Bij kypy mi kuturoju i temriavoju, mi krasoju j potvor-niiu. Za konym poniattiam oja reani syly, grupy liudej. Ve sv podileno na svlotini.Koen vybyraje svoje misce po serciu, po rozumu. Zhadajte, jak cileriamovano dije H-ler! Paly knyhy, rujnuje muzeji, chramy, nyy inteligenciju, zmaje z planety cili narody.Neve ce proo tak boevina volia paranojika, o zachopyv vladu? Todi jakyj zvjazokmi nym i yslennymy kolamy tibetkoho lamva? e do prychodu svoho do vlady Hlerta joho odnodumci posylaly ekedyciji do Tibetu, v Himalaji. Nimeyna vziala na svijprapor drevnij okutnyj symvol svayku. V Berlini vynykly cili koloniji tibetciv, tam y-vu monachy, lamy. Vony keruju dijamy ornoho Ordenu, jakyj tajemno objednuje vsichnajkrupniych nacyiv, bahatioch uenych i polykiv. ornyj Orden adaje vlady nad svi-tom. Dlia cijeji mety vsi zasoby dozvoleni. Nimeyna krajina davnioji kutury kuty-vuje nyni reakcijni okutni doktryny v sferi nauky. Spapliueno dosiahnennia Ejntejna,Bora, znevaeno vysoki idealy Hehelia, Kanta. oho varta choa b taka ideja: Vsesv lyeporonyna v gantkij kosminij skeli. Poronyna zapovnena povriam, u centri va-kuum, u chmari gaziv plavaju blyskky zori, sonce nevelykyj svynyk, zemlia je-dynyj zaselenyj sv. Na nau planetu pryjly Velyki Nevidomi rozumni ioty z-za me,z potojbinoho svu. Syloju i orokiiu vony zavedu na planeti novyj poriadok,voria novu doskonaliu rasu

Ale o ce jim daje? vraeno zapytav Mychajlo. Maja, zabobony o ma-tyme vid cioho ornyj Orden?

Maja rana syla, serjozno vidpoviv Svami. Fakeni pochody, mijonnizborya, bezkoneni promovy boevinych vodiv. Ce odurmaniuje jurbu, pozbavliaje in-dyviduanoi, peretvoriuje konoho uasnyka tych dij v sluchnianu klynku. Vupaje dovyjavu ychija, atavizm naoho jeva. He nauku, he osvu, he kuturu! Vse dozvoleno!Chaj yve zvir! Naukovij ideji Bezmeia i neskinennoji Evoliuciji Liudyny protyavlenoideji zamknutoho svu i pidkorennia Kosminym Deotam, volia jakych zakon. ornyjOrden vse rozrachuvav. Cerkva sebe ne vypravdala, vona ne rymala naukovoho piznan-nia, tytan rozkuvav sam sebe i povertajesia v svoju domivku, do neskinennoi. Tajemniokutni objednannia temnych syl, jaki isnuju vikamy, proiahly ruku fayzmu. Interesynansovych bosiv zijlysia z interesamy ornoji Loi, jichnij plan znyyty nauku, zny-yty kuturu, daty liudiam kucyj prymyvnyj svohliad i znovu voryty kut orokohoboha, Velykoho Nevidomoho, vid imeni jakoho vony pravuvatymu. Ce ne proo bij, druzimoji! Na terezach dolia ciloji planety, moe, navi bie, ni planety

Holova jde obertom, proepotiv Mychajlo. Ne dyvno, skazav Svami. ornyj Orden vykoryav dlia svojeji mety najsvia-

ennii symvoly Schodu ambala, Kalapa, Aharta Navio? ob zaplutaty liudej, ob vidtovchnuty ukaiv svla vid idej Evoliuciji. Z dav-

nich-daven v Himalajach rozpovidajesia legenda pro velykych mudreciv, jaki yvu na ver-ynach hir. Kau, o vony maju zvjazok z dalekymy svamy, o vony inkoly j sami zja-vliajusia sered liudej

Ne rozumiju, ozvavsia Harri. Chto todi ti, jaki dopomahaju Hleru? I omuvony vykoryovuju svli poniattia?

Kamuia! Neve ne jasno? Poriad z idejeju Svla jde ideja my. V Tibeti bezlimonayriv ornoji viry. Vsi vony objednani v mohutnij orden, zvjazani z ornym evro-pejkym okutyzmom. Zaepleno vse najsviatie, najyie, pereplutano ideji. Zupynytyproces nemolyvo, orni syly povynni vyjavyty ve svij potencil. Zaraz prychody do kin-cia Kali-juha, orna epocha. Tak hovoria nai induki knyhy. Pry kinci Kali-juhy, peredpoatkom Saja-juhy, Svloji epochy, vse najhydotnie vyjavy sebe v tij y inij formi

Strano, skazav Mychajlo. A ne virysia Svami, promovyv Harri, a moe, ty perebiuje? U tebe fantayne myslennia,

miyni ujavlennia Fakty ne mou buty miynymy y realiynymy, roho vidkazav indus, po-

hlianuvy na Harri. Ja viddaju perevahu iyni. Ja ne chou zaryvaty holovu v pisok, jakraus. Dosy pro ce, druzi Ja ne dlia toho rozpoviv, ob ereatysia. Meni ne ranipohrozy nimciv. Ja dumav pro vas

Pro nas? Tiky. Ty ne zabuv pro svij plan, Mychajle? Ni, proepotiv chlope. Vin hlianuv unyz, prysluchavsia. Poliahaly. o ty pro-

ponuje?.. Ne znaju. e ne znaju. Ja pidtrymuju tvij plan. Zrobliu vse, o zmou Jak? Krae ne vymovliaty vholos. Pokladisia na mene. Stanesia tak, jak ja skazav. Ne

ereajsia zi mnoju Ty vse odno ne prydumaje nioho inoho. Ta j asu dlia rozdumivnema. Znya mene vam kine. Ja chou, ob cioho ne alosia. e j inym dopomo-ete Spaty i tycho

Mychajlo leav, ne mih zasnuty, v svidomoi rojilysia fantayni dumky. Chvyli roz-majych pouttiv zalyvaly serce chlopcia. To radis pidkouvalasia do dui, perepovniala

jevo tryvonym pereduttiam svobody, to orach cholodyv-zamorouvav ynu, maliu-juy kartyny achlyvoji rozpravy, rozrilu, peresliduvannia. Ti ujavlennia poupovo pe-rejly v son. I v sni Mychajlo te probyravsia popid drotamy, bih po skeliach, plyv erezburchlyvi potoky.

Probudennia bulo vakym. Svami ne snidav, ne vidpovidav na zapytannia. Lye navychodi z taboru vin korotko kynuv:

Ne zabu e, MychajleV kamenolomni do Mychajla pidbih Bojak, zanepokojeno ytav: o tam skojilosia? Kapo obiciaje pokazaty cyrkovyj nomer z indusom. A ce

znay, o joho vyriyly teje Ty skay jomu, zemliae Ja rozumiju, ozvavsia Svami. Ne turbujsia, aroo Ja robuju samBojak vidijov. Mychajlo pidupyv do indusa, hariae zaepotiv: Napademo na kapo, vbjemo joho. Potim maynoju na povnomu chodu kri

vachtu. Mona proskoyty? Avantiura, liunuv amerykane. Bez zbroji. Cho by avtomat ta paru hranat! Ne smijte nioho robyty, suvoro prokazav indus. Terpinnia. Skoro naa volia.

Umijte trymaty sebe v kulaci! Svami, znovu ne rymavsia Sahajdak. Svami, jako ty volodije jogoju, zahi-

pnotyzuj kapo, potim oferaIndus z alem pohlianuv na Mychajla, pereviv pohliad na velyni, bilosnini veryny.

Vdaryv lomom u kami. Tobi e bahato dovedesia projty, doky ty zbahne iynu, Mychajle. Same v ciomu

moje rozchodennia z tymy, chto chotiv uora zlamaty mene. Vony ne rachujusia z volejuliudej. Karma konoji liudyny dlia nych pliuvok. jiji mona rozduyty, roztoptaty. A pe-rekazy ambaly, uennia Kalaakry ponad use avlia svobodu voli liudyny. Kone nasylliaobernesia bumerangom. Potik ponese tych, chto munio rybne u nioho O, kapo.Berisia do taok, ja nakladatymu

Kapo, kryvo posmichajuy, zupynyvsia bilia Riidevy, zaklav ruky za ynu. Indusne zvertav na nioho uvahy, bjuy molotom ob kami.

Ej, ty, huknuv kapo, omu ne vozy? Vin navantauje nam, skazav Mychajlo. My vozymo vdvoch Tebe ne pytaju, ozviriv kapo, zamachnuvsia palyceju. Sahajdak skryknuv, na

lobi v nioho zjavylasia bahrova smuha, vyupyla krov. He zvidsy! A ty, induka hijena,bery taku. Bery, bery! oho oi vytriyv?

Riideva movky pidijov do taky, zupynyvsia. Kapo kyvnuv Sahajdakovi: Kydaj kaminnia. Ta pobie!Mychajlo, vytyrajuy doloneju krov z ola, pochapcem vkynuv kika kameniv u taku.

Indus vziavsia za ruky, chotiv vezty. Stij, harknuv kapo. Malo! e kydaj! e! e! uje, o kau? Ale vin ne poveze, chotiv zapereyty Mychajlo. e! osataniv nime. Tak! Teper vezy!Riideva nasylu zruyv taku z miscia, vona kolychalasia na doci, kryvuliala. Vsi

mjazy indusa napjalysia, oblyia posirilo. V hrudiach Mychajla vybuchalo rydannia. Jomuchotilosia kynutysia do voroha, vpjaysia v horlo i rvaty, rvaty joho na mattia, kusaty,toptaty nohamy. Poloneni, jaki praciuvaly nedaleko, odvertalysia vbik, nahnuvy, chutkodovbaly kaminnia. Kapo jov poriad z Svami, rehotavsia, pomachujuy palyceju. Na pid-jomi do horbka taka z hurkotom perekynulasia, kaminnia rozsypalosia. Kapo vylajavsiai vdaryv indusa po yni. Svami ne skryknuv, blyskavyno rybnuv ubik. Palycia vdruhe

pidnialasia vhoru, ale ne opuylasia. Riideva ranym pohliadom dyvyvsia na nimcia. Tojodupav nazad, oblyia v nioho nervovo salosia, oi bihaly,

Zaraz, burmotiv vin, zaraz ja pryvedu ochoronciv. Ty v mene zaplae! Ty vmene zaplae, pidla tvariuko!

Vin povernuvsia i pidbihcem kynuvsia do konvojnoho poa. Svami, vako dychajuy,nablyzyvsia do druziv. Usmichnuvsia bolisno. Kyvnuv Harri. Torknuvsia paciamy do rukyMychajla.

Vse. Pora. ukajte pid tym kamenem o? o ty skazav? skryknuv Mychajlo. Dohadajete. Proajte!Indus rizko povernuvsia i kynuvsia bihom do krui. Poloneni dyvylysia na nioho zdy-

vovano, ale movaly. Amerykane sumovyto skazav, hirko posmichnuvy: Zboevoliv! Joho vbjuVydno bulo, jak indus vybravsia na skeliayj vyup i rytno poav pidnimatysia na

priamovysni skeli. Vsi poloneni zatamuvaly podych. Navi ne uty bulo udariv molotiv,lye mayny potycheku huraly. Znenaka poulosia zavyvannia syreny. Rizko zaliaalyporily. Poloneni popadaly na zemliu.

Liahaj! skryknuv Harri, chovajuy za skeliu. Vbju!Mychajlo prytajivsia za kamenem, schvyliovano dyvyvsia na maleku zelenu poa,

jaka arapkalasia po rimkij krutyzni. Navkolo neji zdijmalysia fontanyky porochniavy,vybyti z grannych ske kuliamy, ta Svami ne zupyniavsia.

Sliozy zalyvaly oi Mychajla, vua maynano epotily: Nu e trochy, e trieky! Nu, Svami poiaj!..Znav, o daremna joho nadija, znav, o indusu nemolyvo vriatuvatysia, ale vkladav

uve pal svoho sercia u bezmovne molinnia, v toj nezrymyj zachy, jakyj serce posylalopryreenomu druhu.

Vid poa vdaryv e odyn kulemet, kika avtomativ. Nad priamovysnoju inoju, depovz indus, kluboylysia chmary pyliuky. Ta vraeni poloneni bayly Svami ne padaje,vin nablyajesia do verchivja peroji hriady. e trochy, e odna chvyka, i todi kuli nedosiahnu neasnoho vtikaa!

Indus siahnuv rukamy riativnoho karnyza, pidtiahnuvsia na rukach, av na skeli. Iznenaka vpav.

Mychajlo skryknuv, odvernuvsia, zaplakav nevtinymy sliozamy. Strilianyna za-movkla. Bilia Sahajdaka poulysia kroky, holos Harri:

Vavaj, Mychaj Svami nemaSahajdak pidvivsia, zatumanenym pohliadom dyvyvsia na tovarya, hirko epotiv: Jak e ce, Harri? Jak e tak?Vin z orachom hlianuv na skeli. A moe, nepravda? Moe, zdalosia? Ni, jasno vyd-

nijesia mi kaminniam alma, zelena soroka. Nad horamy z krykom krulialy vorony. Vidkontronoho poa jov samovdovolenyj kapo. Porivniavy z Sahajdakom i Harri, vinznevalyvo skazav:

Dyvisia i pamjatajte! Tak bude konomu, chto posmije tikaty!Mychajlo movky vantayv kaminnia. Koly kapo odijov, vin skazav, zvertajuy do

Harri: Vse m vyhadka Bidnyj Svami vtiav sam sebe Guru, joga vse ce prymary

I my tak samo zahynemo. Nema jak vyjty z prokliatoji petliHarri zadumano dyvyvsia de vbik. Potim tycho skazav: o vin chotiv skazaty? o treba ukaty pid kamenem?..

Mychajlo bajdue machnuv rukoju i pokotyv taku do mayny. Beznadija, apatijavladno ovyvala joho serce. Oanni iskry nadiji zhasly

Vveeri do nioho pidijov aroa, odviv ubik, pochmuro zapytav: Za o joho? Proponuvaly kudy poupyty, neochoe skazav Mychajlo. Ne zachotiv Slavnyj olovik buv, zchnuv Bojak. Neprodanyj. A sered nas bahato takych,

o zaliubky aby zaproponuvaly Sluchaj, zemliae, vraz zahorivsia Sahajdak, obereno pohliadajuy navsibi.

Ty ne zabuv naoji rozmovy? Moe, v tebe je vypadkovo chlopci znajomi Jaki chlopci? chytro prymruyvsia aroa. Hariai ti, o vid nych kami triskajesia Mona bulo b Zbahnuv, usmichnuvsia Bojak. Vykvarka ty, chlope. Vypadkovo takoho v

mene nema a ne vypadkovo je a! Ni slova! Ty. o hadav, o my budemo nydydo smerti, ne robuvavy voli? A tvojemu susidovi mona doviryty?

Jak sobi! schopyvy Bojaka za ruku, radisno skazav chlope. Bojak, ty bupeven! Tiky skay, koly i todi!..

Vse! kyvnuv aroa. Ni slova bie. Sam pidijdu, koly trebaVin piov vzdov nar, peremovliajuy z polonenymy. Mychajlo pidmorhnuv Harri,

proponujuy vyjty nadvir. Vony chodyly poza barakom, tycheko rozmovlialy. Novyny je? adibno zapytav Harri.Mychajlo verdno kyvnuv holovoju. Nepomno ohlianuvy, tycho promovyv: Bude dynam! Koly? Skoro? skryknuv amerykane, syno tysnuy ruku Mychajlovi. Tycho. Ne tysny tak. Boliae e ne znaju Nam skauHarri odupyv vid tovarya, zupynyvsia, movav. Dyvyvsia na povyti veirnioju

mloju hory, na hariayj oranevyj obrij. Oi joho blyaly. Moe, sliozy? Mychajlo oe-rihav za nym, dyvuvavsia. Chymerna iota liudyna. Spovnena protyri i neodivanok.Siohodni Harri aslyvyj, o je molyvis kynutysia na ranu, ryzykovanu avantiuruvtei. A moe, piznie, koly vin doyve do aroi, cia chvylyna duchovnoho bezraiazdavatymesia jomu nejmovirnoju.

Svami, skazav amerykane sumno. Svami e b trochy, i vin Vin hovoryv pro majju, hirko movyv Sahajdak. A sam yv u nij. Iliuzornyj svi-

tohliad, iliuzorni nadijiHarri namahavsia zbahnuty te, o vyslovyv Mychajlo, zadumlyvo povtoryv: Majja Chto znaje, de majja?Vony povernulysia do baraka, movky poveerialy, liahly aty. Obydva yly podvij-

nym yttiam, podvijnym viduttiam: odyn rumi, jak i zavdy, plynuv u svi form pro-chodyla perevirka, homonily poloneni, chto ivav tulyvu pisniu, de serdylysia, svary-lysia francuzy, a fontan subjektyvnoho adannia vypereduvav dijsnis, tvoryv obrazyomrijanoho. Porily, vybuchy, vtea, hui lisy i oblyia ridnych, blykych liudej. O jakbyalosia!

Son dovho ne prychodyv. Mychajlo leav u napivmarenni. Jomu vvyalysia hory i nadprirvoju trup Svami v zelenomu vijkovomu vbranni. Nad nym vjusia orni ptachy, sida-ju na hrudy, vykliovuju oi. Mychajlo choe kynuty na voronnia, prohnaty joho, nedozvolyty terzaty mertvoho tovarya, ale mjazy ne sluchajusia, tilo nepidvladne jomu. Dez tumanu plyvu prozori poati inok. Chto vony? Rusalky y duchy hir? Vydno zhoriovanioblyia, rudeni ruky. Ni, ne rusalky, to materi, sery, kochani. O i Mychajlova maty.Vin choe vpay jij do nih, rozpoviy pro svij polon, ale ne viduvaje ni ruk, ni tila.

A inky ne baa Mychajla, vony zaraz oplakuju soldata-indusa, munioho katrija,jakyj ne pobojavsia smerti. Nad nym zjavliajusia poati soldativ, tulyvo schyleni holovyjichni, ruky bezsylo opueni vnyz. Sumno lynu zvuky pisni, davnioji pisni takoji zna-jomoji, ridnoji. Z bolem zapytuju materi u soldativ:

Oj vy, kozaeky, oj vy, molodeki,A de vai ysy?

Le vlovymym zchanniam kotysia nad horamy vidpovi syniv, zmuenych polo-nom, vorooju nevoleju:

Nai ysy u voroha v risi,A my sami u lisi.

Oj vy, kozaeky, oj vy, molodeki,Oj de vai koni?

Nai koni na micnij pryponi,A my sami v nevoli

Znenaka Svami pidvodysia, vaje z zemli, ohliadajesia. uty zdyvovanyj holos: Jak ja dovho av Majja ovolodila mnoju Harri, Mychajle, de vy? y ujete

mene?..Roztanuly poati materiv, soldativ, z rizkym, zlovisnym krykom polynulo v nebo

orne voronnia. Sahajdak prokynuvsia ve v cholodnomu potu. Za viknom rozpliuuvavzaane oko ranok, na nynich narach tycheko molylysia ari poliaky.

Mychajlo e uv protiani slova pisni, dokirlyvyj holos Svami, vin odluniuvav u svi-domoi. o ce take? Navio taki arty psychiky? Liudyny ve nema, a jiji obraz zjavlia-jesia v snach, ob muyty i benteyty

Vin ue ne mih zasnuty. Nezabarom vav Harri. Vony chutko vmylysia, posnidaly.Do nych pidijov Bojak. Neholosno promovyv:

U vaij trijci budu ja. ob ne naporotysia na juduDe vydavsia pochmuryj. Nad horamy plyvly nyki svyncevi chmary. Vony opovyly

snihovi chrebty, opuskalysia v dolyny. Polonenych pry vchodi do kamenolomni posylenoobukuvaly, zmuuvaly skydaty erevyky, zazyraly v rot. U dvoch polonenych znajly ne-velyki noyky, vytoeni z matokiv ali. jich pry vsich neadno mahaly ompolamy.Poloneni, ponuryvy, movky dyvylysia na ekzekuciju. Pislia vydovyka daly sygnal dopraci. Zahurkotily taky, pouvsia nenavysnyj holos kapo.

Bojak podyvyvsia na kamjanyj hrebi, zchnuvy, skazav: Ley. Navi pochovaty ne mona liudynuMychajlo movky hlianuv u toj bik. Vse, jak i vora. alma, zelenyj rukav. Sop, son

chymera boevinoji svidomoiHarri, jakyj odrazu vidijov do skeli, de lealy moloty j lomy, jako dyvno skryknuv,

potim metnuvsia do tovarya. V joho oach tanciuvaly syni vohnyky boevillia yzuchvava.

Mychaj, ty kazav majja? o z toboju, Harri? zanepokojeno ytav Mychajlo. Moe, ty chvoryj? Aha, o ne te! verdyv Bojak. oknutyj vin jakyj Mychaj, sudorono skazav amerykane. Svami yvyjMychajlo ohlianuvsia, vziav tovarya za ruku. Mjako promovyv: Harazd, harazd, Harri. Potim pohovorymo. Ja rozumiju tobi due vako O dyjavol! harknuv Harri. Sluchaj Vin napysav nam. O tutAmerykane roztulyv doloniu, na nij leav malesekyj ovtyj priamokutnyk paperu. ytaj. ob nichto ne pomyvMychajlo schopyv papire, na niomu buly napysani slova anglijkoju i rosijkoju

movamy. Bukvy rozplyvalysia, z oej Mychajla tekly sliozy. Jak e ce? Jak moe buty? Adeley trup A tut napysano: Druzi, zalyaju dva avtomaty, desia hranat. Zachopliujtemaynu, proryvajte. Ja pidtrymaju. Svami.

Mychajlo proter oi, e raz pereytav. Motorona chvylia cholodu chliupnula vynu, pokotyla po tilu. Neve pravda? A moe, provokacija vorohiv? ob vyjavyty, chtohotujesia do vtei?..

o tam? proepotiv Bojak. Ja ne vtoropaju, o alosia?Mychajlo ne vidpoviv jomu, pidupyv do Harri, tryvono zapytav: Provokacija?Amerykane zaperelyvo pochytav holovoju. Pohliadom vkazav na kami. Vse je. Dva avtomaty. Zapasni obojmy. Hranaty A jak eMychajlo rozhubleno pokazav na hory. Ne znaju. Fakt, vidpoviv Harri.Sahajdak povernuvsia do Bojaka, toj aranno rozkladav doky dlia taok. Do horbka

pidjidala mayna. Zemliae, schvyliovano ozvavsia Mychajlo. Treba poynaty siohodni. Odrazu o poynaty? ne zrozumiv aroa. Pojasni, o alosia? Indus ne vmer. Vin peredav zbroju. Doky nas ne vykryly, treba proryvatysia Tak, skazav Bojak. Popliuvavy na ruky, vin vziavsia za molot, vdaryv kika raziv

ob kami. Kypuv molot, hlyboko vdychnuv povria, pouchav potylyciu. Pidijov doHarri, schylyvsia do kamenia. Zavoroeno zyrknuv na voropeni dula avtomativ. Zahorniu freni. Chto z vas vmije oferuvaty?

Harri, skazav Mychajlo. Idete peri. Ja z vamy. Hranaty podilymo z tovaryamy. Vony pryvjau dynam,

bude veselie! Davajte urujte taky, a ja schodu domovliusia. Sygnal na napad. Kapoberemo na sebe

Vin kyvnuv i piov vzdov dook malekyj, okijnyj, korenayj. Pouvsia johodzvinkyj holos:

Veselie, veselie, brattia!Mychajlo z Harri nakydaly mattia na zbroju, potim vzialysia do taok. Nakladaly j

vozyly movky, zavziato, ne dyvliay odyn na odnoho, niby bojalysia, ob zapovne,omrijane ne alo znovu vyhadkoju. Nezabarom povernuvsia Bojak, holosno vysiakavsia,nedbalo skazav:

Poriadok Ponemo? a zatremtiv Mychajlo. Zady. Cia mayna ve vidchody, u nij povno kaminnia. O druha nadchody.

Kapo noem. Ja sam vporaju. Vy z sojuznykom oferiuhu Nu, chlopjata, v try

taky. Poarajemo naposlidokVony chutko sklaly zbroju v taky, obklaly kaminniam. Serce v Mychajla bylosia, jak

dzvin. Harri poblid, ale buv okijnyj. Pokotyly taky do mayny. Bojak iov peryj. Vinvykydav kaminnia v samoskyd, rybnuv do mayny, o zakryav. Vid susidnioho hurtuoddilyvsia kayo, pidijov do aroy. Pouvsia hluchyj zojk. Kapo vpav. Mychajlo bly-skavyno rybnuv unyz, riamuvav avtomat na ofera. Toj vypuyv z ruk sygaretu, vyba-luyv rozhubleno oi, o burmotiv.

Liahaj, proypiv Harri.Nime vpav na zemliu. Mychajlo ohluyv joho prykladom. Bilia blynich mayn ue

vovtuzylysia poloneni. Harri sydiv u kabini, zavodyv motor. Sidaj! nervovo skazav amerykane.Bojak z Mychajlom vylizly v kuzov, pryhnulysia. Zuby v junaka cokotily, ruky trem-

tily. Obojma napohotovi? dilovyto zapytav aroa. Poriadok! Hranatky? Nu, brat,

pohuliajemo!Mayna rvuko ruyla, odrazu nabrala vydkis. Bojak osudlyvo kryknuv: Nervuje sojuznyok!Za peroju ruylo e try mayny. Kamenolomnia zavmerla, naoroeno oikuvala.

Bilia vyjizdu zavoruylysia vartovi, odyn z ochoronciv pidniav ruku. Hranaty! hlucho skazav Bojak.Tupo hrymnuly vybuchy. Vachta opovylasia dymom. Veselo rizonuly avtomatni

erhy. Kika ochoronciv upalo, liuto j zliakano zahavkaly sobaky. Z prymiennia vy-skakuvaly nimci, zatorochtiv kulemet. Bojak skryknuv, schopyvsia rukoju za hrudy, nahorli v nioho rozplyvalasia kryvava pliama, vin upav na dno kuzova.

Harri vyviv maynu za vorota, kruto rozvernuvsia. Pidskoyly ini mayny, z nych po-sypalysia hranaty z dynamnymy patronamy. Strani vybuchy rozmatuvaly derevjanu bu-divliu. Porily zmovkly. Lye de sered ulamkiv ulosia sobae skavannia.

Z-za ske zjavylasia poa v nimekij uniformi, z avtomatom v rukach. Mychajlo pid-niav avtomat. Joho zupynyv znajomyj ridnyj holos:

Ne riliaj, Mychajle!Harri rozynyv dverciata mayny, lyhnuv na zemliu, pidskoyv do indusa, obniav

joho. Smijavsia, siajuy bilymy zubamy, tysnuv u vedmeych obijmach. Dosy, dosy, Harri! kryav Svami. V pu! Skoro pohonia! Na avtoradu!Vin vybravsia na peryj samoskyd, pobayv mertvoho Bojaka. Torknuvsia rukoju ola

j hrudej. Zuriv zaudovanyj, maje zliakanyj pohliad Mychajla. Kamenolomnia zakleko-tila, poloneni sidaly na mayny, vyjidaly za vorota. Harri vysunuvsia z kabiny, zakryav:

U hory, kamrady! A tam koen vybyraj svij liach!Mayny ruyly. Zaivav ver, dychnulo cholodom. Zahurkotiv nayl moa pid ko-

lesamy. Na povoroti, ve na tim boci potoku, liano sachalysia vid kolony zboevolilychsamoskydiv korovy, liudy, kury.

Mychajlo trymavsia za kabinu, nedovirlyvo pohliadav na indusa. Zvidky vin? Jak?Voskres? Oi ne mou viryty takomu, vucha protyvliasia poutym slovam, ale vin je, je!I dopomih rozirvaty kice polonu!

Svami holomozyj, almy nema, vbranyj u nimekyj fren. Vin pozyraje na Mychajla,movy. Nareti junak ne vytrymuje.

Svami, jak e ty? o? Ade tebe

Ni! Mene ne vbyly. Navi ne poranyly. Ja vpav navmysne. ob zaokojy jich.Jakby ne vpav ukaly b u horach, daly b dodatkovu vartu

A siohodni? zapytav uraenyj Mychajlo. Tam e ley Ley opudalo, zasmijavsia indus. alma, soroka. A ja zdobuv sobi nimeke

mattia A zbroja? Bahato znaty choe, kryknuv indus. Dosy toho, o alosia! Bojaka a!

Dobra liudyna! Nioho, za druziv smer pryjniav!..Kolona vyrvalasia z avtorady na hluchu hirku dorohu. Navkolo inoju ojaly jaly-

novi lisy, mi derevamy povzly hui tumany. Harri e trochy projichav, zupynyvsia nadprirvoju. Vnyzu umila nevelyka rika. Amerykane vyjov z kabiny. Iz zadnich mayn za-kryaly:

V omu rava? omu zupynylysia? Chto choe jide dali, skazav Harri. My ne znajemo, kudy vede doroha! Zuri-

nemo andarmiv, turmovykiv vsich pobju! Treba probyratysia v hory. Rozdilisia nagrupy i v pu!

Indus z Mychajlom opuyly trup Bojaka na zemliu. Odnesly na uzbiia, poklaly vzahlybynu. Obklaly dernom, zavalyly kaminniam. Harri tym asom zaviv maynu, ri-amuvav jiji v prirvu. Dymliay j rozpadajuy na mattia, samoskyd z hurkotom upav naskeli. Ta sama dolia ekala j na ini mayny. Poloneni proalysia, znykaly mi skeliamy,v chaach lisu. Mychajlo, Svami j Harri poojaly chvylynku nad oannim prytulkom Bo-jaka, zachopyly zbroju i ruyly v pu bez dorohy, navmannia. Po dorozi vyznayly napri-amok, dopomohly pokryti mochom buky, odnoajno vyriyly jty na pivde. De tamJuhoslavija, partyzany, mona bude potim dobratysia do Bakivyny. Aby lye vyyty, abyne potrapyty znovu v tiaku nevoliu

Doky ne emnilo, jly movky, naoroeno, trymajuy zbroju napohotovi. Natra-pyvy na rumok, brely po vodi z kilometr, ob, p