P r a m e n y k d ě j i n á m č e s k é h o m y š l e n í

M I R O S L A V Č E R V E N K A

K A P I T O L Y

O Č E S K É M V E R Š I

U n i v e r z i t a K a r l o v a v P r a z e

N a k l a d a t e l s t v í K a r o l i n u m

2 0 0 6

R e c e n z e n t : prof . P h D r . J i ř í T r á v n í č e k , M . A .

T a t o p u b l i k a c e v z n i k l a v r á m c i g r a n t u Č e s k á p ř í z v u č n á metra:

i n v a r i a n t y a v a r i a n t y G A Č R 405/04/1527 a V Z M Š M 0 0 2 1 6 2 0 8 2 4

Krajská vědecko knihovna

v Liberci

Sign / 4/3 SM

Koupe

© M i r o s l a v Č e r v e n k a - h e i r s , 2 0 0 6

E d i t i o n © K v ě t a S g a l l o v á , J i ř í Holý , 2 0 0 6

P h o t o g r a p h y O P e t r K o t y k , 2 0 0 6

I S B N 8 0 - 2 4 6 - 1 2 7 4 - 7

P ř e d m l u v a

N á s l e d u j í c í t e x t p ř e d s t a v u j e p r v n í p o l o v i n u kn ihy, p r o niž — z d a l e ­

k a n e j e n p r o n i — j s e m s K v ě t o u S g a l l o v o u c h y s t a l m a t e r i á l , k t e r o u

j s e m p r o m ý š l e l a v d u c h u p s a l n ě k o l i k d e s e t i l e t í a j e j í ž r o z v r ž e n í

n a b ý v a l o s t á l e z ř e t e l n ě j š í c h o b r y s ů o d p o č á t k u let d e v a d e s á t ý c h

(viz z e j m . Č e r v e n k a - S g a l l o v á , 1 9 7 8 , 1 9 9 7 [ 1 9 8 4 ] , 1 9 8 8 , 2 0 0 1 ;

Č e r v e n k a , 1 9 6 6 , 1 9 9 1 , 1 9 9 3 a , 1 9 9 9 , 2 0 0 6 ; Č e r v e n k a - S g a l l o v á -

K a i s e r , 1 9 9 5 ) . P r o t o t o f o r m o v á n í m ě l a r o z h o d u j í c í v ý z n a m n a š e

ú č a s t v m e z i n á r o d n í v ý z k u m n é s k u p i n ě s r o v n á v a c í s l o v a n s k é met­

r i k y s c e n t r e m ve V a r š a v ě . M n o h é z b a d a t e l s k ý c h ú k o l ů , k t e r é s i

t a t o s k u p i n a v y t ý č i l a , p ř e d s t a v o v a l y z á r o v e ň e t a p u v p ř í p r a v ě této

knihy.

P o s p l n ě n í j i n ý c h , v e r s o l o g i c k ý c h ( Č e r v e n k a , 2 0 0 1 ) , poeto log ic-

k ý c h ( Č e r v e n k a , 2 0 0 2 a , 2 0 0 2 b ) a o s t a t n í c h ( Č e r v e n k a , 2 0 0 3 ) p l á n ů

j s e m z í s k a l p r o p s a n í této k n í ž k y tř í letý g r a n t , k t e r ý m i m j . u m o ž n i l

s e t r v a t v e s v a z k u Ú s t a v u p r o č e s k o u l i t e r a t u r u b e z t í sn ivého p o c i t u ,

z e j a k o p e n z i j n í č lověk t u z a b í r á m místo m l a d š í m a n a d ě j n ě j š í m .

V p ů l i l i s t o p a d u 2 0 0 4 , k d y n e c e l é d v ě t ře t iny z d e p r e z e n t o v a n é h o

t e x t u by ly n a p s á n y , s e u k á z a l o , ž e n á h l á c h o r o b a o h r o ž u j e ne jen

(5)

g r a n t , a le s p o l u s n ím i u s k u t e č n ě n í z á m ě r u , p o d l e k t e r é h o j s e m

v j e d i n é m f a k t y n a b i t é m textu chtě l využ í t m a t e r i á l u h r o m a d ě n é h o

p o deset i le t í , a p o d a t uce lený o b r a z č e s k é h o p ř í z v u ě n é h o v e r š e .

S p o l u s K v ě t o u S g a l l o v o u a m n o u p ř i s p ě l i k n ě m u v š e d e s á t ý c h le tech

k r á t k o d o b ě t e x t o l o g o v é Ú s t a v u p r o č e s k o u l i t e r a t u r u S t a n i s l a v a

M a z á č o v á , B ř e t i s l a v Š t o r e k , M i l a d a C h l í b c o v á , O l g a S v e j k o v s k á ,

J a r m i l a V í š k o v á , Z i n a T r o c h o v á a t e h d e j š í m ů j ž á k V l a d i m í r M a c u -

r a , v l é t e c h d e v a d e s á t ý c h p a k T o m á š K a f k a , I v a M á l k o v á a z e j m é n a

P e t r K a i s e r . B y l a k n e s n e s e n í p ř e d s t a v a , ž e p r á c i m n o h ý c h let b y s e

n e d o s t a l o z á v ě r u v p o d o b ě r o z b o r u a osvět len í s t a t i s t i c k ý c h ú d a j ů ,

j e ž s e mohly s t á t p o d k l a d e m p r o n o v o u e t a p u p o z n á n í č e s k é h o v e r š e ,

b e z této p o i n t y by z ů s t a l y s o u b o r e m n ě m ý c h čísel v n e s č e t n ý c h t a b u l ­

k á c h . P r o t o , n e v ě d a , ko l ik č a s u m i z b ý v á , j s e m s e s o u s t ř e d i l n a

r y c h l é d o k o n č e n í t e x t u o v a r i a n t á c h a i n v a r i a n t á c h a z á h y d o d ě l a l -

z a j i s t é též z á s l u h o u o n k o l o g a d o c . L u b o š e P e t r u ž e l k y — i n e j r o z s á h -

le jš í p ř e d p o s l e d n í a p a k i d o d a t e č n ě k o n c i p o v a n o u z á v ě r e č n o u k a p i ­

to lu p r v n í č á s t i k n í ž k y ( k a p i t o l a 6 . a 7.) . Po p o č í t a č o v é m p ř e p i s u

z d i k t a f o n u se k o n s t i t u c e def init ivní p o d o b y textu l a s k a v ě u j a l a tex-

t o l o ž k a a r e d a k t o r k a J a n a U h d e o v á . C í l e m , a s n a d c í lem d o s a ž e ­

n ý m , b y l o p ř i p r a v i t v ý k l a d s c h o p n ý s a m o s t a t n é e x i s t e n c e i v p ř í p a ­

d ě , ž e d r u h á č á s t s p i s u b u d e a u t o r o v i vyšš í m o c í o d e p ř e n a .

T a t o d r u h á č á s t s e s t á l e j e š t ě m ů ž e vej í t d o g r a n t o v é lhůty. J e j í m

t é m a t e m j s o u p ů v o d a p ř í b ě h y h l a v n í c h p ř í z v u č n ý c h m e t e r o d

p u c h m a j e r o v c ů p o d r u h o u pů l i 2 0 . stolet í : p ř í s p ě v e k m e t r a k v ý z n a ­

m o v é v ý s t a v b ě b á s n i c k ý c h děl, j e h o f u n k c e p ř i k o n s t i t u c i ž á n r ů

i i n d i v i d u á l n í c h s ty lů , a s n a d i r e k o n s t r u k c e t o h o , co b y c h o m mohl i

n a z v a t s y s t é m e m m e t e r p ř í z n a č n ý m p r o n a d i n d i v i d u á l n í l i t e r á r n ě -

h i s t o r i c k é ce lky, j a k o j s o u g e n e r a c e n e b o o b d o b í ( Č e r v e n k a , 1 9 6 6

a 1 9 9 1 ) .

P ř í t o m n é ú v o d n í s lovo v z n i k á v š a k v e chvíl i , k d y p r á c e n a d r u h é

č á s t i j e v s a m ý c h p o č á t c í c h . I ono j e t u p r o t o , a b y p ř i s p ě l o k integr i­

t ě d o s u d d o k o n č e n ý c h v ý k l a d ů a p ř í p a d n ě vysvět l i lo , p r o č s e j i m

n e d o s t a l o p o k r a č o v á n í .

Ale i k d y b y m i d r u h á č á s t z ů s t a l a o d e p ř e n a , t r o u f á m s i p ř e d p o ­

k l á d a t , že i j e n na z á k l a d ě z d e o b s a ž e n ý c h a n a l ý z a v ý k l a d ů se o b r a z

č e s k é h o v e r š e n e n e p o d s t a t n ě p r o m ě ň u j e , n e b o s e a s p o ň p r o t a k o v o u

p r o m ě n u n a b í z e j í p o d n ě t y . N o v á e t a p a v ý z k u m u v e r š e z á l e ž í j e d n a k

(6)

v k r i t i c k é m p ř e z k o u m á n í d o s a v a d p ř i j í m a n ý c h m o d e l ů , j e d n a k

v k l a d e n í o t á z e k d o s u d n e p ř í t o m n ý c h . Z a m í t l j s e m J a k o b s o n o v u tezi

o m e z i s l o v n í m p ř e d ě l u j a k o p r o z o d i c k é m z á k l a d u č e s k é h o v e r š e ,

j a k o ž i Z i c h o v u a M u k a ř o v s k é h o teor i i č e s k é h o j a m b u , o b o j í ne jen

n a z á k l a d ě ú d a j ů , a le i n a z á k l a d ě o d h a l e n í v n i t ř n í c h r o z p o r ů

v těchto teor i ích s a m ý c h . V i n t e n c í c h vývo je , i n i c i o v a n é h o , a le s a m o ­

z ř e j m ě n e d o v r š e n é h o z a k l a d a t e l i , s e a p a r á t v e r s o l o g i e s t á l e d ů s l e d ­

něj i z b a v u j e m a t o u c í h o p o j m u s t o p y ; využit í m e z i s l o v n í h o p ř e d ě l u

s p o j u j i se s y l a b i c k ý m a s p e k t e m p r o z o d i e , s c é z u r o u a p ř e d ě l e m mez i

v e r š i . P o k u d j d e o n o v é o t á z k y , je do č e s k é m e t r i k y — s i n s p i r a c e m i

ve s v ě t o v é m vývoj i m e t o d o l o g i e — u v e d e n o s y s t e m a t i c k é s l e d o v á n í

p ř í z v u k ů n a s l a b ý c h p o z i c í c h v e r š e a j e j i c h „ m o t i v a c í " ( k o n t e x t ů

z m í r ň u j í c í c h konf l ikt s m e t r i c k o u n o r m o u ) . N o v ý m z p ů s o b e m se

osvět lu j í p ř í z v u k o v é k o n t u r y j e d n o t l i v ý c h v e r š o v ý c h ú t v a r ů , p ř i ­

č e m ž s e u k a z u j í j a k i n v a r i a n t n í č initelé d a n é o b e c n ě fungu j íc í inter­

a k c í mez i m e t r e m a s t a t i s t i c k ý m i c h a r a k t e r i s t i k a m i ř e ě i , t a k k u l t u r -

ně-h i s tor icky a s ty l i s t icky m o t i v o v a n é m o d i f i k a c e těchto k o n t u r

a j e j i c h j e d n o t h v ý c h s l o ž e k v p r ů b ě h u vývo je . R o z b o r b á s n i c k é h o

r y t m u m ů ž e se t a k dít s v ě d o m í m h i e r a r c h i c k ý c h ú r o v n í o b e c n o s t i ,

na n ichž se p o h y b u j e a mez i n imiž ne už n e r e f l e k t o v a n é p ř e c h á z í .

U k á z a l o s e , že bez t r v a l é h o zře te le ke g l o b á l n í m p r o m ě n á m v m e z í c h

deset i le t í a p ů l s t o l e t í by n e b y l o m o ž n é a n i z a c h y c e n í k o n s t a n t n í c h

p a r a m e t r ů v e r š o v é h o r y t m u , a n i r o z p o z n á n í v l a s t n o s t í r y t m u c h a ­

r a k t e r i s t i c k ý c h p r o i n d i v i d u a l i t u b á s n í k a n e b o j e d i n é h o j e h o textu .

B y l a v y s v ě t l e n a s o u v i s l o s t , s t r u k t u r n í s e p ě t í mez i a k c e n t u a c í j e d n o ­

t l ivých v e r š o v ý c h s i lných p o z i c ( ik tů ) v t e r m í n e c h d i s i m i l a č n í c h ten­

denc í , an iž b y tyto t e n d e n c e by ly z v ě č n ě n y d o p o s t a v e n í i zo lova­

n ý c h , v ý l u č n ě r y t m i c k y m o t i v o v a n ý c h činite lů. V d u c h u k o n c e p c í

m o d e r n í m e t r i k y j s e m učini l p o k u s f o r m u l o v a t m e t r i c k o u n o r m u

a z ní v y p l ý v a j í c í o m e z e n í s lovn ích s e s t a v , t voř íc ích v e r š , e x p l i c i t n í m

z p ů s o b e m , p ř i č e m ž se u k á z a l a m o ž n o s t s m ě ř o v a t — ve sty lu mi lova­

né b ř i t v y W i l l i a m a O c c a m a - k ú s p o r n o s t i , p o s t i h n o u t m e t r i c k o u

v ý s t a v b u t e x t u n ě k o l i k a m á l o p r o s t ý m i p r a v i d l y a k o n t e x t o v ý m i

o m e z e n í m i . V e s h o d ě s e s p e c i f i c k o u p o v a h o u č e s k é h o , r e s p . s l o v a n ­

s k é h o v e r š e i t r a d i c í s l o v a n s k é m e t r i k y a na r o z d í l od z á p a d n í met­

r iky generat i vn í se si lně up latn i l s tat i s t ický zřete l a k n ě m u náleže j íc í

p r e f e r e n č n í p r a v i d l a , s m ě ř u j í c í k r o z l i š e n í t y p i c k ý c h a p ř e v l á d a j í -

(7)

c ích r y t m i c k ý c h k o n f i g u r a c í a k o n f i g u r a c í , k t e r é se v y s k y t u j í m é n ě

č a s t o , z ř í d k a n e b o vý j imečně .

T o vše b y l o u m o ž n ě n o r o z s á h l o u m a t e r i á l o v o u z á k l a d n o u , b u d o ­

v a n o u p o č t y ř i deset i let í . J e n s n í j s e m sved l v y v a r o v a t s e k l a m n ý c h

z o b e c n ě n í , j e ž j s o u p r o d o s a v a d n í č e s k o u m e t r i k u t y p i c k á . T e p r v e

d n e s , k d y k a ž d ý z k o u m a n ý r o z m ě r m á m e d o k u m e n t o v á n d e s í t k a m i

s o u b o r ů z r ů z n ý c h o b d o b í a b á s n i c k ý c h ž á n r ů ( s o u b o r o b s a h u j e

z p r a v i d l a 5 0 0 s t e j n o r o z m ě r n ý c h v e r š ů j e d n o h o a u t o r a , p ř í p a d n ě

v e š k e r o u p r o d u k c i j e d n o h o a u t o r a v d a n é m r o z m ě r u ) , s i m ů ž e m e

b ý t r e l a t i v n ě j i s t i , ž e i d i o s y n k r a t i c k ý , z h l e d i s k a ú h r n n é p r o d u k c e

n á h o d n ý r y s r y t m u n e z o b e c ň u j e m e n e o p r á v n ě n ě n a v e š k e r o u tvor­

b u n e b o celé j e j í o b d o b í , n e b o n a o p a k ž e o b e c n ě p ř í t o m n é m u r y s u

n e p ř i č í t á m e p l a t n o s t p ř í z n a k u i n d i v i d u á l n ě s ty l i s t i ckého. P r á v ě

k t o m u d o c h á z í v á v M u k a ř o v s k é h o h i s t o r i c k ý c h o b r a z e c h č e s k é h o

v e r š e , což n a p ř . v p ř í p a d ě v e r š e p u c h m a j e r o v c ů s p r á v n ě r o z p o z n a l

K a r e l H o r á l e k . P o k u d j d e o v ý z n a m n é a u t o r y s b o h a t ý m m e t r i c k ý m

r e p e r t o á r e m , u m o ž n i l a m i n a š e m a t e r i á l o v á z á k l a d n a s r o v n á v á n í z a

p o d m í n k y c e t e r i s p a r i b u s , t a k ž e v j i s t é l a b o r a t o r n í i zo lac i j s e m m o h l

z k o u m a t v y b r a n ý r y t m i c k ý r y s ( n a p ř . „ j a m b i c k o u c é z u r u " ) v r ů z ­

n ý c h m e t r e c h téhož b á s n í k a .

O t e v ř e n o u o t á z k o u z ů s t á v á z p ů s o b z v e ř e j n ě n í t o h o t o v ý c h o z í h o

m a t e r i á l u . R o z h o d l j s e m s e - n a r o z d í l n a p ř . o d K i r i l a T a r a n o v s k é -

ho ( 1 9 5 3 ) — n e z a t ě ž o v a t p ř í t o m n o u k n i h u d e s í t k a m i t a b u l e k s t is íce­

r ý m i č í se lnými ú d a j i , k t e r é n a h r o m a d ě n í m s k o r o z t r á c e j í v y p o v í d a ­

c í h o d n o t u . C o z d e č t e n á ř n a j d e , j s o u p ř í k l a d y a d h o c , n ikol i ú p l n é

d o l o ž e n í a u t o r o v ý c h z á v ě r ů n e b o n a b í d k a m a t e r i á l u p r o d a l š í b á d á ­

ní, j a k j s e m to r e a l i z o v a l v m o n o g r a f i í c h o a l e x a n d r i n u a č á s t e č n ě

i o d a k t y l u ( Č e r v e n k a , 1 9 9 3 a a 1 9 9 9 ) . Je m o ž n é , že s p o l u s p o d r o b ­

nými s o u p i s y p o p s a n ý c h t e x t ů b u d o u p ř í š t í v e r s o l o g o v é u ž í v a t s t a ­

t ist ik p ř í s t u p n ý c h v n a š i c h p o z ů s t a l o s t e c h v P a m á t n í k u p í s e m n i c t v í ,

n e b o ž e n ě k d o v y t v o ř í z toho v š e h o p o č í t a č o v o u d a t a b á z i ; n á m u ž

n ě c o t a k o v é h o k r á t í c í s e lhůty s o t v a dovol í . P ř i t o m v e d l e g e n e r á l n í c h

t a b u l e k če tnos t i p ř í z v u k ů ( a k c e n t u a c e ) n a j e d n o t l i v ý c h p o z i c í c h

v e r š e e x i s t u j í i dí lčí s o n d y s i n f o r m a c e m i n a p ř . o c é z u ř e , o r ý m o v ý c h

d v o j i c í c h z h l e d i s k a s l a b i č n é h o s k l a d u , o v e r š o v ý c h inc ip i tech. Ty

s ice p o p i s u j í m e n š í m n o ž s t v í t e x t ů , a le t e x t ů r e p r e z e n t a t i v n í c h ,

a p r o t o n e p o s t r á d a j í d o k u m e n t á r n í h o d n o t y a v ý m l u v n o s t i .

( 8 )

B ý v á z v y k e m v e d l e m e r i t o r n í h o ú v o d u s t a v ě t d o če la k n i h y j e š t ě

s p e c i á l n í text s n a d p i s e m P o d ě k o v á n í , a le n e z d á se mi , že v p ř í p a d ě

t o h o t o s p i s u b y o d d ě l e n í b y l o m o ž n é : l i dé , k t e r é j s e m t u d o s u d j m e ­

n o v a l , j s o u in t imně s p j a t i s p r e z e n t o v a n ý m i v ý z k u m y a n e j s o u

k o d d ě l e n í od p ř e d m l u v y . Od s r d c e d ě k u j i j i m v š e m a p r o s í m sou­

č a s n é i b u d o u c í č t e n á ř e , a b y p ř i k a ž d é m k o n t a k t u s t o u t o k n i h o u n a

n ě pomys l i l i ; k d e n a j d o u c h y b n ý z á v ě r a m y l n o u i n t e r p r e t a c i , a ť s e

n a o p a k h n ě v a j í j e n n a a u t o r a .

U své p o s l e d n í větš í p r á c e n e m o h u p ř i r o z e n ě své d ě k o v á n í n e r o z ­

š íř i t do š i r š í c h o k r u h ů . I k d y ž v ě d e c k é — s t e j n ě j a k o k a ž d é j i n é — tvo­

ř e n í má své k l íčové o k a m ž i k y v i n d i v i d u á l n í m y s l i a v s a m o t ě , j e h o

p ř e d p o k l a d e m , z d r o j e m e n e r g i e i i n s p i r a c e a do z n a č n é m í r y i c í lem

j e h o d i a l o g i c k ý c h ús i l í j s o u n e v e l k á l i d s k á s e s k u p e n í m u ž ů a žen,

j e j i c h ž z k u š e n o s t i a d u c h o v n í z á j m y j s o u s i v d a n é chvíl i b l í z k é . M ý m

o s u d e m a o p o r o u p o celý ž ivot by ly t a k o v é p a r t y , v e p s a l y s e d o m n e

ve z lém i d o b r é m , a já v y u ž í v á m př í l ež i tos t i , a b y c h je t a d y — v e r s o -

logie n e v e r s o l o g i e — co m o ž n á v š e c k y s v d ě č n o s t í p ř i p o m e n u l .

B y l j s e m f o r m o v á n s p o l e č e n s t v í m š k o l y J a n a M u k a ř o v s k é h o

a F e l i x e V o d i č k y v Ú s t a v u p r o č e s k o u l i t e r a t u r u d r u h é p ů l e p a d e s á ­

tých a ce lých š e d e s á t ý c h let, s p o l u j s m e o b n o v o v a l i t é m ě ř z a s u t é

z d r o j e p r a ž s k é h o s t r u k t u r a l i s m u , z k o u š e l i o b o h a c o v a t h o n o v ý m i

n á p a d y , s p o l u j s m e t á p a v ě h l e d a l i k o n t a k t y a p o u č e n í v e s v ě t o v é m

vývoj i h u m a n i t n í c h metodo log i í . — U m ě l c i a kr i t i c i k o l e m č a s o p i s u

K v ě t e n , z a k á z a n é h o r o k u 1 9 5 9 , p r o ž i l i p r v n í n e s m ě l é v z e p ř e n í n e j e n

p r o t i s t a l i n s k é m u e s t a b l i s h m e n t u , a le i p r o t i v l a s t n í m i luz ím a kul­

t u r n ě n e b e z p e č n é i d e o l o g i č n o s t i ; j e j i c h n o v é s d r u ž e n í v r e v u e O r i e n ­

t a c e z n a m e n a l o t e o r e t i c k o u i u m ě l e c k o u p r á c i p ř i n á š e j í c í n e u ž j e n

vývo jové , a le b o h d á i t r v a l é d u c h o v n í hodnoty . J s e m r á d , ž e j s e m

směl b ý t v o b o u těchto k r u z í c h , j e j i c h ž k a ž d ý č len mi p o v ě d ě l n ě c o ,

co mi n e m o h l ř íc i n i k d o j iný. — V ě d e c k ý t ý m s r o v n á v a c í s l o v a n s k é

m e t r i k y , v y s t a v ě n ý M. R. M a y e n o w o u a L. P s z c z o l o w s k o u v I n s t y t u -

t u b a d a ň l i t e r a c k i c h P A N v e V a r š a v ě , m i d á v a l ú k o l y a m e t o d o l o g i c ­

k é p o d n ě t y , k t e r é s p o l u u r č o v a l y m é úsi l í , d r ž e l y m ě p ř i n ě m v d lou­

hé d o b ě n o r m a l i z a č n í c h z á k a z ů a v y h o š t ě n í ; v t i sk ly mi e t i k u p o l n í

p r á c e b a d a t e l s k é , k t e r á z ů s t á v á v ě c n á a nic s i n e d ě l á z n a m á h á n í . -

H l e d a j í c í ú s t a v n í p a r t a m ě l a p o ce lou d o b u n o r m a l i z a c e p o k r a č o v á ­

ní v n e i n s t i t u c i o n á l n í c h , s o u k r o m ý c h v ě d e c k ý c h s e m i n á ř í c h , j e j i c h ž

( 9 )

š i r o k á , z d a l e k a n e j e n s t r u k t u r a l i s t i c k á k o m u n i t a u d r ž o v a l a t r a d i c i

t v o ř i v é l i t e r á r n í v ě d y a b r z y se s t a l a i m í s t e m , k d e j s m e s i mohl i

v y m ě ň o v a t i m p u l z y s p ř í s l u š n í k y m l a d š í g e n e r a c e a s p o l u s n imi se

v y s m á t p o m ě r ů m n e p ř á t e l s k ý m s v o b o d n é m u myš len í . D u c h o v n í

n e k l i d t ě c h t o s e t k á n í m i p ř i p o m í n a l h o d n o t y o z n a č o v a n é s v a t o d u š n í

s y m b o l i k o u h o l u b a , p l a m í n k u , j a z y k a a by l v e l k o u v ý z v o u n e p o d -

leh lost i p r o v š e c k y ú č a s t n í k y . — P ř i k a ž d é m p o h l e d u n a z p ě t s i p ř i p o ­

m í n á m , ž e j s e m směl b ý t j e d n í m z k r u h u v y d a v a t e l ů s a m i z d a t o v é h o

s k l á d a n é h o č a s o p i s u O b s a h , s p o l u p r a c o v a t s e s p i s o v a t e l i n a m n o z e

s t a t e č n ě j š í m i , v íce r i s k u j í c í m i a d a l e k o v íce p r o n á s l e d o v a n ý m i , než

j s e m by l j á . V t o m t o o k r u h u v z a l a v k o n t a k t u s V á c l a v e m H a v l e m

p r v n í p o č á t e k i m y š l e n k a v e č e r n í b o h e m i s t i c k é univerz i ty, j e j í m ž

ž á k ů m i u č i t e l ů m se n e z a p o m e n u t e l n ě v r y l a do v ě d o m í s i t u a c e l idí,

k t e ř í p o d e m o n s t r a c í c h s k l o n k u t o t a l i t n í h o r e ž i m u s b í r a l i s í lu

k p o z n á v á n í o b r o z e n s k ý c h b á s n í k ů , č e s k é g r a m a t i k y a h i s t o r i e , shle­

d á v a j í c e , j a k o s u d o v ě j s o u t y d v a s ty lově t a k o d l i š n é a s p e k t y j e j i c h

ž i votů p r o p o j e n y . . .

T o t o p ř i p o m í n á n í a d ě k o v á n í by mě lo s te jně p o k r a č o v a t i p ř i p r a ­

covn ích s e s k u p e n í c h p o p ř e v r a t o v é éry. V j e j i c h n á d h e r n ě v š e d n í

a r e l a t i v n ě p r a v i d e l n é č innost i se o d e d n e ke dn i u s k u t e č ň u j í d r o b n é

i roz leh lé , i n d i v i d u á l n í i k o l e k t i v n í p r o j e k t y . F u n k č n í d i f e r e n c i a c e

a z t o h o p l y n o u c í č len i tost v ý z k u m n é a p e d a g o g i c k é p r á c e v š e d n í h o

d n e už mi n e d o v o l í v íce než n ě k t e r á z těchto p ř á t e l s k y z a l i d n ě n ý c h

p r o s t ř e d í s v d ě č n o s t í p o j m e n o v a t . J s o u t u p r a c o v n í c i Ú s t a v u č e s k é

l i t e r a t u r y a l i t e r á r n í v ě d y na p r a ž s k é f a k u l t ě a Ú s t a v u p r o č e s k o u

l i t e r a t u r u A k a d e m i e v ě d , mez i n imi p a k z v l á š t ě o d d ě l e n í t e o r i e lite­

r a t u r y a r e d a k c e č a s o p i s u Č e s k á l i t e r a t u r a ; o b n o v e n é s p o l e č e n s t v í

P r a ž s k é h o l ingv i s t i ckého k r o u ž k u ; o k r u h v y d a v a t e l ů a o r g a n i z á t o r ů

Č e s k é k n i ž n i c e , s n imiž se s p o l e č n ě l o p o t í m e na j e d n o m z p o d s t a t ­

n ý c h v ý s t u p ů l i t e r á r n ě v ě d n é o b l a s t i ; a d e s í t k y s t u d e n t ů n a p ř e d n á š ­

k á c h , s e m i n á ř í c h a k o n z u l t a c í c h , p r o něž j s e m s e n a s t a r á k o l e n a

uči l v y k l á d a t o d b o r n é věci n a h l a s p r o n á š e n ý m s l o v e m a j e j i c h ž očí se

v y p t á v á m n a p l a t n o s t t o h o , c o ř í k á m .

Ú m y s l n ě j s e m a ž n a n e z b y t n é vý j imky n e u v á d ě l j m é n a , b y l o b y

j i c h př í l i š m n o h o , i k d y ž č e t n á j m é n a by se o p a k o v a l a v r á m c i n ě k o ­

l i k a o k r u h ů . B e z j e d i n e č n o s t i s e o v š e m ne lze obe j í t t a m , k d e intimi­

ta r o d i n y a r o d u v y č l e ň u j e o b l a s t ne j t i š š í s o u č i n n o s t i , p o m o c i a p o r o -

(10)

zumění . J a k t o b ý v á , a ž n a k o n c i d ě k o v a c í p a s á ž e o b j í m á m s v o u

ž e n u , k t e r á s n á š í sv íze le souž i t í s o d b o r n í k e m , a t e ď t a k é n á h l e u d r ­

žu je p ř i ž ivotě o h r o ž e n é h o č l o v ě k a . A t i s k n u r u k u s v ý m s y n ů m , vnu­

k ů m a v n u č k á m , z n ichž k a ž d ý p o s v é m p ř i n e s l j i n ý ú ž a s d o m é h o

ž i vota .

S k e p t i k č t o u c í tyto ř á d k y i s k e p t i k ve m n ě s i p o m y s l í , že j s e m se

p ř i t o m t o n á z n a k u b i l a n c e n e v y h n u l i d y l i c k é m u z k r e s l o v á n í , a b u d e

mít p r a v d u . K t e r ý k o l i z k o n t e x t ů s h o r a u v e d e n ý c h mě l č i m á své

konf l ikty, své b o l e s t n é a s p e k t y , v š u d e j e n ě c o , k d e j s e m n e o b s t á l

a č e h o l ituj i . Z n á m se i k t o m u , i k d y ž t a d y , v p ř í v a l u d í k ů , p r o to

n e b y l o m í s t a .

D u b e n 2 0 0 5 M i r o s l a v Č e r v e n k a

D o d a t e k k p ř e d m l u v ě

P ř e d m l u v a M i r o s l a v a Č e r v e n k y s e t ý k a l a 1.—7. k a p i t o l y té to kn ihy.

N a d a l š í č á s t i i n t e n z i v n ě p r a c o v a l t a k ř k a a ž d o s v é s m r t i v l i s t o p a ­

d u 2 0 0 5 . P r á c i t é m ě ř d o k o n č i l v p r v n í , r u k o u p s a n é v e r z i ( k a p i t o ­

ly 8.—10.) a ž á d a l n á s , a b y c h o m se k n i h y u j a l i a d o k o n č i l i j e j í p ř í ­

p r a v u d o t i s k u . R u k o p i s j s m e t e d y p ř e p s a l i a p o d l e n a š i c h m o ž n o s t í

s p o l u s p r v n í č á s t í z k o r i g o v a l i a s j e d n o t i l i . Z á v ě r e č n o u 1 1 . k a p i t o ­

lu , k t e r o u M i r o s l a v Č e r v e n k a u ž n e s t a č i l a n i r o z e p s a t , n a s k i c o v a l a

p o d l e a u t o r o v ý c h i n t e n c í j e h o n e j b l i ž š í s p o l u p r a c o v n i c e K v ě t a

S g a l l o v á .

P ř i j a l i j s m e ú k o l v y d a v a t e l ů této p u b l i k a c e s v ě d o m í m , ž e j d e

o z á s a d n í d í lo, j í m ž se d o v r š u j e ce lož ivotn í a u t o r o v o ús i l í p o d r o b n ě

z m a p o v a t vývoj a c h a r a k t e r n o v o č e s k é h o v e r š e . V t o m t o s m y s l u

Kapitoly o českém verši n a v a z u j í na če tné a u t o r o v y p ř e d c h o z í s t u d i e

( v e s m ě s u v e d e n é v z á v ě r e č n é m s o u p i s u l i t e r a t u r y ) a s p o l u s n imi

v l a s t n ě p o k r ý v a j í ce lou r o z l o h u vývo je č e s k é h o v e r š e o d p o č á t k u

o b r o z e n í . M i r o s l a v Č e r v e n k a se v této své p o s l e d n í k n i z e t a k é vyrov­

n á v á s d o b o v ý m v ý v o j e m n a u k y o v e r š i v č e t n ě j e j í f o r m a l i z a č n í ten­

d e n c e , n e b o ť v z t a h v e r š e a j a z y k o v é h o m a t e r i á l u j e p r o v e r s o l o g i i

z á s a d n í . V ě ř í m e , ž e n e z b y t n á d á v k a o d b o r n o s t i n e o d r a d í š i r š í čte­

n á ř s k o u o b e c , p r o k t e r o u i tyto s p e c i a l i z o v a n é ú v a h y m o h o u p o s k y t ­

n o u t m n o h é z a j í m a v é o b e c n ě j š í p o d n ě t y , z p r o s t ř e d k o v a n é ž i vým

a u t o r o v ý m s ty lem a j e h o e s p r i t e m .

K v ě t e n 2 0 0 6 K v ě t a S g a l l o v á a J i ř í H o l ý

( 1 1 )

K a p i t o l a I . P r o z o d i e č e s k é h o p ř í z v u č n é h o v e r š e

Květě Sgallové

N a s t á v a j í c í v ý k l a d y m a j í b ý t v p r v n í č á s t i p o k u d m o ž n á r o z v r ž e n y

t a k , ž e o d r y s ů m e t r a a r y t m u s p o l e č n ý c h z p r v u v š e m , p a k m n o h a

v e r š o v ý m ú t v a r ů m b u d e m e s e s t u p o v a t k r y s ů m v íce s p e c i f i c k ý m .

P o m i n u - l i a n t r o p o l o g i c k é a k u l t u r o l o g i c k é ú v a h y o r y t m u , p e r i o d i ­

ci tě, e k v i v a l e n c i , č a s u t e x t u a p o d . ( s m í m t a k z a j i s t é uč in i t , p r o t o ž e

m ů j text nen í k o m p e n d i u m v e š k e r é t e o r i e v e r š e , a le s p e c i á l n í p r á c e

o m e t r i c e ) , v y v s t a n e j a k o p r v n í a p r o v š e c h n y v e r š o v é ú t v a r y s p o ­

lečné t é m a p r o z o d i c k é z á k l a d n y r y t m u : v t é č á s t i č e s k é h o b á s n i c t v í ,

k t e r o u s e t u h o d l á m z a b ý v a t , m a j í v š e c h n a m e t r a s p o l e č n é t o , ž e

j a z y k o v ý m i e lementy p o d ř í z e n ý m i r y t m i z a c i j s o u v j e j i c h p ř í p a d ě

p r i m á r n ě p ř í z v u k a s l a b i k a .

„ R y t m i z a c í " m í n í m n a d m ě r n é u s p o ř á d á n í n ě k t e r ý c h z v u k o v ý c h

e l e m e n t ů j a z y k a , j e ž j e p o d k l a d e m k o n s t i t u c e r y t m u j a k o t v a r u .

S p e c i f i č n o s t r y t m i c k é h o t v a r u m e z i o s t a t n í m i t v a r y z á l e ž í v t o m , že

j e h o p o d s t a t o u j e r o z v r ž e n í t e x t u v j e h o č a s o v é m p r ů b ě h u n a ú s e k y ,

k t e r é d í k y s v é m u o b d o b n é m u u s p o ř á d á n í j s o u v n í m á n y j a k o e k v i v a ­

lentní: v š e c h n y j s o u r e a l i z a c e m i téhož v z o r c e . N o t a b e n e , ž e s p o l e č ­

n ý v š e m ú s e k ů m j e v p r v é ř a d ě v z o r e c , j e h o ž s m y s l ů m p ř í s t u p n é r e a -

(13)

l i z a c e s e n a v z á j e m t ř e b a i z n a č n ě liší. T a k a d hoc z k o n s t r u o v a n é

ř á d k y

J á z o u f a l e j s e m s i p ř á l m o d r ý květ

a

N e p ř i j d e s p á t v d ů m b l a h o s l a v e n ý c h

j s o u o b ě n a v z á j e m e k v i v a l e n t n í m i p ř í p a d y m u ž s k é h o č t y ř s t o p é h o

j a m b u , z a l o ž e n é h o n a u s p o ř á d á n í p ř í z v u k ů , a č k o l i p ř í z v u k y j s o u

r o z m í s t ě n y v k a ž d é z n ich d o c e l a j i n a k (z h l e d i s k a p r o t i k l a d u p ř í -

z v u č n á / n e p ř í z v u č n á se v n ich s h o d u j í j e n 3. a 9. s l a b i k a ) .

O p a k o v á n í ú s e k ů r e a l i z u j í c í c h týž v z o r e c m á dvo j í d ů s l e d e k . Z a

p r v é je to — ve v ě d o m í v n í m a t e l e — vzn ik r y t m i c k é h o i m p u l z u , t j . oče­

k á v á n í , ž e p o ř a d ě s h o d n ě u s p o ř á d a n ý c h ú s e k ů b u d e n á s l e d o v a t

ú s e k z a s e t a k u s p o ř á d a n ý . Z a d r u h é , a k u m u l a c í z k u š e n o s t í s ú s e k y

t a k o v é ř a d y v z n i k á u v n í m a t e l e k o m p l e x n í , u ž a t e m p o r á l n í r y t m i c k ý

d o j e m z t e x t u j a k o c e l k u , d o j e m z a h r n u j í c í p o v ě d o m í j a k o r y s e c h

u s p o ř á d á n í , j e ž m á text s p o l e č n é s j i n ý m i texty ( i n v a r i a n t y v e r š e ) ,

t a k o r y s e c h p r o d a n ý text ( s o u b o r t e x t ů ) s p e c i f i c k ý c h ( v a r i a n t y , ryt­

m i c k ý s ty l ) .

Z d á n l i v ě s a m o z ř e j m é t v r z e n í o p ř í z v u k u a s l a b i c e v y ž a d u j e v p o ­

m ě r e c h č e s k é t e o r i e v e r š e m n o h o d o p l ň k ů a k o m e n t á ř ů , n e b o ť n a

z á k l a d n í p r o z o d i c k é o t á z k y s e u n á s u ž d l o u h o o d p o v í d á z b ě ž n ě ,

n e k o n z i s t e n t n ě i p r o s t ě n e s p r á v n ě . Ani m n ě o v š e m n e m ů ž e j í t než

o tezov i té v y j a s n ě n í j e d n o h o m o ž n é h o s t a n o v i s k a , t o h o , co p ř i uží­

v á n í p r o z o d i c k ý c h p o j m ů chci mít n a mys l i .

1 . 1 P r o z o d i c k á t y p o l o g i e

R e č o p ř í z v u k u a s l a b i c e ř a d í n o v o č e s k ý v e r š m e z i s y l a b o t ó n i c k é

p r o z o d i c k é s y s t é m y , z a t í m c o v e r š s t a r š í c h o b d o b í a f o l k l o r u j e

c h a r a k t e r i z o v á n j a k o s y l a b i c k ý . V l o g i c k y n e j p r o p r a c o v a n ě j š í

m n ě z n á m é t y p o l o g i i ( L o t z , 1 9 7 2 ) s e s l a b i ě n o s t b e r e z a s l o ž k u vy­

u ž i t o u ve v š e c h v e r š o v ý c h s y s t é m e c h , p ř i č e m ž v n ě k t e r ý c h z n i c h -

L o t z j e o z n a č u j e j a k o k o m p l e x n í — s e p r o ú č e l y r y t m u a k t i v i z u j e

n a v í c j e d n a z p r o z o d i c k ý c h o p o z i c : u r č i t ý d r u h s l a b i č n é h o t ó n u

p r o t i v š e m o s t a t n í m ( č í n š t i n a ) , č a s o v ě d e f i n o v a n á d é l k a s l a b i k y

p r o t i k r á t k o s t i ( ř e č t i n a , a r a b š t i n a ) , p ř í z v u č n o s t p r o t i n e p ř í z v u č -

n o s t i ( a n g l i č t i n a , n ě m č i n a ) . K d e t a k o v é p r o z o d i c k é o p o z i c e využ i­

t o n e n í ( n ě k d y a n i n e m ů ž e , n e b o ť n ic t a k o v é h o n e p a t ř í d o f o n o -

(14)

l o g i c k é h o s y s t é m u p ř í s l u š n é h o j a z y k a ) , z ů s t á v á s l a b i č n o s t a —

L o t z o v ý m s l o v e m — „ j e d n o d u c h ý " p r o z o d i c k ý s y s t é m ( f r a n c o u z ­

š t i n a ) .

S k v r n o u n a č i s to tné p r o s t o t ě této k l a s i f i k a c e j e b o h u ž e l to, ž e

n e d o k á ž e roz l i š i t m e z i s y l a b i c k ý m a t ó n i c k ý m s y s t é m e m : ten d r u h ý

se o b j e v u j e j e n j a k © n e s y s t é m o v ý s u p l e m e n t ve z m í n c e o s t a r o g e r ­

m á n s k é m v e r š i ; a t a k é s p e c i f i č n o s t a n t i c k é č a s o m í r y , p o č í t a j í c í p ř i ­

n e j m e n š í m v č á s t i s v ý c h m e t e r s p í š e s m ó r a m i než se s l a b i k a m i , je

o d k á z á n a d o d o d a t k ů .

P ř í č i n u této m e z e r o v i t o s t i v i d í m v t o m , že slabika, slabičnost tu

n e r e f l e k t o v a n é v y s t u p u j í v e d v o j í m v ý z n a m u . J e d n a k s e těmito ter­

míny p o u k a z u j e k n e s p o r n é s k u t e č n o s t i , že k t e r á k o l i z v ivedených

s u p r a s e g m e n t á l n í c h o p o z i c o p e r u j e n a s l a b i k á c h , m á u r č i t o u s l a b i k u

z a s v é h o nos i te le ; t o j e d o s t a t e č n ý d ů v o d , a b y s l a b i k a f u n g o v a l a v e

v šech s y s t é m e c h m e t r i c k é h o v e r š e . N ě c o j i n é h o j e v š a k s l a b i č n o s t ,

p o č e t s l a b i k j a k o c h a r a k t e r i s t i k a ú s e k ů , v n ichž s e n u m e r i c k y rea l i ­

zu je r y t m i c k á p e r i o d i c i t a . T a s a m o z ř e j m ě p ř í s l u š í j e n n ě k t e r ý m

s y s t é m ů m v e r s i f i k a č n í m a m ů ž e s tač i t k t o m u , a b y d v a j i n a k p o d o b ­

n é n a v z á j e m od l i š i la .

K p r v n í , u n i v e r z á l n í f u n k c i s l a b i k y p o z n a m e n e j m e , že ve v e r š í c h

n e m e t r i c k ý c h , j a k o j e vo lný v e r š a ú t v a r y p ř e c h o d n é , s e a k t i v i z u j í

j i né o p o z i c e s u p r a s e g m e n t á l n í c h r y s ů , volněj i s p j a t é s e s l a b i k o u ,

totiž o p o z i c e k o n s t i t u u j í c í ú t v a r y i n t o n a č n í ; t y j s o u v š a k p ř í t o m n y

i v e v e r š í c h m e t r i c k ý c h , p o u z e t a m c o d o n á p a d n o s t i u s t u p u j í o n ě m

z v u k o v ý m s l o ž k á m , j e ž byly u v e d e n y výše v t e x t u (viz M u k a ř o v s k ý ,

2 0 0 1 [ 1 9 3 3 ] ; L o t z p í š e d o s t n e u r č i t ě o „ s y n t a k t i c k ý c h r á m c í c h " věty,

f r á z e , s l o v a ) . J e t e d y s p e c i á l n í z p ů s o b i n t o n o v á n í o n o u v e r š o v o u uni­

v e r z á l u , k t e r o u by L o t z — s o m e z e n í m na v e r š m e t r i c k ý — r á d ident i­

f ikova l se s y l a b i ě n o s t í .

Z toho všeho n á m v y c h á z í typolog ie a t a b u l k a , k t e r á o p r o t i L o t z o -

v u členění j e d a l e k o m é n ě e legantní , o b s a h u j e p r á z d n á m í s t a , a le z a s e ,

j a k t o m u v t a k o v ý c h p ř í p a d e c h b ý v á , m á n a v í c n ě j a k o u k a p a c i t u

p r o z a h r n u t í v e r s o l o g i c k ý c h s k u t e č n o s t í , k t e r é p r o s a m o u e l e g a n c i

by ly o p o m e n u t y .

(15)

opozice suprasegmentálních příznaků

nefunguje přízvučná /

nepřízvučná

dlouhá /

krátká

určitý tón /

ostatní tóny

počet

slabik

funguje sylabický sylabotónický časoměrný

(lyrické strofy)

tónový

počet

slabik nefunguje — tónický časoměrný

(móry)

—

S t r i k t n í v y m e z e n í n a b í z e n á t a b u l k o u p l a t í o v š e m i z d e s p í š e j e n

p r o p o t ř e b y t a b u l k y . O t e n d e n c e a f a k u l t a t i v n í jevy, j a k o j e n a p ř .

r ý m , se v n í s t e j n ě j a k o v j i n ý c h p o d o b n ý c h k l a s i f i k a c í c h n e m ů ž e

d b á t , a j a k o n a d b y t e č n á by se v n í j e v i l a i n t o n a c e j a k o r y t m i c k ý čini­

tel (v iz výše n a s . 15) : m u s e l a b y s e n e p r o m ě n n ě z a p i s o v a t v e v š e c h

k o l o n k á c h ; m í r a j e j í h o p o d í l u n a v y m e z e n í v e r š e j e o v š e m ve l ice r o z ­

m a n i t á .

1 . 2 S y l a b i c k é a t ó n i c k é

O v á z e s y l a b i c k é a o v á z e p ř í z v u k o v é s l o ž k y v č e s k é s y l a b o t ó n i c k é

v e r s i f i k a c i s o u d í n ě k t e ř í t a k , ž e p r v n ě j m e n o v a n á j e p r i m á r n í c o d o

v ý z n a m u , a m a j í p r o to a r g u m e n t y s t r u k t u r n í i h i s t o r i c k é p o v a h y .

S t r u k t u r n í r o z b o r p r á v e m p o u k a z u j e k p o m ě r n ě o m e z e n é ú l o z e p ř í -

z v u k u i v s y l a b o t ó n i c k é n o r m ě č e s k é h o p ř í z v u č n é h o v e r š e (s i lné

p o z i c e v e r š e n e j s o u z á v a z n ě o b s a z o v á n y p ř í z v u č n ý m i s l a b i k a m i ) ;

h i s t o r i c k é f a k t y n a v í c s v ě d č í o t o m , že t e n d e n c i k j i s t é m u u s p o ř á d á ­

ní p ř í z v u k ů j e v í i s t a r o č e s k ý a f o l k l o r n í v e r š s y l a b i c k ý ( J a k o b s o n ,

1 9 9 5 [ 1 9 3 4 ] ; Č e r v e n k a - S g a l l o v á , 2 0 0 1 ) ; D o b r o v s k é h o z a k l a d a t e l ­

s k ý z á s a h z r o k u 1 7 9 5 lze p r ý t e d y vyložit j a k o p o u h é u z á k o n ě n í

toho, c o u ž l a t e n t n ě by lo o d e d á v n a p ř í t o m n o . L z e p r ý t e d y v e r š celé­

h o č e s k é h o b á s n i c t v í p o c h o p i t j a k o j e d i n ý ce lek. T e n t o ce lek, d o d e j ­

m e , m ů ž e o v š e m b ý t p o u z e v e r š e m s y l a b i c k ý m , p r o t o ž e n i k d o n e m ů ­

že t r o c h e j s k é t e n d e n c e ve f o l k l o r n í poez i i a v l i t e r á r n í t v o r b ě p ř e d

r o k e m 1 7 9 5 v á ž n ě p o k l á d a t z a s y s t é m o v ý r y s . J d e j a s n ě o zá lež i tos t i

d o b o v é h o i i n d i v i d u á l n í h o r y t m i c k é h o s t y l u , což p r o k a z u j e z n a č n á

(16)

v a r i a b i l i t a j e v u . P r o h l á s i t t u t r o c h e j s k o u t e n d e n c i z a s y s t é m o v o u b y

by lo s te jně n e o p r á v n ě n é , j a k o k d y b y c h o m z a s o u č á s t s y l a b o t ó n i c k é -

ho systému označ i l i s h o d u h r a n i c e v e r š e s m e z i v ě t n ý m p ř e d ě l e m .

J e d i n ý m s p o l e č n ý m r y s e m v š e c h e p o c h a v r s t e v č e s k é h o v e r š e j e j e š t ě

t a k n e j s p í š p r á v ě využ i t í p o č t u s l a b i k p r o v y m e z e n í z á k l a d n í h o ryt­

mického ú s e k u .

P r v n í , s t r u k t u r n í a r g u m e n t p r o p r i m á r n o s t s y l a b i s m u v č e s k é m

s y l a b o t ó n i c k é m v e r š i j e r e l e v a n t n í z h l e d i s k a n e s m í r n ě z á v a ž n é o t á z ­

ky, a to je p o s t a v e n í n o v o č e s k é h o p ř í z v u č n é h o p r o z o d i c k é h o sys té­

mu mez i v š e m i o s t a t n í m i s y l a b o t ó n i c k ý m i v e r s i f i k a c e m i . Ty tot iž

p ř e d s t a v u j í z n a č n ě r o z r ů z n ě n é u s k u p e n í , r o z r ů z n ě n é p r á v ě p o d l e

toho, j a k m o c n ě se v té k t e r é z n i c h u p l a t ň u j í o b a z á k l a d n í nos i te lé

r y t m u , s y l a b i s m u s a p ř í z v u k o v á o r g a n i z a c e (Levý, 1 9 6 2 , s h r n u t í

Levý, 1 9 6 3 : 191—192; L e v é h o ú v a h y o i z o c h r o n i s m u t a k t ů j s o u

n e n u t n o u s o u č á s t í té to k o n c e p c e a j á j e n e c h á v á m s t r a n o u ) . Z d ů v o ­

dů, j i m ž s e b u d e m e v ě n o v a t p o z d ě j i , č e s k ý v e r š sdí l í s e v š e m i s lo­

v a n s k ý m i v e r s i f i k a c e m i f a k u l t a t i v n o s t p ř í z v u k ů n a s i lných p o z i c í c h

( n e p ř í t o m n o s t p ř í z v u k u t a m t é ž j e s ice v e v š e c h v e r s i f i k a c í c h m o ž n á ,

a le v a n g l i c k é m a n ě m e c k é m v e r š i j e to už p ř í z n a k o v ý , b y ť z d a l e k a

ne vý j imečný j e v ) a n a o p a k s v e r š e m a n g l i c k ý m a n ě m e c k ý m má s p o ­

lečný p o m ě r n ě l i b e r á l n í v z t a h k p ř í z v u č n ý m s l a b i k á m n a p o z i c í c h

s l a b ý c h ( p ř i č e m ž j i n d e i u n á s j d e o v š e m n a p r o s t o u p ř e v a h o u o př í-

z v u k y s lov j e d n o s l a b i č n ý c h ) . T o t o v š e o b e c n ě vo lně j š í p o j e t í p ř í z v u -

k o v é o r g a n i z a c e v e r š e , n o t a b e n e , s e n i j a k n e d o t ý k á s l a b i č n é h o

r o z s a h u ; ten n a o p a k v e v ý z n a m n ý c h v e r s i f i k a c í c h s m o h u t n ý m

u p l a t n ě n í m p ř í z v u k u j e v íce než v češ t ině v y s t a v e n k o l í s á n í , k t e r é se

t a m e v i d e n t n ě n e d o t ý k á p o d s t a t y r y t m u ( t ř í s l a b i č n é s t o p y v angl ic­

k é m j a m b u ) . Z t o h o v š e h o v y p l ý v á , že na p o m y s l n é o s e mez i domi­

nuj íc í p ř í z v u č n o s t í a d o m i n u j í c í s l a b i č n o s t í , o s e , na niž s i mxižeme

m o d e l o v ě p r o m í t n o u t v š e c k y s y l a b o t ó n i c k é v e r s i f i k a c e , j e v e r s i f i k a -

c e n o v o č e s k á , p ř i vš í n e z m ě r n é z á v a ž n o s t i p ř e s u n u i n i c i o v a n é h o

D o b r o v s k ý m , b l íže s y l a b i c k é m u konc i .

P o d í l í se na t o m v češ t ině i v y s o k á s t a b i l i t a f o n e t i c k é h o ú t v a r u ,

k t e r é m u ř í k á m e s l a b i k a . V č e š t i n ě , j a k z n á m o , o p o z i c e p ř í z v u č n ý c h

a n e p ř í z v u č n ý c h s l a b i k j e o p r o t i j i n ý m j a z y k ů m s p í š e s l a b á : nepř í -

z v u č n o s t s l a b i k y n e o v l i v ň u j e a n i j e j í t r v á n í e a j u ' j e j í k v a l i t u ; v e s r o v ­

n á n í s r u š t i n o u n e b o a n g l i č t i n o u jen/«daleko ř i d ě e j i j s m e ve s p i s o v n é

v ý s l o v n o s t i n a p o c h y b á c h , ko l ik n ě j a k é s lovo n e b o s k u p i n k a s lov m á

s l a b i k .

N i c m é n ě j s o u tu i j i n é jevy, v ú v a h u d o s u d n e p ř i j í m a n é , p ř e s t o ž e

j s o u t a k é r e l e v a n t n í . J s o u t o zá lež i tos t i p r a g m a t i c k é p o v a h y , s p j a t é

s o d p o v ě d í na o t á z k u , co u ž i v a t e l é (sit v e n i a v e r b o ) s y l a b o t ó n i c k é h o

s y s t é m u , b á s n í c i a č t e n á ř i , p o v a ž u j í z a č e s k ý p ř í z v u č n ý v e r š . Vědo­

mě n e v ě d o m ě se p ř i t o m ř í d í j e d i n ý m k r i t é r i e m , a to — o p r o t i s y l a b i s -

inu - zá lež í v t o m , že na m í s t ě h o m o g e n n í ř a d y p o z i c , p l a t n ý c h j e n

s v ý m p o č t e m (viz níže o d d . 1.3), v e r š o v a n ý text n a b í z í v n í m a t e l i j a k o

svů j z á k l a d n í v z o r e c ř a d u p r a v i d e l n ě s e s t ř í d a j í c í c h p o z i c s i lných

a s l a b ý c h . Tyto d v a t y p y p o z i c (míst ve v e r š i o d p o v í d a j í c í c h j e d n é

s l a b i c e ) j s o u p o m ě r n ě o s t ř e od l i šeny s v ý m n o r m a t i v n í m ( p ř e s všech­

ny o d c h y l k y ) v z t a h e m k p ř í z v u č n ý m a n e p ř í z v u ě n ý m s l a b i k á m řeči .

N e j e n p o č e t p o z i c , a le i r o z v r ž e n í p o z i c s i lných a s l a b ý c h v ry tmic­

k é m č lenu ( v e r š i ) s e s t á v á k r i t é r i e m p ř í p u s t n o s t i ú s e k ů řeč i v d a n é m

t e x t u . P o č t ů i z p ů s o b ů r o z v r ž e n í p o z i c j e s a m o z ř e j m ě v íce, k a ž d é

„ m e t r ů m " , j a k t o t r a d i č n ě n a z ý v á m e , t o j e s t k a ž d á m í r a r y t m i c k é

e k v i v a l e n c e v e r š ů , má v t o m t o o h l e d u své v l a s t n í p a r a m e t r y .

L z e p o k l á d a t z a n e s p o r n é , ž e v y ř a z e n í p ř í z v u k o v é s ložky, j m e ­

n o v i t ě n e p l a t n o s t z á k a z u p ř í z v u k ů v í c e s l a b i č n ý c h s lov n a s l a b ý c h

p o z i c í c h , o d p ř e l o m u 18. a 19. s to let í z n a m e n á p ř e c h o d t a k t o p o s t i ­

ž e n é h o t e x t u d o o b l a s t i s y l a b i c k é h o v e r š o v á n í . U v o l n ě n í p r a v i d e l

0 r o z l o ž e n í p ř í z v u k ů se v p r v n í p ů l i 19. s to let í , v d o b ě Č e l a k o v s k é -

h o a E r b e n a , p r e z e n t o v a l o j a k o r e v i z e D o b r o v s k é h o s y s t é m u a p ř e ­

c h o d k e v z o r u l i d o v é p í s n ě , n e h l e d ě n a t r v a l e p ř í t o m n ý re l ik t sy la­

b o t ó n i c k é h o p o z a d í v p o v ě d o m í ú č a s t n í k ů b á s n i c k é k o m u n i k a c e .

R y t m i c k é p o v ě d o m í v d r u h é p ů l i s to le t í v š a k b r a l o n e j e n český, a le

1 p o l s k ý s y l a b i c k ý v e r š j a k o n e d o k o n a l ý s y l a b o t ó n i s m u s s če tnými

v a d a m i ; s y l a b i c k ý v e r š b y l i n f e r i o r n í z á l e ž i t o s t í a D u r d í k ( 1 8 8 1 :

3 4 1 a d . ) n e v á h á v t o m t o o h l e d u n a ř í k a t i n a d p r i m i t i v i s m e m v e r š e

f r a n c o u z s k é h o . O d m á j o v s k é h o n á v r a t u k p ř e s n é m u p ř í z v u č n é m u

v e r š i j s o u p a k o d c h y l k y o d e l e m e n t á r n í p ř í z v u k o v é o r g a n i z a c e —

n e m l u v í m p ř i r o z e n ě o v e r š i v o l n é m a f o r m á c h p ř e c h o d u k n ě m u -

p o m ě r n ě v z á c n ý m j e v e m , a v ž d y s e s t y l i s t i c k ý m i n a r á ž k a m i n a l ido­

v o u poez i i ( Š r á m e k , R e y n e k ) . P o r u š e n í p ř í z v u k o v é o r g a n i z a c e b y

v č e s k é m s y l a b o t ó n i c k é m v e r š o v á n í b y l o c h á p á n o j a k o p ř e c h o d

k s y l a b i c k é m u s y s t é m u , v n ě k t e r ý c h t e x t e c h u n d e r g r o u n d o v é p o e z i e

(18)

j e t o d e m o n s t r o v a n é o p o v r h o v á n í p r a v i d l y n e b o o s t e n t a t i v n í ne-

u m ě l o s t .

N a p r o t i t o m u n e s č e t n é s y s t e m a t i c k é o d s t u p y o d i z o s y l a b i s m u

ř á d e k p r o v á z e j í c í p ř í z v u č n ý v e r š o d s a m é h o j e h o v z n i k u n i k d y

n e p ř i m ě l y a u t o r y a č t e n á ř e t a k o v ý c h t e x t ů , a b y p ř e s t a l i p o k l á d a t

verš těchto t e x t ů z a d o b ř e s y l a b o t ó n i c k ý . ( N e m á m s a m o z ř e j m ě n a

mysl i p r a v i d e l n ě č i n e p r a v i d e l n ě r o z l o ž e n é k o l í s á n í v r o z s a h u j e d n é

s lab iky, s p j a t é s k a t a l e k t i k o u a b ě ž n é už n a p ř . v s y l a b i c k é b a r o k n í

lyr ice, ani p e r i o d i c k y s e o p a k u j í c í k o n f i g u r a c e r ů z n o s l a b i č n ý c h

v e r š ů , k t e r é se pod í l e j í na v ý s t a v b ě strofy a d o s p í v a j í k s y l a b i c k é m u

v y r o v n á n í n a j e j í ú r o v n i . ) V m i m o ř á d n ě d ů l e ž i t é m s o u b o r u r ů z n o -

s t o p ý c h t r o c h e j ů r a n é h o o b r o z e n í k r o m ě b a j e k a d e k l a m o v á n e k

( S g a l l o v á , 1 9 6 7 ) f iguru j í e p i c k é o k t á v y H n ě v k o v s k é h o Děvína ( Č e r ­

v e n k a , 1 9 9 3 b ) . V 19. sto let í b y l o b ě ž n é n a p ř . t r a k t o v á n í p ě t i s t o p é h o

j a m b u j a k o ú t v a r u o 1 0 - 1 3 s l a b i k á c h . N e d b á n í o n ě j a k o u t u s l a b i k u

v d l o u h ý c h v e r š í c h není n ič ím vý j imečným. I na k r á t k é v e r š e se to š í ř í

v 20 . stolet í , viz n a p ř . n e p r a v i d e l n ě r ů z n o s l a b i č n é s t r o f i c k é j a m b y

r a n é lyr iky V. H o l a n a , s m a s o v ý m p o k r a č o v á n í m v n á s l e d u j í c í c h

g e n e r a c í c h , n a p ř . u O r t e n a , M i k u l á š k a , S i k t a n c e a d e s í t e k j i n ý c h .

S p o l e č n ý m j m e n o v a t e l e m v š e c h těchto z n a č n ě r o z m a n i t ý c h r e a l i z a c í

j e d ů s l e d n ě z a c h o v á v a n á a l t e r n a c e s l a b ý c h a s i lných p o z i c , b e z ohle­

d u n a r o z s a h r y t m i c k é j e d n o t k y ; ž e t o n e m u s í b ý t j e n a l t e r n a c e

d v o u d o b á , p r o k a z u j e — t e n t o k r á t už s p í š e a t y p i c k ý — p ř í p a d B e z r u -

čových v o l n ý c h d a k t y l ů . J a k m i l e j e t a t o p o d m í n k a , tedy p o d m í n k a

p r a v i d e l n é a l t e r n a c e s i lných a s l a b ý c h p o z i c , p o r u š e n a , d o s t á v á m e

se do s féry p ř e c h o d n ý c h ú t v a r ů n e b o p ř í m o k v o l n é m u v e r š i .

B o h a t á p r o d u k c e a s y l a b i c k ý c h s y l a b o t ó n i c k ý c h v e r š ů p r o k a z u j e ,

že s i lze p ř e d s t a v i t s y l a b o t ó n i s m u s b e z s y l a b i s m u ( t j . r y t m i c k y fun­

guj íc ího p o č t u s l a b i k v e v e r š i ) , n ikol i v š a k b e z u s p o ř á d á n í p ř í z v u k ů

d i r i g o v a n é h o r o z l o ž e n í m s i lných a s l a b ý c h p o z i c . S n a d tento j e d n o ­

d u c h ý z á v ě r n e b u d e o h r o ž e n k o n s t a t o v á n í m , ž e t a k é n a o k r a j i sy la-

b i c k ý c h v e r s i f i k a c í se s e t k á m e s ú t v a r y bez p e v n é h o p o č t u s l a b i k ve

verš i , a ť j e t o s t ř e d o v ě k ý b e z r o z m ě r n ý v e r š , n e b o f r a n c o u z s k ý a pol­

ský r ů z n o s l a b i ě n ý v e r š , z n ě h o ž j e o s t a t n ě r ů z n o s l a b i č n ý t r o c h e j

p u c h m a j e r o v s k ý c h b a j e k g e n e t i c k y o d v o z e n . K ř i k l a v ý p r o t i m l u v

p o j m e n o v á n í „ a s y l a b i c k ý s y l a b i c k ý v e r š " s e d á z m í r n i t tezí, ž e uve­

dený ú t v a r k o m b i n u j e u s t á l e n é s y l a b i c k é míry, n e b o že - v č e s k é m

(19)

p ř í p a d ě - d i s p o n u j e p ř e v a ž u j í c í m s y l a b i c k ý m j á d r e m . V k a ž d é m

p ř í p a d ě z ů s t á v á s k u t e č n o s t , ž e p ř i l a f o n t a i n o v s k ý c h r ů z n o s l a b i č -

n ý c h t e x t e c h j e s i lný poc i t „ v o l n o s t i " , p ř e c h o d u z a h r a n i c e p r a v i d e l ­

n é h o v e r š o v á n í , z a t í m c o v p ř í z v u č n é m r ů z n o s l a b i č n é m v e r š i , s p o j u ­

j í c í m n e s t e j n ě r o z s á h l é , a le p ř í z v u k o v ě s t e j n ě u s p o ř á d a n é úseky, j e

tento poc i t d a l e k o s l a b š í . L i k v i d a c e p ř í z v u k o v é h o ř á d u b y n a o p a k

z n a m e n a l a — a l e s p o ň v r á m c i n o v o d o b é č e s k é v e r s i f i k a c e (a bez p o d -

m i ň o v a c í h o z p ů s o b u t o p l a t í o v e r s i f i k a c i n ě m e c k é , k d e t a k o v é ú t v a ­

ry už od 18. sto let í o p r a v d u e x i s t u j í ) - p ř e c h o d k v o l n é m u v e r š i .

1 . 3 S y l a b o -

P o k l á d e j m e p r o j e d n o d u c h o s t n a chví l i z a v ý c h o d i s k o n o r m u č e s k é ­

h o s y l a b o t ó n i c k é h o ( a t a k é s y l a b i c k é h o ) v e r š e , k t e r á e x i s t u j e n e z á ­

vis le n a k o n k r é t n í m t e x t u ( p ř e d j e h o v y t v á ř e n í m a v n í m á n í m ) j a k o

s o u č á s t l i t e r á r n í h o p o v ě d o m í ú č a s t n í k ů l i t e r á r n í k o m u n i k a c e . E l e ­

m e n t á r n í s l o ž k o u t a k o v é n o r m y j e p e v n ý p o č e t p o z i c ( P ) v e v e r š i

a p ř í t o m n o s t m e t r i c k é h o p ř e d ě l u ( p ř ) p o d a n é m p o c t u p o z i c . T a k

n a p ř . č t y ř s t o p ý ž e n s k ý t r o c h e j ( a k t e r ý k o l i o s m i s l a b i č n ý v e r š v ů b e c )

j e p a r c i á l n ě p o p s á n s c h é m a t e m

P P P P P P P P p ř

U s lož i tě j š ích, v n i t ř n ě j e š t ě d á l e r o z č l e n ě n ý c h v e r š ů , j a k o j e pol­

s k ý j e d e n á c t i s l a b i č n í k n e b o č e s k ý a l e x a n d r i n , b u d e z n a č k a p ř

z a p s á n a ne jen n a k o n c i ř a d y , a le u j e d e n á c t i s l a b i č n í k u t a k é p o

p á t é m P, u a l e x a n d r i n u po P š e s t é m . S y l a b i c k o u n o r m u p a k vy já­

d ř í m e j e d n o d u c h ý m k o r e s p o n d e n č n í m p r a v i d l e m

P = : N , p ř = : /,

k d e =: z n a m e n á „ o d p o v í d á " , N z n a m e n á „ l i b o v o l n o u s l a b i k u " a / zna­

m e n á „mez i s lovn í p ř e d ě l " . Ve formulac i bez z n a č e k lze od toho odvo­

dit p o p i s p r v n í k o n s t a n t y s y l a b i c k é h o a s y l a b o t ó n i c k é h o r y t m u :

K l : Každé pozici schématu odpovídá jedna a jen jedna slabika.

Č t e n á ř i s vý lučně č e s k o u z k u š e n o s t í s verš i se to b u d e z d á t n a p r o s ­

to s a m o z ř e j m é , a le š i rš í p e r s p e k t i v a tu r o z e z n á speci f ický rys s k u p i n y

vers i f ikac i (včetně české ) , k t e r ý je odl išu je od vers i f ikac i typu angličti­

ny, k d e čistě sy lab ický v e r š j e vý j imkou n e o d p o v í d a j í c í p o v a z e j a z y k a

a v s y l a b o t ó n i c k ý c h ř á d k á c h je m o ž n é o b s a z e n í poz ice d v ě m a s l a b i k a -

(20)

nu. T a k n a p ř . H a l l e a K e y s e r p o k l á d a l i za nutné z a b u d o v a t do svých

k o r e s p o n d e n č n í c h p r a v i d e l pě t i s topého j a m b u tuto m o ž n o s t j a k o kom­

plexnějš í a l ternat i vu n o r m á l n í h o v z t a h u j e d n a poz ice = : j e d n a s l a b i k a

(a naraz i l i p ř i t o m na z n a č n é obt íže; viz H a l l e - K e y s e r , 1 9 7 1 : 169; též

např. Weismiller, 1 9 § 9 ) . V češt ině n a o p a k p ů s o b n o s t tohoto p r a v i d l a

není o s l a b e n a ani v d a k t y l u , k d e dvě s l a b é poz ice v r á m c i „ s t o p y " j s o u

rea l i zovány j e d i n o u s l a b i k o u velice v z á c n ě (včetně B e z r u c e ) . N e d o d r ­

žení s y l a b i s m u tu z n a m e n á p ř e c h o d k dakty lotroche j i . (O spec iá ln ím

p ř í p a d u z a k o n č e n í a k a t a l e k t i c k é h o verše viz 5.2. )

J e š t ě s a m o z ř e j m ě j i t o v y p a d á s e z n a č k o u p ř n a k o n c i m e t r i c k é h o

v z o r c e a — v j a z y k o v é r e a l i z a c i — s k o r e s p o n d u j í c í m m e z i s l o v n í m p ř e ­

dělem:

K2: Po určeném počtu pozic následuje mezislovní předěl.

F o r m u l a c e této k o n s t a n t y n e c h c e j e n m a r g i n a l i z o v a t bizardérie

typu

N a o s t r o v ě C a p r i

sedě l s t a r ý p a p r i

k a ,

a le p ř e d e v š í m m á z a ú k o l p ř e k o n a t n a i v i t u v ý r o k ů , j a k o j e „ V sy la-

b i c k é m v e r š i j e r y t m u s d á n p o č t e m s l a b i k v e v e r š i " . T o s n a d p o s l o u ­

ž í v p r v n í m p ř i b l í ž e n í , a le p ř i b l i ž š ím p o h l e d u je nevyhovu j íc í . Verš

j e t u d e f i n o v á n p o č t e m s l a b i k a p o č e t s l a b i k v e r š e m . P o l o i r o n i c k y j e

t o o d h a l e n o v j e d n é t e o r e t i c k é p r á c i , k d e s e p r a v í : v e r š j e t o l i k a s l a -

bičný, ko l ik m á s l a b i k .

Ř e š e n í v idím v tom, že z a č n e m e u p r o m l u v y ( textu) . S y l a b i c k ý

systém (včetně sy lab ické s ložky v s y l a b o t ó n i s m u ) p ř e d s t a v u j e t a k o v é

rytmické u s p o ř á d á n í promluvy, k d e p o k a ž d é n-té s lab ice z á v a z n ě

n á s l e d u j e mezis lovní předě l . ( P ř i s trof icky u s p o ř á d a n é m k o m b i n o v á n í

r ů z n o s l a b i č n ý c h ú s e k ů s e v ý r a z „ p o k a ž d é n-té s l a b i c e " r ů z n ý m způ­

s o b e m k o m p l i k u j e , a le to p r o tuto chvíli p o n e c h m e s t r a n o u . ) Toto

začlenění mezis lovního p ř e d ě l u d o definice s y l a b i s m u j e z á r o v e ň výra­

zem j i s tého p ř í s t u p u k ř e š e n í m e r i t o r n í c h p r o z o d i c k ý c h o tázek . Členě­

ni mezis lovními p ř e d ě l y nebol i f r á z o v á n í by lo v m o d e r n í české metr ice

funkčně s p o j o v á n o s vyšš ími r o v i n a m i r y t m i c k é o r g a n i z a c e a p o k l á d á ­

n o z a n á s t r o j o r g a n i z a c e s y l a b o t ó n i c k é h o v e r š e ; m y s e j e p o k o u š í m e

(21)

vrát i t t a m , k a m p o d l e n a š e h o n á z o r u o r g a n i c k y nálež í — mezi nástro j f

o r g a n i z a c e sy lab ického verše a s y l a b i c k é s ložky v e r š e sy labotón ického.

S y l a b i c k á k o n s t a n t a K 2 j e p r o s y l a b i c k ý v e r š r o z h o d u j í c í , ale

p r a k t i c k y n i k d y s a m a o s o b ě k v y m e z e n í v e r š e n e p o s t a č u j e . K d y b y ­

c h o m vše p o n e c h a l i j e n n a ní, v y p a d a l o b y t o v p r a x i t a k , j a k t o

d e m o n s t r u j e r y t m i c k ý e x p e r i m e n t m o d e r n í h o b á s n í k a :

V t ra to l i š t i s p a d a n é h o l istí, v k l e s a j í c í m

R á n u a m l z e , j a k o v b l í z k u b á s n í P o e o v ý c h ,

O t e v ř e n á o k n a mez i k o r n a t ý m i

Větvemi k a š t a n ů s u n a v e n ý m i t v á ř e m i

V y h r a b u j í c í m i r o z t ř e s e n ý m a o č i m a

C h u c h v a l c e n e s p o t ř e b o v a n é h o s p á n k u ,

V t ra to l i š t i s p a d a n é h o l ist í a p í s k o t u

K o s a , č e k a l j s e m a n a s l o u c h a l r a n á m z protější

Z d i , n a d á v k á m vozky, j e h o ž v ů z u v á z l

V b l á t ě l i s t o p a d o v é ces ty [ . . . ]

( J . K o l á ř , L i m b a j i n é b á s n ě , 1 9 4 6 )

R y t m i c k ý p ů d o r y s j e u r č e n m e z i s l o v n í m i p ř e d ě l y v ž d y d v a k r á t

po č t r n á c t é a j e d n o u po d v a n á c t é s l a b i c e , a povš imne- l i s i t o h o p o e -

tolog, v e d e n g r a f i c k y v y z n a č e n ý m i v e r š o v ý m i p ř e d ě l y , s o t v a t o lze

o č e k á v a t o d b ě ž n é h o č t e n á ř e ; a n e p o v š i m n u t á p r a v i d e l n o s t (č ímž

n e n í ř e č e n o , ž e m u s í být r a c i o n á l n ě a r t i k u l o v á n a ) p ř i r o z e n ě n e m ů ž e

b ý t z d r o j e m r y t m i c k é h o p r o ž i t k u , b á s e ň s e b ě ž n ě v n í m á j a k o p s a n á

s t r o f i c k ý m v o l n ý m v e r š e m , a d o k u d m i n e n a p a d l o s p o č í t a t s i n a p r s ­

t e c h s lab iky , v n í m a l j s e m j i t a k i j á . M e z i s l o v n í c h p ř e d ě l ů j e v k a ž ­

d é m t e x t u s p o u s t a , a k f a v o r i z a c i deví t i z n ich, k d y ž ve t ř e c h s l o k á c h

n a š e h o c i t á t u j e j i c h 4 7 , p ř i p o m ě r n ě r o z s á h l ý c h r o z e s t u p e c h m e z i

r e l e v a n t n í m i p ř e d ě l y s a m a p e r i o d i c i t a z ř e j m ě n e s t a č í . J a k k o l i k o m ­

p l i k o v a n ý mohl být s p o r o tzv. č is tý s y l a b i s m u s ( S i e d l e c k i , 1 9 3 7 ;

Z a w o d z i ň s k i , 1 9 5 4 [ 1 9 3 6 ] ) , v y z d v i ž e n í j e n n ě k t e r ý c h p ř e d ě l ů k p lně­

n í r y t m i c k é f u n k c e s e d o s a h u j e r o z m a n i t ý m i z p ů s o b y j e j i c h p o s í l e n í

s h o d o u s n ě j a k ý m j i n ý m p ř í z n a k e m . P r á v ě t o h o s e K o l á ř v z d a l ,

a učin i l t a k ze s v é h o s y l a b i s m u cos i na z p ů s o b s o c h u m í s t ě n ý c h k d e s i

z a ř í m s o u k a t e d r á l y , p ř í s t u p n ý c h p o u z e b o ž í m u p o h l e d u ; n e b o

(22)

poh ledu s t a v i t e l e — v n a š í a n a l o g i i v e r s o l o g a , k t e r ý kvů l i p o p i s u s o c h

j e hotov vy lézt n a s t ř e c h u . P o k u d nen í tento p ř í z n a k p ř í t o m e n , j e t o

ovšem v y š š í p o s t a v e n í r y t m i c k y r e l e v a n t n í c h p ř e d ě l ů v h i e r a r c h i i

p r o m l u v o v ý c h p ř e d ě l ů . J e n p ř i b l i ž n ě m ů ž e m e n a d a n é m s t u p n i r o z ­

b o r u p o s t i h n o u t t u t o t e n d e n c i p r e f e r e n č n í m p r a v i d l e m :

P l : Mezi mezislovními předěly, jež se periodicky závazně opakují po určeném počtu pozic, se preferují mezislovní předěly posflené.

„ P o s í l e n í " p ř i t o m d e f i n u j e m e j a k o r e l a t i v n ě v y š š í p o s t a v e n í re le­

vantn ího p ř e d ě l u v h i e r a r c h i i p ř e d ě l ů p r o m l u v o v ý c h , d á l e r ý m , p ř í -

z v u k o v o u k l a u z u l i n e b o j i n é p o s t u p y .

Z P l mimo j i n é vyp lývá, že do r o z s a h u p r o m l u v o v ý c h ú s e k ů , vět­

ných část í a vět se z a v á d í s y l a b i c k ý modu l : j e j i ch s l a b i č n é r o z s a h y se

s táva j í n á s o b k y r o z s a h u ú s e k ů r y t m i c k ý c h ( Č e r v e n k a - S g a l l o v á ,

1997 [ 1 9 8 4 ] ) . N e m é n ě z á v a ž n ý m činitelem j e m i n i m a l i z a c e r o z s a h u

dá le neč leněné r y t m i c k é j ednotky , n e b o ť o p a k o v á n í i j e n mez is lovního

p ř e d ě l u po k a ž d é n a p ř . o s m é s lab ice se už s a m o o s o b ě — čistě na nume­

r ickém z á k l a d ě - m ů ž e s t á t p o s t ř e h n u t e l n ý m r y t m i c k ý m f a k t e m , což

neplat í n a p ř . o ř a d ě d v a n á c t i s l a b i č n é . (Z k r a b i c e t u ž e k as i d o k á ž e m e

na j e d n o h m á t n u t í p o s l e p u v y t á h n o u t p ř e s n ě pět tužek, a le ne už p ř e s ­

ně tř icet; a je-li p r a v d i v é p o d á n í o vynálezc i R e s s e l o v i , že p r ý to d o k á ­

zal, je to v y p r á v ě n í o f a n t o m u , ne o l i dské bytost i . ) S t ím je f u n k č n ě

totožné rozč lenění de lš ích ú s e k ů p o m o c í p e v n ě p o s t a v e n é h o mezis lov­

ního p ř e d ě l u n ě k d e b l í zko po lov iny v e r š e , k t e r é , n o t a b e n e , n e z a v á d í

i zometr ičnost c é z u r o u u s t a v e n ý c h p ů l v e r š ů , a le izometr i i opět ce lých

v e r š ů , j e j i chž o b d o b n á o r g a n i z a c e s e s t á v á v id i te lnou.

„ Z t v á r n ě n í v ě t n ý c h c e l k ů " „ p o m o c í p ř e s t á v e k ( p a u z ) " , t j . into­

n a č n ě z v ý r a z n ě n ý c h m e z i s l o v n í c h p ř e d ě l ů , j a k o ž i i n t o n a č n í c h p ř e ­

dělů p o u z e f a k u l t a t i v n í c h ( z v u k o v ě n e n u t n ě r e a l i z o v a n ý c h ) , s e

n a z ý v á f r á z o v á n í ( D o k u l i l a j . , 1 9 8 6 : 1 4 0 ) . F r á z o v á n í j a k o činitel ryt­

m i c k é o r g a n i z a c e j e i d e n t i c k é s o r g a n i z a c í r y t m i c k ý c h j e d n o t e k n a

z á k l a d ě p o č t u s l a b i k . P o d l e m é h o n á z o r u j e n v t o m t o s m y s l u - ve

s m y s l u o p r o t i z á m ě r ů m a u t o r a Základů, českého verše r o z h o d u j í c í m

z p ů s o b e m z ú ž e n é m - lze p ř i j m o u t J a k o b s o n ů v p o h l e d n a p r o z o d i c -

k o u z á k l a d n u č e s k é h o v e r š e , k d e ú l o h a „ f o n o l o g i c k é b á z e r y t m u " j e

p ř i s o u z e n a m e z i s l o v n í m u p ř e d ě l u ( J a k o b s o n , 1 9 9 5 [ 1 9 2 3 ] : 1 9 4 ) .

(23)

J a k o b s o n ů v n á z o r o v š e m vyžaduje p o d r o b n ě j š í d i s k u s i , a ta u ž p a t ř

do o d s t a v c ů o p ř í z v u k u .

1 . 4 - t ó n i c k é

J e d n o u z h l a v n í c h tezí J a k o b s o n o v ý c h Základů českého verše

( r u s k y 1 9 2 3 , č e s k á v e r z e 1 9 2 6 ) j e t v rzen í , ž e f o n o l o g i c k o u b á z í

r y t m u v č e s k é m v e r š i j e m e z i s l o v n í p ř e d ě l . V e f u n k c i b á z e r y t m u j e

J a k o b s o n o v i n e p ř i j a t e l n ý p ř í z v u k , k t e r ý v č e š t i n ě , j s a v á z á n n a

p o č á t e k s l o v a ( t j . n a m e z i s l o v n í p ř e d ě l ) , j e j e n „ m i m o g r a m a t i c k ý m

p n i v o d n í m e l e m e n t e m " r y t m i c k é h o u s p o ř á d á n í a „ n e n í vy tyčen

v j a z y k o v é m p o v ě d o m í " ( J a k o b s o n , 1 9 9 5 [ 1 9 2 3 ] : 1 9 4 ) .

D o s t b r z y p o vys loven í těchto n á z o r ů b y l a i n a s t r a n ě m o d e r n ě

o r i e n t o v a n ý c h b a d a t e l ů r e v i d o v á n a p ř e d s t a v a o t o m , ž e p o d m í n k o u

využ i t í n ě j a k é h o p r o z o d i c k é h o p r v k u p r o r y t m u s j e j e h o fonologic-

k á f u n k c e v J a k o b s o n o v ě s m y s l u ( M u k a ř o v s k ý , 1982 [ 1 9 3 1 ] ) ; změni­

lo se i p o n ě t í o f o n o l o g i c k ý c h ro l ích p ř í z v u k u p o z i č n ě v á z a n é h o

( J a k o b s o n o v y v l a s t n í p r á c e , z e j m é n a 1 9 6 2 [ 1 9 3 1 ] a 1 9 6 2 [ 1 9 3 7 ] ,

s h r n u t í o h l e d n ě m o n o s y l a b 1 9 6 4 ) .

P o t í ž í m , k t e r é J a k o b s o n o v i p o z d ě j i p ř i s t u d i u n o v o č e s k é h o v e r š e

d ě l a l o v y m e z e n í j e h o p r o z o d i c k é z á k l a d n y v Základech českého

verše, by b y l o m o ž n o v ě n o v a t o b š í r n ý a p o u č n ý r o z b o r . T a k v Po­

známkách k dílu Erbenovu ( J a k o b s o n , 1 9 9 5 [ 1 9 3 5 ] : 5 2 1 ) a u t o r s le­

d u j e „ r o z v r h s l o v n í c h přízvuku" v e Vrbě a Pokladu s t ím, že „ v e š ­

k e r á s l o v a o r t o t o n i c k á , tot iž s c h o p n á nés t i s a m o s t a t n ý p ř í z v u k , j s m e

t u i n t e r p r e t o v a l i j a k o p ř í z v u č n á " . J d e s a m o z ř e j m ě o v š e c h n a více-

s l a b i č n á s l o v a , a l e t a k é o v e š k e r á m o n o s y l a b a k r o m ě n o t o r i c k ý c h en-

kl i t ik t y p u s e , bych, tě a p o d . , t a k ž e s touto n e v e l k o u v ý j i m k o u je

j e š t ě u p l a t ň o v á n a teze o m e z i s l o v n í m p ř e d ě l u . S t a t i s t i k a s e s t á v á

z h l e d i s k a r y t m u b e z c e n n o u , a t a k J a k o b s o n p o k r a č u j e : „ P ř i h l í ž í -

me-li v š a k t a k é k enkl iz i , tot iž k e z t r á t ě č á s t i s lovn ích přízvuku v e

větné souv i s los t i . . . " (s o d v o l á n í m na T r á v n í č k ů v Úvod do české foneti­

ky); p r o v á d í t e d y n o v o u s t a t i s t i k u , a t e p r v e ta je s m y s l u p l n á a vypo­

v í d á o r y t m u E r b e n o v ý c h t r o c h e j ů . N e s č e t n á j e d n o s l a b i č n á s l o v a

z t r á c e j í p ř e d ě l n e p ř e d ě l p ř í z n a k p o d v l ivem T r á v n í č k o v y ( 1 9 3 2 : 6 4 )

„ v ě t n é s o u v i s l o s t i " (mě la ho n ě k d y ? - sp í š by se hod i lo ř íc i , že ho

n ě k d y a z a s p e c i á l n í c h o k o l n o s t í m o h o u n a b ý t ) , z a č l e ň u j í c e s e d o

p ř í z v u k o v é h o c e l k u o v l á d a n é h o n e j b l i ž š í m p ř e d c h o z í m s l o v n í m p ř í -

(24)

z v u k e m . T u t o s o u v i s l o s t t e d y n e n í v h o d n é p ř i t o m c h á p a t '^n

fono log ického v y z n a č e n í p ř í z v u k o v ý c h c e l k ů , a le p r o s t ě j a

řeč i : k o n s t i t u c e p ř í z v u k o v ý c h c e l k ů ( m l u v n í c h t a k t ů ) nen í { .

z á v i s l á na f o n o l o g i c k é m v y z n a č o v á n í a č lenění v ý p o v ě d i .

M a s a j e d n o s l a b i č n ý c h slov, k t e r á n a d a n ý c h m í s t e c h v t e x t u

n e m a j í p ř í z v u k (alg j i n d e b y h o m o h l a m í t ) , p ř i č e m ž e x def in i t ione

s lova j s o u p ř e d c h á z e n a m e z i s l o v n í m p ř e d ě l e m , slov, k t e r á v k a ž d é m

verš i č e s k é m funguj í s t e j n ě j a k o n e p ř í z v u ě n é s l a b i k y v e s l o v e c h v íce-

s l a b i č n ý c h , t a t o m a s a j e v r á m c i teze o m e z i s l o v n í m p ř e d ě l u j a k o

p o d k l a d u r y t m u n e z v l á d n u t e l n á . J a k o b s o n o v o k o l í s á n í v e věci E r b e ­

nově (uved l i j s m e j e n j e d e n p ř í p a d z n ě k o l i k a ) t o n á z o r n ě d e m o n ­

s t r u j e : j e n ty m e z i s l o v n í p ř e d ě l y j s o u z h l e d i s k a o b s a z o v á n í s i lných

a s l a b ý c h p o z i c v e r š e - i p r o J a k o b s o n a - r e l e v a n t n í , k t e r é j s o u

n á s l e d o v á n y p ř í z v u k e m , t a k ž e m ů ž e m e z ů s t a t u p ř í z v u k u a mezi­

slovní p ř e d ě l z ú v a h o nosi te l i r y t m u č e s k é h o v e r š e (n ikol i o v š e m

z p o p i s u r y t m u s y l a b o t ó n i c k é h o v e r š e ) p o j a k o b s o n o v s k é m e x t e m p o ­

r e z a s e vypus t i t .

J a k o b s o n , m y s l í m , a n i r o k u 1923 nemíni l , ž e b y roz l i šen í s i lných

a s l a b ý c h p o z i c v n o v o č e s k é m v e r š i by lo n e s e n o r o z l o ž e n í m mezi-

s lovních p ř e d ě l ů , b y ť p r á v ě u v e d e n á z á l e ž i t o s t s E r b e n e m i z d e u k a ­

zu je z n a č n é k o l í s á n í ; v k o m e n t á ř i ke své t a b u l c e r ů z n ý c h v e r s i f i k a c í

výs lovně u v á d í , že v č e s k é m v e r š i „ t e m p s m a r q u é " ( t j . ikty v d o b o v ě

b ě ž n é termino log i i V e r r i e r o v ě ) j s o u r e a l i z o v á n y p r v k e m , „ k t e r ý nen í

vytyčen v j a z y k o v é m p o v ě d o m í " , tedy p ř í z v u k e m ( z d á s e , ž e J a k o b ­

s o n o v o p o v ě d o m í o č e s k é m j a z y k o v é m p o v ě d o m í n e b y l o t e h d y z ne j-

spo leh l i vě j š ích) . T í m v š a k v z n i k á n e s r o z u m i t e l n o s t a p o j m o v ý c h a o s ,

a j e n J a k o b s o n o v a a u t o r i t a (ve d v a c á t ý c h l e tech, k d y j í j e š t ě n e b y l o ,

j s o u r e a k c e na p r o z o d i i č e s k é h o v e r š e v Základech negat i vn í , srov.

p ř e d f o r m a l i s t i c k o u r e c e n z i M u k a ř o v s k é h o , 1 9 2 6 ) s n a d m o h l a z p ů s o ­

bit, že neby l d o s u d v e ř e j n ě p ř e t ř á s á n . Mluvíme-l i o f o n o l o g i c k é b á z i

r y t m u , c o j i n é h o m ů ž e m e mít n a mys l i než o n u f o n o l o g i c k o u opoz ic i ,

k t e r á j e p o d k l a d e m r y t m i c k é h o u s p o ř á d á n í v e r š e ? A mluvíme-l i

o r y t m i c k é m u s p o ř á d á n í v e r š e , co j i n é h o m ů ž e m e mít na mys l i než

r e a l i z a c i p r o t i k l a d u m e z i j e h o s i lnými ( t e m p s m a r q u é ) a s l a b ý m i

p o z i c e m i ? J e n e m o ž n é s i p ř e d s t a v i t , ž e b y f o n o l o g i e k á b á z e r y t m u

a opoz ice p r v k ů r e a l i z u j í c í c h s i lné a s l a b é p o z i c e v e r š e m o h l y b ý t d v ě

od l i šné a na s o b ě n e z á v i s l é věci . O s t a t n ě t o m u t a k n e n í an i v j i n ý c h

(25)

č á s t e c h J a k o b s o n o v y t a b u l k y ; d y n a m i c k ý p ř í z v u k j e f o n o l o g i c k o u

b á z í v r u s k é m p ř í z v u č n é m v e r š i u J a k o b s o n a j a k o v š u d e j i n d e p r á v ě

p r o t o , ž e n e s m í v y s t u p o v a t n a s l a b ý c h p o z i c í c h v e r š e a s o u s t ř e ď u j e

se na p o z i c í c h s i lných; k v y z n a č e n í s i lných p o z i c s louž í k v a n t i t a ve

v e r š i s t a r o ř e c k é m . V ý r o k o p o d l o ž e n í s i lných p o z i c p ř í z v u k y ve s p o ­

j e n í s n á z o r e m , že p ř í z v u k n e n í b á z í r y t m u , se p ř í č í log ice.

D r u h o u s l o ž k o u f o n o l o g i c k é b á z e r y t m u j e s h o r a p r o b r a n é

n u m e r i c k é u s p o ř á d á n í z a l o ž e n é n a p o č t e c h s l a b i k , t o j e s t n a f r á z o ­

v á n í . J d e t e d y o z á v a z n é m e z i s l o v n í p ř e d ě l y v u r č i t ý c h m í s t e c h

v e r š e . J a k o b s o n v š a k n e ř í k á , ž e b y p r á v ě t o t o mín i l v ý r o k e m

„ v č e s k é m v e r š i j e d á n o f o n o l o g i c k y p o u z e f r á z o v á n í " , a ž e t e d y t o ,

c o p o k l á d á m e z a č e s k ý p ř í z v u č n ý v e r š , j e v l a s t n ě v e r š s y l a b i c k ý .

M u k a ř o v s k ý v c i t o v a n é r e c e n z i z c e l a o p r á v n ě n ě p o z n a m e n á v á , ž e

f u n k c e f r á z o v á n í z ů s t á v á u J a k o b s o n a n e j a s n á . V k a p i t o l á c h p ř e d ­

c h á z e j í c í c h J a k o b s o n o v o t a b u l k o v é r o z v r ž e n í p r o z o d i í s e f r á z o v á ­

n í p r o b í r á v s o u v i s l o s t i s v e r š e m r u s k ý m ( z á v a z n o s t m e z i s l o v n í h o

p ř e d ě l u po p r v n í s l a b i c e v r u s k é m j a m b u ) a s f r a n c o u z s k ý m a po l­

s k ý m s y l a b i s m e m ( p ř e s v ě d č i v á p o l e m i k a o c é z u r u , p r o j e j í ž r e a ­

l i z a c i p o s t a č í m e z i s l o v n í p ř e d ě l i b e z j a k é h o k o l i d a l š í h o p o s í l e n í

p r o s t ř e d k y v ě t n é s t a v b y ) ; d a l š í o d d í l ( 7 . ) Základů p o j e d n á v á

o s l o v n í c h c e l c í c h , o t o m , že č l e n ě n í ř e č i p ř i j e j i c h v y t v á ř e n í se

o p í r á o p ř e v a ž u j í c í - s e s t u p n ý n e b o v z e s t u p n ý - m o d e l s l o v a

v d a n é m j a z y c e . T o v š e n á m n e s t a č í v y v r á t i t a n i p o t v r d i t , z d a a u t o r

p ř i o z n a č e n í m e z i s l o v n í h o p ř e d ě l u z a z á k l a d č e s k é h o v e r š e mě l n a

m y s l i j a k ý k o l i p ř e d ě l , n e b o j e n p ř e d ě l y s p j a t é s r e l a t i v n ě r o z s á h ­

l e j š í m i r y t m i c k ý m i ú s e k y ( v e r š i , p ů l v e r š i ) , a t e d y s „ f r á z o v á n í m "

s y l a b i c k é h o v e r š e . P ř e s t o s n a d lze s o u d i t , ž e J a k o b s o n nechtě l

„ m e z i s l o v n í m p ř e d ě l e m " a „ f r á z o v á n í m " , k t e r é j s o u p r o n á s n á ­

s t r o j e m s y l a b i c k é h o v e r š e ( n e b o s y l a b i c k é s l o ž k y v e r š e s y l a b o t ó -

n i c k é h o ) , n o v o č e s k ý v e r š n a s y l a b i s m u s r e d u k o v a t i ; v t a k o v é m p ř í ­

p a d ě b y t o s n a d o t e v ř e n ě ř e k l .

Je z a j í m a v é , že v r u s k é m or ig iná lu své p r á c e t a m , k d e v č e s k é verz i

stoj í frázování, použ i l J a k o b s o n n e m é n ě n e v y j a s n ě n é h o s lova ritmi

českij chod, což sp í še než „ č l e n ě n í řeč i mez is lovními p ř e d ě l y " (= f r á

z o v á n í ) z n a m e n á česky „ r y t m i c k ý s p á d " , tedy ce lkový z v u k o v ý r á

řeč i , d a n ý p ř e v a ž u j í c í m p o h y b e m od p o č á t e č n í h o p ř í z v u k u k n e p ř i

z v u k u , n e b o n a o p a k ( s e s t u p n ý a v z e s t u p n ý s p á d ) .

(26)

V z h l e d e m k t ě m t o n e j i s t o t á m s e n a k o n e c j a k o n ě c o m o u d r é h o

a ú č e l n é h o j e v í n e s l ý c h a n é z k r e s l e n í , s n í m ž J a k o b s o n o v y n á z o r y na

p r o z o d i c k é z á k l a d y č e s k é h o s y l a b o t ó n i s m u t l u m o č í M u k a ř o v s k ý

( 2 0 0 1 [ 1 9 3 4 ] : 1 3 0 - 1 3 1 ) : „ O d s t r a n ě n í t e o r i e o v e d l e j š í c h s lovn ích p ř í -

zvuc ích ie z á s l u h o u J a k o b s o n o v y k n i h y Základy českého verše, tm

k t e r á k r o m ě n ě k t e r ý c h l ingv i s t ických p o z n a t k ů z á s a d n í h o v ý z n a m u

u k á z a l a , ž e p ř í z v u k e m lze n a z ý v a t j e n t a k o v é z d ů r a z n ě n í n ě k t e r é z e

s l a b i k s l o v a , k t e r é j e č in i te lem v ý z n a m u ( p r v k e m f o n o l o g i c k ý m ) , a že

tedy v češ t ině j e m e t r i c k á o s n o v a n e s e n a r o z l o ž e n í m h r a n i c mez i

s lovy ( m e z i s l o v n ý c h p ř e d ě l ů ) , p o n ě v a d ž s k u t e č n ý s lovn í p ř í z v u k j e

z d e s p j a t se z a č á t k e m s l o v a . T í m by l o t e v ř e n p ř í s t u p k ž ivé s k u t e č ­

nost i v e r š o v é . . . " J a k o b s o n o v a m e z i s l o v n í h o p ř e d ě l u - k t e r ý v r á m c i

s k u t e č n ý c h n á z o r ů r u s k é h o l ingvisty n a o p a k z b a v o v a l n á s l e d u j í c í

p ř í z v u k fono log ické p l a t n o s t i — je tu v y u ž i t o k u ž i t e č n é d i f e r e n c i a c i

mezi s k u t e č n ý m i ( „ h l a v n í m i " ) p ř í z v u k y na j e d n é s t r a n ě a t ím, co se

v t r a d i č n í m p o j e t í J . K r á l e ( 1 9 2 3 ) t a k é z a ( „ v e d l e j š í " ) p ř í z v u k p o v a ­

ž o v a l o , tedy č istě fyz io log ickým zes í len ím n ě k t e r ý c h n e p o č á t e ě n í c h

s lab ik v p ř í z v u k o v é m c e l k u , zes í len ím z á v i s l ý m na ř e č o v é konf igu­

r a c i p r o m ě n l i v ý c h č in i te lů ( n a p ř . n a t e m p u ř e č i ) . P ř i z a č l e n ě n í

ved le jš ího p ř í z v u k u mez i r y t m i c k é činitele je n u t n o — z h l e d i s k a

metr ického, k t e r é v y ž a d u j e b i n á r n í roz l i šen í p r o z o d i c k ý c h d i ferencí -

vyh lás i t „ h l a v n í " a „ v e d l e j š í " p ř í z v u k za r o v n o c e n n é a s p o l e č n ě

sto j íc í v o p o z i c i p r o t i n e p ř í z v u ě n o s t i . J e t o s k u t e č n ě u p l a t n ě n í fono-

log ických k r i t é r i í , n ikol i f y z i k á l n ě m ě ř i t e l n é síly h l a s u n e b o p o d o b ­

ně, co ve s h o d ě s J a k o b s o n e m - p ř i z a c h o v á n í b i n á r n o s t i o p o z i c -

vedle jš í p ř í z v u k y ř a d í mez i s l a b i k y n e p ř í z v u č n é .

V řeči v e r š o v a n é ved le j š í p ř í z v u k n e n í n o s i t e l e m r y t m u , a le j e h o

v ý p l o d e m : p ř i z p ů s o b u j e ť s e r y t m i c k é s e t r v a č n o s t i a k t i v n ě v y t v á ř e n é

vý lučně r o z l o ž e n í m p ř í z v u k ů h l a v n í c h . V r o z h o d u j í c í m m n o ž s t v í

p ř í p a d ů , odmí táme- l i v e d l e j š í p ř í z v u k j a k o nos i te le r y t m u , o d m í t á ­

me v této funkc i n e u r č i t é „ p ř í z v u k y " n e s p o j e n é s m e z i s l o v n í m p ř e ­

dělem. S p o l u s t ím o d m í t á m e i K r á l o v o p o j e t í j a k r y t m u , t a k p ř í z v u ­

k u , k t e r é s m ě ř o v a l o k „ i d e á l n í " s h o d ě p ř í z v u k ů se všemi ikty. Ve

vers i Kol krystality se bělá květ b y l a p r o K r á l e č t v r t á s l a b i k a s t e j n ě

p o d l o ž e n a p ř í z v u k e m j a k o d r u h á n e b o š e s t á . T a k o v o u i d e á l n í s h o d u

n ikdo j i n ý než n o r m a t i v n í m e t r i k n e p o t ř e b u j e , a n e j m í ň ze v š e c h už

básn íc i v y t v á ř e j í c í „ ž i v o u s k u t e č n o s t v e r š o v o u " a n a c h á z e j í c í v m o ž -

(27)

nost i p ř i z v u k o v a t č i n e p ř í z v u k o v a t s i lné p o z i c e v e r š e s v o b o d n é sebe-

u p l a t n ě n í i v o b l a s t i r y t m u , n á s t r o j j e d i n e č n o s t i i n d i v i d u á l n í h o ryt­

m i c k é h o s ty lu .

P ř í s n ě v z a t o , p o z i c e p o m e z i s l o v n í m p ř e d ě l u n e m u s í k a ž d ý ve­

dle jš í p ř í z v u k p ř e k v a l i f i k o v a t n a h lavn í , j a k s i t o p ř e d s t a v o v a l M u k a -

ř o v s k ý ; v T o m a n o v ě v e r š i

k r u h zúži l se a z a v ř e l , n o v é žití

č t v r t á s l a b i k a z ů s t á v á d o b ř e n e p ř í z v u č n á ; p ř i p a d á n a n i tot iž enkl i-

t i k o n , a t o r o z h o d u j e , j a k k o l i b y p o d l e K r á l e d o j i s t a n e s l a ved le j š í

p ř í z v u k , j e p ř e d c h á z e n a m e z i s l o v n í m p ř e d ě l e m a n a d t o j e u m í s t ě n a

n a s i lné p o z i c i j a m b i c k é h o v e r š e .

V s o u v i s l o s t i s e s u r o v o u , a le b l a h o d á r n o u o p e r a c í n a J a k o b s o n o -

v ě t e x t u M u k a ř o v s k ý , a ť exp l ic i te n a k o n k r é t n í c h m í s t e c h b u d e

h o v o ř i t j e d n o u o p ř í z v u k u , j e d n o u o m e z i s l o v n í m p ř e d ě l u , v p r a x i

b u d e v ž d y s p o j o v a t o b ě t a t o k r i t é r i a : p ř í z v u k u p r o n ě h o n e n í b e z

p ř e d c h o z í h o m e z i s l o v n í h o p ř e d ě l u , mez i s lovn í p ř e d ě l m á r y t m i c k o u

r e l e v a n c i p r o r e a l i z a c i s i lných p o z i c j e n v p ř í p a d ě , ž e j e n á s l e d o v á n

p ř í z v u k e m . A t a k é j á d o p o r u č u j u tu to p r a x i , b y ť m o j e z d ů v o d n ě n í j e

j i n é a b y ť v ě d o m í , že ( „ h l a v n í c h " ) přízvuku j e m é n ě než mez is lov-

n ích p ř e d ě l ů ( v češt ině n e e x i s t u j e p ř í z v u k b e z m e z i s l o v n í h o p ř e d ě l u ,

a le s p o u s t a m e z i s l o v n í c h p ř e d ě l ů b e z p ř í z v u k u ) , v e d e p ř i h l e d á n í

z á k l a d n y p r o r y t m u s k v ý b ě r u spec i f i č tě j š ího ( i n f o r m a t i v n ě j š í h o )

z o b o u č in i te lů, t e d y p ř í z v u k u .

Vel ikost rozd í lu mezi d v ě m a četnostmi, četnost í p ř í z v u k u a četnost í

mezis lovních p ř e d ě l ů , lze ne j lépe i l u s t r o v a t p r o s t ř e d n i c t v í m četnost í

j e d n o s l a b i č n ý c h přízvukových celků a j e d n o s l a b i č n ý c h slov v p r o z a i c ­

k é m textu. J e - l i j a k ý c h k o l i m o n o s y l a b - b e z oh ledu na p ř í z v u k - p o d l e

n a š e h o p o č í t á n í z e všech slov ko lem 3 5 % , p a k mezi všemi př ízvukový-

mi celky p ř i p a d á na celky j e d n o s l a b i č n é p o u z e něco p ř e s 4 % (srov.

Č e r v e n k a - S g a l l o v á , 1978: 72) . N a p r o s t á vě tš ina m o n o s y l a b j e tedy

bez p ř í z v u k u , a j a k k o l i j s o u ex definit ione s lova s p j a t a s mezis lovním

p ř e d ě l e m , tvoř í p o u h é část i p ř í z v u k o v ý c h ce lků, o v l á d a n ý c h a k c e n t e m

n ě j a k é h o s lova j iného. Z toho je mj . d o b ř e v idět, že s p o r p ř í z v u k ver­

sus mezis lovní p ř e d ě l není záležitost í n ě j a k ý c h odst ínů, a le zce la růz­

ných o b r a z ů r y t m u a českého v e r š e . ( 0 četnostech t a k t ů p o d l e s lab ič-

ného r o z s a h u viz P á l k o v á , 1994: 2 8 5 ; četnost i n-s lab ičných t a k t ů viz

t a k é z d e n a p o č á t k u oddí lu 2 .1 . )

(28)

1 . 5 P ř í z v u k o v é c e l k y

H l e d á n í i n v a r i a n t u v š e c h č e s k ý c h m e t r i c k ý c h ú t v a r ů n á s p ř i r o z e n ě

v e d e n e j p r v e k p r o z o d i i , a tedy i k p o s t a v e n í č e s k é h o s y l a b o t ó n i s m u

mezi v š e m i s y l a b o t ó n i c k ý m i v e r s i f i k a c e m i ( o d d í l 1.2). T y p o l o g i c k é

p o z n a t k y o v l a s t n o s t e c h v š e c h d r u h ů v e r š e d e t e r m i n o v a n ý c h fonolo-

g ickým s y s t é m e m češt iny je n u t n o d o p l n i t o zá lež i tos t i vyp lýva j í c í

z f ixního, a to in ic iá ln ího p o s t a v e n í p ř í z v u k u ve s lově.

N a r o z d í l o d j a z y k ů , j e j i c h ž p ř í z v u k m ů ž e b ý t u m í s t ě n n a k t e r é ­

kol i s l a b i c e s l o v a , j e r e p e r t o á r s lov z h l e d i s k a j e j i c h s l a b i č n é h o roz­

s a h u a p o s t a v e n í p ř í z v u k u v č e š t i n ě s a m o z ř e j m ě vel ice c h u d ý : u r u s ­

k é h o t ř í s l a b i č n é h o s l o v a n u t n o r o z e z n á v a t tř i s l a b i č n ě p ř í z v u k o v é

typy ( X x x , x X x , x x X ) , v češ t ině m á m e typ j e d i n ý ( X x x ) . T a t o s a m o ­

z ř e j m á v l a s t n o s t č e s k é h o r y t m i c k é h o s l o v n í k u s e p r o m í t á i d o r e p e r ­

t o á r u p ř í z v u k o v ý c h c e l k ů nebol i „ t a k t ů " , t j . s e s k u p e n í s l a b i k t v o ř e ­

n ý c h b u ď j e d n í m a j e n j e d n í m s l o v e m s p ř í z v u k e m n a p r v n í s l a b i c e ,

n e b o t a k o v ý m s l o v e m s p ř i p o j e n ý m ( i ) j e d n o s l a b i č n ý m ( i ) s l o v e m

(s lovy) , k t e r é ( k t e r á ) p ř í z v u k n e m á ( n e m a j í ) (srov . P á l k o v á , 1 9 9 4 :

158 a 2 4 7 a d . ) . P o d l e m o d e l u „ s e s t u p n é h o " p r o s t é h o s l o v a s in ic iál-

ním p ř í z v u k e m s e p ř í z v u k o v ý ce lek v y t v á ř í t a k , ž e o n a m o n o s y l a b a

b e z a k c e n t u se p ř i p o j u j í k předchozímu s l o v u , j e ž n e s e p ř í z v u k ,

t a k ž e v ý p o v ě ď t y p u

M u ž se / s k l á n ě l až k těm / k n i h á m a / s v i t k ů m

není z h l e d i s k a č lenění na p ř í z v u k o v é ce lky o d l i š n á od

M ě s t o / o b e h n a l i / d ř e v ě n o u / h r a d b o u ,

p o n ě v a d ž v o b o u p ř í p a d e c h m á m e ř a d u t a k t ů 2 - 4 - 3 - 2 ( k d e čís­

lice u d á v á p o č e t s l a b i k v t a k t u a p ř í z v u k s p o č í v á v ž d y na p r v é

z n ich) .

P ř i k l o n ě n í n e p ř í z v u č n é h o m o n o s y l a b a k p ř e d c h o z í m u s l o v u j e

o v s e m n e m o ž n é , je-l i m e z i o b ě m a u m í s t ě n p r o m l u v o v ý p ř e d ě l ; b e z ­

p r i z o r n é m u s l ů v k u n a p o č á t k u věty č i v ě t n é h o ú s e k u p a k n e z b ý v á

nez se uchý l i t - v r o z p o r u se s t a n d a r d n í s t a v b o u č e s k é h o p ř i z v u ­

k o v á n o c e l k u — k p ř í z v u č n é m u s l o v u n á s l e d u j í c í m u . Z t o h o vyp lý­

vá, ž e p r o k l i z e i m p l i k u j e v ě t n ý p ř e d ě l , a č e t n o s t „ p ř e d r á ž k o v ý c h "

t a k t ů v b ě ž n é m l u v ě j e d o s t n í z k á . T a k ž e i k d y ž t a k t j a k é h o k o l i s l a ­

b i č n é h o r o z s a h u m ů ž e b ý t o b d a ř e n p ř e d r á ž k o u a r e p e r t o á r t a k t ů

s e t ím z d v o j n á s o b u j e v e s r o v n á n í s p o č t e m n - s l a b i č n ý c h t a k t ů

z á k l a d n í c h , t j . v ý l u č n ě s e s t u p n ý c h , v k o n e č n ý c h p o č t e c h s e t o p ř í -

(29)

l iš n e p r o j e v u j e , n e b o ť p ř e d r á ž k o v ý c h t a k t ů n e n í m n o h o . Jes t l i ž (

p a k , j a k j s m e k o n s t a t o v a l i v ý š e , n e p ř í z v u č n á m o n o s y l a b a s e V (

v e r š i c h o v a j í s t e j n ě j a k o n e p ř í z v u č n é s l a b i k y , j e ž j s o u součást;

v í c e s l a b i č n é h o s l o v a , j s o u t o p r á v ě p ř í z v u k o v é ce lky, t a k t y (nikoli

s l o v a ) , z č e h o j e p r i m á r n ě k o n s t i t u o v á n a ř á d k a č e s k é h o sy labotó;

n i c k é h o v e r š e . ( 0 č e t n o s t e c h t a k t ů v ř e č i r o z l i š e n ý c h p o d l e slabič-

n é h o r o z s a h u viz o d d . 2 . 1 . )

N a z á k l a d ě o p e r a c í s e l e k c e ( v ý b ě r p ř í z v u k o v é h o c e l k u o vhodné

s l a b i č n é d é l c e ; viz n a p ř . a b s o l u t n í p ř e v a h u s u d o s l a b i č n ý c h taktů

v t r o c h e j i ) a r e k o m b i n a c e j e d n a k t a k t ů ( s e ř a z e n í t a k t ů t a k , a b y bylo

d o s a ž e n o s h o d y s m e t r e m , n a p ř . v t r o c h e j i u m í s t ě n í t ř í s l a b i č n ý c h

t a k t ů v ý h r a d n ě n a k o n e c v e r š e , v j a m b u v ý h r a d n ě n a k o n e c n e b o n a

p o č á t e k ) , j e d n a k s lov ( z m ě n y s l o v o s l e d u o b e c n ě ; o d t r ž e n í nepří-

z v u č n ý c h m o n o s y l a b z j e d n o h o t a k t u a p ř i ř a z e n í k t a k t u j i n é m u ,

n a p ř . červená se line záře, 4 — 2 — 2, m í s t o line se červená záře nebo

červená záře se line, o b o j í 3 - 3 — 2) d o s a h u j e b á s n í k s h o d y mezi

m e t r i c k o u o s n o v o u a r o z l o ž e n í m p ř í z v u k ů . V p ř í p a d e c h nepř í l i š

č a s t ý c h a z á v i s l ý c h n a j i n ý c h s ty l i s t i ckých p a r a m e t r e c h o b č a s tyto

p o s t u p y p r o s t ř í d á p ř e d r á ž k o v ý m i t a k t y u v n i t ř v e r š e , což u m o ž n í

n a p ř . v t r o u š e n í l i c h o s l a b i č n ý c h c e l k ů mezi s u d o s l a b i č n é , a le j e p o d ­

m í n ě n o v ložen ím do n i t r a ř á d k y vě tného p ř e d ě l u : Má šlépěj s mno­

hými se smísila. Ta tvoje ( H o r a ) . P o d o b n ý efekt m ů ž e mít o b s a z e n í

s l a b é p o z i c e p ř í z v u č n ý m j e d n o s l a b i č n ý m s l o v e m , n e b o d o k o n c e př í-

z v u č n o u s l a b i k o u s lova v í c e s l a b i č n é h o , a le t o z a s e p ř e d p o k l á d á

n e b ě ž n o u v o l b u z k o m p l i k o v a n é h o r y t m u , p o r u š e n í d v o u d o b é a l ter­

n a c e : jež dávno vidělo dní červivost a zmar; A divno: zapomenuté

dědictví střeží ( H o r a ) .

Z r e l a t i v n ě n í z k é f r e k v e n c e těchto p o s t u p ů a z p ř e v a h y s h o r a

u v e d e n ý c h p ř í p a d ů s e l e k c e a r e k o m b i n a c e t a k t ů v y p l ý v á , že ustale-i

n á p o z i c e p ř í z v u k u p ř e d u r č u j e č e s k ý s y l a b o t ó n i c k ý v e r š k t o m u , a b y

by l s k l á d á n z n ě k o l i k a m á l o s t a v e b n í c h p a n e l ů , n a p ř í k l a d , v e z m e -

me-li t o h o d n ě z h r u b a , t r o c h e j s k ý ž e n s k y z a k o n č e n ý v e r š v ý l u č n ě

z dvou- a č t y ř s l a b i ě n ý c h c e l k ů s p ř í z v u k e m na p r v n í s l a b i c e . V a r i a č ­

n ích m o ž n o s t í , j a k j s m e p r á v ě n a p ř í k l a d e c h z H o r y u k á z a l i , s a m o ­

z ř e j m ě n e n í v t roche j i an i v j a m b u n e d o s t a t e k . K a ž d ý b á s n í k j i c h

n ě j a k v y u ž í v á . N i c m é n ě a ť u ž s á h n e p o p ř e d r á ž k o v é m t a k t u v n a v á ­

z á n í n a p ř e d c h o z í t a k t t r o j s l a b i č n ý n e b o j e d n o s l a b i č n ý ( p r v n í p ř í -

(30)

k l a d z H o r y ; K o l l á r : krvavých, a ke mně v ženské kráse), ať p o d o b ­

ného o b o h a c e n í r e p e r t o á r u d o s a h u j e u m í s t ě n í m p ř í z v u k u n a s l a b o u

pozic i ( t r o c h e j s k ý p ř í p a d , o p ě t z K o l l á r a : živlové chtí jeho úpadu),

a ť k o n e č n ě s e r o z p o m e n e n a n ě j a k ý p ř í z v u k o v ý ce lek t ř e b a š e s t i s l a -

bičný (nabíjí akumulátory, j a m b i c k ý ř á d e k H o l a n ů v ) - v ž d y j d e

o p o s t u p , k t e r ý se f tě jak o d c h y l u j e j a k od t o h o , co je b ě ž n é v n e j o b -

vykle jš ích v e r š í c h (větný p ř e d ě l u v n i t ř ř á d k y , p ř í z v u k n a s l a b é poz i­

c i ) , t a k od t o h o , co j e ne jv íc po r u c e v j a z y c e ( t a k t j e d n o s l a b i č n ý

n e b o delš í než č t y ř s l a b i č n ý , p ř e d r á ž k o v ý t a k t ) . O p a k u j i , k a ž d ý b á s ­

ník s a m o z ř e j m ě d i f e r e n c u j e svů j text a r y t m u s m j . těmi to p o s t u p y ,

a le četnost toho, c o b y c h o m m o h l i n a z v a t t y p o v ý m i n e b o s t a n d a r d ­

ními r e a l i z a c e m i d a n é h o m e t r i c k é h o v z o r c e ( Č e r v e n k a — S g a l l o v á -

K a i s e r , 1 9 9 5 : 8 1 ) , j e v š u d e d a l e k o vyšš í než č e t n o s t ř á d e k , k t e r é s e

těmto p ř e d e m z n á m ý m s e s t a v á m v y m y k a j í . Z c e l a j i n é p o m ě r y j s o u

n a p ř . v e verš i r u s k é m , k d e t a k o v é j á d r o n e j o b v y k l e j š í c h r e a l i z a c í

v s e s t a v á c h t a k t ů f a k t i c k y n e e x i s t u j e , p o n ě v a d ž k o m b i n a c í p ř í z v u -

k o v ý c h c e l k ů n e j e n o r ů z n é m p o č t u s l a b i k , a le p ř e d e v š í m o r ů z n é

po loze p ř í z v u k u a r ů z n é p o l o z e m e z i s l o v n í c h p ř e d ě l ů u v n i t ř t a k t u j e

n e p ř e b e r n é m n o ž s t v í (viz též S t r a u s , 1 9 8 9 : 3 1 ; p o j e m s t a n d a r d n í

r e a l i z a c e p o p r v é Č e r v e n k a - S g a l l o v á , 1 9 7 8 : 5 0 ) .

P ř e d v e ď m e s i t o n a s t a t i s t i c k y u c h o p i t e l n é m p ř í k l a d ě . Ž e n s k ý

č t y ř s t o p ý t r o c h e j , j a k j e z ř e j m é , m á k d i s p o z i c i — vezmeme- l i

v ú v a h u n e z á v a z n o s t a k c e n t u n a v š e c h s i l n ý c h p o z i c í c h k r o m ě

p r v n í - 5 s t a n d a r d n í c h k o m b i n a c í t a k t ů , j m e n o v i t ě t a k t ů o 2 n e b o

4 s l a b i k á c h s p ř í z v u k e m n a p r v n í : 2 - 2 - 2 - 2 , 4 - 2 - 2 , 2 - 4 - 2 ,

2 - 2 - 4 , 4 — 4 . V š e o s t a t n í p o k l á d e j m e z a a t y p i c k é . V p r v n í c h d v o u

o d d í l e c h V r c h l i c k é h o Satanely ( 2 9 7 v e r š ů ) p o u h ý c h 1 1 , 1 % v š e c h

r a d e k se n e k r y j e s j e d n o u z u v e d e n ý c h p ě t i s t a n d a r d n í c h k o m b i ­

n a c í p ř í z v u k o v ý c h c e l k ů . ( N e j d e p o c h o p i t e l n ě o j e d i n ý u k a z a t e l

r y t m i c k é k o m p l e x i t y v e r š e v d a n é m t e x t u . I n t o n a č n í b o h a t s t v í , p r o

V r c h l i c k é h o t y p i c k é , se m ů ž e u p l a t n i t a u p l a t ň u j e se i na p o z a d í

m e c h a n i c k é h o r e a l i z o v á n í p o ž a d a v k ů m e t r a a z e j m é n a n a n ě m ,

p ř i č e m ž i n t o n a č n í r o z m a n i t o s t i s e d o s a h u j e n a p ř . v y u ž i t í m p ř e s a ­

h ů ' j e j i c h ž v n i t r o v e r š o v é v ě t n é p ř e d ě l y s p a d a j í v j e d n o s e s h o r a

u v e d e n ý m f r á z o v á n í m , t j . s t o j í p ř e d l i c h ý m i p o z i c e m i t r o c h e j s k é h o

v e r s e , c o ž n e o s l a b u j e p o č e t s t a n d a r d n í c h r e a l i z a c í : Mizela jim,

jako motýl I všetečného hocha škádlí.)

(31)

T o t o s k l á d á n í v e r š ů z m a l é h o p o č t u p ř e d e m h o t o v ý c h p a n e l ů

p ř e d s t a v u j e v ý r a z n ý a z á r o v e ň u n i v e r z á l n í p ř í z n a k v e š k e r é h o čes­

k é h o s y l a b o t ó n i s m u . S p o j u j e v e r š e d v o u d o b é ( t r o c h e j a j a m b ) s da le­

ko m é n ě se vyskytu j í c ími m e t r y t ř í d o b ý m i ( d a k t y l a d a k t y l o t r o c h e j ) .

D a k t y l y m a j í t y p o v ý c h r e a l i z a c í v r e p e r t o á r u j e š t ě m é n ě ( n a p ř .

u č t y ř s t o p é h o m u ž s k é h o d a k t y l u j e j e d i n á , 3 - 3 - 3 - 1 , a u o s t a t ­

n ích r o z m ě r ů t o nen í j i n é ) . P ř i d á v á t o n a o b s a h u s h o r a p r o b í r a n é

p ř e d s t a v ě f r á z o v á n í ( a s n a d i p r o z o d i c k é m u m o d e l u R . J a k o b s o n a ,

o v š e m s v ý h r a d o u , ž e t a k t o p o p i s u j e m e n iko l i „ f o n o l o g i c k o u b á z i "

v e r š e , a le p ř í z n a č n é v l a s t n o s t i č e s k é p r o z o d i e p o t é , c o p r o z o d i c k á

z á k l a d n a u ž b y l a s t a n o v e n a j i n a k ) , p ř i č e m ž o v š e m t e n t o k r á t n e m á ­

me na mys l i č lenění řeč i m e z i s l o v n í m i p ř e d ě l y , k t e r é — i z v u k o v ě

n e v y j á d ř e n y - j s o u j a z y k o v o u r e a l i t o u , a le č lenění p ř e d ě l y mez i př í -

z v u k o v ý m i celky, k t e r é j s o u k a t e g o r i í p o p i s u z v u k o v é v r s t v y j a z y k a . .

1 . 6 P r o z o d i c k á p r a v i d l a

J e š t ě p ř e d t í m , než ř e č v s t o u p í d o v e r š e a s t a n e s e p ř e d m ě t e m omeze­

n í d i k t o v a n ý c h k o r e s p o n d e n č n í m i p r a v i d l y ř íd íc ími o b s a z o v á n í sil­

n ý c h a s l a b ý c h p o z i c m e t r a p ř í z v u č n ý m i a n e p ř í z v u č n ý m i s l a b i k a m i ,

p r o c h á z í p o s t r á n c e p r o z o d i c k é j a k o u s i n o r m a l i z a c í , p ř i z p ů s o b e n í

p o t ř e b á m v e r š o v é h o r y t m u . Vedle z m ě n , k t e r é s e v i r t u á l n ě z v u k o v ě

r e a l i z u j í a o n ě ž n á m na t o m t o m í s t ě b ě ž í p ř e d e v š í m , d o c h á z í t a k é

k p o s u n ů m z a s a h u j í c í m v ý l u č n ě z a m ě ř e n í p o z o r n o s t i ú č a s t n í k ů ver­

š o v a n é k o m u n i k a c e : t a k n a p ř . j a k o j e d i n ě r e l e v a n t n í p r o r y t m u s s e

j i m v o b l a s t i p ř í z v u č n o s t i j e v í o p o z i c e p ř í z v u č n á x n e p ř í z v u č n á s la­

b i k a , c o ž n e z n a m e n á , ž e d a l š í o d s t u p ň o v á n í s l a b i k p o d l e p ř í z n a k u

síly (včetně m i n i m á l n í h o s t u p n ě p ř í z v u k u v e d l e j š í h o ) se z řeč i v y t r á ­

cí, a l e p o u z e to l ik, že se z h l e d i s k a r e a l i z a c e m e t r i c k é n o r m y n e b e r e

v ú v a h u . M ů ž e h o b ý t o v š e m v y u ž i t o j a k o č inite le r y t m i c k é d i feren­

c i a c e , t e d y s t á l e j e š t ě v e s f é ř e r y t m u .

P r o p r o z o d i c k o u ú r o v e ň j s o u n e j z á v a ž n ě j š í p r a v i d l a t r a n s f o r m u ­

j íc í v i r t u á l n í z v u k o v o u r e a l i z a c i . V n ě k t e r ý c h v e r s i f i k a c í c h j s o u

z n a č n ě v l ivná a n á p a d n á , t a k n a p ř . a n t i c k á el ize ( v y p u š t ě n í j e d n é z e

d v o u s a m o h l á s e k , p o k u d s e b e z p r o s t ř e d n ě s t ř e t n o u n a k o n c i j e d n o ­

ho a na p o č á t k u n á s l e d u j í c í h o s l o v a ) , v o k a l i z a c e n ě m é h o e v k l a s i c ­

k é m v e r š i f r a n c o u z s k é m , s t a b i l i z a c e r o z k o l í s a n é h o p o č t u s l a b i k

v p ř í z v u k o v é m c e l k u ve v e r š i r u s k é m a p o d . V s i lně k o n v e n c i o n a l i z o -

(32)

v á n é p r o z o d i i a n t i c k é s e m s p a d á i i z o c h r o n n í p o j e t í s t o p p o č í t a n é

v m ó r á c h ( U U = - ) n e b o n e s m í r n ě v l i vná p r a v i d l a o p o z i č n í dé lce .

T a k o v á p r o z o d i c k á p r a v i d l a se u p l a t ň u j í i v r á m c i č e s k é p ř í z v u č -

né v e r s i f i k a c e , j d e v š a k s p í š e o j e d n o z n a č n o u (a v t o m s m ě r u t e d y

t a k é k o n v e n c i o n a l i z o v a n o u ) s t a b i l i z a c i t e n d e n c í , k t e r é s e p r o j e v u j í

už v řeč i s a m é , i b e a » v e r š e . U v á d í m e je z á r o v e ň j a k o n á v r h a k o m e n ­

t á ř z á s a d , j i m i ž by se měly ř íd i t — v z á j m u s r o v n a t e l n o s t i — v e š k e r é

s tat i s t iky p ř í z v u k o v é k o n t u r y v e r š e .

1 . /xx/ =: /Xx/, to j e s t : p ř í z v u k na 1 . s l a b i c e má k a ž d é v íce než j e d ­

n o s l a b i č n é s lovo, což č in í j e d n o z n a č n o u i n t e r p r e t a c i p ř í p a d ů t y p u

Mohli b y c h o m přijít.

2. //x/x/ =: //X/x/, to j e s t : p r o k l i z e m ů ž e b ý t p o u z e j e d n o s l a b i č n á ,

t a k ž e n a p ř . se — z p r a v i d l a n e p ř í z v u č n é — v k o n t e x t u Ta dáma,

strýčku, se t i určitě zalíbímá p ř í z v u k . P ř í k l a d u k a z u j e t a k é t o , že

v e s k u p i n ě p o t e n c i á l n í c h p r o k l i t i k tento k o n t e x t o v ý p ř í z v u k z p r a ­

v id la d o s t á v á t o p r v n í , j s o u v š a k m o ž n á i j i n á ř e š e n í .

3 . N a m í s t e c h , k d e s i p o t e n c i á l n ě k o n k u r u j í p ř í z v u k o v é v a r i a n t y

m o t i v o v a n é r ů z n ý m t e m p e m ř e č i , v y b í r á v e r š o v a n á ř e č z p r a v i d l a

v a r i a n t y o d p o v í d a j í c í řeč i p o m a l e j i p r o n á š e n é .

1 . 7 V e r š a v ě t a

Máme-l i n a této n e j o b e c n ě j š í ú r o v n i p o p i s u u v é s t r o z h o d u j í c í inva­

r i a n t y č e s k é h o p ř í z v u č n é h o v e r š e , t e d y i t e n d e n c e , j e ž s ice n e j s o u

p ř í m o v ý z n a m n é z h l e d i s k a m e t r i c k é h o , a le k t e r é - s v a r i a b i l i t o u

o d p o v í d a j í c í r o z d í l ů m m e z i i n d i v i d u á l n í m i i n a d i n d i v i d u á l n í m i styly

r y t m i c k ý m i - p r o s t u p u j í v š e c k y ex is tu j íc í i mys l i te lné v e r š o v é ú t v a ­

ry, m u s í m e u v é s t v š u d y p ř í t o m n é p r o p o j e n í mez i v e r š e m a větou

a větným č leněním.

Z a p r v é j e t u z á v a ž n ý vliv s y l a b i c k é h o k o m p o n e n t u m e t r a n a roz­

s a h s y n t a k t i c k ý c h (a v ý p o v ě d n í c h ) j e d n o t e k řeč i . V o d d í l u 1.3 j s m e

mluvi l i o p o d í l u s y n t a k t i c k é h o p o s í l e n í m e z i v e r š o v é h o p ř e d ě l u na

j e h o vyzdv ižen í p o d l e p r e f e r e n č n í h o p r a v i d l a P l j a k o m e t r i c k y re le­

vantn ího ( o p r o t i v š e m o s t a t n í m m e z i s l o v n í m p ř e d ě l ů m ) . V z á j e m n á

nezáv i s los t v e r š o v é h o a p r o m l u v o v é h o č lenění j e o b e c n ý m p ř e d p o ­

k l a d e m e x i s t e n c e v e r š e , a le v r e a l i z a c í c h p ř i n á š í n ikol i n u t n o s t ,

n ý b r ž j e n m o ž n o s t n e s h o d y p r o j e v u j í c í s e v p ř e s a h u ( e n j a m b e m e n t ) ,

m o ž n o s t r e a l i z o v a n o u v r ů z n é m s t u p n i v z á v i s l o s t i na s ty lu . I v př í -

(33)

p á d e c h k r a j n í d i s k r e p a n c e v e r š e a v ý p o v ě d i j e v š a k s h o d a o b o u t y p ů

p ř e d ě l ů s t a t i s t i c k y n e j o b v y k l e j š í m p ř í p a d e m ( p ř i č e m ž an i s i lné p ř e ­

děly u v n i t ř ř á d k y n e v y l u č u j í p ř í t o m n o s t v ý p o v ě d n í c h p ř e d ě l ů n a

j e j í m k o n c i ) . R ů z n ě s i lné t e n d e n c e s m ě ř u j í c í k t o m u , a b y s y l a b i c k ý

r o z s a h v e r š e s e s t a l m o d u l e m ( j a k j s m e t o n a z v a l i v ý š e , viz též Č e r ­

v e n k a - S g a l l o v á , 1997 [ 1 9 8 4 ] ) r o z s a h u v ý p o v ě d i ( a j e j í c h p ř e d ě l y

v y m e z e n ý c h č á s t í ) , j s o u u n i v e r z á l n í m j e v e m , k t e r ý u ž n a n e j v y š š í m

s t u p n i a b s t r a k c e m u s í b ý t d o p o p i s u z a h r n u t .

J d e o v š e m o j e v z n a č n ě v a r i a b i l n í . O b e c n ě m ů ž e m e ř íc i j e n tol ik,

že n u m e r i c k é v y r o v n á v á n í r o z s a h ů v ý p o v ě d í a j e j i c h č á s t í ve v e r š o ­

v a n é m t e x t u z n a č n ě p o s i l u j e j e j i c h v n í m á n í j a k o p a r a l e l n í c h bez

o h l e d u na s y n t a k t i c k é a v ý p o v ě d n í h i e r a r c h i e .

B e z p r o s t ř e d n í m p r o j e v e m u v e d e n é t e n d e n c e , ř e č e n o ve lmi z h r u ­

b a , je t o , že v k r á t k ý c h v e r š í c h j s o u k r á t k é č leny v ý p o v ě d í a v d lou­

h ý c h d l o u h é . V z n i k á t a k t e n d e n c e , a b y p o č e t s e k u n d á r n í c h vě tných

č lenů by l v y š š í v t extech s d l o u h ý m i r o z m ě r y a nižš í v t extech s r o z ­

m ě r y k r á t k ý m i . R ů z n á z a m ě ř e n í t e x t ů m o h o u o v š e m i z d e tyto ele­

m e n t á r n í v z t a h y d á l e p ř e s k u p i t , n a p ř . k d y ž u n ě k t e r é h o a u t o r a p r o ­

t i h r á č e m v ý p o v ě d i nen í j e d i n ý k r á t k ý v e r š , a le d v o u v e r š í .

D r u h á u n i v e r z á l i e v e v z t a h u v e r š e a s y n t a x e s e t ý k á p o u z e př í-

z v u k o v é s ložky v s y l a b o t ó n i c k é m v e r š o v á n í . ( N á s l e d u j í c í ú v a h a , b y ť

s p o s u n u t ý m i a k c e n t y , se p ř i m y k á k v ý k l a d u J a k o b s o n o v u , 1995

[ 1 9 3 8 ] : 4 3 0 . ) P ř i s h o r a u v e d e n é p r i m á r n í s h o d ě v e r š o v ý c h a v ě t n ý c h

p ř e d ě l ů v z n i k á v inc ip i tech v š e c h t y p ů v e r š e s v é r á z n é n a p ě t í : p o č á t ­

ky v ý p o v ě d í a do j i s t é m í r y i j e j i c h č á s t í p o t ř e b u j í — v r ů z n ý c h sty­

lech a ž á n r e c h řeč i s r ů z n o u in tenz i tou - u r č i t o u o p t i m á l n í m í r u

konekt iv i ty , t j . exp l ic i tn ího v y j á d ř e n í v ě t n ý c h a m e z i v ě t n ý c h v z t a h ů

p o m o c í s p o j e k , v z t a ž n ý c h z á j m e n a p o d . ; toto v y j á d ř e n í j e z n a č n ě

z á v i s l é n a n e p ř í z v u č n ý c h j e d n o s l a b i č n ý c h s l ů v k á c h , v e l k o u v ě t š i n o u

u m í s t ě n ý c h v p o č á t c í c h s y n t a k t i c k ý c h c e l k ů b e z p r o s t ř e d n ě p o p r o ­

m l u v o v é m p ř e d ě l u . Z h o ř e j š í h o v y p l ý v á , že t a t o p o z i c e se ne jobvyk­

leji k r y j e s i n c i p i t e m r y t m i c k ý c h j e d n o t e k , j m e n o v i t ě v e r š ů . Tyto

inc ip i ty j s o u v š a k v n a p r o s t é vě tš ině p r a v i d e l n ý c h v e r š o v ý c h ú t v a r ů

p ř e d m ě t e m intenz ivn ího m e t r i c k é h o n o r m o v á n í , n a p ř . p r á v ě z d e s e

r o z h o d u j e o m e t r i c k é m r o z l i š e n í t r o c h e j e a j a m b u . Ř e č e n o co ne j­

j e d n o d u š e j i , m e t r a , j e j i c h ž p r v n í p o z i c e j e s l a b á , s e d o ž a d u j í ho j­

nos t i n e p ř í z v u č n ý c h inc ip i tů ( t j . o n ě c h u v e d e n ý c h s p o j e k , v z t a ž n ý c h

(34)

z á j m e n a t d . ) , m e t r a p o č í n a j í c í s i l n o u p o z i c í n a o p a k j e j i c h e l i m i n a c e .

P o k u d s e k o r e s p o n d e n č n í m p r a v i d l ů m o m e z u j í c í m m o ž n o s t i r e a l i z a ­

c e v e r š o v é h o inc ip i tu p o n e c h á b e z v ý j i m e č n á p l a t n o s t , in ic iu je k a ž d ý

v e r š o v ý ú t v a r bez vý j imky v y t v o ř e n í t e x t ů b u ď o n a d m ě r n é , n e b o

o n e d o s t a t e č n é ( p o u z e impl ic i tn í ) konekt i v i tě . J e t a k n a p ř . m o ž n é , ž e

t a t o o k o l n o s t m á z á v a ž n ý p o d í l n a s ty l i s t i ckém r o z l i š e n í mez i „ i n t e ­

l e k t u á l n í m i " j a m b y a „ e m o c i o n á l n í m i " t r o c h e j i .

Vers i f ikace v j a z y c í c h s v o l n ý m n e b o a s p o ň n ikol i in ic iá ln ím př í-

z v u k e m p o d o b n é p r o b l é m y p o c h o p i t e l n ě n e m a j í . U n i v e r z á l n í m

r y s e m č e s k é h o p ř í z v u č n é h o v e r š e j e z a těchto o k o l n o s t í l i b e r a l i z a c e

k o r e s p o n d e n č n í c h p r a v i d e l p r o p o z i c e n a p o č á t k u v e r š ů ( p ů l v e r š ů ) ,

a to č a s t o l i b e r a l i z a c e vel ice r a d i k á l n í : p o v o l e n í „ d a k t y l s k ý c h " ver­

š o v ý c h p o č á t k ů a „ t r a n s a k c e n t a c e " p ř e d l o ž e k v j a m b u (s r y t m i c k y

p ř í n o s n ý m o m e z e n í m m o n o t ó n n í c h a n a k r u z í ) , m o ž n o s t „ p ř e s u n u "

s lovního p ř í z v u k u z p r v n í na d r u h o u s l a b i k u v e r š e v d a k t y l u .

(O ř e š e n í v t r o c h e j i viz 4 . 3 . ) N u t n o s t vzít o h l e d na ty to l i cence, s m ě ­

řu j íc í k vol i te lné o p t i m á l n í k o n e k t i v i t ě s h o d n é s i n d i v i d u á l n í m c h a ­

r a k t e r e m t e x t ů , n á s b u d e n a d á l e z a v a z o v a t i n a n i žš ích s t u p n í c h hie­

r a r c h i e m e t r i c k é h o u t v á ř e n í v e r š e . Z d e j s m e m o h l i j e n u p o z o r n i t n a

t o , co m a j í v š e c h n a m e t r a s p o l e č n é h o . O i n c i p i t e c h v e r š e ve v z t a h u

k e konekt i v i tě p o j e d n á m e j e š t ě n íže ( o d d . 2 . 2 . 1 , 4 . 2 , 4 . 3 ) .

(35)

„ i t o l a 2 . D v o u d o b é a t ř í d o b é K a p 1 1 "

S a s p i r a c í n a p l a t n o s t p r o c e l o u d o m é n u p ř í z v u č n é h o v e r š e j s m e

mohl i v p r v n í k a p i t o l c e - v e d l e p r o z o d i c k é h o z á k l a d u d a n é h o s y l a -

b i č n o s t í a v y u ž i t í m p ř í z v u k u a v e d l e o b e c n ý c h r y s ů p ř í z n a č n ý c h

p r o v e r š v ů b e c - u v é s t j e n s á m f a k t r o z l i š e n í s i l n ý c h a s l a b ý c h ( ry t­

m i c k y d ů r a z n ý c h a n e d ů r a z n ý c h ) p o z i c . P r o r o z b o r j a z y k o v é r e a ­

l i z a c e t ě c h t o p o z i c , j e j i c h o b s a z e n í v z h l e d e m k o p o z i c i p ř í z v u č n ý c h

a n e p r í z v u č n ý c h s l a b i k , a t e d y p r o r e k o n s t r u k c i p ř í s l u š n ý c h

k o r e s p o n d e n č n í c h p r a v i d e l m u s í m e v h i e r a r c h i i o b e c n o s t í s e s t o u ­

pit o s t u p í n e k n íže a v y r o v n a t se s o p o z i c í r y t m i z a c e d v o u d o b é

a t ř í d o b é .

I k d y ž p ř i t o m a s i n e p ů j d e m e t a k d a l e k o j a k o p o z d n í T o m a š e v -

ski j ( 1 9 5 9 : 5 9 ) , k t e r ý r u s k é d v o u d o b é a t ř í d o b é r y t m i c k é ú t v a r y

p o k l á d á t a k ř k a z a d v a s a m o s t a t n é p r o z o d i c k é s y s t é m y , r o z d í l m e z i

a b s o l u t n ě p ř e v l á d a j í c í m t r o c h e j e m a j a m b e m n a j e d n é s t r a n ě

a o k r a j o v ý m , p ř í z n a k o v ý m , r e l a t i v n ě m é n ě č a s t o v y u ž í v a n ý m d a k -

tylem n a s t r a n ě d r u h é s e t ý k á r y s ů t a k p o d s t a t n ý c h , ž e p ř i r o z v r ­

ženi č e s k é h o m e t r i c k é h o r e p e r t o á r u m u s í b ý t u v e d e n n a s a m é m

P o č á t k u .

(37)

D a k t y l lze p r á v e m p o k l á d a t z a j e d i n é h o r e p r e z e n t a n t a t ř í d o b ý c h

r o z m ě r ů v č e s k é m b á s n i c t v í . A n a p e s t s d v o j s l a b i č n o u a n a k r u z í je

v č e š t i n ě n e r e a l i z o v a t e l n ý — viz výše ( 1 . 6 ) o v í c e m é n ě j e d n o s l a b i č n é

p r o k l i z i ; t ř í d o b ě r y t m i z o v a n o u ř a d u s d v o u s l a b i č n ý m z a č á t k e m

b u d e m e vždy č íst j a k o d a k t y l o t r o c h e j o p ů d o r y s u 2 — 3 — 3 . . . -

A m f i b r a c h s i n c i p i t e m v e r š e v p o d o b ě j e d n é n e p ř í z v u č n é s l a b i k y s i

p ř i m o c n é m s e s t u p n é m s p á d u v š e h o d a l š í h o v y p l n ě n í r y t m i c k é ř a d y

b u d e m e v ž d y c k y v y k l á d a t j a k o d a k t y l s p ř e d r á ž k o u , d a l e k o m é n ě

se l iš íc í od o b y č e j n é h o d a k t y l u než j a m b od t r o c h e j e (viz v p o l e m i c e

s J . Z á v a d o u H o r á l e k , 1 9 4 9 ) . - S p e c i á l n í j e o v š e m p r o b l e m a t i k a

d a k t y l o t r o c h e j ů , k t e r é o b e c n ě p ř e d s t a v u j í j a k ý s i p ř e c h o d mezi

d v o u d o b ý m i a t ř í d o b ý m i r y t m y ; do ú v a h v n á s l e d u j í c í c h ř á d k á c h

n e j s o u z a h r n u t y . [

2 . 1 D v o u d o b é a t ř í d o b é z h l e d i s k a ř e č i

O p o z i c e r y t m u v d v o u d o b ý c h a t ř í d o b ý c h r o z m ě r e c h j e s i l n ě j a z y ­

k o v ě p o d m í n ě n a , a p r o t o s e v r e á l n ý c h v e r š o v a n ý c h t e x t e c h p r o ­

j e v u j e b e z v ý j i m e č n ě . J e j í p o d k l a d n e m ů ž e m e h l e d a t v s y s t é m u

j a z y k a ( n e m á p r o z o d i c k ý c h a r a k t e r ) , a l e v n e m é n ě o b e c n ě p l a t ­

n ý c h s t a t i s t i c k ý c h c h a r a k t e r i s t i k á c h ř e č i . D a k t y l y j s o u d o p r o t i ­

k l a d u v ů č i j a m b ů m a t r o c h e j ů m p o s t a v e n y p r ů m ě r n ý m s l a b i č n ý m

r o z s a h e m č e s k é h o p ř í z v u k o v é h o c e l k u ( t a k t u ) , j i n ý m i s l o v y veli­

k o s t í s t a n d a r d n í h o m e z i p ř í z v u k o v é h o s l a b i č n é h o i n t e r v a l u ( v z d á ­

l e n o s t i m e z i p ř í z v u č n ý m i s l a b i k a m i ) v č e s k ý c h t e x t e c h . R o z s a h

t a k t u p ř i r o z e n ě k o l í s á p o d l e s t y l i s t i c k é h o z a m ě ř e n í t e x t u , v c e l k u

v š a k lze ř í c i , ž e s e v p r ů m ě r u p o h y b u j e m e z i 2 , 6 - 2 , 8 s l a b i k a m i .

L z e t o o d v o d i t z e s t a t i s t i c k é h o p o p i s u J . O n d r á č k o v é ( P á l k o v á ,

1 9 9 4 : 2 8 5 ) i z n a š í s t a r é a n a l ý z y p r ó z y ( Č e r v e n k a — S g a l l o v á , 1 9 7 8 :

t a b u l k y ) . F r e k v e n c e p ř í z v u k o v ý c h c e l k ů , r o z t ř í d ě n ý c h p o d l e s la­

b i č n é h o r o z s a h u , s i p r o ú č e l y t é t o p r á c e r o z e p i s u j i t a k , j a k t o

u v á d í n á s l e d u j í c í t a b u l k a . Ú d a j e j s o u p ř i b l i ž n é , a l e p ř i v a r i a b i l i ­

tě t e x t ů a u v ě d o m í , že j a z y k o v é p o v ě d o m í b á s n í k ů i č t e n á ř ů s o t v a

m ů ž e z a z n a m e n a t j i n é n e ž v e l k é r o z d í l y , b y p ř e d k l á d á n í d e s e t i n

p r o c e n t a b y l o p o u h ý m s e b e k l a m e m n e b o k l a m e m e x a k t n o s t i .

N - s l a b i č n ý m t a k t ů m n á l e ž í t e d y v č e s k ý c h t e x t e c h n á s l e d u j í c í čet­

n o s t i ( p ) :

(38)

n-slabičný takt četnost v procentech

1 5

2 40

3 30

4 15

5 a více 5

předrážkové takty 5

R o z s a h t a k t u , r e s p . m e z i p ř í z v u k o v é h o in terva lu , je v češt ině a ve

všech s lovanských j a z y c í c h p r ů m ě r n ě vyšš í než v j a z y c í c h g e r m á n ­

ských, n a p ř í k l a d v němčině n e b o v angl ičt ině, k teré t a k é p ě s t u j í sy la-

botónický verš . Č e š t i n a v p o r o v n á n í z e j m é n a s v ý c h o d o s l o v a n s k ý m i

j a z y k y m á p r ů m ě r n ý r o z s a h t a k t u o p á r deset in s lab iky menš í , což s e

v konkrétn ích v e r š í c h s a m o z ř e j m ě p r o j e v u j e , a le p o d s t a t y věcí se

nedotýká. P r o „ i d e á l n í " ( rytmicky o v š e m sotva snes i te lnou) r e a l i z a c i

trocheje a j a m b u s j e j i c h d v o u d o b o u a l t e r n a c í s i lných a s l a b ý c h poz ic

je v češtině ( spo lu s r u š t i n o u , s r b o c h o r v a t š t i n o u a t d . ) „ m á l o " př í zvu-

ků, p r o rea l i zac i d a k t y l u s j e h o d v o u s l a b i č n ý m mez i ik tovým interva­

lem j ich sp íše o t r o c h u „ p ř e b ý v á " . „ I d e á l n í " r e a l i z a c í - s tá le s uvo-

zovkovou d i s tanc í - mín íme p o c h o p i t e l n ě s tá lé umístěn í p ř í z v u č n ý c h

s labik na všech s i lných poz ic ích a n e p ř í z v u č n ý c h na všech poz ic ích

slabých. S p ě c h á m př ipo j i t , že o „ i d e á l n o s t i " tu lze s n a d mluvit vý lučně

z h led iska š k o l s k ý c h m o d e l ů , r e s p . m o d e l ů s t o p o v é h o v e r š e , n ikol iv

z h lediska r y t m u , k t e r ý s p o l u s u s p o ř á d a n o s t í p ř e d p o k l á d á i v a r i a b i ­

litu. (Nota b e n e , že tento z p ů s o b var iab i l i ty j e p ř í z n a č n ý p r o s y l a b o -

tonismus. O b s a z e n í si lné poz ice n e p r o m i n e n t n í - k r á t k o u - s l a b i k o u

je v c a s o m ě r n é m v e r š i p r o s t ě m e t r i c k á c h y b a , a var iab i l i ty se d o s a h u ­

je def inovanými r o z m a n i t o s t m i p ř i rea l i zac i s t o p . )

J a k j s e m v š a k řek l , p o d k l a d e m s t r u k t u r n í h o roz l išení d v o u d o b ý c h

a t r idobých r y t m ů j s o u v p r v é ř a d ě d ů v o d y j a z y k o v é . D v o u d o b á a l ter-

(39)

n a c e s i lných a s l a b ý c h poz ic v t roche j i a j a m b u v ž á d n é vers i f ikac i na

světě n e m ů ž e z n a m e n a t z á v a z n o u p ř í t o m n o s t p ř í z v u k u na v š e c h sil­

ných poz ic ích, t a k ž e k o r e s p o n d e n č n í „ p r a v i d l o " p r o s i lné poz ice zní

K3: S i l n é p o z i c i o d p o v í d á p ř í z v u č n á n e b o n e p ř í z v u č n á s l a b i k a ,

N i c m é n ě v češ t ině j a k o v j i n ý c h s l o v a n s k ý c h v e r s i f i k a c í c h je vol­

nos t i o b s a ž e n é v t o m t o p r a v i d l e n e p r a v i d l e využ i to d a l e k o v íce a sys­

t e m a t i č t ě j i než v j a z y c í c h s h u s t š í p ř í z v u k o v o u sítí. N a š e rytmické

a n a l ý z y d v o u d o b ý c h m e t e r b u d o u o p ě t o v n ě k r o u ž i t k o l e m různotva-

r ů d e f i n o v a n ý c h r ů z n o u k o n k r e t i z a c í u v e d e n é h o k o r e s p o n d e n č n í h o

p r a v i d l a a k o l e m j e j i c h j a z y k o v ý c h i r y t m i c k ý c h , o b e c n ý c h a indivi­

d u á l n í c h m o t i v a c í . Z d á s e , ž e n a p ř í k l a d v a n g l i c k é m v e r š i j e tako­

vých p ř í l e ž i t o s t í d a l e k o m é n ě , a k c e n t u a c e s i lných p o z i c , b y ť zaj isté

t a k é n iko l i k o n s t a n t n í , j e t a m v p r ů m ě r u p o d s t a t n ě vyšš í ; diferen-

c i a č n í m o ž n o s t i j s o u p a k d á n y s p í š e h i e r a r c h i c k ý m r o z v r s t v e n í m

a k c e n t ů (v souv i s los t i s i n t o n a č n í m f o r m o v á n í m v ý p o v ě d i ) než opo­

zicí p ř í t o m n o s t x n e p ř í t o m n o s t p ř í z v u k u na s i lné poz ic i .

V a n g l i c k é m verš i j e p ř í t o m n o s t p ř í z v u k u na s i lných pozicích

nikol iv z á v a z n ý m p r a v i d l e m , a le vehce si lně se u p l a t ň u j í c í tendenc í -

n a t o l i k s i lně, ž e n e p ř í t o m n o s t s e u ž j e v í j a k o o d c h y l k a , cos i př ízna­

k o v é h o , p ř i n á š e j í c í h o u ž j i s t ý m i n i m á l n í s t u p e ň r y t m i c k é komplexi­

ty. V č e s k é m v e r š i , j a k u v i d í m e , j s o u n a o p a k p o z i c e ( jmenovitě

p o s l e d n í s l a b i k a v m u ž s k ý c h v e r š í c h ) , k d e n e p ř í t o m n o s t p ř í z v u k u j e

č a s t ě j š í n e ž o p a k .

I t a k v š a k p ř i z v u k o v á n í s i lných p o z i c v n a š e m v e r š i nen í pone­

c h á n o n á h o d ě č i l é p e p o u h é i n t e r a k c i m e z i e l e m e n t á r n í m k o r e s p o n ­

d e n č n í m p r a v i d l e m K 3 a s t a t i s t i c k ý m i v l a s t n o s t m i řeč i . L z e t o názor­

n ě u k á z a t n a p o č t u p ř í z v u k u v e s t e j n o s l a b i č n ý c h ú s e c í c h z prózy

a v e r š e . S r o v n á m e t e ď ú s e k y o s m i s l a b i č n é , a to

a ) ú s e k y , k t e r é o d p o v í d a j í p r á v ě j e n k r i t é r i u o s m i s l a b i č n o s t i ,

b ) z n i c h v y b r a n é úseky, k t e r é n a v í c o d p o v í d a j í z á k a z u p ř í z v u k u na

s u d ý c h p o z i c í c h , t e d y m e c h a n i c k é m u , n ič ím j i n ý m než holou

z á k l a d n í n o r m o u v y m e z e n é m u t r o c h e j i , i

c ) s k u t e č n é o s m i s l a b i č n é t r o c h e j e V r c h l i c k é h o . fĚ

P ř e d m ě t e m z k o u m á n í j e č e t n o s t ú s e k ů ( „ v e r š ů " i v e r š ů ) o d v o d l

t ř e c h , č t y ř e c h a pět i p ř í z v u c í c h . M

(40)

po čet přízvuki i v proceňte ch

2 3 4 5

osmislabičné úseky n 21,1 60 17,6 1,3

„trocheje" z prózy 21,6 50,8 26,4 1,1

Vrchlického trochej 12,7 49,8 37,4 0,1

J a k vidět, v e v e r š i j e d a l e k o v íce c e l k ů o č t y ř e c h p ř í z v u c í c h , což

p ř e d s t a v u j e t a k o v é ř á d k y , v n ichž v š e m s i lným p o z i c í m o d p o v í d á př í-

zvučná s l a b i k a . H u s t o t a p ř í z v u k ů j e ve v e r š i vyšš í než v p r ó z e .

D r u h ý m p ř í k l a d e m b u d o u m u ž s k é pět i s topé j a m b y , a to j e d n a k

opět „ j a m b y " m e c h a n i c k y v y b r a n é z p r ó z y t a k , a b y o d p o v í d a l y ele­

mentární n o r m ě , j e d n a k s k u t e č n é j a m b i c k é v e r š e Vrchl ického a Q u i s e .

Tentokrát p ů j d e o s tat i s t iku četnost i přízvviků na s u d ý c h s l a b i k á c h (sil­

ných pozicích) deset i s lab ičné řady . ( P r v n í s i lnou pozic i p o n e c h á v á m e

s t r a n o u , n e b o ť t a j e t a k j a k o t a k k o n s t a n t n ě p ř i z v u k o v á n a . )

četnosti přízvuků na

s 2 s s

„jamby" z prózy 73 66 86 7

Vrchlický 73 88 87 46

Quis 71 96 92 28

J e tedy z ř e j m é , ž e v y s o k á č e t n o s t p ř í z v u k ů n a s i lných p o z i c í c h

d v o u d o b é h o v e r š e n e n í j e n m e c h a n i c k ý m d ů s l e d k e m z á k a z u p ř í z v u ­

ků na poz ic ích s l a b ý c h (o tom v o d d í l u 3 .1 ) p o d l e p r i n c i p u „ k d y ž

nemohou b ý t n a j e d n ě c h m í s t e c h , h r o m a d í s e n a d r u h ý c h " , z á k a z u ,

j ehož v ý s l e d k y j s o u u n á s r e p r e z e n t o v á n y n á h o d n ý m i t r o c h e j i č i

(41)

j a m b y v y b r a n ý m i z prózy . K t o m u t o a u t o m a t i s m u se n a v í c př ipoju-

j e s a m o s t a t n á , r y t m i c k y m o t i v o v a n á p r e f e r e n č n í t e n d e n c e , k t e r á j e

s t a t i s t i c k ý m , nikol iv n o r m a t i v n í m n e z b y t n ý m d o p l n ě n í m uvedenéh(j

k o r e s p o n d e n č n í h o p r a v i d l a :

P2: Při obsazování silných pozic se preferují přízvučné slabiky,

N a r o z d í l o d g e r m á n s k ý c h v e r s i f i k a c í v š a k j e d n o t l i v ý p ř í p a d

n e p ř í t o m n o s t i p ř í z v u k u n a s i lné p o z i c i j e n ě č í m b ě ž n ý m a s a m o z ř e j ­

m ý m a k o m p l e x i t a v e r š e se t o u t o n e p ř í t o m n o s t í n e z v y š u j e .

2 . 2 D a k t y l

N a t o m t o m í s t ě s e p o k u s í m e v y č e r p a t c e l o u p r o b l e m a t i k u p ř í z v u k o -

v é r e a l i z a c e s o u b o r u t ř í d o b ý c h r o z m ě r ů t a k , a b y c h o m s e k n í n a p ř í š ­

tě n e m u s e l i v r a c e t .

2.2.1 Silné pozice v daktylských verších

P o j e t í s i lných poz ic v t ř í d o b ý c h r o z m ě r e c h ( n a d á l e b u d u o nich mluvit

j a k o o d a k t y l u ) , j a k s i lze s n a d n o p ř e d s t a v i t , je doce la j i n é než v tro-

cheji a j a m b u . N á p a d n ě to m ů ž e d e m o n s t r o v a t n a p ř í k l a d č tyřs topý

ženský d a k t y l K r á s n o h o r s k é s nás ledu j íc ími ú d a j i o a k c e n t u a c i :

s 4 S2 s. s 4

92 99 99 96

n e b o i t ř í s t o p ý ž e n s k ý d a k t y l V r c h l i c k é h o :

Si S, s 3

65 96 98

Ale d o k o n c e i u exper imentu j í c ího B e z r u c e , k terý se v z p í r á lumí-

r o v s k é p lynu los t i verše a je ov l ivněn v e r s l i b r i s m e m , p ř í s l u š e j í př ízvu-

k ů m n a s i lných poz ic ích n á s l e d u j í c í četnost i ( č t y ř s t o p ý ž e n s k ý d a k t y l ) :

(42)

Si S2 s 4

94 91 96 92

S r o v n á n í s e s h o t a u v e d e n ý m p ř i z v u k o v á n í m v j a m b u d e m o n s t r u ­

j e n á p a d n ý rozd í l . Č e t n o s t i p ř í z v u k ů n a s i lných p o z i c í c h v d a k t y l -

s k é m v e r š i s e bl íž í k o n s t a n t ě , v „ k l a s i c k é " v a r i a n t ě d a k t y l u j í d o s a ­

huj í ( p r á h , k d e z a č í n á m e mluv i t o k o n s t a n t ě , j s m e s i k o n v e n č n ě

stanovi l i na 95 % r e a l i z a c e p ř í s l u š n é n o r m y ) . Ř í k á m e tedy — v n e j -

o s t ř e j š í m k o n t r a s t u s t ím, co b y l o ř e č e n o o r o z m ě r e c h d v o u d o b ý c h

a s h r n u t o t ím, že v z t a h mez i s d n ý m i p o z i c e m i a p ř í z v u k y b y l p r o

j a m b a t r o c h e j v y m e z e n p o u h o u p r e f e r e n c í ( P 2 ) - o z á k l a d n í m

k o r e s p o n d e n č n í m p r a v i d l e d a k t y l s k é h o v e r š e , ž e

K4 (d): Silné pozici metra odpovídá přízvučná slabika.

Z d á s e , ž e j e t o u n i v e r z á l n í p r a v i d l o t ř í d o b ý c h r o z m ě r ů v e v š e c h

s y l a b o t ó n i c k ý c h v e r s i f i k a c í c h ( p r o a n g l i c k ý v e r š srov. A t t r i d g e ,

1982: 1 9 7 , s d a l š í m i o d k a z y ) . P ř í p a d y j e h o o s l a b e n í s p o l u s p o k u s e m

o v ý k l a d j e j i c h m o t i v a c e u v e d e m e za o k a m ž i k .

Vysoký s t u p e ň r e a l i z a c e d a k t y l s k ý c h s i lných poz ic p ř í z v u k y j e d á n

j a z y k o v ě , totiž t ím, co j s m e s h o r a uvedl i o nasycenost i řeči př í zvuky,

respekt ive o r o z s a h u p ř í z v u k o v é h o ce lku či vel ikost i m e z i p ř í z v u k o v ý c h

intervalů v řeči . S l a b i č n ý r o z s a h českého t a k t u n ě k d e mezi 2 , 6 - 2 , 8 s la­

b ikami v y p o v í d á o t o m , že v p r o t i k l a d u k d v o u d o b ý m r o z m ě r ů m b u d e

v modelových, č istých d a k t y l e c h , s k l á d a n ý c h vý lučně z t ř í s lab ičných

stop a povolu j íc ích p ř í z v u k y vý lučně na s i lných poz ic ích, p ř í z v u k ů

spíše o něco „ p ř e b ý v a t " . Mode ly existuj í o v š e m j e n v h l a v á c h verso lo-

gů; b r z y uv id íme, ž e p r o své „ n a d b y t e č n é " p ř í z v u k y m á reá lný dakty l-

ský text d o s t a t e k umístění . D o k o n c e to v y p a d á t a k , že v d a k t y l s k ý c h

textech s tř ída j íc ích m u ž s k y a žensky z a k o n č e n é ř á d k y (tedy s p ř í h o d ­

nými poz icemi p r o umístěn í k r á t k ý c h t a k t ů ) j e p r ů m ě r n ý r o z s a h pří­

zvukového ce lku ( t a k t u ) j e š t ě p o ř á d m e n š í než v p r ó z e . (U Voj těcha

Nejedlého je to 2,44 s labiky, u B e z r u c e 2 , 3 1 . Mode lový č t y ř s t o p ý d a k -

tyl s tř ída j íc í p r a v i d e l n ě m u ž s k á a ž e n s k á z a k o n č e n í by měl p r ů m ě r n ý

r o z s a h t a k t u v r o z m e z í p r ó z y : 2,63 s labiky. )

(43)

K o n k r é t n ě j i a n á z o r n ě j i p ř e d v á d í to též H o r á l e k ( 1 9 4 7 : 155) :

„ Č e s k ý d a k t y l j e totiž oč i v idně v m n o h e m t ě ž š í m p o s t a v e n í než n a p ř .

t r o c h e j , j e h o ž z á k l a d n í m d i f e r e n č n í m p r o s t ř e d k e m [ t j . n á s t r o j e m

v y p o u š t ě n í p ř í z v u k u n a s i lné poz ic i , m . č . ] j s o u č t y ř s l a b i č n é slovní

celky. V d a k t y l u by t o m u o d p o v í d a l y s lovn í ce lky š e s t i s l a b i č n é , jež

o v š e m s a m y o s o b ě j s o u ř í d k é a by ly by ve v e r š i p r o s v ů j r o z s a h z á r o ­

v e ň p ř í t ě ž í . " J i n ý m i s lovy - má-l i v t ř í d o b é m v e r š i u v n i t ř ř á d k y silné

p o z i c i o d p o v í d a t n e p ř í z v u č n á s l a b i k a , p ř i č e m ž s e p ř e d p o k l á d á

n e p ř í z v u č n á r e a l i z a c e v š e c h č t y ř p ř e d c h o z í c h i n á s l e d u j í c í c h poz ic

s l a b ý c h , j d e to p o u z e s p o u ž i t í m v z á c n é h o a r y t m i c k y n e u r č i t é h o pří-

z v u k o v é h o c e l k u o šest i s l a b i k á c h . B e z r u č o v a n á d h e r n á ř á d k a

d o n e v r á t i m a m é m l á d í , m á l á s k a

n e b o K r c h o v s k é h o

P ř i s e d l j s e m s i k n í ( s e s l u š n ý m d o t a z e m )

n e z b y t n ě z ů s t a n o u v y n a l é z a v o u v ý j i m k o u .

H o r á l k o v a teze s e p e r n e g a t i o n e m p o t v r z u j e t a m , k d e n e p ř í t o m ­

n o s t p ř í z v u k u n a s i lné poz ic i m n o h o s l a b i č n ý t a k t n e p ř e d p o k l á d á ,

t j . p ř e d e v š í m n a k o n c i v e r š e . V m u ž s k ý c h d a k t y l e c h v y ž a d u j e nepř í­

z v u č n á r e a l i z a c e p o s l e d n í h o i k t u c e l k e m b ě ž n ý ě t y ř s l a b i č n ý t a k t ,

a s k u t e č n ě , z e č t y ř d e s í t e k z k o u m a n ý c h s o u b o r ů m u ž s k ý c h d a k t y l ů

j e n v s e d m i p l a t í k o r e s p o n d e n č n í p r a v i d l o K 4 (d ) t a k é p r o k o n c o v o u

s i lnou poz ic i . N a p ř í k l a d u Š a f a ř í k a v íce než p ě t i n a m u ž s k ý c h d a k -

t y l s k ý c h ř á d e k m á n a k o n c i n e p ř í z v u č n o u s l a b i k u . U v e d e n é k o r e ­

s p o n d e n č n í p r a v i d l o t u m á tedy o s l a b e n o u p o d o b u s t a t i s t i c k é h o kon­

s t a t o v á n í .

P3 (d): P ř i obsazování silné pozice, která je předposlední pozicí schématu, se preferují přízvučné slabiky.

P r e f e r e n c e p ř i r o z e n ě p l a t í i p r o d v o u d o b é m u ž s k é rozměry, v d a k ­

tylu v š a k je vel ice s i lná a d o k o n c e i nece lých 80 % p ř í z v u k o v é h o kon­

cového ik tu u Š a f a ř í k a z n a č n ě p ř e s a h u j e pod í l p ř í z v u k u v a n a l o g i c k é

pozic i v e r š ů d v o u d o b ý c h , k t e r ý j e n z ř í d k a j e vyšš í než 5 0 % .

A n a l o g i c k ý m j e v e m v ž e n s k ý c h v e r š í c h b y b y l a n á h r a d a k o n c o ­

v é h o s e s k u p e n í t r o j s l a b i ě n é h o a d v o j s l a b i č n é h o p ř í z v u k o v é h o c e l k u

j e d i n ý m c e l k e m p ě t i s l a b i č n ý m , j a k o v H l a v á č k o v ě

n e b l k a l o tu v š e c k o - i s v íce , j e ž v t e m n o t á c h p o h a s í n a l y ,

(44)

čemuž b y o d p o v í d a l a d e g r a d a c e z á v a z n é h o k o r e s p o n d e n č n í h o p r a ­

vidla na p o p i s n é a p r e f e r e n č n í

* Při obsazování silné pozice, která je předposlední pozicí schéma­

tu, se preferujípřízvučné slabiky.

P o t ř e b n ý p ě t i s l a b i č n ý t a k t j e v š a k u ž s i lně n e d o s t a t k o v ý m z b o ­

žím, a u v e d e n ý p ě t i s l a b i č n ý p ř í z v u k o v ý c e l e k je j e n v m e n š í m

p o č t u p ř í p a d ů d ů v o d e m p r o n a h r a z e n í k o r e s p o n d e n č n í h o p r a v i d l a

v ý r o k e m o p r e f e r e n c í c h . K o s l a b e n í k o n c o v é p o z i c e v ž e n s k ý c h

v e r š í c h d o c h á z í s p í š e v s y l a b i z u j í c í c h d a k t y l e c h o b r o z e n s k ý c h b á s ­

níků, s „ p ř e s u n e m " p ř í z v u k u n a p ř e d c h o z í s l a b o u p o z i c i , p o d o b n ě

j a k o v t r o c h e j i a j a m b u , n e b o s n a d s „ t r a n s a k c e n t a c í " , t j . s d e ­

f o r m o v a n ý m p ř i z v u k o v á n í m k o n c o v é h o t ř í s l a b i č n é h o s l o v a p o d l e

v z o r u x X x :

a l a p e n ý j e l e n u m í r á ( M á c h a )

s3

N e z a p o m e ň m e , ž e p r o d a k t y l y p l a t í t o , c o b y l o a b u d e ř e č e n o

(1 .7 a ze jm. 4 . 2 ) o b e c n ě o s i lné p o z i c i v i n c i p i t u v e r š e a j e j í o c h o t ě

k p ř i z p ů s o b e n í p o t ř e b á m v ě t n é k o n e k t i v i t y . V d a k t y l e c h b e z p ř e d -

r á ž k y v d ů s l e d k u p o t ř e b y n e p ř í z v u č n ý c h j e d n o s l a b i č n ý c h s l ů v e k

na p o č á t k u v ě t n ý c h c e l k ů v ř á d c í c h j a k o 1. a 3 . v e r š v n á s l e d u j í ­

c ím ú r y v k u :

tu b l e s k y p o m s t y s v é

z h l a v y mé r v a l 1

a z n i t r a ohn ivé ( V r c h l i c k ý )

s e p ř e d r á ž k a p ř e n á š í d o v n i t ř p o č á t e č n í s topy, č ímž s e o s l a b u j e

a k c e n t u a c e p r v n í s i lné p o z i c e p o d ú r o v e ň k o n s t a n t y a p l a t í j e n p r e ­

ference:

P4 ( d ) : Při o b s a z o v á n í silné pozice, která je první pozicí schéma­tu? se preferují p ř í z v u č n é s l a b i k y .

2 . 2 . 2 Slabé p o z i c e v daktylských verších

Věnujme nyní p o z o r n o s t s l a b ý m p o z i c í m v t ř í d o b ý c h r o z m ě r e c h . J a k z n a m o , s e s k u p u j í s e p o d v o j i c í c h ; p r v n í v této dvo j ic i , t e d y t u , k t e r á v d a k t y l u následuje za s i lnou p o z i c í , s i k o n v e n č n ě ad h o c o z n a č í m e

(45)

W, d r u h o u , k t e r á s i lnou p o z i c i předchází, p o d l e b ě ž n é h o s o u č a s n é ­

ho m e z i n á r o d n í h o ú z u j a k o V.

s w v s w v s wv... Na p r v n í p o h l e d se z d á , že roz l išení je zby tečné a že se s labými pozi­

cemi v d a k t y l u s e s n a d n o v y p o ř á d á m e k o r e s p o n d e n č n í m p r a v i d l e m

* Slabé pozici metra odpovídá nepřízvučná slabika,

ale p o d r o b n ě j š í v ý z k u m u k á ž e , ž e nic t a k o v é h o neex i s tu je . P ř í z v u k y

n a s l a b ý c h p o z i c í c h d a k t y l s k é h o v e r š e z d a l e k a n e j s o u j e n záležitost í

v e r š e B e z r u č o v a , j a k s e t o d l o u h o jev i lo t e o r e t i k ů m . J e n v j e d n é dese­

tině n á m i a n a l y z o v a n ý c h textů j e z a c h o v á n a k o n s t a n t n í (konvenčně

s t a n o v e n o , p ř e s a h u j í c í 9 5 % ) n e p ř í z v u č n o s t v š e c h s l a b ý c h poz ic .

T y p i c k á j e z e j m é n a p ř í z v u č n á r e a l i z a c e p ř e d i k t o v é s l a b é pozi­

c e (V) . Ale t a k é W , tedy s l a b á p o z i c e p o i k t o v á , b ý v á o b s a z e n a pří-

z v u č n o u s l a b i k o u , o v š e m z p r a v i d l a m é n ě č a s t o než V. V t o m t o p ř í p a ­

dě to m ů ž e b ý t o v š e m i a k c e n t d v o j s l a b i č n é h o s l o v a :

s t ř á s a j í c z h a l u z í m h y r a n n í l e m (Vrch l ický )

\ W 3

N e j z á v a ž n ě j š í m p ř í p a d e m p ř i z v u k o v á n í p o i k t o v é s l a b é p o z i c e j e

k o n f i g u r a c e s p o j e n á s e s h o r a p r o b r a n ý m p ř e s u n e m p ř í z v u k u v e ver­

š o v é m inc ip i tu . C i t o v a n ý V r c h l i c k é h o ř á d e k

a z n i t r a ohnivé

d e m o n s t r u j e , že běž í o n e z b y t n ý p r o t ě j š e k o s l a b e n í p r v n í h o iktu,

j e n ž b y l o b ě t o v á n s p o j i t o s t i vět. T a k ž e d ů s l e d k e m v ý š e f o r m u l o v a ­

n é h o p r e f e r e n č n í h o p r a v i d l a P 3 (d ) s e s t á v á v d a k t y l u s t e j n á n á h r a ­

d a k o r e s p o n d e n č n í h o p r a v i d l a p o u h o u p r e f e r e n c í :

P5 (d): Při obsazování slabé pozice, která je druhou pozicí sché­matu, se preferují nepřízvučné slabiky.

( F o r m u l a c e v y l u č u j e s p r á v n ě z t o h o t o p o p i s u d a k t y l y s p ř e d r á ž k o u . )

Ale z a n e d l o u h o u k á ž e m e , že toto ad hoc p r a v i d l o není pří l iš p o t ř e b n é ,

n e b o ť o t á z k a s l a b ý c h pozic v d a k t y l u se dá řešit j i n a k , úsporně j i .

Z v l á š t n í p o z o r n o s t s i z a s l o u ž í n e p o č á t e č n í k o n f i g u r a c e b e z pří­

z v u k u n a p ř e d c h o z í si lné poz ic i :

b r u č e l i , ž e v e s m r t d o u f a l i , ( M a c h a r )

S 2 W 2

(46)

N o t a b e n e , ž e č lenění p o t ř e c h s l a b i k á c h j e z a c h o v á n o , n e b o ť

si lné poz ic i o d p o v í d á n e p ř í z v u č n é s lovo j e d n o s l a b i č n é . P o k u d t a t o

p o d m í n k a nen í d o d r ž e n a , konf l ikt m e z i m e t r i c k o u o s n o v o u a j a z y ­

k o v o u výpln í p r o p u k á n a p l n o : ř á d k y t y p u

P ř í t e l k y n ě l idu! tvé k o m u ob jet í k ý v á ( C h m e l e n s k ý )

» S 2 W 2

j s o u v n a š e m r y t m i c k é m cítění n e m e t r i c k é a j s o u m o ž n é j e n v s y l a b i -

zuj íc ím o b r o z e n s k é m o b d o b í , k d y s y l a b o t ó n i c k á n o r m a j e v š e m o ž n ě

p o r u š o v á n a . P r o v z t a h p o i k t o v é s l a b é p o z i c e a p ř e d c h o z í h o i k t u

p lat í tedy k o n t e x t o v é omezen í , p o d l e n ě h o ž m í s t o k o r e s p o n d e n č n í h o

p r a v i d l a K 4 (d ) s e p o u z e ř í k á , ž e

K O I : Pokud silné pozici neodpovídá jednoslabičné slovo, neod­povídá následující slabé pozici přízvuěná slabika.

T o j e v y j á d ř e n í s i lné l i b e r a l i z a c e d a k t y l s k é n o r m y , j e j í o c h o t y

p ř i j m o u t i ř í d k é , z á k l a d n í v a r i a n t ě d a k t y l s k é h o r y t m u u ž r e l a t i v n ě

v z d á l e n é r e a l i z a c e .

P o n ě k u d odl išné omezení p l a t í p r o o b r á c e n o u konf igurac i , t j . s př í-

zvukem na s labé pozic i p ř e d i k t o v é . P ř í z v u k na V je m o ž n ý j e n p ř i př í-

zvučné rea l izac i nás ledu j íc ího iktu, t a k ž e m ů ž e být nesen j e n s lovem

jednos lab ičným. P o d o b n ě j a k o výše uvedený ř á d e k C h m e l e n s k é h o

p o k l á d á m e za n e m e t r i c k é i T o m s o v o

K p l a ň k á m s o u s e d o v ý m k v a p n ě s e b e r e

V, s2

P ř í s l u š n é k o n t e x t o v é o m e z e n í zní:

K 0 2 : Pokud silné pozici neodpovídá přízvuěná slabika, neodpo­vídá přízvuěná slabika ani předchozí slabé pozici.

S t e j n ě j a k o K O I j e toto o m e z e n í p o t ř e b n é j e n p r o p ř í p a d y , k d y j e

nutné použ í t P 2 a P 3 ( d ) , n ikol i v s i t u a c i , k t e r á j e p r o d a k t y l z á k l a d ­

ní. J a k o K 0 3 p r o k á ž e v š a k z a n e d l o u h o svů j n a p r o s t o ú s t ř e d n í v y z n a m p ř i p o p i s u n o r m y m e t e r d v o u d o b ý c h .

R e k h j s m e , ž e četnost p ř í z v u k ů n a s l a b ý c h poz ic ích d a k t y l u j e vyšš í v p ř í p a d ě s l a b ý c h poz ic p ř e d i k t o v ý c h (V) než s l a b ý c h poz ic nás ledu j í-

(47)

cích po ik tu (W). V číselných ú d a j í c h o tří- a č t y ř s t o p é m d a k t y l u bás­

n íků z r ů z n ý c h o b d o b í to v p r o c e n t e c h v y p a d á n á s l e d o v n ě :

Hněvkovský Šafařík Neruda Krásnohorská Vrchlický Bezruř

w 2,7 0,5 3,9 3 11,4 8,2

v 4,2 5,7 4,1 6 7,4 10,3

V y s o k é p r o c e n t o p ř í z v u k ů u V r c h l i c k é h o j e d á n o v ý l u č n ě před-

r á ž k o v ý m i inc ip i ty v e r š ů m e t r i c k y n e p ř e d r á ž k o v ý c h , j e j i c h ž př ík la­

d y by ly u v e d e n y v ý š e .

P ř i t o m p r o p ř í z v u k o v é r e a l i z a c e p o i k t o v é s l a b é p o z i c e lze využít

i d v o j s l a b i č n ý c h p ř í z v u k o v ý c h c e l k ů , k t e r ý c h je v č e s k é m rytmic­

k é m s l o v n í k u k d i s p o z i c i p o d s t a t n ě v íce než ce lků j e d n o s l a b i č n ý c h .

S t a v v y j á d ř e n ý v n a š í s t a t i s t i c e nen í t e d y d á n p o u h o u i n t e r a k c í

m e t r i c k é n o r m y a r y t m i c k é h o s l o v n í k u v č e š t i n ě . P r o t ě j š k e m K 0 2 ,

j e ž z n e m o ž ň u j e výskyt v í c e s l a b i č n ý c h s lov p o č í n a j í c í c h n a p ř e d i k t o -

vé s l a b é p o z i c i , j e r y t m i c k á t e n d e n c e s m ě ř u j í c í k v y l o u č e n í p ř í z v u k ů

v í c e s l a b i č n ý c h s lov n a s l a b é poz ic i p o i k t o v é :

P6 (d): Připadne-li už na poiktovou slabou pozici přízvučná slabi­ka, preferují se přízvuěné slabiky ve slovech jednoslabičných.

Z d e u ž s e v š a k m ů ž e m e v r á t i t k s t a n d a r d n í k o n f i g u r a c i , p ř i níž p ř e d ­

p o k l á d á m e , ž e v š e c h n y r e l e v a n t n í s i lné p o z i c e j s o u o b s a z e n y pří-

z v u č n ý m i s l a b i k a m i . V této n a p r o s t o p ř e v l á d a j í c í s i t u a c i se m u s í m e

p t á t , j a k s a m o t n ý tento v ý s k y t p ř í z v u k ů n a s i lných p o z i c í c h ovliv­

ň u j e r e a l i z a c i m e z i i k t o v ý c h p o z i c s l a b ý c h .

X . . X . . X . . X

S i lný s k l o n k n e p ř í t o m n o s t i p ř í z v u k ů n a o b o u s l a b ý c h poz ic íc

j a k v i d n o , m u s í b ý t i n h e r e n t n ě d á n u ž t ím, ž e p ř í z v u č n o s t k t e r é k

liv z n ich i m p l i k u j e p o u ž i t í p ř í z v u č n é h o m o n o s y l a b a (s vel ice nízkoi

č e t n o s t í v r y t m i c k é m s l o v n í k u ) . S á m r y t m i c k ý s lovn ík tedy nedav;

v e l k é p ř e d p o k l a d y , a b y v d v o u s l a b i č n é m i n t e r v a l u m e z i d v ě m a p ř í

z v u k o v ě r e a l i z o v a n ý m i ikty t ř í d o b é h o v e r š e s e o b j e v i l a n ě j a k á dali

(48)

p ř i z v u č n á s l a b i k a , i k d y b y j í v tom ž á d n á s p e c i á l n í m e t r i c k á kon­

s t a n t a n e b r á n i l a , o p r e f e r e n č n í m p r a v i d l u n e m l u v ě . J i n ý m i s lovy:

není n í z k á a k c e n t u a c e s l a b ý c h p o z i c d a k t y l u p r o s t ý m a u t o m a t i c k ý m

d ů s l e d k e m k o n s t a n t n í h o p ř i z v u k o v á n í p o z i c s i lných, j a k t o by lo

p o p s á n o k o r e s p o n d e n č n í m p r a v i d l e m K 4 ( d ) ?

O d p o v ě ď nám-i lá p r ů z k u m p r o z a i c k ý c h textů. Zj i šťu jeme př ízvu-

kové p o d o b y dvous lab ičných ú s e k ů , k t e r ý m p ř e d c h á z í a po nichž nás le­

duje p ř i z v u č n á s l a b i k a , a z a z n a m e n á v á m e četnost t a k o v ý c h mezipří-

zvukových ú s e k ů , na je j ichž p r v n í n e b o d r u h é s lab ice se ob jevu je

přízvuk. (Výskyt ú s e k ů s p ř í z v u k e m na o b o u mezi lehlých s l a b i k á c h je

ojedinělý.) V šesti textech př ib l ižně po šesti stech úsecích j s m e našl i nás le­

dující četnosti d v o j s l a b i č n ý c h ú s e k ů obsahu j íc ích p ř í z v u č n o u s l a b i k u :

Rubeš Tyl Němcová Rais Benešová Čapek K.

X 6,1 4,3 2,7 5 1,2 7,1

„V" 7,2 5,3 7,7 7,9 5,5 11,1

S r o v n e j m e nyn í u v e d e n é ú d a j e s t a b u l k o u n a s . 4 8 p o p i s u j í c í

z téhož h l e d i s k a šes t d a k t y l s k ý c h v e r š o v a n ý c h t e x t ů . Z j i s t í m e , že

rozdí ly t u s ice j s o u ( H n ě v k o v s k ý m á m é n ě p ř í z v u k ů v d v o u s l a b i č n é m

interva lu než R u b e š a t d . ) , a le j s o u n e p a t r n é ; j s o u i p ř í p a d y (Vrch­

lický - R a i s ) , k d e v e v e r š i j e p ř í z v u k ů v íce. Z a této s i t u a c e j e v c e l k u

vecí a r b i t r á r n í h o r o z h o d n u t í , z d a b u d e m e t r v a t n a f o r m u l a c i př í ­

p a d n é h o p r e f e r e n č n í h o p r a v i d l a

* Při obsazování slabých pozic daktylského verše se preferují nepří-

zvučné slabiky,

nebo z d a t a k o v é p r a v i d l o b u d e m e p o k l á d a t z a p o u h ý n e n u t n ý d o d a ­

tek v íceméně a u t o m a t i c k y vyp lýva j í c í z e z á k l a d n í h o k o r e s p o n d e n č ­

ního p r a v i d l a d a k t y l u , t j . z á v a z n é h o p ř i z v u k o v á n í s i l n ý c h p o z i c

( K 4 [ d ] ) . Z ř e j m é j e , ž e j e t o t o p r e f e r e n č n í p r a v i d l o p o t ř e b n é j e n p r o

reseni m a r g i n á l n í c h p ř í p a d ů , a t a k se p ř i k l á n í m k d r u h é m u ř e š e n í .

( P o d r o b n ě j i o d a k t y l u viz Č e r v e n k a , 1 9 9 9 . )

(49)

K a p i t o l a 3 . S l a b é p o z i c e t r o c h e j i a j a m b u

S h o d o u o k o l n o s t í p ř i p ř e c h o d u od d a k t y l u k j a m b u a t r o c h e j i m ů ž e ­

me p o k r a č o v a t v t é m a t u s l a b ý c h p o z i c m e t r a a p r a v i d e l j e j i c h o b s a ­

zování. J e s t l i ž e tot iž v p ř í p a d ě d a k t y l u p ř i r o z e n ě s t á l o n a p r v n í m

místě r o z h o d u j í c í k o r e s p o n d e n č n í p r a v i d l o , p o ž a d u j í c í r e a l i z a c i

silné poz ice p ř í z v u č n o u s l a b i k o u , u m e t e r d v o u d o b ý c h j s m e m o h l i

p r o silné p o z i c e u v é s t j e n k o m i c k y b e z o b s a ž n é p r a v i d l o K 3 (viz 2 . 1 ) ,

dop lněné p a k p o u h o u s t a t i s t i c k o u p r e f e r e n c í P 2 .

V ne jostře jš ím p r o t i k l a d u k d a k t y l u n e m ů ž e m e totiž u t roche je

a j a m b u ins ta lovat o b d o b n o u p e v n o u k o s t r u si lných poz ic rea l i zova­

ných přízvuky, p o d je j ímž t l a k e m se p ř e d p i s y o s l a b ý c h poz ic ích jevi ly

j a k o d o d a t k o v é , téměř r e d u n d a n t n í (viz z á v ě r p ř e d c h o z í kap i to ly ) . N a

silných pozicích d v o u d o b ý c h m e t e r není p ř í z v u k kons tantn í , s výjim­

kou p ř í p a d u , k d e p o v a h a č e s k é h o p ř i z v u k o v á n í vy lučuje n e p ř í z v u č n é

alternativy. M á m n a mysl i p r v n í s i lnou pozic i t r o c h e j s k ý c h ř a d , př i­

čemž i zde, j a k uv id íme (odd . 4 . 3 ) ve spec iá ln ích p a s á ž í c h v ě n o v a n ý c h

veršovému incipitu, s i p ř í z v u k o v á s t r u k t u r a výpověd i v y n u c u j e r ů z n á

speciální řešení . Veršové incipity j s o u v ů b e c k a p i t o l a s a m a p r o s e b e , a proto nás ledu j íc í v ý k l a d y - s o d k a z e m na u v e d e n é p a s á ž e níže - zce la

(51)

o p o m í j e j í p r v n í s l a b o u p o z i c i j a m b i c k ý c h v e r š ů ; p r o t u j e t ř e b a , m á -

me-li s e v y h n o u t d v o u s t a l e t ý m f a t á l n í m n e d o r o z u m ě n í m , s t a n o v i t

k o r e s p o n d e n ě n í p r a v i d l a z c e l a spec iá ln í .

3 . 1 Z á k a z p ř í z v u k ů n a s l a b ý c h p o z i c í c h ?

Ú s t ř e d n í z á k o n d v o u d o b é h o r y t m u se t e d y m ů ž e - s p r á v ě u v e d e n o u

v ý j i m k o u - v z t a h o v a t p o u z e k p o z i c í m s l a b ý m .

S a m o z ř e j m ě s e n a b í z í z r c a d l o v á p a r a l e l a K 4 ( d ) ( d a k t y l s k é h o

z á k o n a k o n s t a n t n í h o p ř i z v u k o v á n í s i lných p o z i c ) , t e d y p r o z a t í m n í

ú s t ř e d n í k o r e s p o n d e n ě n í p r a v i d l o

* K5 (j,t) Slabé pozici metra odpovídá nepřízvučná slabika.

J e n u t n o ř í c i , ž e p ř i n a š í a r b i t r á r n ě z a v e d e n é def in ic i r y t m i c k é

k o n s t a n t y ( r e a l i z a c e v 9 5 % p ř í p a d ů ) m n o h o s l a b ý c h p o z i c

v m n o h a b á s n i c k ý c h t e x t e c h j a m b u a t r o c h e j e o d p o v í d á té to

n o r m ě . V p o p i s u d v o u d o b ý c h m e t e r m á d o j i s t a k l í č o v é p o s t a v e n í

a c e l á n o v o d o b á m e t r i k a p o p i s u j e č e s k ý v e r š s j e j í p o m o c í . K d y ž

j s m e p ř e d č t y ř i c e t i lety z a p o č í n a l i t e n t o v ý z k u m , p o k l á d a l i j s m e j i

z a s k á l o p e v n o u , t a k ž e ř á d k y , k t e r é j í n e o d p o v í d a l y , j s m e p ř í m o č a ­

ř e v y t ř i ď o v a l i d o z b y t k o v é k a t e g o r i e „ m i m o n o r m u " . J e š t ě p ř e d

s e t k á n í m s p r v n í m t e o r e t i c k ý m r e f l e k t o v á n í m a n a l o g i c k ý c h z á l e ž i ­

t o s t í v e v e r š i a n g l i c k é m ( H a l l e a K e y s e r , 1 9 6 6 ) n á s v š a k s a m a ver-

s o l o g i c k á p r a x e p o u č i l a , ž e K 5 j e t ř e b a c h á p a t j a k o p r v n í p ř i b l í ž e ­

ní, v ý c h o d i s k o d a l š í a n a l ý z y a r e v i z e . P ů v o d n í s t a n o v i s k o b y l o

p ř i t o m v ě r n ý m o d r a z e m n á z o r ů č e s k é m o d e r n í m e t r i k y . T a k p ř i

p ř í z v u k o v é s t a t i s t i c e t r o c h e j e ve Slávy dceři ( M u k a ř o v s k ý , 2 0 0 1

[ 1 9 3 4 ] : 1 3 5 ) s e M u k a ř o v s k ý z a b ý v á p o u z e s i l n ý m i p o z i c e m i ,

a o s l a b ý c h ř í k á : „ J e ž t o j d e o v e r š s v r c h o v a n ě p r a v i d e l n ě d o d r ž u ­

j í c í s c h é m a , n e b u d e m e p ř i h l í ž e t k s l a b i k á m r y t m i c k y n e d ů r a z n ý m ,

n a k t e r é p ř i p a d á p ř í z v u k j e n v miz i vě n e p a t r n é m p o č t u p ř í p a d ů . "

M y j s m e v š a k z j ist i l i ( Č e r v e n k a - S g a l l o v á , 1 9 9 4 : 4 2 2 ) , ž e n a k a ž ­

d ý c h 1 0 0 ř á d e k p ř i p a d á v e Slávy dceři p ř e s 2 0 ř á d e k ( p ř e s n ě j e t o

2 2 , 1 ) , v n i c h ž j e s l a b á p o z i c e o b s a z e n a s l a b i k o u p ř í z v u č n o u . P ř i

p r ů m ě r u č t y ř s l a b ý c h p o z i c n a ř á d e k ( p o č í t á m i k o n c o v o u s l a b i k u

ž e n s k ý c h v e r š ů , k d e j e v ý s k y t p ř í z v u k u b l o k o v á n z e j m é n a r ý m e m ,

n e p o č í t á m v š a k č t v r t o u s l a b o u p o z i c i m u ž s k ý c h v e r š ů , j e ž j s o u

(52)

u K o l l á r a z á v a z n ě z a k o n ě e n y t ř í s l a b i č n ý m t a k t e m ) j e t u n a r u š e n a

i n a š e l i b e r á l n ě p o l o ž e n á h r a n i c e k o n s t a n t y . N a d t o j e t ř e b a s i u v ě ­

d o m i t , ž e u m í s t ě n í m p ř í z v u k u n a s l a b o u p o z i c i — je- l i j e h o n e p ř í ­

t o m n o s t j a k ý m s i z á k l a d n í m z á k o n e m u s t a v u j í c í m v z t a h k o r e s p o n ­

d e n c e m e z i m e t r i c k o u n o r m o u a j e j í k o n k r é t n í r e a l i z a c í — j e

o v l i v n ě n r y t m u s v e r š e j a k o c e l k u : ne t e d y o n ě c o m á l o v í c e n e ž 5 %

s l a b ý c h p o z i c s e u K o l l á r a v y m y k á k o r e s p o n d e n č n í m u p r a v i d l u

K 5 ( j , t ) , a l e v íce než p ě t i n a v e r š ů s e o d c h y l u j e o d p r i n c i p u d v o u -

d o b é h o r y t m u , a to už j e z á l e ž i t o s t , s níž p ř i p o p i s u v e r š o v é h o

r y t m u n e m ů ž e m e n e p o č í t a t . 2 2 , 1 p ř í z v u k u n a s l a b ý c h p o z i c í c h n a

1 0 0 v e r š ů p ř í s n ě v z a t o n e z n a m e n á p ř e s n ě 2 2 , 1 p r o c e n t a t a k t o

v y b o č u j í c í c h ř á d e k : e x i s t u j í o j e d i n ě l é ř á d k y , k d e d o c h á z í k e d v ě m a

o d c h y l n ý m r e a l i z a c í m , n a p ř í k l a d

r o z k o š n ý h r o t a s m r t p ř e u k r u t n á ,

n e d o p u s t í m e s e v š a k v e l k é o d c h y l k y , k d y ž p r o z j e d n o d u š e n í t u t o

d r o b n o u n e p ř e s n o s t z a n e d b á m e .

P r o t o ž e b ě ž í o n o v ý r y s v o b r a z u č e s k é h o v e r š e , v l i t e r a t u ř e

d o s u d m á l o s l e d o v a n ý ( d ů l e ž i t o u v ý j i m k o u j e s t u d i e K . S g a l l o v é ,

1 9 7 3 , n a k t e r o u m ů j d a l š í v ý k l a d t r v a l e n a v a z u j e ) , p ř e d v e d u h o t e ď

na v ě t š í m m n o ž s t v í d o k l a d ů z r ů z n ý c h o b d o b í a č t y ř h l a v n í c h r o z ­

m ě r ů . V této chví l i j d e j e n o d ů k a z , ž e p l a t n o s t p o s t u l o v a n é K 5 j e

o m e z e n á , d a t a b u d o u v z á p ě t í s p e c i f i k o v á n a v t a b u l c e , k t e r á u k á ž e

d a l š í roz l i šen í .

Č e t n o s t i ř á d e k s p ř í p a d y p ř í z v u č n ý c h s l a b i k n a s l a b ý c h p o z i c í c h

m e t r a : H n ě v k o v s k ý ( T 5 ) 1 5 , 4 ; K o U á r ( T 5 ) 2 0 , 7 ; H a n k a ( T 4 ) 2 5 , 6 ;

Celakovský ( T 4 v Růži stolisté) 2 9 , 1 ; M á c h a ( J 4 ) 2 7 , 4 ; M a l ý ( b l a n k ­

v e r s v p ř e k l a d e c h S h a k e s p e a r a ) 3 9 , 0 ; S a b i n a ( J 5 ) 5 2 , 6 ; N e b e s k ý

( T 5 ) 1 7 , 5 ; N e r u d a ( J 5 ) 1 1 , 9 ; H e y d u k ( T 4 ) 1 0 , 7 ; H á l e k ( J 4 ) 8 , 8 ;

H á l e k ( b l a n k v e r s v d r a m a t u ) 2 3 , 1 ; Cech ( T 5 ) 1 6 , 0 ; B . J e l í n e k ( J 4 )

6 ,8; V r c h l i c k ý ( J 5 ) 1 5 , 4 ; Z e y e r ( b l a n k v e r s v e p i c e ) 1 0 , 0 ; M a c h a r ( T 4

n e r ý m o v a n ý ) 1 4 , 5 ; S o v a ( J 5 ) 1 5 , 6 ; D y k ( J 4 ) 7 , 7 ; F i s c h e r ( b l a n k v e r s

v d r a m a t u ) 1 6 , 0 ; R e y n e k ( T 4 ) 1 5 , 6 ; H o r a ( J 4 ) 1 1 , 2 ; S e i f e r t ( T 5 )

1 1 , 9 ; Z a h r a d n í č e k ( J 5 ) 1 4 , 8 ; O r t e n ( J 4 ) 7 ,5 .

T a t o č í s la j s o u z ř e t e l n ě v y š š í , než b y b y l a v e v e r š i r u s k é m , m e n š í

než v a n g l i c k é m .

J e n pě t z 2 5 z d e u v e d e n ý c h t e x t ů ( H á l e k , J e l í n e k , D y k , O r t e n

v J 4 , Z e y e r v b l a n k v e r s u ) m á n a 1 0 0 v e r š ů m é n ě n e ž d e s e t p ř í p a d ů

(53)

s l a b ý c h p o z i c o b s a z e n ý c h p ř í z v u č n o u s l a b i k o u . K t o m u t o p o m ě r n ě

p ř e k v a p i v é m u v ý s l e d k u j s m e nedoš l i v ý b ě r e m t e x t ů p o d p o r u j í c í c h

n a š i tezi : s p í š e j s m e z m n o h o n á s o b n ě větš ího p o č t u s t a t i s t i c k y p o p s a ­

n ý c h t e x t ů v y b í r a l i p ř í k l a d y t y p i c k é .

J e t e d y z ř e j m é , ž e k o r e s p o n d e n č n í p r a v i d l o , z k u s m o u v e d e n é n a

p o č á t k u t o h o t o o d d í l u , j e n z h r u b a vys t ihu je ž i vou s k u t e č n o s t v e r š o ­

v o u a že o d s t í n ě n ě j š í p o p i s v e r š e se d o ž a d u j e p o d s t a t n é h o z p ř e s n ě n í .

M u k a ř o v s k ý , z a m ě ř e n ý z c e l a k e s t a t i s t i c k é m u p o p i s u a k c e n t u a c e

i k t ů , s h r n u j e v š e c h n y p ř í p a d y a k c e n t ů n a s l a b ý c h p o z i c í c h d o k a t e ­

gor ie „ z a s t ř e n é h o m e t r i c k é h o p ů d o r y s u " , „ p o u h é t e n d e n c e k n ě m u "

( M u k a ř o v s k ý , 2 0 0 1 [ 1 9 3 4 ] : 1 3 1 ) . T o j e za j i s té výs t i žné z h l e d i s k a

vždy p ř í t o m n ý c h d ů s l e d k ů u v e d e n é h o p o s t u p u , j e t o v š a k př í l i š

o b e c n ý pyte l , d o n ě h o ž s e v e j d o u p ř í p a d y n e j r o z m a n i t ě j š í . Vedle

z v ý š e n é n e u r č i t o s t i m e t r i c k é o s n o v y m ů ž e m e z a h o ř e j š í m i ú d a j i tuš i t

n a p ř í k l a d z á m ě r n é konf l ik ty mez i řeč í a m e t r e m s č e t n ý m i k o n k r é t ­

ními s ty l i s t ickými d ů s l e d k y , p ř e d e v š í m v š a k d r o b n é , a le p ř í z n a č n é

p o s u n y s a m o t n ý c h k o r e s p o n d e n č n í c h p r a v i d e l , d o b o v ě o d l i š n é p o j e ­

t í s y l a b o t ó n i c k é n o r m y .

N e j n á p a d n ě j š í o d c h y l n o u s k u p i n u v n a š í c h r o n o l o g i c k é s é r i i

p ř í k l a d ů p ř e d s t a v u j í o b r o z e n š t í b á s n í c i o d H a n k y p o S a b i n u a d o

j i s t é m í r y i N e b e s k é h o s m i m o ř á d n ě č a s t o p ř i z v u k o v a n ý m i s l a b ý m i

p o z i c e m i . U v á d í m e t u e x e m p l i g r a t i a č t y ř i n e b o p ě t p ř í p a d ů , a l e

tento p o č e t b y c h o m j e n n a z á k l a d ě n a š e h o m a t e r i á l u s n a d n o m o h l i

r o z š í ř i t n a n ě j a k ý c h č t y ř i c e t t e x t ů . T é m ě ř k t e r é k o l i v e r š o v a n é d í lo

z let 1820—1855 ( v ý j i m k y j s o u , n a p ř . J . K . Ty l ) m ů ž e b ý t z d r o j e m

d o k l a d ů o s y l a b i z u j í c í m o b d o b í č e s k é h o p ř í z v u č n é h o v e r š e (zmín i­

l i j s m e se o n ě m už v o d d í l u 1.2; viz též Č e r v e n k a - S g a l l o v á 2 0 0 1 ) ,

j e ž j e c h a r a k t e r i z o v á n o r a d i k á l n í m o s l a b e n í m p ů s o b n o s t i k o r e ­

s p o n d e n č n í h o p r a v i d l a b r á n í c í h o u m í s t ě n í p ř í z v u k u n a s l a b é p o z i c i

v e r š e . O p a k u j e m e , ž e s t í m t o p o s u n e m n o r m y p a d á i j a k ý k o l i v

v y m e z i t e l n ý p ř e d ě l m e z i s y l a b o t ó n i s m e m a s y l a b i s m e m . S k u t e č n ě ,

v Č e l a k o v s k é h o Ohlasu písní českých, k o n k r é t n ě v j e h o o s m i s l a -

b i č n ý c h v e r š í c h , o d p o v í d á t r o c h e j s k é n o r m ě v j e j í s t a n d a r d n í

p o d o b ě j e n o m á l o v ě t š í p r o c e n t o ř á d e k n e ž v e f o l k l o r i s t i c k é s b í r c e

l i d o v ý c h p í s n í t é h o ž b á s n í k a ( n ě c o p ř e s 6 0 % ) . I z u v e d e n ý c h

n a š i c h p ř í k l a d ů j e z ř e j m é , ž e t e n t o m i m o ř á d n ě u v o l n ě n ý v z t a h

k s y l a b o t ó n i c k é n o r m ě s e z d a l e k a n e o m e z i l n a f o l k l o r i z u j í c í p ů v o d -

(54)

n í t v o r b u a p r o j e v i l s e p l n ě t ř e b a v p ř e k l a d e c h S h a k e s p e a r a n e b o

v i d e o v ě n á r o č n é r o m a n t i c k é p o e z i i ( M á c h a , S a b i n a ) . N e m l u v í -

me-li v té to s o u v i s l o s t i p r o s t ě o n á v r a t u k s y l a b i s m u , n e n í to a n i t a k

n a z á k l a d ě v e r š o v a n ý c h t e x t ů , j a k o n a z á k l a d ě p ř e d p o k l á d a n é

t r v a l é p ř í t o m n o s t i s y l a b o t ó n i c k é h o s y s t é m u a z e j m é n a j e h o n o v o ­

d o b é h o m e t r i c k é h o r e p e r t o á r u v l i t e r á r n í m p o v ě d o m í , v k o m u n i ­

k a c i a u t o r ů a č t e n á ř ů . P r o S a b i n u j e h o b á s e ň d o j i s t a n e b y l a s l o ž e n a

j e d e n á c t i s l a b i č n í k e m , a l e p ě t i s t o p ý m j a m b e m v j e h o č e s k y spec i f i c­

k é p o d o b ě .

P o z o r n é h o č t e n á ř e , k t e r ý b y měl k d i s p o z i c i j e n d o s u d u v e d e n é

ú d a j e , p a t r n ě n a p a d á o t á z k a , p r o č mez i a u t o r y s y l a b i z u j í c í h o o b d o ­

b í n e z a h r n u j i K o l l á r a , u n ě h o ž t a k é v íce než 20 % ř á d e k o b s a h u j e

p ř í z v u k n a s l a b é p o z i c i a k t e r ý n á m v ý š e p o s l o u ž i l j a k o p ř í k l a d p ř i ­

z v u k o v á n í s l a b ý c h p o z i c . T a t o z d á n l i v ě m a r g i n á l n í z á l e ž i t o s t s m ě ř u ­

j e k p o d s t a t ě k o r e s p o n d e n č n í h o p r a v i d l a . V e 2 0 0 p ř í p a d e c h r e a l i z a c e

s l a b é p o z i c e p ř í z v u ě n o u s l a b i k o u , k t e r é j s m e n a š l i v t i s í c i v e r š o v é m

s o u b o r u p ě t i s t o p ý c h t r o c h e j ů ze Slávy dcery, an i j e d n u s l a b o u poz i­

c i n e p o s t i h u j e p ř í z v u k v í c e s l a b i č n é h o s l o v a . N a o p a k v e s t a r š í c h

č t y ř s t o p ý c h t r o c h e j í c h V . H a n k y , k t e r ý s to j í n a p o č á t k u sy lab izu j í ­

cího o b d o b í , j e m e z i p ř í z v u k y n a s l a b ý c h p o z i c í c h o n ě c o m é n ě př í-

z v u k ů m o n o s y l a b než p o l y s y l a b , u C e l a k o v s k é h o n e b o M á c h y p a k

d a l e k o m é n ě .

S y l a b i z u j í c í a u t o ř i s e t e d y v í c e b l í ž í n e u t r á l n í m p o m ě r ů m

v r y t m i c k é m s l o v n í k u č e š t i n y , k t e r ý , j a k j s m e u v e d l i (v iz 2 . 1 ) ,

o b s a h u j e j e n a s i 5 % j e d n o s l a b i č n ý c h t a k t ů . N a o p a k a u t o ř i o r t o ­

d o x n í c h p ř í z v u č n ý c h v e r š ů o d p u c h m a j e r o v c ů p o K o l l á r a a p a k

z n o v u o d m á j o v c ů p o n a š e č a s y s e r o z h o d n ě v y h ý b a j í p ř í z v u -

k ů m p o l y s y l a b n a s l a b ý c h p o z i c í c h , p ř i p o u š t ě j í j e j e n j a k o vý j im­

k u a z a z v l á š t n í c h p o d m í n e k ( n a p ř í k l a d p o v ě t n é m p ř e d ě l u u v n i t ř

v e r š e ) , p ř í p a d n ě z v y š u j í j e j i c h f r e k v e n c i s e s p e c i á l n í m i z á m ě r y

s t y l i s t i c k ý m i ( n a r á ž k y n a l i d o v o u p í s e ň v t r o c h e j i H e y d u k o v ě

a B e z r u č o v ě ) .

U k á ž e m e t o nyní t a k , ž e u v e d e m e ú d a j e o s h o r a p o p s a n ý c h tex­

tech j e š t ě j e d n o u , a le s r o z l i š e n í m p ř í z v u k ů n a s l a b ý c h p o z i c í c h n a

p ř í z v u k y j e d n o s l a b i č n ý c h a p ř í z v u k y v í c e s l a b i č n ý c h slov.

(55)

autor rozměr na 100 veršů připadá na slabých pozicích přizvuků

jednoslabičných slov víceslabičných slov

Hněvkovský T5ŽM 14,5 0,9

Kollár T5ŽM 20,7 0

Hanka T4ŽM 12,2 13,5

Čelakovský T4ŽM 4,9 24,2

Mácha J4ŽM 6,6 20,8

Sabina J 5 Ž 4,8 47,8

Nebeský T5ŽM 9,3 8,2

Neruda J5ŽM 7,2 4,7

Heyduk T4Ž 4,4 6

Hálek J4ŽM 5,6 3,2

Hálek blankvers M 12,6 10,5

Cech T5Ž 12,3 3,7

Jelínek J4M 6,2 0,6

Vrchlický J5ŽM 11,3 4,1

Zeyer blkv M 4,1 5,9

Machar T4Ž 12,6 1,9

(56)

autor rozměr na 100 veršů připadá na slabých pozicích přízvuků

jednoslabičných slov víceslabičných slov

Sova J5ŽM 11,2 4,4

Dyk J4ŽM 7,7 2x

Fischer b lkvM 15,6 0,4

Reynek T4ŽM 10,1 4,5

Hora J4ŽM 10,4 0,8

Seifert T5ŽM 7,2 4,7

Zahradníček J5ŽM 7,1 7,7

Orten J4ŽM 5,8 1,7

P ř i d r ž u j i se n á z o r u oněch estet iků, pod le nichž p o r u š e n í p r a v i d e l

není a p r i o r i umě leckým n e d o s t a t k e m , a le m ů ž e mít svou u m ě l e c k o u

funkci, funkci nositele v ý z n a m ů podílej ících se na komplexi tě díla. P r o t o

není m o u ct ižádost í sestavi t t a k o v á k o r e s p o n d e n ě n í p r a v i d l a , s nimiž

bych byl s to p o p s a t všechny p ř í z v u k o v é konf igurace, j e ž se ve zkou­

m a n é m k o r p u s u v e r š ů vyskytnou, j a k o těmto p r a v i d l ů m odpovídaj íc í .

V tomto n á z o r o v é m kontextu — a ovšem i s vědomím, že n ě j a k é p r a v i d l o

o o b s a z o v á n í s l a b ý c h poz ic je j e d i n ý m m o ž n ý m p ř e d ě l e m mezi sylabis-

m e m a s y l a b o t ó n i s m e m — chci p o k l á d a t verše s p ř í z v u k e m víceslabiěné-

ho s lova na s l a b é pozic i za ř á d k y nemetr ické; p ř i t o m se p ř e d p o k l á d á , že

t a k é nemetr iěnost , o d d á l e n o s t k o n k r é t n í ř á d k y o d m e t r i c k é or todox ie ,

má své s t u p n ě , a že tedy ř á d k y , v nichž p ř í z v u k u v íces labiěného s lova

n a s l a b é pozic i p ř e d c h á z í větný p ř e d ě l , např . M á c h o v o

B u d o u c í č a s ! - Z e j t ř e j š í d e n

j e méně n e m e t r i c k é než

h r d l i č č i n z v a l k u l á s c e h l a s .

(57)

V této d r u h é ř á d c e je p ř i t o m konfl ikt s m e t r e m j e š t ě s tá le zmírňo­

v á n tím, že p ř í z v u k na s l a b é pozici p ř e d s t a v u j e p ř e d l o ž k a a nás ledu j í­

c í n e p ř í z v u ě n á n a pozic i s i lné „ n a h r a z u j e " p ř í z v u k d é l k o u s a m o h l á s ­

ky; p r o t o nemetr ičnost j e tu p o c i ť o v á n a m é n ě intenzivně než ve verš i

j e n ž v h l u b o k ý c h m r á k o t á c h leží

téhož a u t o r a , k d e ž á d n é z těchto z m í r n ě n í p o r u c e není .

R e l a t i v n ě v y š š í če tnos t i p ř í z v u č n ý c h m o n o s y l a b n a s l a b ý c h poz i­

c ích a s tá lý v ý s k y t této k o n f i g u r a c e , č a s t o v íce než v d e s e t i n ě v š e c h

v e r š ů , p o ce lou d o b u vývo je n o v o č e s k é m e t r i c k é p o e z i e ( p ř i č e m ž r o z ­

díly mez i a u t o r y m a j í e v i d e n t n ě p o v a h u s ty l i s t i ckých o d c h y l e k n a

téže m e t r i c k é z á k l a d n ě ) z á r o v e ň v e d o u k t o m u , a b y p o m y s l n ý p ř e d ě l

mezi m e t r i ě n o s t í a n e m e t r i č n o s t í byl u m í s t ě n mez i p ř í z v u k y m o n o s y ­

l a b a p ř í z v u k y p o l y s y l a b , a a b y tedy b y l a p ř i j a t a n á s l e d u j í c í v e r z e

z á k l a d n í h o k o r e s p o n d e n č n í h o p r a v i d l a d v o u d o b ý c h r o z m ě r ů :

K6 (j,t): Slabé pozici metra odpovídá nepřízvuěná slabika nebo jednoslabičný přízvukový celek (takt).

3 . 2 P ř i z v u č n á m o n o s y l a b a n a s l a b ý c h p o z i c í c h

Z a p r a v i d l e m K 6 s e p o c h o p i t e l n ě n e m ů ž e ta j i t p ř e d s t a v a , ž e p ř í -

z v u č n á m o n o s y l a b a a n e p ř í z v u č n é s l a b i k y fungu j í z h l e d i s k a r y t m u

ú p l n ě s te jně . J e d n o s l a b i č n é p ř í z v u č n é s lovo u m í s t ě n é n a s i lné poz ic i

b u d e m e s a m o z ř e j m ě p o k l á d a t z a s te jně d o b ř e p ř í z v u č n é j a k o p r v n í

s l a b i k u s l o v a v í c e s l a b i č n é h o . Z a ř a z e n í m p ř í z v u č n ý c h m o n o s y l a b d o

K 6 ( j , t ) p o u z e f o r m u l u j i n á z o r , č i p ř e s n ě j i h y p o t e t i c k y p o j m e n o v á ­

v á m j e d n u s l o ž k u r y t m i c k é h o p o v ě d o m í ( s l o ž k u p o t v r z o v a n o u i s t a ­

t i s t i ckými ú d a j i o o b s a z o v á n í s l a b ý c h p o z i c , j a k t o d o k l á d á v ý š e uve­

d e n á t a b u l k a ) , p o d l e n ě h o ž konf l ikt s m e t r i c k o u o s n o v o u j e d a l e k o

s l a b š í v p ř í p a d ě p ř í z v u č n é h o m o n o s y l a b a než v p ř í p a d ě p ř í z v u k u

s l o v a v í c e s l a b i č n é h o . J e s t l i ž e j s e m o v š e m n a k o n c i p ř e d c h o z í h o oddí­

l u n a z n a č i l , ž e n e m e t r i č n o s t p ř í z v u k u n a s l a b é p o z i c i v p ř í p a d ě poly-

s y l a b m ů ž e být o d s t u p ň o v á n a , v y o s t ř o v á n a č i m í r n ě n a , t a k i v e r š e

využ íva j í c í l i b e r a l i z u j í c í h o d o d a t k u v K6 ( j ,t) o p ř í z v u č n ý c h raono-

s y l a b e c h j s o u s ice m e t r i c k é , a le „ m é n ě " m e t r i c k é než ř á d k y , j e ž

t o h o t o d o d a t k u n e p o t ř e b u j í .

F o r m á l n ě b y s e t o d a l o z a c h y t i t ( p o v z o r u a n g l o a m e r i c k ý c h met­

r i k ů ) t a k , ž e p ů v o d n í k o r e s p o n d e n č n í p r a v i d l o K 5 ( j , t ) b y n e b y l o

(58) »

p r o s t ě r o z p u š t ě n o v l i b e r á l n ě j š í m K 6 ( j , t ) , a le t a k , ž e b y c h o m p o n e ­

c h a l i o b ě , s t r i k t n ě j š í z a s u n u t é d o t o h o l i b e r á l n ě j š í h o ; p ř i s e t k á n í

s k o n k r é t n í m v e r š e m b y c h o m z k o u š e l i n a p ř e d s t r i k t n ě j š í p r a v i d l o ,

a až v p ř í p a d ě n e ú s p ě c h u to m é n ě p ř í s n é : p o k u d v e r š a k o r e s p o n ­

d e n č n í p r a v i d l o s e s h o d n o u a l e s p o ň n a d r u h ý p o k u s , b u d e m e v e r š

a k c e p t o v a t j a k o m e t r i c k ý , a le e o i p s o h o b u d e m e p o k l á d a t z a

m e t r i c k y k o m p l e x n ě j š í než v e r š e , k t e r é p r o š l y u ž v p r v n í m k o l e kon­

f r o n t a c e s n o r m o u .

P r o t i t a k o v é p ř e v z a t é p r o c e d u ř e s o t v a m ů ž e b ý t n á m i t e k , n u t n o

v š a k p o z n a m e n a t , ž e p r o č e s k ý v e r š a n a n ě m z a l o ž e n o u t r a d i c i

v ý z k u m u m á v ý z n a m d a l e k o m e n š í než p r o v e r š a m e t r i k u a n g l i c k é ­

h o j a z y k a . P ř í z v u č n á m o n o s y l a b a vče tně m o n o s y l a b p l n o v ý z n a m o -

vých m a j í v ang l ič t ině v y š š í p o d í l než ve s l o v a n s k ý c h j a z y c í c h

a s a m o z ř e j m ě o b s a z u j í i d a l e k o v íce s l a b ý c h p o z i c v d v o u d o b ý c h

p r a v i d e l n ý c h v e r š í c h . P ř e d v e d l j s e m ( o d d . 1.5) č e s k é h o b á s n í k a , a n

s e s t a v u j e p r a v i d e l n ý v e r š z p ř e d e m d a n ý c h ( p ř í p a d n ě r ů z n ý m i p ř e ­

s u n y n e p ř í z v u č n ý c h s l ů v e k p ř i z p ů s o b e n ý c h ) n - s l a b i č n ý c h p a n e l ů d o

n ě k o l i k a m á l o t y p o v ý c h k o m b i n a c í ; v ý s l e d k y této č innost i j s o u

v e p s á n y v p r v é ř a d ě d o a k c e n t u a c e s i lných p o z i c ( s r y t m i c k ý m i

a j a z y k o v ý m i m o t i v a c e m i ) a j e j i c h s t u d i u m má n e v y h n u t e l n ě s t a t i s ­

t i c k o u p o v a h u . A n g l i c k ý m e t r i k j e n a o p a k z a m ě ř e n k j e d n o m u v e r š i ,

k e k o n f r o n t a c i j e h o j e d i n e č n é p ř í z v u k o v é s t r u k t u r y s o b e c n ý m sché­

m a t e m . S l e d u j e tot iž b á s n í k a , k t e r ý p ř e s k u p u j e m o n o s y l a b a r ů z n é

p ř í z v u k o v é intenz i ty t a k , a b y ta s i lně jš í - ve s r o v n á n í s b e z p r o s t ř e d ­

n ím o k o l í m - p ř i š l a n a s i lné p o z i c e ( p ř i č e m ž s i lná a k c e n t u a c e i k t ů j e

p ř i h u s t o t ě p ř í z v u k ů v řeč i s n a d n o z a j i š t ě n a ) a ta r e l a t i v n ě s l a b š í na

p o z i c e s l a b é . R o z h o d u j í c í ú l o h u m a j í p ř i t o m n e j e n l e x i k á l n í c h a r a k ­

t e r i s t i k y slov, a le v p r v é ř a d ě i n t o n a č n ě v y j á d ř e n á h i e r a r c h i e syn­

t a k t i c k á a v ý p o v ě d n í . P ř i r o z b o r u těchto v z t a h ů m e t r i k a p ř í z n a č n ě

s p o l u p r a c u j e s p r o z o d i í v y z n a č u j í c í u v e d e n é h i e r a r c h i e s t r o m o v ý m i

gra fy i j i n a k a v s o u v i s l o s t i s v ý v o j e m těchto l ingv i s t i ckých m e t o d

z p ř e s ň u j e své k o n c e p c e ( H a y e s , 1 9 8 9 ; t a m c i t o v á n y d a l š í p r á c e téhož

a u t o r a ; K i p a r s k y , 1 9 7 5 ; K i p a r s k y - H a n s o n , 1 9 9 6 ) .

P o l y s y l a b a tento v s t u p d o v y š š í c h p a t e r j a z y k a i j e h o a n a l ý z y

n e v y ž a d u j í a s j e j i c h z v ě t š e n ý m p o d í l e m v ř e č i , j a k o je č e š t i n a , se

m a r g i n a l i z u j e i r y t m i c k ý v ý z n a m k o n t e x t o v ě z á v i s l ý c h o p e r a c í . P ř í -

z v u k p o l y s y l a b a se v y m e z u j e v o p o z i c i s n e p ř í z v u č n ý m i s l a b i k a m i

(59)

t é h o ž s l o v a a z ů s t á v á s á m s e b o u v j a k é m k o l i v k o n t e x t u . ( S p o j e n í

j m é n a s p ř e d l o ž k o u p o k l á d á m e z d e a n a d á l e v ž d y za v í c e s l a b i č n ý

t a k t s p ř í z v u k e m n a p r v n í s l a b i c e , j a k o k d y b y t o b y l o o b y č e j n é více-

s l a b i č n é s lovo. ) V p r o t i k l a d u k p ř í z v u k u m o n o s y l a b a má v r á m c i

s l o v a p ř í z v u k v í c e s l a b i č n é h o s lova k u m u l a t i v n í f u n k c i ( J a k o b s o n ,

1962 [ 1 9 3 7 ] ) ; o k o l n í p ř í k l o n k y a p ř e d k l o n k y s i p o d ř i z u j e už j e n

z t i tu lu p r o m i n e n c e v r á m c i svého s l o v a , n ikol i na z á k l a d ě s r o v n á n í

s lov co do v ý z n a m o v é p l a t n o s t i č i p o s t a v e n í ve v ý p o v ě d i .

Tento v ý k l a d j e v ě d o m ě p ř e e x p o n o v á n z a ú č e l e m n á z o r n o s t i . P ř í -

z v u č n á m o n o s y l a b a h r a j í pochop i te lně i v č e s k é řeč i a verš i specif ic­

k o u r o h , a s p o l u s nimi v s t u p u j e do r y t m u i j e h o r o z b o r u k o n t e x t o v ý

zřetel . P ř i p o p i s u ř á d k y č t y ř s t o p é h o j a m b u z O r t e n o v y Červené knihy

A t o j s e m j á ! T o j á j s e m , ž e n o

b y s e v ý b o r n ě u p l a t n i l H a y e s ů v a P r i n c ů v a p a r á t , u m o ž ň u j í c í v íce­

ú r o v ň o v ý p o p i s p ř i z v u k o v á n í p o d l e p o s t a v e n í s l a b i k y v e s lově , syn­

t a g m a t u , větě a v ý p o v ě d i s j e j í m i j á d r y a d ů r a z y . I n t o n a č n í h i e r a r ­

chie v O r t e n o v ě ř á d c e r o z h o d u j e o p r o m i n e n c i s l ů v e k a z a k l á d á

zce la b e z c h y b n ý r y t m u s s v ý l u č n ě n e p ř í z v u č n ý m i s l a b i k a m i n a s la­

b ý c h p o z i c í c h ; j e d n o a totéž s lovo to s to j í j e d n o u na s i lné, a to n u t n ě

p ř i z v u k o v a n é poz ic i , j e d n o u n a poz ic i s l a b é , č ímž d e m o n s t r u j e r e l a ­

t iv is t ický c h a r a k t e r r y t m u v k o n f i g u r a c í c h s l o ž e n ý c h z m o n o s y l a b .

T a k é i n t o n a č n í v y j á d ř e n í h i e r a r c h i e mez i s lovy p l n o v ý z n a m o v ý m i j e

č in i te lem r y t m i c k é v ý s t a v b y a p ř i u m í s ť o v á n í p ř í z v u č n ý c h m o n o s y ­

l a b na s l a b é p o z i c e se s n ím — s r ů z n o u m í r o u z á v a z n o s t i — a l e s p o ň

u n ě k t e r ý c h b á s n í k ů p o č í t á . J e n e s p o r n é , ž e s t a n d a r d n í s y n t a k t i c k á

d v o j i c e a t r i b u t + s u b s t a n t i v u m , je-li r e a l i z o v á n a m o n o s y l a b y , o b s a ­

dí ve v e r š i s k o r o v ý l u č n ě p o z i c e v p o ř a d í s l a b á — s i lná (W — S ) , n iko­

l i p o ř a d í o p a č n é , p r o t o ž e t a k t o k o r e s p o n d u j e s i n t o n a č n í m o d s t u p ­

ň o v á n í m v s y n t a g m a t u . U p u c h m a j e r o v c ů , o s m ě l e n ý c h l i b e r a l i s m e m

(ve v z t a h u k m o n o s y l a b ů m ) D o b r o v s k é h o , n a j d e m e j a k o v ý j i m k u

ř á d k u t y p u

S i c j s i z t r a c e n , zlý d u c h o u k l a d . . . ( H n ě v k o v s k ý ) ,

S W

ale p o z d ě j š í b á s n í k , než b y p o r u š i l i n t o n a č n í h i e r a r c h i i , r a d ě j i s á h n e

k inverz i , k t e r á s i lně jš í č len, s u b s t a n t i v u m , d o s t a n e na s i lnou poz ic i :

v n i t r o j e h o č e r v zlý h r y z e ( J a b l o n s k ý ) .

S W

(60)

P o d o b n é o p e r a c e z a p r a c o v á v a j í d o v e r š o v é o s n o v y i j i n é i n t o n a č ­

ně a s y n t a k t i c k y h i e r a r c h i z o v a n é d v o j i c e , n a p ř .

a s l u n c e s p a t j d e v mlhy ú v a l e ( V r c h l i c k ý ) .

I p ř i p ř e m í s t ě n í n a s l a b o u poz ic i p ř í z v u č n o s t an i t o h o s l a b š í h o

č lenu d v o j i c e n e b y l a s a m o z ř e j m ě z l i k v i d o v á n a . V p o e z i i 2 0 . s to let í

b y c h o m t a k o v ý c h i n v e r z í na lez l i m é n ě , a le k o n f i g u r a c í s e s i lně j š ím

m o n o s y l a b e m n a s l a b é p o z i c i b y p r o t o n e p ř i b y l o . K v l ivu i n t o n a c e n a

p ř í z v u č n ě r e a l i z o v a n é s l a b é p o z i c e s e b r z y v r á t í m e .

S d ů v o d y v y š š í l i b e r á l n o s t i k o r e s p o n d e n č n í h o p r a v i d l a v z h l e d e m

k p ř í z v u k ň m j e d n o s l a b i č n ý c h s lov j s m e j e š t ě n e s k o n č i l i . Vedle j a z y ­

k o v ý c h r o z d í l ů mez i p ř í z v u k y j e d n o s l a b i č n ý c h a p ř í z v u k y v íces la-

b i č n ý c h s lov p ů s o b í t a k é d ů s a ž n ý r o z d í l ry tmický. P ř i o b s a z e n í s l a b é

p o z i c e p ř í z v u č n o u , t o j e s t p r v n í s l a b i k o u v í c e s l a b i č n é h o s l o v a z ů s t á ­

v á n á s l e d u j í c í s i l n á p o z i c e b e z p ř í z v u k u . P ř í z v u č n é j e d n o s l a b i č n é

s lovo nic t a k o v é h o p ř i r o z e n ě n e v y ž a d u j e , a p ř i o b s a z e n í n á s l e d u j í c í

s i lné p o z i c e p ř í z v u k e m s e r y t m u s , a b y c h t a k ř e k l , r y c h l e v z p a m a t u ­

j e : v z á p ě t í p o p o r u š e s e v r a c í k p r a v i d e l n é a l t e r n a c i . J e t o o v š e m j e n

m o ž n o s t , i k d y ž m o ž n o s t n e j č a s t ě j i v y u ž í v a n á ; j e j í r e a l i z a c i s l ibu j í

n e j b e z p e č n ě j i s i lné ikty ( t j . s i lné p o z i c e s v y s o k ý m s t u p n ě m p ř i z v u ­

k o v á n í , viz k a p . 6 ) , a d o r o z l o ž e n í p ř í z v u č n ý c h m o n o s y l a b n a j e d ­

not l ivých s l a b ý c h p o z i c í c h v e r š e s e t a t o z á v i s l o s t z ř e t e l n ě p r o m í t á .

N i c m é n ě p o p ř í z v u č n é m m o n o s y l a b u m ů ž e ř e č b e z e v š e h o p o k r a č o ­

v a t i j e d n o s l a b i č n ý m s l o v e m b e z p ř í z v u k u , s p o j e n ý m s o n í m p ř e d ­

c h o z í m p ř í z v u č n ý m m o n o s y l a b e m v j e d i n ý t a k t . N e r o z s á h l á s o n d a

u k á z a l a , že v p r ó z e t o m u t a k s k u t e č n ě vel ice č a s t o j e s t , v ú r y v k u

z D u r y c h o v y Sedmikrásky j s e m d o k o n c e n a p o č í t a l v íce než 40 %

p ř í z v u č n ý c h j e d n o s l a b i č n ý c h slov, k t e r á m a j í p ř í z v u k j e n p r o t o , ž e

z a n imi n á s l e d u j í m o n o s y l a b a b e z p ř í z v u k u . ( P r á v ě kvů l i těmto s p o ­

j e n í m j e v řeč i t a k m á l o j e d n o s l a b i č n ý c h t a k t ů . ) N a š e teze o ry tmic­

k é m o t i v a c i p ř i j a t e l n o s t i p ř í z v u č n é h o m o n o s y l a b a n a s l a b é p o z i c i j e

tedy n á z o r n ě p o d p o ř e n a s k u t e č n o s t í , ž e u v e d e n á a l t e r n a t i v a , t o j e s t

k o n f i g u r a c e /X/x/x/ v p o ř a d í p o z i c s l a b á — s i lná — s l a b á (W — S — W ) ,

j a k o n a p ř .

z o t r a v y d n ů , j e ž j s m e s i ztížili ( S o v a )

w s w j e v e v š e c h n á m i s l e d o v a n ý c h t e x t e c h ř í d k á , b e z o h l e d u n a t o , c o

v e r š i n a b í z í n e v e r š o v a n á ř e č . O b j e v u j e s e n e j s p í š e v t e x t e c h , k t e r é

(61)

us i lu j í o h o v o r o v é s ty lové odst íny, p r e z e n t a c i p ř í m é ř e č i , n a p ř .

v m l a d i s t v ý c h s o n e t e c h M a c h a r o v ý c h :

i p á n b ů h se v t ě c h c h u d ý c h t r o c h u sp let

w s w I n t e n z i t a r y t m i c k é m o t i v a c e p r a v é h o k o n t e x t u p ř í z v u k o v ě rea l i ­

z o v a n ý c h s l a b ý c h p o z i c v y v s t a n e j e š t ě n á p a d n ě j i , p o k u d s i v z t a h y

s m ě r e m d o p r a v a p o r o v n á m e s k o n t e x t e m z l e v a ; p ř í t o m n o s t i n e p ř í -

z v u č n é h o m o n o s y l a b a n a s d n é poz ic i p ř e d c h á z e j í c í p ř í z v u k o v ě zat í­

ž e n o u poz ic i s l a b o u s e r e á l n é texty n a p r o s t o n e b r á n í a j e d n o s l a b i č ­

n é s lovo b e z p ř í z v u k u s e t a m u n ě k t e r ý c h b á s n í k ů v y s k y t u j e d o k o n c e

č a s t ě j i než o b l i g á t n í a ne jv íce se n a b í z e j í c í k o n c o v á s l a b i k a s l o v a

v í c e s l a b i č n é h o .

A l t e r n a t i v o u p ř í z v u č n é s l a b i k y v k o n t e x t u n a p r a v o od p ř í z v u k e m

o b s a z e n é s l a b é poz ice j e větný p ř e d ě l , k t e r ý p o c h o p i t e l n ě r u š í kon­

frontac i k n ě m u př i l éha j íc ích s o u s e d n í c h p o z i c , o b n o v ě r y t m i c k é

a l t e r n a c e s i lných a s l a b ý c h p o z i c v š a k n i k t e r a k n e b r á n í ; n a o p a k z a v á ­

d í zesí lený mez is lovní p ř e d ě l n a místě, k d e p o d l e z á s a d a l ternu j íc ího

r y t m u p ř e d ě l p r a v i d e l n ě o č e k á v á m e . T a k j e t o m u n a p ř . v H o r o v ě

L o ď z a lod í j d e , o b z o r d ý m á ,

W S

n e b o u téhož a u t o r a

c o díš d n ů m , j e ž s e v z d a l u j í

W ' S

( V d r u h é m p ř í k l a d u s lovo jež nese p ř í z v u k j e n p r o t o , ž e p ř e d n ím

sto j í větný p ř e d ě l a za n ím e n k l i t i k o n . )

N e n í t u š í m t ř e b a p ř i p o m í n a t , ž e v r á m c i n a š i c h k o r e s p o n d e n č ­

ních p r a v i d e l s e o z á v a z n é p ř í t o m n o s t i p ř í z v u k u n a s i lné p o z i c i p o

a k c e n t o v a n é poz ic i s l a b é n ic n e ř í k á . M á m e z a t í m j e n p r e f e r e n č n í

p r a v i d l o P 2 , k t e r é p o p i s u j e t e n d e n c i k o b s a z o v á n í s i lných p o z i c př í ­

z v u k e m . P r o s p e c i á l n í k o n t e x t /X/X/ v p o ř a d í s l a b á - s i lná p o z i c e je

p o n a š i c h p ř e d c h o z í c h z j i š těn ích toto p r e f e r e n č n í p r a v i d l o ev ident­

n ě př í l i š s l a b é . D o ž a d u j e s e k o n t e x t o v é h o o m e z e n í , k t e r é b y by lo

o b d o b o u k o n t e x t o v ý c h o m e z e n í K O I a K 0 2 (viz 2 . 2 . 2 ) , j e ž s e v š a k

t ý k a j í d a k t y l u , p r o č e ž v ý c h o d i s k e m je u n ich s i lná p o z i c e - viz

k o r e s p o n d e n č n í p r a v i d l o K 4 ( d ) . Vyjdeme-l i , j a k s e t o u d v o u d o b ý c h

m e t e r p a t ř í , o d p o z i c s l a b ý c h , b u d e mít n o v é k o n t e x t o v é o m e z e n í

p o d o b u

(62)

K 0 3 (j,t): Slabé pozici může odpovídat prízvučná slabika jen v pří­padě, odpovídá-li prízvučná slabika také následující pozici silné.

K f o r m u l a c i t o h o t o o m e z e n í j s e m p ř i s t o u p i l n e v i n n ě , s p ř e d s t a ­

v o u , ž e ř e š í m a d h o c e p i z o d i c k o u s p e c i á l n í z á k o n i t o s t , n a k t e r o u

d o s a v a d n í , ď a l e k o o b e c n ě j š í p r a v i d l a n e s t a č í . P ř i p o z o r o v á n í j e h o

d ů s l e d k ů s e v š a k u k á z a l o , ž e j d e o n ě c o p o d s t a t n ě j š í h o : p ř e d c h o z í

r o z h o d u j í c í k o r e s p o n d e n č n í p r a v i d l o

K6 (j,t): Slabé pozici metra odpovídá nepřízvučná slabika nebo jednoslabičný přízvukový celek (takt)

o o b s a z o v á n í s labých pozic ve v e š k e r é m trochej i a j a m b u je totiž

v novém kontextovém omezení K 0 3 impl ikováno, t a k ž e p ř i n a s a z e n í

K 0 3 s e bez K 6 (j,t) obe jdeme. Z á v a z n o s t př í zvučné s lab iky p o akcen­

tem o b s a z e n é s l a b é pozic i s a m o z ř e j m ě vede k el iminaci p ř í z v u k ů více-

s lab ičných slov na této s l a b é pozici, což j e v lastn ím o b s a h e m K6 ( j ,t ) .

Celá rozlehlá ob las t českého trocheje a j a m b u je tak metr icky definová­

na p r á v ě j e n u v e d e n ý m kontextovým omezením, a ovšem t a k é sylabic-

kými k o r e s p o n d e n č n í m i pravid ly, k t e r á j s o u k o n t e x t o v é m u omezení

p ř e d ř a z e n a ; p r o p ř i p a m a t o v á n í j e tu z o p a k u j i , a v e š k e r á p r a v i d l a

p o t ř e b n á k n o r m o v á n í (nikoli ovšem k post ižení ry tmických preferencí )

d v o u d o b ý c h českých meter b u d e m e mít n a j e d n o m místě p o h r o m a d ě :

K l : Každé pozici schématu odpovídá jedna a jen jedna slabika. K 2 : Po určeném počtu pozic následuje mezislovní předěl.

Z h led i ska a b s t r a k t n í h o z n á z o r n ě n í českého d v o u d o b é h o ry tmu j s o u

p r a v d ě p o d o b n ě tyto tři pos tu lá ty ( K l , K 2 , K 0 3 ) postaču j íc í . Z a ú s p o r ­

nost s e p lat í j e d i n ý m d i skutab i ln ím b o d e m - K 0 3 kval i f ikuje j a k o neme-

tr ické t a k é p ř í p a d y , j e ž j s o u doj is ta méně v konfl iktu s m e t r e m než

ř á d k y s p ř í z v u k e m v íces labičného s lova na s labé pozici; j s o u to konfi­

g u r a c e , j e ž j s m e n a h o ř e i lustroval i p ř í k l a d y ze Sovy a M a c h a r a :

i p á n b ů h se v těch c h u d ý c h . . .

w s w z o t r a v y d n ů , j e ž j s m e s i ztížil i

w s w

(63)

k d e p o p ř í z v u č n é m m o n o s y l a b u n a s l a b é p o z i c i n á s l e d u j e e n k l i t i k o n

n a p o z i c i s i lné. N i c m é n ě s o u d í m , ž e r o z d í l o p r o t i d o j i s t a n e m e t r i c k é

u m ě l é ř á d c e

* z o t r a v y d n ů , k t e r é j s m e p r o b i l i

j e p o u z e k v a n t i t a t i v n í a ž e z a ř a z e n í t a k o v ý c h p ř i p a d l i m e z i n e m e ­

tr ické verše o d p o v í d á rea l i tě k l a s i c k é h o českého b á s n ě n í , tím sp íš , že —

j a k j s m e n a h o ř e u v e d l i — s e m e t r i c k ý v e r š t ě m t o k o n f i g u r a c í m v e

s r o v n á n í s p r ó z o u v y s l o v e n ě v y h ý b á .

P r o t i n a b í z e j í c í m u s e r a d i k á l n í m u z j e d n o d u š e n í p o p i s u m e t r i c k é

n o r m y s e s t a v í s p í š e h l e d i s k o p r a g m a t i c k é . P o p i s využ íva j í c í vý luč­

n ě K 0 3 j e d o s t v z d á l e n o b r a z u m e t r i c k é h o v e r š e v l i t e r á r n í m p o v ě ­

d o m í , p r a k t i c k é m u u v a ž o v á n í b á s n í k ů a z p ů s o b u p o r o z u m ě n í č t e n á ­

řů b á s n i c k é m u r y t m u . V této p e r s p e k t i v ě je n a v r h o v a n á — log icky

d o c e l a k o n z i s t e n t n í — r e d u k c e těžko p ř i j a t e l n á . N e k a ž d ý s i n a r á z

u v ě d o m í i m p l i k a c e t a k o v é h o p o d m í n ě n é h o v ý r o k u , j a k o j e K 0 3 .

A l e s p o ň p r o v ý k l a d y v e r š e š i r š í m u p u b l i k u , s t u d e n t ů m a p o d . b y c h

d o p o r u č o v a l , a b y r e d u n d a n t n í p r a v i d l o o b s a z o v á n í s l a b ý c h p o z i c

n e p ř í z v u č n o u s l a b i k o u n e b o p ř í z v u č n ý m j e d n o s l a b i č n ý m s l o v e m

( K 6 [ j , t ] ) se i n a d á l e v ý s l o v n ě u v á d ě l o .

P o p i s z á k l a d n í h o o b r y s u r e a l i z a c e m e t r a n e n í o v š e m t o t o ž n ý

s p o s t i ž e n í m r y t m i c k é s t r u k t u r y . H n e d n a z a č á t k u ( o d d . 2 . 1 ) j s e m

p ř i p r v n í m p ř i b l í ž e n í k d v o u d o b é m u r y t m u z a v e d l p r e f e r e n č n í p r a ­

v id lo P 2 , z a z n a m e n á v a j í c í z v ý š e n ý v ý s k y t p ř í z v u k ů n a s i lných poz i­

c ích ( t j . vyšš í , než j a k ý by vyšel vý lučně z i n t e r a k c e m e t r i c k é o s n o ­

vy s r e l e v a n t n í m i s t a t i s t i c k ý m i u k a z a t e l i ř e č i ) . V y c h á z e l j s e m p ř i t o m

z e m p i r i c k ý c h ú d a j ů o v e r š o v a n ý c h t e x t e c h . S t e j n ý p o s t u p j e p o t ř e ­

b í u p l a t n i t i n a p o z i c e s l a b é , n e b o ť r o v n o p r á v n o s t j e j i c h o b s a z o v á n í

n e p ř í z v u č n ý m i a p ř í z v u č n ý m i s l a b i k a m i , i m p l i k o v a n á v K6 ( j , t )

n e b o K 0 3 , n e o d p o v í d á z k u š e n o s t i . E m p i r i c k ý p o d k l a d p r o p o t ř e b ­

n é p r e f e r e n č n í p r a v i d l o z í s k á m e s t a t i s t i k o u r o z l o ž e n í p ř í z v u č n ý c h

m o n o s y l a b na s l a b ý c h a s d n ý c h p o z i c í c h v e r š e . I n c i p i t s j e h o v las t­

n ími z á k o n i t o s t m i i t e n t o k r á t p o n e c h á v á m e s t r a n o u , s te jně j a k o

n o t o r i c k y od l i šné s y l a b i z u j í c í o b d o b í o b r o z e n s k é h o v e r š e ; v y p o u š t í ­

m e i k o n c o v é s l a b é p o z i c e , p r o t o ž e t a m j s o u p o m ě r y s p e c i f i c k é , p r o

v ý s k y t p ř í z v u č n ý c h m o n o s y l a b , z e j m é n a n a s l a b ý c h p o z i c í c h , r o z ­

h o d n ě n e p ř í z n i v é :

(64)

T5 s 2 w 2 s 3

w 3 s 4 w 4

Šolc Z 6,8 1,6 7,6 1,2 3,2 0

Zeyer Z 7,2 2,4 6,2 0,2 3 0,4

Dyk ŽM 10,2 3,6 7,1 0,7 8,8 1,5

Seifert ŽM 9,4 2,6 8,5 1,3 2,3 0,7

T r o u f n e m e s i p ř e d p o k l á d a t , ž e u v á d ě n í d a l š í h o m a t e r i á l u , k t e r é

b y m o h l o j e š t ě d l o u h o p o k r a č o v a t (viz též S g a l l o v á , 1 9 7 3 : 251—255),

nen í p o t ř e b n é . Č e t n o s t i p ř í z v u č n ý c h m o n o s y l a b n a s l a b ý c h p o z i c í c h

j s o u d a l e k o n ižš í než č e t n o s t i téhož p r v k u n a p o z i c í c h s i lných. N a š e

d o s a v a d n í p r a v i d l a t u t o s k u t e č n o s t n e z a z n a m e n a l a , a t a k m u s í b ý t

d o p l n ě n a n á s l e d u j í c í m p r e f e r e n č n í m p r a v i d l e m :

P7: P ř i o b s a z o v á n í s l a b ý c h p o z i c s e p r e f e r u j í n e p ř í z v u ě n é s lab iky .

T a b u l k a j e z á r o v e ň u k á z k o u t o h o , ž e m o ž n o s t i u m í s t ě n í p ř í z v u č -

n é h o m o n o s y l a b a n a s l a b o u p o z i c i v e r š e v y u ž í v a j í j e d n o t l i v í a u t o ř i

s ve l ice r ů z n o u in tenz i tou . T a t o m í r a je j e d n o u z c h a r a k t e r i s t i k

j e j i c h r y t m i c k é h o i n d i v i d u á l n í h o s ty lu .

3 . 3 R o z l o ž e n í p ř í z v u k ů n a s l a b ý c h p o z i c í c h

V p ř e d c h o z í m o d d í l u j s m e m i m o j i n é d o š l i k n á z o r u , že p r o u m í s t ě n í

p ř í z v u č n é h o m o n o s y l a b a n a s l a b o u p o z i c i s e n e j s p í š e n a b í z í p o l o h a

p ř e d s i lným ( z n a č n ě a k c e n t o v a n ý m ) i k t e m a po i k t u s l a b é m (o p ř í -

z v u k o v é m k o n t e x t u z l eva j e š t ě b u d e ř e č v 3 . 4 ) . T u t o o d v o z e n o u p ř i ­

taž l i vos t d a n o u h o j n o s t í p o t ř e b n ý c h p ř í z v u k ů m n o h o s l a b i č n ý c h s lov

n a n á s l e d u j í c í m s i lném i k t u (což z a s e v y h o v u j e k o n t e x t o v é m u o m e ­

zení K 0 3 ) j e p o t ř e b í d o p l n i t d a l š í m i f a k t o r y u v e d e n é d i s t r i b u c e : j e

t o c e l k o v ý o d p o r řeč i k e z ř e t ě z e n í d v o u b e z p r o s t ř e d n ě n á s l e d u j í c í c h

p ř í z v u č n ý c h j e d n o s l a b i č n ý c h s lov a — s y n t a k t i c k y p o d m í n ě n ý —

s k l o n ř e č i k t o m u , a b y s e m o n o s y l a b a v y s k y t o v a l a s p í š e n a p o č á t k u

vět a v ě t n ý c h ú s e k ů než na j e j i c h k o n c i .

(65)

P r v n í z těchto č in i te lů r o z h o d u j e o ve l ice ř í d k é m v ý s k y t u p ř í z v u -

k ů n a s l a b é p o z i c i p ř e d p o s l e d n í s i lnou p o z i c í m u ž s k ý c h v e r š ů , j a k o

j e n a p ř í k l a d v ř á d c e

. . . j i v s a m o t u h n a l s t u d ( a l e x a n d r i n K l á š t e r s k é h o )

a p o p r v n í s i lné p o z i c i o n o h o t y p u j a m b i c k ý c h v e r š ů , k t e r é s e d r ž í

o r t o d o x n í h o p ř e d r á ž k o v é h o inc ip i tu, p ř í k l a d :

j i v s k r á ň slož k l idně. . . ( M a c h a r ů v p ě t i s t o p ý j a m b ) .

Ve v e r š í c h s ž e n s k o u k l a u z u l í a v j a m b e c h s v o l n ý m i n c i p i t e m

( t j . s p ř í p u s t n ý m „ d a k t y l e m " n a p o č á t k u ř á d k y : M á c h o v o Krásný

máj uplynul) t a t o o m e z e n í n e p l a t í , a v j a m b u n a d t o j e p o t ř e b a

m o n o s y l a b s a t u r o v á n a u ž n a p r v n í , s l a b é p o z i c i v e r š e s e s t a n ­

d a r d n í p ř e d r á ž k o v o u r e a l i z a c í . N e n í p r o t o d i v u , ž e z e 102 s o u b o ­

r ů č tyř- a p ě t i s t o p é h o j a m b u , j e ž j s m e v t é t o s o u v i s l o s t i r o z e b r a l i ,

s e v 7 0 p ř í z v u č n á m o n o s y l a b a n e j č a s t ě j i o b j e v u j í n a s t ř e d o v é s l a b é

p o z i c i ( 5 . s l a b i k a v e r š e , W 3 ) ; ú d a j e b y b y l y j e š t ě j e d n o z n a č n ě j š í ,

n e b ý t d r a m a t i c k ý c h b l a n k v e r s ů s j e j i c h č e t n ý m i v n i t r o v e r š o v ý m i

v ě t n ý m i p ř e d ě l y , k t e r é p ř i t a h u j í p ř í z v u č n á m o n o s y l a b a n a n e j r ů z -

n ě j š í m í s t a v e v e r š i . ( V p ě t i s t o p é m j a m b u i m i m o b l a n k v e r s s e

p o n ě k u d u p l a t ň u j e i d r u h á v n i t r o v e r š o v á s l a b á p o z i c e W 4 , 7 . s l a ­

b i k a . ) T a t o d i s t r i b u c e s e i n t e n z i v n ě p o d í l í n a z f o r m o v á n í m e t r e m

n e v y ž a d o v a n é , a l e r y t m i c k y v ý z n a č n é j a m b i c k é c é z u r y , o k t e r é

b u d e v t ě c h t o v ý k l a d e c h z a n e d l o u h o k p ř e č t e n í s a m o s t a t n á k a p i ­

t o l k a .

S m ě r n i c e v y s í l a n é u v e d e n ý m i f a k t o r y d i s t r i b u c e p ř í z v u č n ý c h

m o n o s y l a b n e j s o u v p ř í p a d ě t r o c h e j s k ý c h v e r š ů t a k j e d n o z n a č n é .

Z 93 z k o u m a n ý c h t e x t ů 52 k l a d e ne jv íce a k c e n t o v a n ý c h m o n o s y l a b

n a d r u h o u s l a b o u p o z i c i , t e d y p o d l e p ř e d p o v ě d i p ř e d t ře t í , s i lný

i k t u s . P o t ř e b a k o n e k t i v n í c h m o n o s y l a b v inc ip i tu vět a t e d y i v e r š ů

s e t u v š a k n e d á p o k r ý t t a k s n a d n o j a k o v j a m b u ; a u t o ř i t o v r á m c i

n e n a r u š e n é h o m e t r a č a s t o ř e š í s p o j e n í m d v o u k o n e k t i v d o d v o u s l a -

b i č n é h o t a k t u s p ř í z v u k e m n a p r v n í s l a b i c e .

. . . j a r n í noc i ,

c o t a m n a h á v e n k u v z l y k á ,

j a k j í ř e k n u p r o k l e t í s v á ( Š r á m e k )

J i n d y s e o d h o d l á v a j í - b y ť s t á l e j e š t ě v r á m c i n a š i c h k o r e s p o n ­

d e n č n í c h p r a v i d e l — k v ě t š í m u n a r u š e n í s t a n d a r d n í h o r y t m i c k é h o

u s p o ř á d á n í , z b a v u j í c e p r v n í s l a b i k u t r o c h e j s k é h o v e r š e p ř í z v u k u ,

(66)

j e n ž j e t u j i n a k t a k ř k a k o n s t a n t n í , a p ř e s o u v a j í c e h o n a s l a b i k u

n á s l e d u j í c í :

a d í s m u t n ě . . . ( N e r u d a )

tu m n í v ohn i j e h o ( Č e c h )

V d ů s l e d k u p r á v ě e x e m p l i f i k o v a n é h o p o s t u p u i p o s t u p ů j i n ý c h

p r o 35 s l e ď o v a n ý c h s o u b o r ů z u v e d e n ý c h 93 je v t r o c h e j i n e j ě a s t ě j -

š ím m í s t e m p r o u m í s t ě n í p ř í z v u č n é h o m o n o s y l a b a p r v n í s l a b á poz i­

c e , t o j e s t d r u h á s l a b i k a v e r š e .

3 . 4 L e v ý k o n t e x t

K o n t e x t vlevo o d p ř í z v u ě n é h o j e d n o s l a b i č n é h o s lova n a p r v n í ( v j a m b u

d r u h é ) s l a b é poz ic i se p r o t o n á p a d n ě liší od k o n t e x t ů typ ických vnitro-

v e r š o v ý c h p ř í z v u k o v ě r e a l i z o v a n ý c h s l a b ý c h poz ic . N a p r v n í si lné

pozic i pochop i te lně p ř i n á s l e d u j í c í m m o n o s y l a b u n e m ů ž e být j a k á k o l i

s l a b i k a v íces lab ičného s lova, m o h o u s e t a m objevit p o u z e ( p ř í z v u č n á

n e b o n e p ř í z v u č n á ) m o n o s y l a b a . S m y s l u p l n é z k o u m á n í levých s o u s e d ů

p ř i z v u k o v a n é s l a b é poz ice p r o t o m u s í s l a b é poz ice p o p r v n í silné pozi­

c i odděht ; p ř i p r o m í s e n í o b o u od l i šných p ř í p a d ů v z n i k á i luze, že vyhle­

d á v a n ý m levým s o u s e d e m p ř í z v u č n é h o s lova n a s l a b é pozic i j e j e d n o ­

s lab ičné s lovo. P r o vn i t ro v e r š o v é s l a b é poz ice v š a k p lat í , ž e t ímto

s o u s e d e m je s t a n d a r d n ě a ne jčastě j i k o n c o v á s l a b i k a v íces lab ičného

s lova, že tedy ne jobvyk le j š í j e k o n f i g u r a c e t y p u

u j e z e r a k ů ň bí lý n á h l e r ž á l ( S o v a ) 1

c o a m u l e t sil č a r o v n ý c h ( H o l a n ) .

J e t o z á r o v e ň ne jv íce s e n a b í z e j í c í k o n f i g u r a c e . T u h á r y t m i c k y

m o t i v o v a n á v a z b a m e z i s l a b o u p o z i c í a následující p o z i c í s i lnou, p r o ­

m í t a j í c í s e d o c e n t r á l n í h o k o n t e x t o v é h o o m e z e n í K 0 3 , n e m á v e vz ta­

h u k předchozí silné p o z i c i ž á d n o u p a r a l e l u . Z d e p ř e v a ž u j e j a z y k o ­

v ě n e j p r a v d ě p o d o b n ě j š í s e s t a v a .

1 Ve srovnám s Jablonského trochejským vnitro jeho červ zlý hryze,

které jsme uvedli výše (3.2), se nabízí názorné předvedení rytmických relací mono- a poly-sylab. Jablonský sáhl k inverzi, aby přizpůsobil umístění akcentů na silné a slabé pozici intonační hierarchu příslušných větných členů, Sova obdobnou inverzí tutéž hierarchii postavil do konfliktu s metrem, resp. jako rytmického činitele eliminoval, neboť nadřa­zen všem těmto intonačním jemnostem byl pro něho zákaz přízvuků víceslabičných slov na slabé pozici, neboli výše formulované korespondenční pravidlo K6 (j,t); verši

*u jezera bflý kůň náhle ržál se hleděl za každou cenu vyhnout.

(67)

T a t o p ř e v a h a n e n í d ů s l e d k e m k o n s t r u k č n í h o z a m ě ř e n í , a le j a z y ­

k o v é h o n e b o sp íš ř e č o v é h o a u t o m a t i s m u . P r á v ě p r o t o s e n a s i lné

poz ic i v levo o d p ř í z v u č n é h o m o n o s y l a b a n a p o z i c i s l a b é m o h o u p ř i ­

r o z e n ě u p l a t ň o v a t k o n t e x t y n e j r ů z n ě j š í , a n e u m í m e ř íc i , k d e se t a k

dě je p o u h o u n á h o d o u a k d e je to s p j a t o už s n ě j a k ý m ( n e ř í k á m , že

u v ě d o m o v a n ý m ) r y t m i c k ý m z á m ě r e m .

P ř e s t o i p o o d s t r a n ě n í v ý š e z m í n ě n ý c h pot í ž í s e s l a b o u poz ic í p o

p r v n í m i k t u e x i s t u j e n ě k o l i k a u t o r ů , k t e ř í v id i te lně v u v e d e n é poz i­

c i n a p ř e d c h o z í m i k t u d á v a j í p ř e d k o n c e m v í c e s l a b i č n é h o s l o v a

p ř e d n o s t n e p ř í z v u č n é m u s l o v u j e d n o s l a b i č n é m u , a č toto z a k o n č e n í

t a k t u je v řeč i m é n ě č a s t é než o n o , k t e r é z t o t o ž ň u j e t a k t s j e d i n ý m

p o l y s y l a b e m ; n e b o a s p o ň u ž í v a j í o b o u t a k o v ý c h z a k o n č e n í s t e j n ě

č a s t o . Pomineme- l i s o u b o r y v e r š ů , k d e j d e j e n o n ě k o l i k p ř í p a d ů n a

o b o u s t r a n á c h , m u s í m j m é n e m uvést p ř i n e j m e n š í m M á c h u a N e r u d u

( č t y ř s t o p ý j a m b ) , j a k o ž i O r t e n a , v č t y ř s t o p é m t r o c h e j i B e z r u c e ;

zce la m i m o ř á d n ý p ř í p a d p ř e d s t a v u j e p ě t i s t o p ý t r o c h e j K o l l á r o v ý c h

s o n e t ů , k d e p ř í z v u k y n a v š e c h s l a b ý c h p o z i c í c h ( n e p o č í t á m e p o z i c i

p r v o u , k t e r á b y tu to k o n v e n c i j e š t ě z n a č n ě p o s í l i l a ) j s o u p ř e d c h á z e ­

ny — n e p ř í z v u č n ý m n e b o p ř í z v u č n ý m — m o n o s y l a b e m t é m ě ř d v a k r á t

t a k č a s t o než n e p ř í z v u č n o u s l a b i k o u n a k o n c i v í c e s l a b i č n é h o s l o v a .

I z d e na t o m t o l e v é m k o n t e x t u m a j í z h r u b a t ř í č t v r t i n o v ý p o d í l s lův­

k a n e p ř í z v u č n á :

s u k n ě a š a t celý, S l o v a n k a

j e s t , než s o t v a ž e smí tu to c k n o u t i ;

v ů k o l n ich se i p l e ť k r á s n á v ine

a le p ř e s t o o b č a s i

b l e s k e m h r y s n ů r a n n í c h p o k a z e .

P r v n í p ř í p a d , s n e p ř í z v u č n ý m m o n o s y l a b e m , j e m o ž n á p r e f e r o v á n

p ř e d p o u h ý m n e p ř í z v u č n ý m k o n c e m s l o v a p r o t o , ž e toto n e p ř í z v u č -

n é s l ů v k o s p í š e než k o n e c s lova j e o c h o t n o vzít n a s e b e j a k ý s i p o l o -

p ř í z v u k n a v o z e n ý r y t m i c k o u s e t r v a č n o s t í , n e b o ť — v z á v i s l o s t i na

k o n t e x t u - j e p o t e n c i á l n ě a k c e n t o v a t e l n é k t e r é k o l i s a m o s t a t n é s lovo .

T e n t o r y t m i c k ý d ů r a z p o m á h á z a h l a d i t n e s o u h l a s s m e t r e m , vyvola­

n ý n á s l e d u j í c í m a k c e n t e m n a s l a b é poz ic i .

N a b í z í s e o t á z k a , p r o č s e tedy d a l e k o č a s t ě j i n e u ž í v á n a p ř e d c h o ­

z í s i lné p o z i c i o n o h o m o n o s y l a b a p ř í z v u č n é h o (viz p o s l e d n í c i t á t

z K o l l á r a ) , k t e r é by ú k o l z v ý r a z n ě n í této p o z i c e p ln i lo r o z h o d n ě j i

(68)

T a t o p ř e v a h a nen í d ů s l e d k e m k o n s t r u k č n í h o z a m ě ř e n í , a le j a z y ­

k o v é h o n e b o s p í š ř e č o v é h o a u t o m a t i s m u . P r á v ě p r o t o s e n a s i lné

poz ic i v levo o d p ř í z v u č n é h o m o n o s y l a b a n a p o z i c i s l a b é m o h o u p ř i ­

r o z e n ě u p l a t ň o v a t k o n t e x t y n e j r ů z n ě j š í , a n e u m í m e ř íc i , k d e s e t a k

d ě j e p o u h o u n á h o d o u a k d e j e to s p j a t o už s n ě j a k ý m ( n e ř í k á m , že

u v ě d o m o v a n ý m ) r y t m i c k ý m z á m ě r e m .

P ř e s t o i p o o d s t r a n ě n í výše z m í n ě n ý c h p o t í ž í s e s l a b o u poz ic í p o

p r v n í m i k t u e x i s t u j e něko l ik a u t o r ů , k t e ř í v id i te lně v u v e d e n é poz i­

c i n a p ř e d c h o z í m i k t u d á v a j í p ř e d k o n c e m v í c e s l a b i č n é h o s l o v a

p ř e d n o s t n e p ř í z v u č n é m u s lovu j e d n o s l a b i č n é m u , a č toto z a k o n č e n í

t a k t u je v řeč i m é n ě č a s t é než o n o , k t e r é z t o t o ž ň u j e t a k t s j e d i n ý m

p o l y s y l a b e m ; n e b o a s p o ň u ž í v a j í o b o u t a k o v ý c h z a k o n č e n í s t e j n ě

č a s t o . P o m i n e m e - l i s o u b o r y v e r š ů , k d e j d e j e n o n ě k o l i k p ř í p a d ů n a

o b o u s t r a n á c h , m u s í m j m é n e m u v é s t p ř i n e j m e n š í m M á c h u a N e r u d u

( č t y ř s t o p ý j a m b ) , j a k o ž i O r t e n a , v č t y ř s t o p é m t r o c h e j i B e z r u c e ;

zce la m i m o ř á d n ý p ř í p a d p ř e d s t a v u j e p ě t i s t o p ý t r o c h e j K o l l á r o v ý c h

s o n e t ů , k d e p ř í z v u k y n a v š e c h s l a b ý c h p o z i c í c h ( n e p o č í t á m e p o z i c i

p r v o u , k t e r á b y t u t o k o n v e n c i j e š t ě z n a č n ě p o s í l i l a ) j s o u p ř e d c h á z e ­

ny — n e p ř í z v u č n ý m n e b o p ř í z v u č n ý m — m o n o s y l a b e m t é m ě ř d v a k r á t

t a k č a s t o než n e p ř í z v u č n o u s l a b i k o u n a k o n c i v í c e s l a b i č n é h o s l o v a .

I z d e na t o m t o l evém k o n t e x t u m a j í z h r u b a t ř í č t v r t i n o v ý p o d í l s lův­

k a n e p ř í z v u č n á :

s u k n ě a š a t celý, S l o v a n k a

j e s t , než s o t v a ž e s m í tu to c k n o u t i ;

v ů k o l n ich se i p l e ť k r á s n á v ine

a le p ř e s t o o b č a s i

b l e s k e m h r y s n ů r a n n í c h p o k a z e .

P r v n í p ř í p a d , s n e p ř í z v u č n ý m m o n o s y l a b e m , j e m o ž n á p r e f e r o v á n

p ř e d p o u h ý m n e p ř í z v u č n ý m k o n c e m s l o v a p r o t o , ž e toto n e p ř í z v u č -

n é s l ů v k o s p í š e než k o n e c s l o v a j e o c h o t n o vzít n a s e b e j a k ý s i p o l o -

p ř í z v u k n a v o z e n ý r y t m i c k o u s e t r v a č n o s t í , n e b o ť - v z á v i s l o s t i na

k o n t e x t u — j e p o t e n c i á l n ě a k c e n t o v a t e l n é k t e r é k o l i s a m o s t a t n é s lovo.

T e n t o r y t m i c k ý d ů r a z p o m á h á z a h l a d i t n e s o u h l a s s m e t r e m , vyvola­

n ý n á s l e d u j í c í m a k c e n t e m n a s l a b é poz ic i .

N a b í z í s e o t á z k a , p r o č s e t e d y d a l e k o č a s t ě j i n e u ž í v á n a p ř e d c h o ­

z í s i lné poz ic i o n o h o m o n o s y l a b a p ř í z v u č n é h o (viz p o s l e d n í c i t á t

z K o l l á r a ) , k t e r é by ú k o l z v ý r a z n ě n í této p o z i c e p ln i lo r o z h o d n ě j i

(68)

a z v l a s t n í c h sil, n iko l iv z p o u h é r y t m i c k é s e t r v a č n o s t i . Je z a j í m a v é

s l e d o v a t četnost i této k o n f i g u r a c e , na j e d n é s t r a n ě s v ě d o m í m , že

p r á v ě k o n f r o n t a c e s o u s e d í c í c h p ř í z v u k ů j e č a s t ý m n á s t r o j e m o s l a b e ­

ní kon f l ik tu s m e t r e m v a n g l i c k ý c h v e r š í c h , na d r u h é s t r a n ě ve svět­

le v ý š e už^zmíněné h y p o t é z y o t o m , že č e s k á ř e č se t ě s n é j u x t a p o z i c i

d v o u a k c e n t ů v y h ý b á . „ M ě k k ý " p ř e c h o d o d n e p ř í z v u č n é h o m o n o s y -

l a b a k n á s l e d u j í c í m u n e n á l e ž i t é m u p ř í z v u k u , j a k h o m ů ž e m e p o z o ­

r o v a t v p r v n í c h t ř e c h p ř í k l a d e c h z K o l l á r a , je v p ř í p a d ě č t v r t é m

v y s t ř í d á n „ t v r d o u " s r á ž k o u , k t e r á n a m e t r i c k ý n e s o u l a d s p í š e u p o ­

z o r ň u j e - i k d y ž p ř í z v u k j e d n o s l a b i č n é h o s l o v a na s l a b é poz ic i m ů ž e

být s t e j n ě p ř í z v u č n ý m s o u s e d s t v í m t e o r e t i c k y o s l a b e n .

E m p i r i c k á o d p o v ě ď n a tuto konf l ik tn í s i t u a c i , j a k j i d á v a j í sou­

b o r y čtyř- a p ě t i s t o p ý c h j a m b i c k ý c h a t r o c h e j s k ý c h v e r š ů , o j e j i c h ž

r o z b o r se tu o p í r á m e , j e v c e l k u j e d n o z n a č n á a p ř i t o m netr iv iá ln í . Ve

využ i t í p ř í z v u č n ý c h m o n o s y l a b n a i k t e c h p ř e d c h á z e j í c í c h p ř í z v u č n é

j e d n o s l a b i č n é s lovo n a s l a b é p o z i c i j e d a l e k o n e j v ě t š í č á s t a u t o r ů

s t ř í d m á ; podí l k o n f i g u r a c í téhož t y p u , j a k ý r e p r e z e n t u j e n á š p o s l e d n í

p ř í k l a d z K o l l á r a , se ve v e l k é v ě t š i n ě textů p o h y b u j e m e z i 10 a 20 %

v š e c h p ř í p a d ů p ř í z v u k o v ě z a t í ž e n ý c h l e h k ý c h p o z i c , a č a s t o s e s t u ­

p u j e i p o d s p o d n í h r a n i c i tohoto r o z m e z í . K d e n a o p a k v e r š o v a n é

texty h o r n í h r a n i c i u v e d e n é h o r o z m e z í p ř e s a h u j í , j d e o a u t o r y , k te­

r ý m d r s n o s t — n e b o a s p o ň tato d r s n o s t — n e p ř e k á ž e l a a k t e ř í

i v k r á t k é m m e t r u h leda l i m o ž n o s t i z v ý š e n í v ý z n a m o v é k a p a c i t y ver­

šové ř á d k y . O t o m více za o k a m ž i k .

Z a o k a m ž i k p r o t o , ž e p ř i r o z b o r u levého k o n t e x t u p ř í z v u č n ý c h

m o n o s y l a b m i m o i k t u s n á m v t o m t o s t a d i u j e š t ě z b ý v á j e d e n v y s o c e

z a j í m a v ý p o s t u p , t j . ten, ž e p ř e d a k c e n t o v a n o u s l a b o u poz ic í j e

u m í s t ě n si lný p r o m l u v o v ý p ř e d ě l . O s l a b e n í n e b o z p ř e t r h á n í vn i t ro-

v ě t n ý c h s y n t a k t i c k ý c h v z t a h ů s p ř e d c h o z í ř e č í , j a k o ž i o b l i g á t n í

f o n e t i c k á p a u z a b l o k u j í k o n f r o n t a c i p ř í z v u k u n a s l a b é p o z i c i

s n e p ř í t o m n o s t í p ř í z v u k u ( u k á z a l j s e m , ž e t o j e č a s t ý p ř í p a d ) n a

p ř e d c h o z í p o z i c i s i lné. U v n i t ř v e r š o v é ř á d k y t a k d o c h á z í k p o d o b ­

n ý m j e v ů m , j a k é v e s l a v n é s tud i i a n a l y z o v a l J e s p e r s e n ( 1 9 3 3 ) u ver­

š o v é h o inc ip i tu ( a k t e r é p ř i j d o u n a ř a d u i u n á s ) , j e v ů m , k t e r é

vysvět lu j í z e j m é n a t a k z v a n é d a k t y l s k é z a č á t k y j a m b i c k ý c h v e r š ů .

O s t a t n ě v n i t r o v e r š o v ý s y n t a k t i c k ý p ř e d ě l j e ve l ice č a s t o z m í r ň u j í c í m

k o n t e x t e m i v p ř í p a d e c h , k d y s l a b á p o z i c e je - v r o z p o r u s k o r e s -

(69)

p o n d e n č n í m p r a v i d l e m K 6 ( j , t ) - o b s a z e n a p r v n í s l a b i k o u s l o v a více-

s l a b i č n é h o :

a s tav , můžeš- l i , d u c h a let! (Vrch l ický )

v s t u p B o ž e m ů j d o j e j i c h č e k á n í ( Z a h r a d n í č e k )

N a š e d i s k u s e v š a k z ů s t á v á u m o n o s y l a b . T a k é z d e n e z a p o č í t á v á m

s l a b o u p o z i c i p o p r v n í m iktu. Využit í v n i t r o v e r š o v é h o v ě t n é h o p ř e ­

dě lu p r o účely, k t e r é z d e p r o b í r á m , i m p l i k u j e s a m o z ř e j m ě b á s n í k o ­

vo r o z h o d n u t í d o v n i t ř v e r š e tyto p ř e d ě l y u m í s ť o v a t - j e to d o j i s t a

v o l b a záv i se j í c í na i n d i v i d u á l n í m s ty lovém a r y t m i c k é m z á m ě r u ,

a to z á m ě r u s p r o n i k a v ý m i d ů s l e d k y p r o r á z p ř í s l u š n é h o t e x t u . Vy­

uži t í r o z p o r u mez i v e r š o v ý m i a r y t m i c k ý m i p ř e d ě l y nen í k a ž d é m u

a u t o r o v i s te jně p ř i j a t e l n é , a t a k n a p ř í k l a d v p ě t i s t o p ý c h v e r š í c h

V. Š o l c e u v e d e n ý p o s t u p o s l a b e n í konf l ik tu p ř í z v u k u s m e t r e m p r a k ­

t icky n e n a j d e m e .

N e m é n ě z ř e j m é j e to, ž e de lš í ř á d k y d á v a j í v íce p ř í l e ž i t o s t i

( i z h l e d i s k a j i m i a b s o r b o v a t e l n ý c h s y n t a k t i c k ý c h c e l k ů ) p r o vn i t ro-

v e r š o v ý p ř e d ě l , t a k ž e č e t n o s t p ř e d ě l ů p ř e d p ř í z v u k y n a s l a b ý c h

p o z i c í c h j e v p ě t i s t o p ý c h v e r š í c h z p r a v i d l a vyšš í než v e č t y ř s t o p ý c h .

Z c e l a m i m o ř á d n é j e p o s t a v e n í v n i t r o v e r š o v é h o v ě t n é h o p ř e d ě l u

v b l a n k v e r s u , p ř e d e v š í m o v š e m v t e x t e c h d r a m a t i c k ý c h . P ř e s a h o v ý

t o k tu od p o č á t k u je t a k ř k a d r u h o v o u c h a r a k t e r i s t i k o u a už v Tylo­

vě Čestmíru, k d e e k v i v a l e n t e m b l a n k v e r s u j e j e š t ě n e r ý m o v a n ý pěti­

s t o p ý t r o c h e j , n a c h á z e j í v p ř e d c h o z í m v ě t n é m p ř e d ě l u o p o r u p r o

svou o d c h y l n o s t tř i č tvr t iny p ř í z v u č n ý c h m o n o s y l a b n a s l a b ý c h poz i­

cích. A v íce než p o l o v i n a s l a b ý c h p o z i c s a k c e n t e m je t a k t o p o d e p ř e ­

n a s n a d v e v š e c h v e r š o v a n ý c h d r a m a t e c h . V e p i c k é m b l a n k v e r s u

b ý v á tento p o d í l s te jný ( Z e y e r ) n e b o o n ě c o nižš í ( V r c h l i c k ý ) .

V b ě ž n ý c h r ý m o v a n ý c h t e x t e c h , j a k už v y p l ý v á z p ř e d c h o z í c h

ú v a h , j s o u m e z i i n d i v i d u á l n í m i styly ve l iké rozdí ly. J s o u n ě k t e ř í

a u t o ř i , u n ichž s h o d a d v o u zce la n e z á v i s l ý c h j e v ů , v ě t n é h o p ř e d ě l u

a p ř í z v u k u na s l a b é poz ic i v e r š e , n e s p o r n ě není n á h o d n á . Z u v e d e ­

n é r o z m a n i t o s t i , v níž v y š š í m í r a této s h o d y p ř i p a d á n a e p i c k é texty

s v y š š í m p o d í l e m p ř e d ě l ů u v n i t ř v e r š e , m ů ž e m e s o u d i t , ž e a u t o ř i

d b a l í o z ř e t e l n o s t p ř í z v u ě n é h o r y t m u a z á r o v e ň o j e h o d i f e r e n c i a c i

h led í z a v ě s i t p ř í z v u č n á m o n o s y l a b a z a v n i t r o v e r š o v ý větný p ř e d ě l ,

k d y j e t o j e n m o ž n é . T a k K r á s n o h o r s k á z n e v e l k é h o p o č t u m o n o s y ­

l a b na s l a b ý c h p o z i c í c h 65 % s p o j u j e s p ř e d c h o z í m v ě t n ý m p ř e d e -

( 7 0 )

l em; u Č e c h a v Dagmar j e to 4 0 % . O k o l o 30 % se p o h y b u j e p o č e t

těchto p ř í p a d ů u p ř e d n í c h m á j o v c ů , a to i ve č t y ř s t o p ý c h j a m b e c h :

lze za t ím v idět p o s t o j a u t o r ů , k t e ř í s á h l i k r a d i k á l n í m u z p ř e s n ě n í

p ř í z v u k o v é h o r y t m u a z á r o v e ň h l e d a l i t a k o v é m o ž n o s t i j e h o d i feren­

c i a c e , j e ž b y j e s t o u t o j e j i c h h l a v n í a k c í nevy lučova ly . L u m í r o v c i

využi l i vě tného p ř e d ě l u j a k o o p o r y p ř í z v u k ů n a s l a b ý c h p o z i c í c h

v ě t š i n o u j e š t ě v íce, což s o u v i s í s u m ě l e c k y v y u ž i t ý m n e s o u l a d e m

v e r š e a věty. A u t o ř i 2 0 . s to let í u d r ž u j í — s č e t n ý m i i n d i v i d u á l n í m i

o d c h y l k a m i - j e d n o u p ř i j a t o u ú r o v e ň k o l e m 30 % ( 3 8 % v h o j n ě d i a ­

l o g i c k é m Janu houslistovi, 3 5 % v Prvním testamentu); z v l á š ť n á p a d n ý j e ú d a j o č t y ř s t o p é m j a m b u O r t e n o v ě , k d e p o l o v i n a v š e c h

p ř í z v u k o v ě o b s a z e n ý c h s l a b ý c h p o z i c m á p ř e d s e b o u v ě t n ý p ř e d ě l .

J d e p r a v d ě p o d o b n ě o s o u č á s t o b e c n é r y t m i c k é i n t e n c e b á s n í k a ,

k t e r ý se v y h ý b á n e p r a v i d e l n o s t e m a p o r a n ě n o s t a t r p i t e l s t v í l y r i c k é ­

ho s u b j e k t u s p o j u j e m j . i s r y t m i c k o u m ě k k o s t í a p l y n u l o s t í .

3 . 5 L e x i k á l n í s l a b o s t

N e n í t u š í m s p o r u o t o m , ž e n ě k t e r á p ř i z v u k o v a n á m o n o s y l a b a s e

l e x i k á l n ě n i j a k nel iš í o d j i n ý c h p l n o v ý z n a m o v ý c h s lov (s t ín , k r á l ,

c h ů d , d á l , v č a s ) , j i n á j s o u v ý z n a m o v ě m é n ě s p e c i f i c k á (chc i , vždy,

tř i , n e ) , což se p r o j e v u j e m j . i v sí le j e j i c h p ř í z v u k ů . N e j s e m k o m p e ­

tentní v y t v á ř e t v t o m s m ě r u n ě j a k é t e o r i e a n e j m é n ě mi zá lež í na

s t r i k t n í m r o z h r a n i č e n í t a k t o n a v r h o v a n ý c h s k u p i n ; p ř i v ý z k u m u

t e x t ů j s e m p o s t u p o v a l p o d l e n e r e f l e k t o v a n é h o j a z y k o v é h o c i tu,

s v ě d o m í m , že n ě k d o j i n ý by se o d e m n e v a b s o l u t n í c h ú d a j í c h l iši l,

a le zá lež í j e d i n ě na z a c h o v á n í týchž k r i t é r i í v p r ů b ě h u ce lého v ý z k u ­

m u m e z i t e x t o v é r e l a c e . J e s a m o z ř e j m é , ž e d ů r a z u d ě l á z k a ž d é h o

s l ů v k a , je-li n u t n é , p ř í z v u k o v ý v r c h o l d a n é h o ú s e k u , j á s e v š a k s n a ­

ž ím h l e d i s k o l e x i k á l n í z á v a ž n o s t i u p l a t ň o v a t v ( u m ě l é ) i z o l a c i a s lův­

ko já ve v e r š i

j e h o s m r t í j s e m J Á v i n n a

n e b o dřív k d o D Ř Í V b é ř e vody ž ivé ( N e r u d a )

o z n a č u j i z a l e x i k á l n ě s l a b é b e z o h l e d u n a j e h o r e á l n o u z v u k o v o u

p r o m i n e n c i . I n t o n a č n í m h i e r a r c h i í m v ě n u j e m e p ř í š t í o d d í l 3 .6 .

U ž p ř i z d ů v o d ň o v á n í k o n t e x t o v é h o o m e z e n í K 0 3 , p o ž a d u j í c í h o ,

a b y p ř i a k c e n t u a c i s l a b é p o z i c e z á v a z n ě n á s l e d o v a l a s i lná p o z i c e

(71)

s a k c e n t e m , j s e m z d ů r a z ň o v a l , ž e l e x i k o n p ř í z v u č n ý c h m o n o s y l a b

v b ě ž n é ř e č i a týž l e x i k o n , p o ř í z e n ý v ý l u č n ě ze s l a b ý c h p o z i c v e r š e ,

j s o u d v ě vel ice o d l i š n é věci . Z d á s e , že v r y t m i c k y n e s t y l i z o v a n é řeč i

p a t ř í 70 % a k c e n t o v a n ý c h j e d n o s l a b i č n ý c h s lov m e z i s l o v a l e x i k á l n ě

s l a b á , p ř i č e m ž t u t o v ě t š i n u m u s í m e o p ě t rozdě l i t n a d v a n e r o v n é

díly: 40 % z n í t v o ř í s l o v a c h a r a k t e r i z o v a n á l e x i k á l n í s l a b o s t í , j e ž

j i m n e u p í r á — b y ť o s l a b e n ý — v l a s t n í p ř í z v u k , do r o z s á h l e j š í h o o s t a t ­

k u p a k z a h r n u j e m e s l o v a , j e ž v d a n é m užit í p ř í z v u k d o s t a l a j e n

p r o t o , že v okol í n e b y l o p ř i z v u k o v a n é h o s l o v a , k n ě m u ž by se p ř i ­

k l o n i l a ; t a t o s l ů v k a ( „ p o s i t i o n e f o r t e s " ) n a z á k l a d ě m e c h a n i c k ý c h

z á k o n i t o s t í p ř í z v u k o v é v ý s t a v b y t a k t ů s i p ř í z v u k o v ě p o d ř i z u j í o s t a t ­

n í t a k o v á b e z p r i z o r n á s l o v a v s o u s e d s t v í . N e n í t ř e b a ř í k a t , ž e t a k o ­

v á t o p ř i k l o n ě n á m o n o s y l a b a v n a p r o s t é vě tš ině n á s l e d u j í z a tím a d

hoc p r o m i n e n t n í m , ad hoc p ř i z v u k o v a n ý m s lovem: „Poláno Hordu-

balová, je to pravda?" ( K . Č a p e k ) N u ž e , tento p o s l e d n í typ p ř i z v u k o v a n ý c h m o n o s y l a b j e n a s l a b ý c h

p o z i c í c h uvn i t ř v e r š e v z á c n o s t í , n e b o ť s e m ů ž e u p l a t n i t vý lučně

v konf l ik tu s k o n t e x t o v ý m o m e z e n í m K 0 3 a p r o t o ž e nic nen í snazš í ­

ho než m a n i p u l o v a t s m o n o s y l a b y t a k , a b y to p ř i z v u k o v a n é se d o s t a ­

lo na s i lnou poz ic i . A u t o ř i , k t e ř í p ř e s t o s a h a j í k této k o n f r o n t a c i , č iní

t a k s p í š e o jed ině le a se z ř e j m ý m cí lem sty lově sbl íž it svů j text s hovo­

r o v o u , h las i tě p r o n á š e n o u ř e č í (viz p ř í k l a d y n a s . 3 3 ) .

P ř í z v u č n á m o n o s y l a b a n a s l a b ý c h p o z i c í c h v e r š e m ů ž e m e p ř e s t o

j e n s n e v e l k o u n e p ř e s n o s t í rozč len i t na p l n o v ý z n a m o v á a v ý z n a m o ­

vě c h u d š í , p ř i č e m ž o p ř í s l u š n o s t i k d r u h é z těchto s k u p i n s p o l u r o z ­

h o d u j e p r á v ě i t o , ž e n a s l a b o u poz ic i j e u m í s ť u j e z n a č n á č á s t a u t o ­

rů a že se t a k d ě j e b e z v id i te lných obt íž í , bez p o t ř e b y o p o r y v l evém

k o n t e x t u ; a t a k é t o , ž e t a t o s l o v a j e n vý j imečně ( n a z á k l a d ě u s p o ř á ­

d á n í „ d r u h é i n s t a n c e " ) j s o u s t o z a u j m o u t v e v ý p o v ě d i i n t o n a č n ě

p r o m i n e n t n í m í s t o . J e z ř e j m é , ž e z v ý š e n ý p o d í l m o n o s y l a b t o h o t o

t y p u s v ě d č í o s n a z e n e v y h r o c o v a t a n t a g o n i s m u s m e z i m e t r i c k o u

o s n o v o u a j a z y k o v o u r e a l i z a c í .

V p ř í p a d ě m o n o s y l a b p l n o v ý z n a m o v ý c h v y s t u p u j e d o p o p ř e d í

s k u t e č n o s t , ž e k a ž d é už i t í t a k o v é h o s l o v a z v y š u j e s é m a n t i c k o u k a p a ­

ci tu ř á d k y : p ř i p ř i z v u k o v á n í v ý l u č n ě s i lných p o z i c n a p r o s t á v ě t š i n a

n a p ř . o s m i s l a b i č n ý c h ř á d e k p ř i n á š í t ř i a ž č tyř i s a m o s t a t n é v ý z n a m o ­

v é j e d n o t k y , m o n o s y l a b a v ý z n a m o v ě s t e j n ě z a t í ž e n á j a k o s l o v a více-

(72)

s l a b i č n á v e d o u k t o m u , že se tento p o č e t z v y š u j e ; p ř i t o m t y p i c k ý m

m í s t e m j e j i c h u m í s t ě n í v j a m b u j e p r v n í s l a b á p o z i c e , a le o t o m až

p o z d ě j i . V ý z n a m o v ě c h u d á s lova p o c h o p i t e l n ě v t o m t o s m ě r u p ů s o b í

d a l e k o m é n ě , j s o u t o v ý z n a m o v ě sp í š j a k á s i d o p l n ě n í , o d s t í n ě n í

a p ř e c h o d y , n ě k d y i v ý p l n ě za ú č e l e m d o d r ž e n í s l a b i č n é h o r o z s a h u

rytmických*^ednotek. B á s n í c i h l á s í c í se k v ý z n a m o v ě n a b i t é m u , k o n ­

c e n t r o v a n é m u v e r š i b u d o u d á v a t p ř e d n o s t m o n o s y l a b ů m p l n o v ý z n a -

m o v ý m .

T a t o t e n d e n c e n e j o s t ř e j i v y s t u p u j e v č t y ř s t o p ý c h v e r š í c h ř a d y

a u t o r ů 2 0 . s to let í , j m e n o v i t ě v r a n é l y r i c e V. D ý k a ( č t y ř s t o p ý j a m b ) ,

v B e z r u č o v ě a Š r á m k o v é t r o c h e j i a z e j m é n a v č t y ř s t o p é m j a m b u

K . T o m a n a a J . H o r y : v lyr ice p r v é h o z n ich a v Janu houslistovi

t é m ě ř 70 % m o n o s y l a b na s l a b ý c h p o z i c í c h p a t ř í k t y p u slov p lnový-

z n a m o v ý c h . V š e c h n y r e k o r d y p a k l á m e R e y n e k , k t e r ý in tenz ivně

v y u ž í v á konf l ik tu mez i r u s t i k á l n í n a i v i t o u a k o m p l e x n í e x p r e s i v n í

o b r a z n o s t í , p ř i č e m ž p r i m i t i v n í r y t m i z a c e č t y ř s t o p é h o t r o c h e j e a j e j í

n a r u š o v á n í p ř í z v u k y p l n o v ý z n a m o v ý c h s lov n a n e o b l i g á t n í c h mís­

tech j e z ř e j m o u s o u č á s t í té to s t r a t e g i e . J e n a s i o s m i n u z p ř í z v u k ů n a

s l a b ý c h p o z i c í c h t v o ř í u něho s l o v a n e p l n o v ý z n a m o v á . Z j e d i n é

R e y n k o v y b á s n ě j s m e mohl i v y p s a t tyto p ř í k l a d y p l n o v ý z n a m o v ý c h

p ř í z v u č n ý c h m o n o s y l a b n a s l a b ý c h p o z i c í c h :

s t ř e p y s k l á d a j í si dět i , ••)?••;

z r c a d l a tuh po r á j i . >>

z i m o u s c h o u l e n a j e v r á n a , \. ;

ve l iký plod v rokyt í. . ' < .

k ů l y m s t y j s o u c u b o d á n a ,

v in ice v prach u p a d l a .

n a i luz ích k r á s n o u s t r a k u

u p l é t á msty tět ivu.

P o d í l p l n o v ý z n a m o v ý c h s lov m e z i v š e m i p ř í z v u ě n ý m i m o n o s y l a -

b y n a s l a b ý c h p o z i c í c h v d l o u h o d o b é m p r ů m ě r u k o l í s á k o l e m 5 0 % .

T o t o s o u h r n n é č ís lo o v š e m m n o h o n e ř í k á , n e b o ť i n d i v i d u á l n í odchyl­

k y j s o u p o ce lou d o b u z n a č n é . P u c h m a j e r o v š t í a u t o ř i ( z e j m é n a

V. N e j e d l ý ) n a p ř í k l a d n i j a k n e d b a j í o l e x i k á l n í o s l a b e n í t ě c h t o

(73)

m o n o s y l a b , j a k b y m u s e l i č init, k d y b y by l s p r á v n ý M u k a ř o v s k é h o

n á z o r o s t o p o v ě j e d n o t v á r n é , s t r o j o v ě m e c h a n i c k é r y t m i z a c i j e j i c h

v e r š e . Už j s m e se zmíni l i o t o m , že k n e p r a v i d e l n o s t e m t o h o t o t y p u

je osměl i l s á m D o b r o v s k ý . V j e j i c h s t o p á c h j d e i K o l l á r , u n ě h o ž

v y s o k á č e t n o s t p l n o v ý z n a m o v ý c h m o n o s y l a b se s p o j u j e s v y s o k o u

č e t n o s t í p ř i z v u k o v ě o b s a z e n ý c h s l a b ý c h p o z i c v ů b e c . V o b d o b í sy la-

b izu j íc í p r v n í p ů l e 19. sto let í i u m á j o v c ů se p r ů m ě r n ý p o d í l o s l a b e ­

n ý c h m o n o s y l a b u d r ž u j e mez i 4 0 a 5 5 % , j e n v e č t y ř s t o p é m t roche j i

j e z ř e t e l n ě v y š š í (50 a ž 6 0 % ) . I z d e j e v š a k m n o h o e x t r é m n í c h t e x t ů ,

n a p ř í k l a d v e č t y ř s t o p é m j a m b u stoj í M á c h a s r e l a t i v n ě v y s o k ý m

p o d í l e m n e p l n o v ý z n a m o v ý c h s lov p r o t i o p a č n é m u E r b e n o v i ( jehož

text o v š e m není r o z s á h l ý ) . M e z i s y l a b i z u j í c í m i b á s n í k y se o p l y n u l o s t

v e r š e a t e d y i n e n á p a d n á m o n o s y l a b a na s l a b ý c h p o z i c í c h z ř e t e l n ě

s t a r á J a b l o n s k ý . S t e j n ě j a k o o n e x t r é m n ě v y s o k ý m p o d í l e m nep lno­

v ý z n a m o v ý c h s l ů v e k s e o d c h y l u j e o d v š e c h p r ů m ě r ů m e z i m á j ovci

N e r u d a , a to ve t ř e c h z k o u m a n ý c h r o z m ě r e c h (n ikol i v š a k v p ř e v á ž ­

n ě m l a d i s t v é m p ě t i s t o p é m t r o c h e j i ) ; N e r u d a m n o h o mys le l n a p ř e s ­

n é z a c h o v á v á n í m e t r i c k é o s n o v y a s k o r o j i s t ě j e j e h o 8 0 % p o d í l lexi­

k á l n ě s l a b ý c h s lov n a s l a b ý c h poz ic ích ( v p ě t i s t o p é m j a m b u c c a 7 0 % )

v ý s l e d k e m v ě d o m é s e b e k o n t r o l y . Mez i m á j ovci s e m u č á s t e č n ě (ve

č t y ř s t o p ý c h v e r š í c h ) bl íž í H e y d u k , j e n ž p o z d ě j i zce la p ř e v z a l lumí-

r o v s k é s t a n d a r d y , a S o l e , z a t í m c o H á l e k a P f l e g e r z ů s t á v a j í u s p o d ­

n í h r a n i c e u v e d e n é h o r o z m e z í .

L u m í r o v c i toto r o z m e z í p o s o u v a j í v n e p r o s p ě c h v ý z n a m o v ě o s l a ­

b e n ý c h slov, V r c h l i c k ý ve v š e c h r o z m ě r e c h j e d r ž í b l í z k o 40 %

a C e c h v t r o c h e j i j e š t ě n íže : o p l y n u l o s t i v e r š e tu n e r o z h o d u j í př í -

z v u k y j e d n o t l i v ý c h slov, a le roz leh le j š í p e r i o d y v lníc í se vě tné into­

n a c e . S l á d e k a k u p o d i v u i Z e y e r (a le u n ě h o r o z h o d o v a l a p ř e v a h a

p ř í m ý c h ř e č í a v y p r á v ě c í h o t ó n u v e p i c k é m b l a n k v e r s u ) se d r ž í s p í š e

b l í z k o m á j o v s k ý c h u k a z a t e l ů , V r c h l i c k é h o ep igon i s v é h o m i s t r a .

M n o h o se od n ě h o n e o d c h y l u j í an i M a c h a r č i S o v a . O a u t o r e c h

2 0 . stolet í č á s t e č n ě b y l a ř e č , n u t n o v š a k dop ln i t , ž e sb l í žen í v e r š e

s b ě ž n o u m l u v o u , a le t a k é t íhnut í k v i r t u o z i t ě , j e ž do v e r š e p ř i p o u ­

ště lo d r o b n é odchy lky, a le s u v e r é n n ě j e i n t e g r o v a l o d o r y t m i c k é h o

p u l z o v á n í , s e z ř e t e l n ě p r o j e v u j e v e v y s o k é četnost i n e p l n o v ý z n a m o ­

v ý c h m o n o s y l a b u S e i f e r t a ( v p ě t i s t o p é m j a m b u 7 3 % ) a H o l a n a

( v č t y ř s t o p é m j a m b u 6 8 % ) . O p a č n o u c e s t o u j d e Z a h r a d n í č e k , k t e r ý

( 7 4 )

k u p o d i v u n a s l a b ý c h p o z i c í c h p ř i p o u š t í i r e l a t i v n ě v y š š í ú č a s t př í -

z v u k ů s lov v í c e s l a b i č n ý c h . O r t e n s e d r ž í p r ů m ě r n ý c h četnost í .

T y p i c k é h o r e p r e z e n t a n t a m o d e r n í h o po je t í , k t e r é p ř i p o u š t í ve lký

počet p ř í z v u č n ý c h m o n o s y l a b na s l a b ý c h poz ic ích, ale z á r o v e ň ze 70 %

n a p l ň u j e tu to k a t e g o r i i s lovy v ý z n a m o v ě n e v ý r a z n ý m i , j s m e n a š l i

v H i l s k é m , j e h o ž p ř e k l a d S h a k e s p e a r o v ý c h s o n e t ů h l e d á z a k a ž d o u

c e n u v ý r a z mluvný, s a m o z ř e j m ý a l y r i c k y b e z p r o s t ř e d n í .

3 . 6 I n t o n a č n í h i e r a r c h i e

B l í z k o z a č á t k u této k a p i t o l y o s l a b ý c h p o z i c í c h v d v o u d o b ý c h r o z ­

m ě r e c h j s e m n a d ů k a z r e l e v a n c e m e z i s l o v n í c h h i e r a r c h i í p ř i o b s a z o ­

v á n í t ě c h t o p o z i c p ř í z v u č n ý m i m o n o s y l a b y c i tova l J a b l o n s k é h o v e r š

n i t r o j e h o č e r v zlý h r y z e ,

k d e i n v e r z e p r o k a z u j e , že v s y n t a g m a t u a t r i b u t + s u b s t a n t i v u m na

p o z i c í c h v p o ř a d í s i lná — s l a b á b y l a z a c h o v á n a — za c e n u i n v e r z e —

s h o d a s t a n d a r d n í h i e r a r c h i e , k t e r á p o d ř i z u j e s h o d n ý p ř í v l a s t e k s u b ­

s t a n t i v u , s m e t r i c k ý m s c h é m a t e m . A l t e r n a t i v n í ř á d e k

* n i t r o j e h o zlý červ h r y z e ,

b y byl j a z y k o v ě p ř i r o z e n ě j š í , a le i n t o n a č n ě s i lně jš í s u b s t a n t i v u m b y

s e d o s t a l o n a s l a b o u p o z i c i a s l a b š í p ř í v l a s t e k n a p ř e d c h o z í s i lnou.

P ř i p o s t a v e n í téhož s l o v n í h o s p o j e n í na p o z i c í c h v p o ř a d í s l a b á -

s i lná,

* ú t r o b y zlý č e r v mu h r y z e ,

b y i n v e r z e b y l a p r o t i s m y s l n á a j e n n a p r o s t o v ý j i m e č n ě b y s e n a š l o

m í s t o , k d e z á l i b a v n e o b y č e j n o s t e c h p ř e v á ž i l a n a d j a z y k o v ý m i ryt­

m i c k ý m cí těním a p ř i m ě l a b á s n í k a k i n v e r t o v a n é m u s l o v o s l e d u .

( N e b o b y bez o h l e d u n a k o n t e x t b y l o s p o j e n í červ zlý c h á p á n o j a k o

z t v á r n ě n é v r á m c i d r u h é i n s t a n c e i n t o n a č n í h o u s p o ř á d á n í , t e d y

s d ů r a z e m na t o , že č e r v je - o p r o t i o č e k á v á n í - n e ř á d . )

J a b l o n s k é h o i n v e r z í s e n a v y š š í r o v i n ě i n t o n a c e o b n o v u j e s o u l a d

m e t r a a řeč i , k t e r ý by l p o r u š e n n a n ižš í r o v i n ě s lovn ích p ř í z v u k ů .

Tyto p ř í p a d y neby ly d o s u d v č e s k é m e t r i c e p ř e d m ě t e m s y s t e m a t i c ­

k é h o v ý z k u m u . P r ů b o j n ý p o h l e d M u k a ř o v s k é h o n a o d s t í n ě n í into­

n a č n í c h linií v e v e r š i ( 1 9 8 2 [ 1 9 2 9 ] ) s e zce la o p r á v n ě n ě z a b ý v a l t ím

h l a v n í m , totiž i n t o n a č n í m i v z t a h y m e z i p ř í z v u k y n a s i lných p o z i c í c h

v e r š e . Ani z d e n e m ů ž e m e r o z b o r ů m , k t e r é s l ibu j í p r ů h l e d y d o indi­

v i d u á l n í h o r y t m i c k é h o s ty lu , v ě n o v a t ná lež i tý p r o s t o r , a od l á k a v ý c h

(75)

p ř í k l a d ů v y š š í c h r o v i n z a c h á z e n í s r y t m i z o v a n o u ř e č í p ř e c h á z í m e

k t o m u , co lze p o s t i h n o u t o b e c n ý m i o b r y s y a v z t á h n o u t na v e l k é roz­

lohy p r o d u k c e v e r š ů .

P o d l e o b e c n ě p ř e j í m a n é t e o r i e f u n k č n í p e r s p e k t i v y v ý p o v ě d i (viz

n a p ř . F i r b a s , 1 9 7 1 ; j e j í r a n é u p l a t n ě n í n a o t á z k y j a m b i c k é h o v e r š e

viz H o r á l e k , 1 9 4 2 a ) r o s t e v ý p o v ě d n í d y n a m i s m u s v z á s a d ě z leva

d o p r a v a , a t a k lze n a h r u b o p ř e d p o k l á d a t , ž e p l n o v ý z n a m o v á př í-

z v u č n á j e d n o s l a b i č n á s l o v a n a s l a b ý c h p o z i c í c h v e r š e b u d o u s n e m a ­

lou p r a v d ě p o d o b n o s t í i n t o n a č n ě s i lně jš í než ne jb l i žš í s l o v a , j e ž j i m

p ř e d c h á z e j í , a s l a b š í než ne jb l i ž š í s l o v a , j e ž n á s l e d u j í po n i c h . 2

N e s m í m e o v š e m z a p o m í n a t , že v č e t n ý c h v ý p o v ě d í c h sí l í i n t o n a c e

z l eva d o p r a v a v e d v o u n e b o v íce v l n á c h ( D a n e š , 1 9 5 7 ) , g n a d ř a z e ­

n ý m i n t o n a č n í m c e n t r e m na k o n c i , a le s p o d ř í z e n ý m i n t o n a č n í m

c e n t r e m a p o t e n c i á l n í m ú s e k o v ý m p ř e d ě l e m n a k o n c i p r v n í h o ú s e k u ,

t e d y č a s t o n ě k d e u p r o s t ř e d v ý p o v ě d i . T o m ů ž e ovl ivnit k o n f i g u r a c i

u v n i t ř v e r š e , k d e n a p ř . p ř í z v u č n é m o n o s y l a b o n n a s l a b é p o z i c i j e

r e p r e z e n t o v á n o p ř e c h o d o v ý m s l o v e s e m , n e j s l a b š í m a p o č á t e č n í m

č lenem d r u h é h o i n t o n a č n í h o ú s e k u . P ř í k l a d e m — k r o m ě ř á d k y p r á v ě

c i t o v a n é — b u d i ž t ř e b a od t é h o ž a u t o r a

n e c h ť n o v ý cíl dá t edy nový den .

P ř í k l a d y j s o u z v l á š ť n á z o r n é p r o s y m e t r i c k o u v ý z n a m o v o u

v ý s t a v b u s l a t e n t n í m i i o t e v ř e n ý m i k o n t r a s t y , c o ž v ý z n a m n ě p o s i ­

l u j e p r v n í ú s e k o v é c e n t r u m (jednoho, cíl). A le p o d o b n ě se m ů ž e

i n t o n a c e r o z v r h o v a t i b e z v ý z n a m o v ý c h s y m e t r i í a d o k o n c e b e z

s l o v e s a :

V z h ů r u o h v ě z d u v hru b u j n o u s n e b e m !

( o p ě t N e r u d a )

( P ř e d p o k l á d á m e , ž e i n v e r z e p ř í v l a s t k u t e n t o k r á t z n a m e n á s k u t e č n ý

d ů r a z . )

2 Na rozdíl od předchozích oddílů mluvím tu vědomě o konfrontaci slov, nikoliv silných pozic, a tak se to v případě intonačních hierarchu patří. Přízvučné slovo na slabé pozici může být ohledně svého postavení v intonační hierarchii konfrontováno s před­chozím slovem, jehož přízvuk je umístěn na silné pozici vzdálené ob jednu silnou pozi­ci více vlevo, např.

když místo jednoho má mnohé bohy (Neruda), a výjimečně třeba i vzdálenější, nutné je jen to, aby to byl přízvuk zleva nejbližší. Pokud jde o slovo následující, tam, jak jsme viděli a jak bylo formulováno v kontex­tovém omezení, v naprosté většině případů začíná nové slovo přízvukem hned na sou­sední pozici zprava.

(76)

J e m o ž n é , ž e v ý s k y t ú s e k o v é h o p ř e d ě l u u v n i t ř v ý p o v ě d i j e p r a v ­

d ě p o d o b n ě j š í v de l š í ch v ý p o v ě d í c h , a tedy t a k é v de l š í ch v e r š í c h .

P ě t i s t o p é t r o c h e j e v s k u t k u m a j í n a s l a b ý c h p o z i c í c h j e d n o s l a b i č n é

s lovo s i lně jš í , než j e s lovo p ř e d c h o z í , m é n ě č a s t o než t r o c h e j e ětyř-

s t o p é , p r o j a m b y t o v š a k p r a k t i c k y nep la t í .

U s p o ř á d a n í i n t o n a c e do d v o u vln, s p o t e n c i á l n í m i n t o n a č n í m

p ř e d ě l e m , m ů ž e p ř í z v u č n é j e d n o s l a b i č n é s lovo i i n t o n a č n ě vyzved­

n o u t , t o k d y ž s a m o toto s lovo s e s t a n e n o s i t e l e m u v e d e n é h o ú s e k o v é ­

h o i n t o n a č n í h o c e n t r a :

t i t á n s k ý zvěst neby l b á j mi v íce.

( o p ě t N e r u d a )

P o d o b n ý c h ú v a h , z d ů v o d ň u j í c í c h r ů z n é i n t o n a č n í s i t u a c e př í-

z v u č n ý c h m o n o s y l a b n a s l a b ý c h p o z i c í c h v e r š e , b y b y l o m o ž n o r o z ­

víjet v íce, a byly by o d l i š n é i od a u t o r a k a u t o r o v i . Do h r y tu vstu­

p u j e p ř í l i š m n o h o n e s o u ř a d n ý c h a v a r i a b i l n í c h č i n i t e l ů , n e ž

a b y c h o m to mohl i p r o b r a t v p r á c i , j e ž s m ě ř u j e k o b e c n ý m o b r y s ů m

a k s y n t é z e a v níž se t é m a m o n o s y l a b na s l a b ý c h p o z i c í c h p ř e d s t a ­

vuje j e n j a k o m a l ý v ý s e k r o z s á h l e j š í h o o b r a z u . S p o k o j m e s e t e d y

t ímto z b ě ž n ý m u p o z o r n ě n í m n a b u d o u c n ě ř e š e n o u p r o b l e m a t i k u

a v r a ť m e se až k v ý s l e d n i c í m s o u h r y m n o h a č in i te lů, k c e l k o v é ú loze

i n t o n a c e p ř i u z p ů s o b e n í o d c h y l u j í c í h o s e r y t m u s l a b i k v y š š í m u

r y t m u „ f o n i c k é l in ie" v e r š e .

E x i s t u j e - h n ě j a k á t e n d e n c e , a b y j e d n o s l a b i č n é p ř í z v u č n é s lovo

v p r o m l u v ě i n t o n a č n ě p ř e v y š o v a l o předchozí p l n o v ý z n a m o v é s lovo,

j e j í d ů s l e d n é n a p l n ě n í by s a m o z ř e j m ě by lo v r o z p o r u se z á j m y r y t m u ,

j e h o ž z ř e t e l n o s t v y ž a d u j e , a b y s lovo s p ř í z v u k e m na s l a b é poz ic i

neby lo i n t o n a č n ě v y z d v i ž e n o (viz u v e d e n é p ř í k l a d y s inverz í ) n a d

s lova na oko ln ích p o z i c í c h s i lných. N a š e s ta t i s t iky u k a z u j í , že v h r u ­

b é m o b r y s u i n t o n a c e z d e u s t u p u j e r y t m u : p r a v d ě p o d o b n ě p r á v ě t a k

m ů ž e m e hodnot i t f a k t , že v d a l e k o největš í č á s t i s o u b o r ů p ř í p a d y

p ř e v a h y m o n o s y l a b a n a s l a b é p o z i c i n a d p ř e d c h o z í m s lovem n e p ř e ­

s a h u j í 60 %. P ř i t o m u těch p ř e s a h u j í c í c h 60 % j d e v ý l u č n ě o t r o c h e ­

j e , a to h l a v n ě t r o c h e j e č t y ř s t o p é , k d e se s i lně u p l a t ň u j e i n t o n a č n í

p ř e v a h a p ř í z v u č n ý c h s lov n a s l a b é p o z i c i p o p r v n í m i k t u v e r š e .

V e d l e a l t e r n a t i v i n t o n a č n ě p ř e v a ž u j e / n e p ř e v a ž u j e n a d l e v ý m

k o n t e x t e m j e n u t n o p o č í t a t j e š t ě s e t ř e t í m o ž n o s t í , s p ř í t o m n o s t í vět­

n é h o p ř e d ě l u p ř e d i n k r i m i n o v a n o u s l a b o u p o z i c í . V ě t n é m u p ř e d ě l u

(77)

j s m e se n e m o h l i v y h n o u t v o d d í l u o l e v é m k o n t e x t u p ř í z v u k o v é m .

S l o v o p ř e d c h á z e n é v ě t n ý m p ř e d ě l e m p o c h o p i t e l n ě n e n í i n t o n a č n ě

a n i s i lně jš í , a n i s l a b š í než s lovo p ř e d c h o z í , n e b o ť k o n f r o n t a c e j e vli­

v e m p ř e d ě l u b l o k o v á n a . V l i v e m p ř e d c h o z í h o p ř e d ě l u j e p ř í z v u k n a

s l a b é p o z i c i z h l e d i s k a r y t m u p ř i j a t e l n ě j š í . J e s t l i ž e n a p ř í k l a d

v M á c h o v ě ě t y ř s t o p é m j a m b u j e n 19 % m o n o s y l a b na s l a b ý c h poz i­

c ích i n t o n a č n ě p ř e v y š u j e p ř e d c h o z í s l o v o , j d e t e n t o a b s o l u t n í

t r i u m f v e r š o v é p ř í z v u k o v é s t r u k t u r y n a d i n t o n a č n í s t r u k t u r o u

v ý p o v ě d n í p ř e d e v š í m n a v r u b v ě t n ý c h p ř e d ě l ů , n e b o ť t y n a c h á z í m e

v p o l o z e p ř e d m o n o s y l a b e m na s l a b é p o z i c i v 55 % v š e c h j e h o

v ý s k y t ů .

N a r o z d í l o d p ř e d c h o z í k o n f i g u r a c e j s o u v p ř í p a d ě i n t o n a č n í c h

v z t a h ů m e z i s l o v e m na s l a b é poz ic i a s l o v e m n á s l e d u j í c í m z á j m y

r y t m u a i n t o n a č n í l inie v s o u l a d u . S i l n ě j š í n á s l e d u j í c í s lovo z n a m e n á

j a k p o t v r z e n í p r o m i n e n c e s i lných p o z i c , t a k s t a n d a r d n í p r ů b ě h

s t o u p a j í c í i n t o n a č n í l inie v ý p o v ě d i . N e j v ě t š í p o č e t z k o u m a n ý c h t e x t ů

se b l íž í 60 % p ř í p a d ů ( n e b o je i z n a č n ě p ř e k r a č u j e ) , v n ichž je uve­

d e n ý t e o r e t i c k ý s o u h l a s r y t m i c k é a i n t o n a č n í s t r u k t u r y v s k u t k u r e a ­

l i z o v á n . P ř e s t o j s o u t u p ř e k v a p u j í c í rozd í l y j a k m e z i o s o b n o s t m i ,

t a k m e z i z k o u m a n ý m i r o z m ě r y : v ě t y ř s t o p é m j a m b u p ř e v a h a k o n ­

s t e l a c í p o t v r z u j í c í c h r y t m u s i i n t o n a c i j e n a p r o s t á , p ě t i s t o p ý t r o c h e j

s e n a o p a k p o h y b u j e v ú z k é m r o z m e z í m e z i 4 5 a 6 0 % . Z b y l é d v a r o z ­

m ě r y i p ř e s z ř e t e l n o u p ř e v a h u s o u b o r ů s č a s t ě j š í m s i lně j š ím n á s l e ­

d u j í c í m p ř í z v u k e m j e v í ve lký r o z p t y l , d á v a j í c í tuš i t i n t e r v e n c e fak­

t o r ů , k t e r é j s m e n e s l e d o v a l i . U M a c h a r a a z e j m é n a Š r á m k a v e

ě t y ř s t o p é m t r o c h e j i j e t o p r a v d ě p o d o b n ě v y s o k á č e t n o s t v ě t n ý c h

p ř e d ě l ů n á s l e d u j í c í c h h n e d p o m o n o s y l a b u n a s l a b é p o z i c i , k t e r á

p o c h o p i t e l n ě s n i ž u j e č e t n o s t o b o u č i s tě i n t o n a č n í c h a l t e r n a t i v ;

u M a c h a r a to s o u v i s í s d i a l o g i c k o u a p ř e s a h o v o u s t r u k t u r o u nerý­

m o v a n é Magdalény, u Š r á m k a se z á m l k o v ý m s ty lem, p l n ý m p ř e r u ­

šení a n e d o p o v ě z e n í . Z a j í m a v ý j e N e r u d a , k t e r ý d ů s l e d n ě us i lu je

o i n t o n a č n í z a h l a z e n í r y t m i c k é d r s n o s t i ; už j e d n o u j s m e o n ě m mlu­

vili j a k o o a u t o r u z á m ě r n ě p r o p r a c o v á v a j í c í m své v e r š e z h l e d i s k a

r y t m i c k é s p r á v n o s t i . M o d e r n í a u t o ř i s p í š e pos i lu j í ro l i i n t o n a c e p ř i

z p r a v i d e l n ě n í r y t m u : v ě t y ř s t o p é m j a m b u vš ichn i o d M a c h a r a p o

O r t e n a ( s v ý j i m k o u H o l a n a ) , v j a m b u p ě t i s t o p é m s e M a c h a r , S o v a

a D y k l iší o d p o z d ě j š í c h b á s n í k ů ( S e i f e r t , Z a h r a d n í č e k , O r t e n )

(78)

o něco m e n š í m p o d í l e m i n t o n a č n ě s d n ě j š í c h s lov s p ř i z v u k e m na

n á s l e d u j í c í s i lné poz ic i . P ř i p o m e ň m e j e š t ě , ž e p u c h m a j e r o v c i t a k é

v t o m t o p ř í p a d ě n e j s o u k p o ž a d a v k ů m a m o ž n o s t e m i n t o n a c e v s t ř í c ­

ní, a dá se ř íc i , že V. N e j e d l ý s t a v í své t r o c h e j e s š i r o k ý m v y u ž i t í m

p ř í z v u k ů n a s l a b ý c h p o z i c í c h , a le b e z ú č a s t i i n t o n a č n í c h o p o r

a změkčen í .*

( 7 9 )

K a p i t o l a 4 . J a m b a t r o c h e j

J a k j e z ř e j m é z p ř e d c h o z í c h d v o u k a p i t o l , o p o z i c e j a m b u a t r o c h e j e

n e z a s a h u j e d o s y s t é m u v e r š o v ý c h ú t v a r ů t a k h l u b o c e j a k o o p o z i c e

o b o u těchto d v o u d o b ý c h r o z m ě r ů s p o l e č n ě ( j d e p ř i r o z e n ě o s k u p i n y

r o z m ě r ů , uvn i t ř d i f e r e n c o v a n é p o d l e s l a b i č n é h o r o z s a h u v e r š e , a le

p r o j e d n o d u c h o s t b u d u j a m b v ů b e c a t r o c h e j v ů b e c n a z ý v a t r o z m ě ­

r y ) o p r o t i r o z m ě r u t ř í d o b é m u ; n i c m é n ě v m n o h a e v r o p s k ý c h l i t e ra­

t u r á c h a z e j m é n a v n a š í k l a s i c k ý v e r š se člení p ř e d e v š í m p o d l e osy

t r o c h e j - j a m b . J e t o m u t a k j e d n a k p r o t o , ž e o b a tyto r o z m ě r y s t e j ­

n ě j a k o v e v š e c h o s t a t n í c h s y l a b o t ó n i c k ý c h v e r s i f i k a c í c h v m a s e p o e ­

t ické t v o r b y k v a n t i t a t i v n ě n a p r o s t o p ř e v l á d a j í , j e d n a k p r o t o , ž e j i m

o d p o v í d a j í c í s é m a n t i c k é opoz ice ( p ř í r o d a / k u l t u r a , emocionáln í/rac io­

ná ln í , p r o C e c h y 19. s to let í z v l á š ť v ý z n a m n é domácí/c iz í a t d . ) m a j í

v e světě k l a s i c k é h o b á s n i c t v í r o z h o d u j í c í p o s t a v e n í .

P ř e s t o s e n e d á ř íc i , ž e b y v z á j e m n ý p o m ě r t r o c h e j e a j a m b u p o

s t r á n c e m e t r i c k é a t e c h n i c k é b y l v č e s k é m e t r i c e p ř e s v ě d č i v ě

a s o b e c n ý m k o n s e n z e m p o p s á n . N e n í to z p ů s o b e n o m a l ý m z á j m e m

a n e d o s t a t k e m p r a c í , a le p o d l e m é h o n á z o r u t ím, ž e b o h u ž e l n a

s a m é m p o č á t k u m o d e r n í m e t r i k y n e b y l y o t á z k y d o s t spo leh l i vě po lo-

(81)

ženy. A t a k d o d n e s se i u o d b o r n ý c h l i t e r á r n í c h h i s t o r i k ů , o m é n ě

z k u š e n ý c h l idech n e m l u v ě , s e t k á v á m e p ř i b ě ž n ý c h j a m b e c h s nás i l­

nými v ý k l a d y o „ d a k t y l o t r o c h e j í c h " ě i „ t r o c h e j í c h s p ř e d r á ž k o u " ,

p o k u d o v š e m s e r a d ě j i p r o v š e o b e c n o u n e j i s t o t u a s v o u n e z n a l o s t

n e z d r ž í v e r s o l o g i c k é c h a r a k t e r i s t i k y v ů b e c .

„ J a m b i c k ý v e r š p a t ř í s t á l e j e š t ě k o t e v ř e n ý m o t á z k á m č e s k é

m e t r i k y , " n a p s a l p ř e d 6 0 lety H o r á l e k ( 1 9 4 6 : 3 0 3 ) , a n e c i t u j i t o j e n

p r o t o , ž e t e n t o v ý r o k , v y s l o v e n ý n e d l o u h o p o p u b l i k a c i z á s a d n í c h

p r a c í Z i c h o v ý c h ( 1 9 2 8 ) , M u k a ř o v s k é h o ( 2 0 0 1 [ 1 9 3 4 ] ) a J a k o b s o -

n o v ý c h ( 1 9 9 5 [ 1 9 3 8 ] ) , p o k l á d á m z a a k t u á l n í p r o z n a l o s t i n a š i c h

l i t e r á r n í c h v ě d c ů i p o p ř e l o m u v ě k ů . J d e m i o p ř í z n a č n o s t v še­

o b e c n ě s d í l e n é h o p o s t o j e , p o d l e n ě h o ž j e t o p r á v ě a v ý l u č n ě j a m b ,

c o j e „ o t á z k o u " , c o m á — p r o t e o r e t i k y i b á s n í k y — r á z p r o b l é m u

v y ž a d u j í c í h o z v l á š t n í h o ús i l í , z a t í m c o s t r o c h e j e m s e z d á b ý t v š e c h ­

n o j a s n é .

4 . 1 P o l e m i k a s u č i t e l i

T o t o r o z v r ž e n í ro l í — z á k l a d n í a s a m o z ř e j m ý t r o c h e j v e r s u s p ř í z n a ­

kový, p r o b l é m o v ý j a m b — by lo z a l o ž e n o už v D o b r o v s k é h o České

prozodii: V k o m e n t á ř i k e K a d l i n s k é h o j a m b i c k y z a m ě ř e n ý m ř á d k á m

s e t a m ř í k á , ž e „ d i e S p r a c h e r a c h t s ich g l e i c h s a m a u d e m D i c h t e r ,

d e r e s w a g t ein M e t r ů m , d a s i h r e r N á t u r z u w i d e r i s t , z u w a h l e n "

( 1 9 7 4 [ 1 7 9 5 ] : 7 9 ) . V d a l š í m vývoj i se v č e s k é p r o z o d i i p r o n i k á n í

j a m b u v y s v ě t l u j e , h r ů z a , „ s l e p ý m p ř e b í r á n í m " v e r š o v ý c h ú t v a r ů

n ě m e c k ý c h . N á z o r y t o h o t o t y p u r o z h o d l y o b á s n i c k é p r a x i n a ce lé

p ů l s t o l e t í a v m n o h é m s m ě r u p ř e t r v á v a j í p o d r ů z n ý m i m a s k a m i a ž

d o d n e s . V p r v n í p o l o v i n ě 19. sto let í by l h l a v n í m r o z m ě r e m ve lké

p o e z i e p ě t i s t o p ý t r o c h e j , v l yr ice t r o c h e j č t y ř s t o p ý , z d e s o p o r o u

v r y t m i c k é p o v a z e f o l k l o r n í c h p ísn í . P ř i p ř e k l a d e c h č i p ů v o d n í c h

a n a l o g i í c h děl s v ě t o v é h o b á s n i c t v í byl j a m b n a h r a z o v á n t r o c h e j e m

( J u n g m a n n ů v M i l t o n i ú r y v e k z Hamleta; H n ě v k o v s k é h o Děvín p ř e ­

j í m a j í c í b i z a r n í r ů z n o s t o p o u o k t á v u z W i e l a n d o v a Ober ona; K o l l á -

r ů v s o n e t ; b l a n k v e r s d r a m a t u K l i c p e r o v a , T y l o v a a M á c h o v a ) . J a m b

z ů s t á v á v y h r a z e n e x p e r i m e n t ů m , s p o j u j í c í m v b ů r g e r o v s k é m d u c h u

t r i v i á l n o s t s e x k l u z i v i t o u a p o d . , p ř e k l a d ů m s n a ž í c í m se o v y r o v n á n í

s o r i g i n á l e m i po s t r á n c e v e r š o v é s t a v b y , n e b o p ř e k l a d ů m m e c h a n i c ­

k y n a p o d o b u j í c í m p ř e d l o h u .

(82)

D o b r o v s k é h o z d ů v o d n ě n í by lo p o c h o p i t e l n ě j a z y k o v é , byl t o p o u ­

k a z k s e s t u p n é m u c h a r a k t e r u č e s k é h o s l o v a , r e s p . p ř í z v u k o v é h o

s l o v n í h o c e l k u ( t a k t u ) , t j . k t o m u , že p o č á t e č n í s l a b i k a všech s lov

a n a p r o s t é větš iny t a k t ů j e p ř í z v u č n á , n á s l e d u j í c í s l a b i k y p a k n e p ř í -

z v u č n é . T a t o m o t i v a c e „ n e p ř i r o z e n o s t i " č i a s p o ň „ o b t í ž n o s t i " č e s k é ­

ho j a m b u Sfe u v á d í s r ů z n ý m i o b o h a c e n í m i v p o d s t a t ě d o d n e s . Je

v s k u t k u n e o d d i s k u t o v a t e l n é , ž e ne lze v e r š e z a č í n a t v í c e s l a b i č n ý m

s l o v e m s p ř í z v u k e m n a d r u h é s l a b i c e , p r o t o ž e t a k o v o u v y m o ž e n o s t

č e š t i n a n e m á . P r o c e s t u č e s k é h o v e r š e v p r v n í pů l i 1 9 . stolet í b y l o

o v š e m r o z h o d u j í c í , že š lo o s o u l a d n e b o n e s o u l a d v e r š o v é t e c h n i k y

s m ý t i c k ý m „ d u c h e m " č e s k é h o j a z y k a , n e j l é p e p r ý b á s n i c k y r e a l i z o ­

v a n ý m v poez i i l i dové .

Z a t í m c o teor ie v e r š e z ů s t a n e n a t o m t o s t a n o v i s k u d a l š í s to let í

a s t a t i s t i k y s e s t u p n ý c h , v z e s t u p n ý c h a o b s t u p n ý c h p ř í z v u k o v ý c h

c e l k ů ( Z i c h , 1 9 2 0 ) j s o u z a m ě ř e n y v ý l u č n ě k j e h o p o d e p ř e n í , v b á s ­

n i c k é p r a x i se v t ře t í č tvr t ině 19. stolet í v z t a h o b o u r o z m ě r ů r a d i ­

k á l n ě změni l . A č p r á v e m u c t í v a n í b á s n i č t í p ř e d c h ů d c i t o p o k l á d a j í

za n e p o c h o p i t e l n o u n ě m e c k o u m ó d u (o tom K r á l , 1 9 2 3 : 3 9 3 ) a k r i t i k a

v k a ž d é o d c h y l c e h l e d á d ů k a z n e p a t ř i č n o s t i č e s k é h o j a m b u ( t a m t é ž :

3 8 5 ) , n a s t u p u j í c í m á j o v c i p o p ř e d c h ů d c o v s k é m č i n u M á c h o v ě s p o l u

s o r i e n t a c í na s v ě t o v o u m o d e r n í a p r o b l é m o v o u t v o r b u s t á l e inten­

zivněj i v y u ž í v a j í j a m b u ( p o č á t k y t o h o t o p r o c e s u v lé tech p a d e s á t ý c h

n á m n a p ř í k l a d p ř e d v á d í vývoj m e t r i k y B e n d l o v ý c h p ř e k l a d ů P u š k i -

n a ) . P o H á l k o v i s e j a m b s t á v á s a m o z ř e j m o s t í v l y r i c e , ep ice i d r a ­

m a t u . J e ve l ice p o u č n é č ís t s l o v a n a d š e n é h o u z n á n í , j e ž n a š e l Vrch­

l ický ( 1 8 9 6 [ 1 8 9 3 ] ) p r o R . M a y e r a z a t o , ž e u d o m á c n i l j a m b

v č e s k é m s o n e t u . L u m í r o v c i a r u c h o v c i tot iž d o v r š u j í a s t a b i l i z u j í

z á s a d n í p o s u n , z a p o č a t ý g e n e r a c í M á j e , a f ixu j í p o m ě r j a m b u a t r o -

che je v e s m y s l u s h o r a u v e d e n ý c h s é m a n t i c k ý c h o p o z i c ; p r o t o ž e p a k

v t v o r b ě těchto a u t o r ů m o d e r n í i k l a s i c k á s v ě t o v á p o e z i e , k u l t u r n í

t r a d i c e a f i lozofuj íc í re f l exe p ř e v á ž i l y n a d d r u h ý m i č leny o n ě c h o p o ­

zic, k v a n t i t a t i v n ě i co do z á v a ž n o s t i se j i m j a m b s ta l n e p ř í z n a k o v ý m

r o z m ě r e m , z a t í m c o v o l b a t r o c h e j s k ý c h m e t e r v ž d y u ž b y l a s p o j e n a

s n ě j a k o u s p e c i á l n í v ý z n a m o v o u intencí . To p l a t í d o k o n c e i o S. Č e ­

chovi , j e h o ž p ě t i s t o p ý t r o c h e j - r o z m ě r m a r g i n a l i z o v a n ý u Vrchl ic­

k é h o a Z e y e r a a z c e l a c iz í S l á d k o v i - je d e m o n s t r a c í v ě r n o s t i v l a s t e ­

n e c k é o b r o z e n s k é t r a d i c i . T a k é t r o c h e j č t y ř s t o p ý , p o d s t a t n ě

( 8 3 )

o d o l n ě j š í než j e h o de l š í t r o c h e j s k ý p a r t n e r , j e o d k á z á n d o l y r i k y

s v e n k o v s k ý m i t é m a t y a o p r o š t ě n o u e m o c i o n a l i t o u , p o p ř í p a d ě i t a m ,

k d e j e i n t e r t e x t o v o u a luz í n a v e r š o v é ú t v a r y v y h r a n ě n é k u l t u r n í

o b l a s t i ( Š p a n ě l s k o ) .

Tento o b r a z j e z á m ě r n ě s c h e m a t i c k ý a m ů ž e vyvolat m n o h o prot i ­

p ř í k l a d ů , a le z d e běž í j e n o h r u b é r o z v r ž e n í . C h c i n a č r t n o u t s i t u a c i

v poez i i , na niž r e a g o v a l a teor ie v p r v n í c h d e k á d á c h 2 0 . století . K d y ž

Z i c h p u b l i k o v a l svoj i n e s m í r n ě v l i vnou s tud i i o p ř e d r á ž c e (k Z i c h o v ě

teor i i j a m b u p o d r o b n ě viz K a i s e r , 1 9 9 3 ; k r i t i c k é p a s á ž e této s t u d i e

j s o u p ř e d c h ů d c i m é h o n á s l e d u j í c í h o v ý k l a d u ) , by ly z a s e d m d e s á t let

o d n á s t u p u m á j o v c ů n a p s á n y deset i t i s íce d o b r ý c h i š p a t n ý c h j a m b i c -

k ý c h ř á d e k p ů v o d n í i p ř e k l a d o v é p o e z i e . M u s í m s e p t á t , z d a u ž t o

s a m o n e m o h l o vés t k rev iz i p ř e d s t a v o n e v h o d n o s t i j a m b u p r o češti­

nu. V k a ž d é m p ř í p a d ě o b r o v s k ý o b j e m j a m b i c k é p r o d u k c e moh l b ý t

v ý z v o u k o t á z c e , j a k o b t í ž n á j e o p e r a c e n a r y t m i c k é m s lovn íku, k t e r á

z p ů s o b u j e , že ř e č má b e z v e l k é h o nás i l í k d i spoz ic i d o s t a t e k p ř e d r á ž -

k o v ý c h s lovních c e l k ů p o t ř e b n ý c h p r o incipity j a m b i c k ý c h ř á d e k , a ť

už s t a t i s t i k a v z e s t u p n ý c h c e l k ů z p r ó z y vyzn ívá j a k k o l i . ( P o n e c h á v á ­

m e s t r a n o u s k u t e č n o s t , ž e b á s n i c k á p r a x e o d d e v a d e s á t ý c h let z n o v u

n a l é z a l a i j i n é z p ů s o b y p r o ř e š e n í o t á z k y inc ip i tu. Z ich s i toho nevší­

m á , b y ť s e z a b ý v a l a n a l o g i c k ý m p o s t u p e m v t v o r b ě r o m a n t i k ů ; p r o

n á s j e t o j e d e n z b u d o u c í c h n á m ě t ů . ) J s o u z ř e j m ě p o ž a d a v k y m e t r a

na r y t m i c k ý s lovník, j e ž lze u s p o k o j i t j e n n e d o s t a t e č n ě a p ř i n ichž

i m a l ý p o s u n v y ž a d u j e ve lkého nás i l í ( p ř í z v u č n á m o n o s y l a b a p r o

k o n c e m u ž s k ý c h v e r š ů ) , a n a o p a k p o ž a d a v k y , j e j i c h ž s p l n ě n í p ř i n á š í

vel ice n á p a d n é , a le s n a d n o p r o v e d i t e l n é p o s u n y ( s u d o s l a b i ě n é t a k t y

p r o t r o c h e j s k ý v e r š ) . Z ve lkého r o z s a h u a tedy i s n a d n é zv ládnute l­

nost i t echn iky j a m b i c k é t v o r b y i u těch p o s l e d n í c h e p i g o n ů se dá sou­

dit, že o p e r a c e s p o j e n é se s e s t a v e n í m j a m b i c k é h o v e r š e — a l e s p o ň

v p o j e t í d r u h é p ů l e 19. stolet í - p a t ř í k d r u h é m u z těchto t y p ů .

P r o Z i c h a s e v š a k k v a n t i t a j a m b i c k é p r o d u k c e s t a l a s v ě d e c t v í m

j e j í r y t m i c k é b a n a l i t y . „ M a l i č k á , n i č e m n á s l o v c e " ( 1 9 2 8 : 98 ) n a

p o č á t k u v e r š e p o d l e Z i c h a v ý z n a m o v ě r o z m ě l ň u j í text a p ř e d e v š í m

n e m o h o u ovl ivnit p o d s t a t n ě j e h o r y t m u s . T a k m í s t o r e v i z e t e o r i e n a

z á k l a d ě b á s n i c k é p r a x e s e t e o r e t i c k y z d ů v o d ň u j e n á z o r , ž e v e r š k o n ­

s t r u o v a n ý t ímto z p ů s o b e m p r o s t ě n e n í j a m b a ž e m ů ž e b ý t t a k h o j n ě

p r o d u k o v á n j e n v d ů s l e d k u t e o r e t i c k é n e p r o š k o l e n o s t i b á s n í k ů .

(84)

K r á l ( 1 9 2 3 : 6 7 5 ) p o k l á d a l s p o r , z d a běž í o j a m b y n e b o t r o c h e j e

s p ř e d r á ž k o u , z a ě istě t e r m i n o l o g i c k o u z á l e ž i t o s t , r o z h o d u j í c í p r o

j a m b b y l a p r o n ě h o s a m a p ř e d r á ž k a . P o t e c h n i c k é s t r á n c e t o m u

nelze m n o h o v y t k n o u t ( j a k ý k o l i v j i n ý než m o n o s y l a b i c k ý inc ip i t

o v š e m K r á l o d m í t a l , a le o to t e ď n e j d e ) , z h l e d i s k a m e t r i k y j e v š a k

n e s m í r n ě d M e ž i t é , d o j a k é h o k o n t e x t u v e r š o v ý ú t v a r j e h o p o j m e n o ­

v á n í m z a s a z u j e m e ; j a m b j e j i n ý svět než t r o c h e j .

Z a v e d e n í k a t e g o r i e „ t r o c h e j e s p ř e d r á ž k o u " t a k z n a m e n á d r a s ­

t ický a p ř i t o m n e r e f l e k t o v a n ý z á s a h j e d n a k do o b r a z u v e r š e v l ite­

r á r n í m p o v ě d o m í , j e d n a k d o s t r u k t u r y m e t r i c k é t e o r i e . P o k u d j d e

0 ten o b r a z — Z i c h si n e u v ě d o m i l , že v e r š o v é ú t v a r y v l i t e r á r n í m

p o v ě d o m í a tedy i v l i t e r a t u ř e s a m é t v o ř í d i s k r é t n í s y s t é m , což z n a ­

m e n á , ž e t e c h n i c k á , b e z p r o s t ř e d n ě v n í m a n á p o d o b n o s t n e z n a m e n á

( j a k by to b y l o v s y s t é m u a n a l o g i c k é m ) v ž d y c k y i b l í z k é u m í s t ě n í

v s y s t é m u . T r o c h e j a j a m b m o h o u b ý t v n í m á n y j a k o d v a vel ice odl iš­

né o p o z i t n í ú t v a r y , i k d y b y se v r o v i n ě o z n a č u j í c í h o n a v z á j e m liši ly

„ j e n " j a k ý m s i n i č e m n ý m , s o t v a p o z o r o v a t e l n ý m s l o v í č k e m v incipi-

t u j a m b i c k é ř á d k y a j e h o n e p ř í t o m n o s t í n a z a č á t k u ř á d k y t r o c h e j -

s k é . ( T a k é s lova rovinu a ovinu z n a m e n a j í k a ž d é n ě c o d o c e l a j i n é h o ,

1 k d y ž j e j i c h o z n a č u j í c í d i f e r e n c u j e j e n j a k é s i n i č e m n é p í s m e n k o n a

z a č á t k u s l o v a . ) T e p r v e v r á m c i této s y s t é m o v é o d l i š n o s t i j e m o ž n é

u v a ž o v a t o p o d ř í z e n ý c h e fektech, p o d m í n ě n ý c h z v u k o v ý m i p o d o b ­

n o s t m i ú t v a r ů .

K o n k r é t n ě j š í m p r o b l é m e m j e d r u h ý z á s a h Z i c h o v y s t a t i , z á s a h d o

s t r u k t u r y m e t r i c k é t e o r i e . U r č i t é m e t r ů m , v t o m t o p ř í p a d ě j a m b , j e

u Z i c h a d e f i n o v á n o j e š t ě n ě j a k j i n a k než j a k o s l e d s i lných a s l a b ý c h

p o z i c a s a d a k o r e s p o n d e n č n í c h p r a v i d e l , n a v a z u j í c í c h v z t a h m e z i

t ímto s l e d e m p o z i c a m e z i p r o z o d i c k y r e l e v a n t n í m i j e d n o t k a m i řeč i .

N o t a b e n e , ž e p r o t r o c h e j s e n ic t a k o v é h o n e p r o j e k t u j e . J a m b i c k é

texty se děl í na „ o p r a v d o v é " a „ z d á n l i v é " j a m b y . P r o Z i c h a k t ě m

d r u h ý m p a t ř í v e š k e r é č e s k é j a m b y o p r o t i j a m b ů m v j a z y c í c h s h o j ­

n o s t í v z e s t u p n ý c h s lovn ích c e l k ů . U a u t o r ů l é p e z n a j í c í c h vývoj čes­

k é h o v e r š e s e toto r o z l i š e n í p ř e n e s e d o v n i t ř s o u b o r u č e s k ý c h t e x t ů ,

b ě ž n ě p o k l á d a n ý c h z a j a m b i c k é . S t y l i s t i c k ý r o z d í l u v n i t ř t ř ídy j a m -

b i c k ý c h v e r š ů s e n a z á k l a d ě n a z n a č e n é h o d a l š í h o k r i t é r i a , p ř i p o j e ­

ného k b ě ž n ý m m e t r i c k ý m k r i t é r i í m , s t a l Z i c h o v i a j e h o n á s l e d o v n í ­

k ů m rozdílem mezi metry. O p ě t si m u s í m e u v ě d o m i t , že v e d l e

(85)

v e r š o v é t e c h n i k y j s o u tu ve h ř e i k u l t u r n í v ý z n a m y v e r š e a j e j i c h

s e p ě t í v t r a d i c i a že s o t v a m ů ž e m e p ř i p u s t i t , a b y „ p ř e d r á ž k o v ý "

a „ s e s t u p n ý " a l e x a n d r i n J . P a l i v c e by l o d t r h o v á n o d j i n a k sty l izo­

v a n é h o , a le v ž d y j e š t ě a l e x a n d r i n u M á c h o v a .

K l í č o v ý m p o j m e m Z i c h o v y kr i t iky č e s k é h o j a m b u , a t a k é h e s l e m ,

j e ž o d n ě h o p ř e j a l a n a š e m o d e r n í m e t r i k a , j e s lovo ( r y t m i c k ý ) s p á d .

J e t o p r á v ě „ s p á d " , j e n ž s e s t á v á s o u č á s t í v y m e z e n í m e t r i c k é h o ú t v a ­

r u , p o d l e n a š e h o n á z o r u n a d b y t e č n o u . V e r š e s e s a m o z ř e j m ě l iší

s vými s p á d y , a le to j s o u s ty l i s t ické rozd í ly v r á m c i téhož m e t r i c k é h o

ú t v a r u , j e n ž b e z o h l e d u n a s p á d z ů s t á v á s á m s e b o u . P r á v ě t a t o iden­

t i ta o s t a t n ě p o s k y t u j e z á k l a d n u p r o s r o v n á n í r ů z n ý c h s ty l i s t i ckých

v a r i a c í .

Z i c h r o z e z n á v á dvo j í s p á d , s p á d s t o p y a s p á d ce lého v e r š e . Z ř e ­

telně de f inu je p o u z e p r v n í z n ich, j d e o „ z p ů s o b s l e d u t ě ž k é a l e h k é

č á s t i s t o p y " . P ř e d r á ž k a n e p a t ř í k p r v n í s t o p ě v e r š e , a l e k c e l é m u

v e r š i , a s k r o m n ý n á z n a k v z e s t u p n é h o v e r š o v é h o s p á d u , k t e r ý j e j í

v y v o l á n , n e m ů ž e vyváž i t p ů s o b n o s t s e s t u p n ý c h v n i t r o v e r š o v ý c h

s t o p . V e r š o v á t e o r i e 0 . Z i c h a s to j í zce la n a s t o p ě a j e j í m s p á d u a s p e ­

c iá ln í p s y c h o l o g i c k ý v ý k l a d j e v ě n o v á n tvrzen í , ž e s t o p a j e p r i m á r n í

s k u p i n a r y t m i c k á , s m y s l o v ě v n í m a n á j e d n o t k a r y t m u u c h o v á v a n á

v p r i m á r n í p a m ě t i , z a t í m c o v e r š ( a t a k é „ m e t r i c k é s k u p i n y " , t j .

k o m p l e x n ě j š í ú t v a r y z n ě k o l i k a s t o p ) j e ú t v a r „ j e n . . . m y š l e n ý " ,

v y m e z e n ý s p í š e n e g a t i v n ě , t j . p ř e s t á v k a m i n a z a č á t k u a n a k o n c i ;

tyto h r a n i c e j s o u o s t a t n ě r e l a t i v n í a s l u c h e m n e r o z e z n a t e l n é . ( L i b o ­

vů le , s níž Z i c h z a c h á z í s h r a n i c e m i v e r š e , se k o n c e n t r u j e v b i z a r n í

p ř e d s t a v ě , p o d l e níž j e p ř e d r á ž k a s o u č á s t í k o n c o v é s t o p y p ř e d c h o z í ­

h o v e r š e . )

S t ě m i t o n á z o r y v y s l o v e n ě p o l e m i z u j e M u k a ř o v s k ý ( a n i ž by s v é h o

uč i te le j m e n o v i t ě c i t o v a l ) , k d y ž v ú v o d u s v ý c h O b e c n ý c h z á s a d . . .

s o d v o l á n í m na „ n o v o u m e t r i k u , z e j m é n a f r a n c o u z s k o u a r u s k o u "

ř í k á , ž e z á k l a d n í j e d n o t k o u r y t m u j e celý v e r š a ž e s t o p y „ n e m a j í

v ů b e c s a m o s t a t n é e x i s t e n c e " . J e h o d ů k a z p r o toto t v r z e n í j e r y z e

s t r u k t u r a l i s t i c k ý , z á l e ž í v p o z n a t k u , že k a ž d á s i lná p o z i c e (a tedy

k a ž d á s t o p a ) „ m á z v l á š t n í v l a s t n o s t i d a n é m í s t e m , k t e r é v e v e r š i z a ­

u j í m á " ( M u k a ř o v s k ý , 2 0 0 1 [ 1 9 3 4 ] : 1 2 3 ) . P o té to r o z h o d u j í c í p a s á ž i

( k t e r á m i m o c h o d e m p ř e d p ě t a p a d e s á t i lety n a t r v a l o f o r m o v a l a m é

p o n ě t í o verš i , a d o j i s t a n e j e n m o j e ) p ů s o b í p o d i v n ě o d s t a v e c v his-

(86)

t o r i c k é m v ý k l a d u , p o d l e n ě h o ž M á c h a „ v y t v o ř i l č e s k ý j a m b " , n e b o ť

v š e , c o p ř e d n í m by lo p o k l á d á n o z a j a m b i c k é v e r š e , j s o u „ v l a s t n ě "

t r o c h e j e s p ř e d r á ž k o u ; p r o t i n i m s t a v í M u k a ř o v s k ý „ s k u t e č n ý " j a m b

( 1 7 0 ) , d i s p o n u j í c í „ j a m b i c k ý m s p á d e m " , k t e r ý s i ž á d á „ c o n e j č a s t ě j -

š ího u m í s t ě n í r y t m i c k é h o d ů r a z u n a k o n c i s l o v n í h o c e l k u , a b y s h o d ­

n ý m u k o n č e n í m s l o v a s e s t o p o u by l vys t i žen v z e s t u p n ý r á z j a m b i c -

k é h o č lenění" . J s m e t e d y zce la z p á t k y v Z i c h o v ě světě s t o p , p ř i č e m ž

o v š e m t a m , k d e p ř e d c h ů d c e n e s c h o p n o s t j a m b i c k é h o s p á d u p ř i č í t á

v e š k e r é m u č e s k é m u j a m b u , z d e j e , j a k j s m e o t o m mluv i l i v ý š e , sty­

l i s t ické roz l i šen í r ů z n ý c h t y p ů s p á d ů p ř e m ě n ě n o v p o d k l a d r o z d í l ů

mez i m e t r i c k ý m i ú t v a r y .

N a b í z í s e o t á z k a , p r o k o h o v l a s t n ě M á c h a č e s k ý j a m b vytvoř i l .

P o d l e M u k a ř o v s k é h o v ý v o j o v é h o n á r y s u u ž E r b e n a z e j m é n a m á j o v -

c i t r a n s f o r m o v a l i M á c h ů v j a m b v d a k t y l o t r o c h e j (ke k r i t i c e této teze

viz Č e r v e n k a , 2 0 0 6 ) , o j a k é m k o l i n a v á z á n í n a M á c h ů v „ s k u t e č n ý "

j a m b se ve v ý k l a d u o d a l š í m vývoj i n e m l u v í — v m a s o v é p r o d u k c i

j a m b u , o níž j s m e p s a l i v ý š e , z ř e j m ě běž í opět o ten t r o c h e j s p ř e d r á ž ­

k o u , j a k j e j M u k a ř o v s k ý naše l u p u c h m a j e r o v c ů . T e o r i e „ s k u t e č n é ­

h o " j a m b u , p o z d ě j i r o m a n t i c k é h o t y p u j a m b u a t d . , j e v l a s t n ě teor i í

m u ž s k é h o č t y ř s t o p é h o j a m b u , p ř í p a d n ě též m u ž s k é h o a l e x a n d r i n u

M á c h o v a .

P o j m e m e - l i M u k a ř o v s k é h o r o z b o r M á c h o v a j a m b u bez m e t r i c ­

k ý c h a b s o l u t i z a c í , j a k o p o p i s i n d i v i d u á l n í h o s ty lu r y t m i c k é h o , r o z e ­

z n á m e v n ě m c e n n é a t r v a l é p o z n a t k y . J e t o z e j m é n a u p o z o r n ě n í n a

n e s l ý c h a n é v y s o k o u a k c e n t u a c i k o n c o v é h o i k t u v m u ž s k ý c h v e r š í c h ,

j e ž t e n t o k r á t n e n í v y l o ž e n a j a k o ž á d o u c í p ř í z v u k o v á r e a l i z a c e k o n ­

cové stopy, a le j a k o z á m ě r , „ a b y u k o n č e n í v e r š e vyzně lo c o n e j o s t ř e ­

j i v z e s t u p n ě " .

I k d y ž p o k r a č u j e v řeč i o j a m b i c k é a t r o c h e j s k é s t o p ě , o j e j í m

j a z y k o v é m m o d e l u , J a k o b s o n v e s v é s ta t i o M á c h o v ě v e r š i ( 1 9 9 5

[ 1 9 3 8 ] ) s e v p o d s t a t ě z a b ý v á f r á z o v á n í m , t j . k l a d e n í m m e z i s l o v n í c h

p ř e d ě l ů ve v z t a h u k s i l n ý m a s l a b ý m p o z i c í m v e r š e . V z e s t u p n ý s p á d

s e s p í š e než z á l e ž i t o s t í v z e s t u p n ý c h s t o p s t á v á f a k t e m č lenění v e r š e

j a k o c e l k u , a tedy f a k t e m r y t m i c k é styl ist iky. Už se tedy n e m l u v í

o s k u t e č n é m a n e s k u t e č n é m j a m b u ( t r o c h e j i s p ř e d r á ž k o u , d a k t y l o -

t r o c h e j i ) , a le o typo log i i v r á m c i j a m b i c k é h o m e t r a ( J a k o b s o n t o m u

věnova l i s t r u č n ý č lánek j e š t ě p ř e d M u k a ř o v s k é h o syntet ickou p r a c í -

(87)

1 9 9 5 [ 1 9 2 9 ] ) . N á m i t k a s h o r a v y s l o v e n á , ž e tot iž j i n í a u t o ř i než

M á c h a , ná leže j íc í k r o m a n t i c k é m u t y p u j a m b u , n e j s o u v l a s t n ě

v o b l a s t i v e r š e c i t o v a n ý m p o e t o l o g ů m z n á m i , p l a t í i na t o m t o mís­

tě. L i t e r á r n ě h i s t o r i c k á n á m i t k a p r o t i c i t o v a n é J a k o b s o n o v ě s tud i i ,

a le i p r o t i č e t n ý m j e h o p r a c í m j i n ý m , zá lež í v t o m , že p r o o z n a č e n í

j a m b i c k é h o t y p u , z a h r n u j í c í h o i m á j o v c e a p ř e d e v š í m l u m í r o v s k é

p a r n a s i s t y a n o v o r o m a n t i k y , se o p ě t o v n ě u ž í v á z k r e s l u j í c í v iněty

„ r e a l i s t i c k ý j a m b " .

N e j p o d s t a t n ě j š í p ř í n o s J a k o b s o n a d o p r o b l e m a t i k y j a m b u a t r o -

che je v š a k z á l e ž í v t o m , že s e m by lo z a v e d e n o h l e d i s k o a k c e n t o l o g i c -

k é v ý s t a v b y v ý p o v ě d i . ( N e ř í k á m : z v u k o v é v ý s t a v b y v ý p o v ě d i , n e b o ť

t a j e v p r v é ř a d ě i n t o n a č n í a t o h o t o a s p e k t u s i J a k o b s o n o v a m e t r i k a

z d e a n i j i n d e v p o d s t a t ě n e v š í m á . )

4 . 2 T z v . p ř í z n á k o v o s t j a m b u

U ž Z i c h p o z n a m e n a l ( 1 9 2 8 : 108 a d . ) , ž e p ř e d r á ž k a p ř e c e j e n n e n í

zce la bez v l ivu n a r y t m i c k ý c h o d v e r š e , n e b o ť s p o j u j e p o s o b ě j d o u ­

c í v e r š e a č iní p ř e c h o d od j e d n o h o k d r u h é m u p l y n u l e j š í m . J e h o

vysvět len í r y t m i c k ý m z a č l e n ě n í m p ř e d r á ž k y n a k o n e c p ř e d c h o z í h o

v e r š e by lo o v š e m n e p ř i j a t e l n é . J a k o b s o n s i u v ě d o m i l , ž e k o n f r o n t a ­

c e p ř e d r á ž k o v ý c h inc ip i tů j a m b i c k ý c h ř á d e k s o b e c n o u f r e k v e n c í

p ř e d r á ž k o v ý c h t a k t ů v p r o u d u řeč i n e m á v a l n é h o s m y s l u , n e b o ť

p ř e d r á ž k o v é t a k t y n e j s o u v řeč i r o z l o ž e n y r o v n o m ě r n ě : s o u s t ř e ď u j í

s e n a p o č á t k y v ě t n ý c h c e l k ů ( p ř e s n ě j i : d o p o l o h p o i n t o n a č n í m p ř e ­

dě lu ; p o d l e s o u č a s n é h o p o j e t í p ř e d r á ž k o v ý c h t a k t ů a n i j i n d e n e m o ­

h o u být , i ve s p o j e n í přišel můj bratr se z á j m e n o b e z o h l e d u na syn­

t a x p ř i k l á n í k p ř e d c h o z í m u s l o v e s u , s ledu j íc s e s t u p n ý p ř í z v u k o v ý

m o d e l j e d n o d u c h é h o s l o v a ) . J a k o b s o n měl k d i s p o z i c i s t a t i s t i k u M a -

t h e s i o v u ( 1 9 4 7 [ 1 9 3 1 ] ) , k t e r á s e t ý k a l a j e n h l a v n í c h vět ; p ř e d r á ž k o ­

vé z a č á t k y se p o d l e n í v y s k y t u j í v 21 % těchto vět. J e s t l i ž e d a l e k o

ne jvě tš í č á s t v e r š ů (či a s p o ň d v o j v e r š í ) s e s v ý m i n c i p i t e m k r y j e s e

z a č á t k e m věty n e b o s a m o s t a t n é č á s t i věty, v y c h á z í s i j a m b i c k á p o t ř e ­

b a p ř e d r á ž k y s e s y n t a k t i c k o u p o t ř e b o u s p o j o v a c í c h a k o n t e x t o v ě

o d k a z o v a c í c h s l ů v e k n a v z á j e m v s t ř í c . J a m b y s n a ř í z e n ý m nepř í-

z v u č n ý m z a č á t k e m j e n s t u p ň u j í ( p r a v d a , v j a z y k o v é m cítění n a p ř í ­

k l a d Z i c h o v ě až k n e s n e s i t e l n o s t i ) t e n d e n c i o b s a ž e n o u v ř e č o v é

z á k l a d n ě s a m é . U ž b e z J a k o b s o n a m ů ž e m e d o d a t , ž e s t u p ň o v a n o u

(88)

č e t n o s t k o n e k t i v m ů ž e m e p ř e d p o k l á d a t j e d n a k v řeč i i n t e l e k t u á l n í ,

s n e p o s t r a d a t e l n o u s p e c i f i k a c í m e z i v ě t n ý c h v z t a h ů , j e d n a k v ř e č i

s i t u a č n í , s d e i k t i c k ý m i p o u k a z y k m i m o t e x t o v ý m i v n i t r o t e x t o v ý m

s l o ž k á m k o m u n i k a č n í h o k o n t e x t u , t j . v řeč i b ě ž n é h o h o v o r u . Z i c h ů v

s p r á v n ý d o j e m v y š š í s p o j i t o s t i p ř e d r á ž k o v ý c h v e r š ů j e vysvě t l en b e z

Z i c h o v ý c h n á s i l n ý c h r y t m i c k ý c h k o n s t r u k c í .

Z ich má -ovšem p r a v d u v t o m , že výskyt n e p ř í z v u č n ý c h m o n o s y -

l a b v ro l i p ř e d r á ž k y v e r š e v y s o k o p ř e k r a č u j e i j e j i c h četnost na

p o č á t k u v ě t n ý c h c e l k ů v řeč i . V i d e á l n í m o r t o d o x n í m j a m b u j e d i n o u

a l t e r n a t i v o u n a p r v n í l e h k é p o z i c i j e j e d n o s l a b i č n é s lovo p ř í z v u č n é —

t o s e p ř i p o u š t í v e v š e c h v e r s i f i k a c í c h včetně č e s k é . T u t o n e j s t r i k t ­

n ě j š í verz i j a m b u v n a š e m m a t e r i á l u z a c h o v á v a j í ( n e b o p o r u š u j í

v m i n i m á l n í m í ř e , t j . do 5 % v š e c h v e r š ů ) j e n t i to a u t o ř i : P u c h m a -

j e r , T a b l i c , Š a f a ř í k , J u n g m a n n ( p o u z e v a l e x a n d r i n u ) , J a n d a , H e y -

d u k , S t a š e k , K r á s n o h o r s k á , Q u i s , J . K v a p i l , X . D v o ř á k , J u n g , F i ­

s c h e r ( jen v b l a n k v e r s u ) , S a u d e k ( v r a n é č á s t i p ř e k l a d ů ) , V r b o v á .

V š i c h n i o s t a t n í „ o r t o d o x n í " a u t o ř i o b č a s p ř i p u s t í p ř í z v u k v í c e s l a -

b i č n é h o s lova n a p r v n í s l a b é p o z i c i ( o b v y k l e s e t a k dě je z h r u b a

v j e d n é d e s e t i n ě ř á d e k ) , p ř i č e m ž j s o u s i v ě d o m i , že j d e o b á s n i c k o u

l icenci ( t a k o v ý v e r š j e p r o ně n e m e t r i c k ý ) , a d á v a j í to n a j e v o t ím, že

tu to d a k t y l s k o u r e a l i z a c i v e r š o v é h o inc ip i tu p r o n ě r e p r e z e n t u j í

p ř e d l o ž k o v á s p o j e n í ( n a p ř . u V r c h l i c k é h o ve t ř e c h č t v r t i n á c h d a k -

t y l s k ý c h p o č á t k ů , v M a c h a r o v ě č t y ř s t o p é m j a m b u v 6 5 % , a le v j e h o

j a m b u p ě t i s t o p é m j e n v 2 7 % , u S l á d k a v e 4 0 % a p o d . ) . O b a ty to

t y p y p ř í z v u k ů n a p r v n í s l a b i c e v e r š e p o n e c h á v a j í p r o n e p ř í z v u č n á

s l ů v k a v o r t o d o x n ě p o j a t é m j a m b u k o l e m 70 % v š e c h ř á d e k . N u t n o

d o d a t , ž e a b s e n c e p ř í z v u k ů v í c e s l a b i č n ý c h s lov n a p r v n í poz ic i v e r š e

j e u s h o r a u v e d e n ý c h p a t n á c t i nej p r e c i z n ě j š í c h j a m b i s t ů v y v á ž e n a

v y s o k o u f r e k v e n c í p ř í z v u č n ý c h s lov j e d n o s l a b i č n ý c h , t a k ž e an i

u této s k u p i n y (s m a l ý m i v ý j i m k a m i ) pod í l s k u t e č n ý c h p ř e d r á ž e k

n e p ř e s a h u j e 7 0 % v š e c h v e r š ů . P ř i t o m v e č t y ř s t o p é m j a m b u j e j e j i c h

p o d í l z d ů v o d ů m n ě n e z n á m ý c h z p r a v i d l a p o n ě k u d vyšš í , n a p ř .

V r c h l i c k ý J 4 7 4 % , J 5 6 5 % ; M a c h a r J 4 6 7 % , J 5 6 0 % a p o d . ( z d e

o p r a v u j e m e ú d a j e J a k o b s o n o v y ) .

P o u z e u j m e n o v a n ý c h v y z n a v a č ů p ř e s n é h o j a m b u m ů ž e m e ř íc i ,

ž e ú s t ř e d n í k o n t e x t o v é o m e z e n í - z á k a z p ř í z v u k ů n a s l a b é p o z i c i ,

p o k u d s e p ř í z v u k n e o b j e v u j e i n a b e z p r o s t ř e d n ě n á s l e d u j í c í p o z i c i

(89)

s i lné — p l a t í i p r o p r v n í , s l a b o u p o z i c i j a m b i c k é h o v e r š e . Z á r o v e ň se

r u š í p l a t n o s t p r e f e r e n č n í h o p r a v i d l a P 7 ( p r e f e r e n c e n e p ř í z v u č n ý c h

s l a b i k n a s l a b ý c h p o z i c í c h ) , n e b o ť č e t n o s t p ř í z v u č n ý c h m o n o s y l a b t u

v y s o c e p ř e k r a č u j e j e j i c h n o r m á l n í p o d í l v r y t m i c k é m s l o v n í k u .

S f o r m u l a c í p r a v i d l a p r o vě tš inovou s k u p i n u a u t o r ů v íceméně

o r t o d o x n í h o j a m b u , t j . p r o s h o r a p o p s a n é a u t o r y t y p u Vrch l ického

s dese t inovou ú č a s t í d a k t y l s k é h o z a č á t k u , č a s t o v p o d o b ě p ř e d l o ž k o ­

vého spo jen í , to není j e d n o d u c h é . Rekneme-l i , že u těchto a u t o r ů p l a t í

P8 (j): při obsazování první slabé pozice se preferují jednoslabič­ná slova,

n e b u d o u t ím, j a k j e š t ě uvidíme, j e j i c h b á s n ě o d l i š e n y o d t e x t ů d a l š í ,

d o s u d n e p o p s a n é s k u p i n y , k t e r á , b y ť t o an i z d a l e k a n e z n a m e n a l o

t a k r a d i k á l n í o m e z e n í d a k t y l s k ý c h inc ip i tů , p ř e c e j e n v e s k r z e p ř i ­

s t u p u j e k této s ty l i zac i .

M á m s a m o z ř e j m ě n a mys l i to, c o j e d o s t a h i s t o r i c k y o z n a č o v á n o

z a r o m a n t i c k ý j a m b , tedy texty, k t e r ý m t a k n e s e j d e n a v z e s t u p n é m

( p ř e d r á ž k o v é m ) z a č á t k u , a le - p o k r a č u j e J a k o b s o n , p ř í m o z d e v last­

ně mluv í j e n o M á c h o v i — t ím více p r o s a z u j í v z e s t u p n ý s p á d u v n i t ř

v e r š e . Z d á s e , ž e v ů b e c n e j d á l e z e v šech v e r š o v ý c h ú t v a r ů d o š e l

v t o m t o s m ě r u M á c h ů v a l e x a n d r i n , j e n ž má t ř í s l a b i č n ý celek s př í -

z v u k e m na p r v n í s l a b i c e v 61 % v š e c h ř á d e k ( n a p o č á t k u d r u h é h o

p ů l v e r š e p o c é z u ř e j e t o d o k o n c e 7 9 % ) ; v e č t y ř s t o p ý c h j a m b e c h

téhož a u t o r a j e t a k o v ý c h v e r š ů nece lá p o l o v i n a . P r a k t i c k y s t e j n o u

m í r u , tedy k o l e m 50 % d a k t y l s k ý c h z a č á t k ů , n a c h á z í m e v ř a d ě da l­

š ích s o u b o r ů r o m a n t i c k é h o j a m b u ; j e j i c h a u t o r y j s o u J a n z H v ě z d y ,

E r b e n , S a b i n a , K a p p e r , J a b l o n s k ý . I vezmeme-l i v ú v a h u na p r v n í

s l a b é poz ic i vel ice č e t n á p ř í z v u č n á m o n o s y l a b a , u k á ž e s e , ž e t a k é z d e

j e pod í l p ř e d r á ž k o v ý c h s lůvek p ř e s v š e c k o p o m ě r n ě z n a č n ý : u J a n a

z H v ě z d y 49 %, u E r b e n a 36 %, u J a b l o n s k é h o 50 % a t d . V M á c h o ­

v ě č t y ř s t o p é m j a m b u m á n e p ř í z v u č n ý incipit p r á v ě 4 0 % ř á d e k .

( J a k o b s o n v M á c h o v ý c h m u ž s k ý c h j a m b i c k ý c h t e t r a m e t r e c h p ř i p i s u ­

j e p r v n í s l a b i c e v e r š e t é m ě ř 9 0 % p ř í z v u k ů , a le t o m ů ž e vyp lývat j e n

z t a k o v é h o p ř i p i s o v á n í p ř í z v u k ů m o n o s y l a b ů m , j e ž je d o c e l a j iné než

n a š e . ) J e t o j e š t ě s t á l e z v ý š e n á k o n e k t i v i t a , t e c h n i k a o p r a v ň u j í c í i p r o

r o m a n t i c k ý j a m b p l a t n o s t p o p i s u v y j á d ř e n é h o p r e f e r e n č n í m pravi-

(90)

d l e m P8 ( j ) , b y ť v m í ř e p o d s t a t n ě o m e z e n ě j š í (a le o m í ř e v p r a v i d l e c h

nic není ) , než j a k á o d p o v í d á a u t o r ů m p ř e d c h o z í c h d v o u s k u p i n .

N i c m é n ě p r á v ě ve s r o v n á n í s n imi v y s t u p u j e do p o p ř e d í in tence

k v y r o v n á n í r y t m i c k é h o s lovn íku v e r š e a n e v e r š o v a n é řeč i , in tence

v ž á d n é m j i n é m m e t r i c k é m ú t v a r u , než je n e o r t o d o x n í j a m b s volný­

mi incipify, p r o s t ě n e d o s a ž i t e l n á . Ale i v p ř e d c h o z í m j a m b i c k é m t y p u

s d e s e t i p r o c e n t n í m p o d í l e m d a k t y l s k ý c h z a č á t k ů n e b r á n í užit í kte­

réhoko l i v z e t ř í m o ž n ý c h inc ip i tů ( p ř e d r á ž k a ; p ř í z v u č n é s lovo j e d ­

n o s l a b i č n é ; t ř í s l a b i č n ý t a k t s p ř í z v u k e m n a p r v n í s l a b i c e ) s t r ik tn í

m e t r i c k á n o r m a , a le j e n omezu j í c í t e n d e n c e r ů z n é síly; p r a v d a ,

u a u t o r ů j a k o Vrch l i cký je toto omezen í v z h l e d e m k t ř í s l a b i č n é m u

t a k t u z n a č n ě s i lné a d o p l n ě n é d a l š í s i lnou t e n d e n c í p o ž a d u j í c í , a b y

p ř i v ý b ě r u těchto t ř í s l a b i č n ý c h t a k t ů byly p r e f e r o v á n y p ř e d l o ž k o v é

vazby . V p ř í p a d ě r o m a n t i c k é h o t y p u m ů ž e b á s n í k n a k o n k r é t n í m

mís tě volit k t e r ý k o l i v incipit , t a k ž e m í r a k o n e k t i v n o s t i řeč i nen í už

v p o d s t a t ě u r č o v á n a p o t ř e b a m i r e a l i z a c e m e t r a , a le j e t a k o v á , j a k á

o d p o v í d á m í s t n í m i o b e c n ý m p o t ř e b á m i n d i v i d u á l n í h o b á s n i c k é h o

v y j á d ř e n í . A s k u t e č n ě , v k t e r é m k o l i v t e x t u tohoto t y p u n a j d e m e

v š e c h n y d r u h y inc ip i tů vo lně p o s o b ě n á s l e d u j í c í . Z d ů r a z ň u j i tu to

s a m o z ř e j m o s t p r o t o , a b y c h u p o z o r n i l n a n e m é n ě s a m o z ř e j m o u , a le

b ě ž n ě i g n o r o v a n o u s k u t e č n o s t , ž e u v e d e n é tř i v a r i a n t y j a m b i c k ý c h

ř á d e k j s o u p o ce lou d o b u e x i s t e n c e č e s k é h o j a m b u (ve s t r i k t n í m lumí-

r o v s k é m o b d o b í s e d a k t y l s k ý m inc ip i tům n a p r o s t o n e v y h ý b á b á s ­

ník t a k v ý z n a m n ý j a k o S . C e c h ) p o t e n c i á l n ě i z o m e t r i c k é ; m o h o u s e

n a v z á j e m n a h r a d i t v e s p o l e č n é m m e t r i c k é m k o n t e x t u . Z t o h o v š a k

v y p l ý v á , ž e j e t ř e b a h l e d a t s p o l e č n o u m e t r i c k o u z á k l a d n u v š e c h těch­

t o v a r i a n t — j e j í n e p o c h y b n ě p ř e r u š e n í a l t e r n a c e d v o u d o b é h o r y t m u

mez i s lovn ím p ř e d ě l e m n á s l e d o v a n ý m jakoukoli s k u p i n o u t ř í s l a b i č -

n o u - , tedy h l e d a t s p o l e č n o u m e t r i c k o u z á k l a d n u , nikol iv c h a o t i c k y

c h a r a k t e r i z o v a t j e d n u ř á d k u j a k o d a k t y l o t r o c h e j , d a l š í j a k o t roche j

s p ř e d r á ž k o u a n ě k t e r o u s n a d mi lost ivě p ř e c e j e n j a k o j a m b .

Této p o t e n c i á l n í p r u ž n o s t i j a m b i c k é h o v e r š e , j e h o v s t ř í c n o s t i

vůč i i n d i v i d u á l n í m r o z d í l ů m p ř i f o r m o v á n í ř e č i , využi l i p o o b d o b í

p ř í s n ě j š í n o r m y z n o v u b á s n í c i o d let d e v a d e s á t ý c h . M a c h a r a B ř e z i ­

n a ( v r a n é m a l e x a n d r i n u ) s e d r ž í j e š t ě l u m í r o v s k é h o z p ů s o b u , a le

z á s a d n í k r o k k vo lnos t i d a k t y l s k ý c h inc ip i tů v y k o n a l S o v a , n a č e ž h o

j e d n o z n a č n ě p o t v r d i l a g e n e r a c e D y k o v a ( D y k s á m u ž v e své t v o r b ě

(91)

d e v a d e s á t ý c h let) a T o m a n o v a . U G e l l n e r a více než p o l o v i n a č t y ř s t o -

p ý c h j a m b ů m á p ř í z v u k p o l y s y l a b a n a p r v n í s l a b i c e . Z á r o v e ň z c e l a

j e o p u š t ě n a s n a h a o m o t i v a c i d a k t y l s k é h o z a č á t k u t ím, ž e b y o n o u

p o č á t e č n í p ř í z v u č n o u s l a b i k o u b y l a - p o t e n c i á l n ě s n á z e t r a n s a k c e n -

t o v a t e l n á , v k a ž d é m p ř í p a d ě m e z i s l o v n í m p ř e d ě l e m a s p o ň g r a f i c k y

o d d ě l e n á - p ř e d l o ž k a . T o h o t o s v o b o d n é h o p ř í s t u p u s e č e s k á p o e z i e

n e v z d a l a u ž n ikdy. V ý j i m k u t v o ř í j e n a u t o ř i v ě d o m ě k l a s i c i s t i c k y

o r i e n t o v a n í , j a k o F i s c h e r ( j e h o v l a s t n í p r o g r a m o v ý v ý k l a d viz F i ­

scher , 1 9 5 8 [ 1 9 2 1 ] ) n e b o P a l i v e c .

P r o t o ž e r o z r ů z n ě n á s k u t e č n o s t r o z m a n i t é h o z a c h á z e n í s j a m b i c -

k ý m incipitem s e náležitě k o n k r é t n ě n e d á p o p s a t , j a k j s m e viděli,

p o m o c í p r a v i d e l , j e ž n e b e r o u v ú v a h u vztahy vy jádř i te lné j e n stat ist ic­

k y ( k o r e s p o n d e n č n í p r a v i d l a ) , n e b o tyto vz tahy j e n r á m c o v ě k o n s t a t u ­

j í (pre ferenčn í p r a v i d l a ) , p o k u s í m s e r o z v r h n o u t p o d l e inc ip i tů veške­

ré č e s k é j a m b y do pěti t ř íd, z nichž tři m ů ž e m e p o k l á d a t za z á k l a d n í .

J a k o doplňu j íc í nezáv is lou c h a r a k t e r i s t i k u s i p ř i p o m í n e j m e i k r i t é r i u m

sem n e z a b u d o v a n é , totiž to, z d a text p ř i rea l i zac i incipitu t ř í s l a b i č n ý m

ce lkem s p ř í z v u k e m na p r v n í s lab ice d á v á p ř e d n o s t p ř e d l o ž k o v é v a z b ě :

t ř í d a E — na p r v n í p o z i c i v e r š e j s o u j e n m o n o s y l a b a , p ř i č e m ž č e t n o s t

n e p ř í z v u č n ý c h j e v y š š í n e ž č e t n o s t p ř í z v u č n ý c h ;

t ř í d a F — na p r v n í poz ic i v e r š e j s o u n e p ř í z v u č n á i p ř í z v u č n á m o n o ­

s y l a b a a p ř í z v u k y s lov v í c e s l a b i č n ý c h , p ř i č e m ž n e p ř í z v u č n ý c h s l a b i k

je tu v íce než p ř í z v u č n ý c h a p ř í z v u č n ý c h m o n o s y l a b v íce než př í-

z v u k ů p o l y s y l a b ;

t ř í d a K — na p r v n í p o z i c i v e r š e j s o u n e p ř í z v u č n á i p ř í z v u č n á m o n o ­

s y l a b a a p ř í z v u k y s lov v í c e s l a b i č n ý c h , p ř i č e m ž — ve s h o d ě s p a r a ­

m e t r y n e v e r š o v a n é řeč i — p ř í z v u č n ý c h s l a b i k j e tu v íce než nepř í ­

z v u č n ý c h a p o l y s y l a b v íce než p ř í z v u č n ý c h m o n o s y l a b .

D o p l ň u j í c í t ř ídy :

t ř í d a G — j a k o F, a le na p r v n í poz ic i v e r š e j e p ř í z v u k ů p o l y s y l a b v íce

než m o n o s y l a b ;

t ř í d a H (velmi v z á c n á ) — j a k o K , a le n a p r v n í p o z i c i v e r š e j e p ř í z v u ­

k ů m o n o s y l a b v íce než p o l y s y l a b .

4 . 3 P ř í z n á k o v o s t t r o c h e j e

J a k n a z n a č i l u ž Z i c h a p ř e s n ě a n a l y z o v a l J a k o b s o n , p r o t i n a d m ě r n é

k o n e k t i v n o s t i o r t o d o x n í c h t y p ů j a m b u ( E , F ) s to j í o s l a b e n á k o n ě k -

(92)

t ivnost v e r š ů t r o c h e j s k ý c h . P ř i z v u k o v á n í p r v n í s i lné p o z i c e , j e ž j e

z á r o v e ň a b s o l u t n ě p r v n í p o z i c í v e r š e , v y m í t á z v ý p o v ě d í , j e j i c h ž

p o č á t e k s e s h o d u j e s p o č á t k e m ř á d k y , ú v o d n í s p o j u j í c í s l ů v k a , s p e ­

ci f ikuj íc í v b ě ž n é řeč i d r u h s p o j e n í , h i e r a r c h i c k é v z t a h y mez i č á s t m i

s o u v ě t í a k o n t e x t o v é s i t u a č n í o d k a z y , v y j a d ř o v a n é j a z y k o v ý m i p r o ­

s t ř e d k y d e i x e . P o d l e J a k o b s o n o v a n á z o r u t o p o d n ě c u j e i z ř e t e l n ě j š í

i n t o n a č n í c h a r a k t e r i s t i k y , k t e r é n a s t u p u j í v e chvíl i , k d y v y j á d ř e n í

v z t a h u p o m o c í b ě ž n ý c h exp l ic i tn ích s y n t a k t i c k ý c h p r o s t ř e d k ů j e

p o t ř e b í něč ím n a h r a d i t . K t o m u j e n u t n o p o z n a m e n a t , ž e i n t o n a c e s e

tu j e d n a k s a m a o s o b ě h o d í s p í š e k n a z n a č e n í n e s p e c i f i k o v a n ý c h

v z t a h ů p r o s t é h o p ř i ř a z e n í , j e d n a k , a to je z v l á š ť dů lež i té , v lyr ic­

k ý c h t e x t e c h o k r a t š í c h a s t ro f i cky u s p o ř á d a n ý c h t r o c h e j s k ý c h ver­

š ích s e i n t o n a c e z n a č n ě p o d ř i z u j e r y t m u . T e n d íky b e z p r o s t ř e d n í m u

n a s a z e n í p ř í z v u k u h n e d n a p o č á t k u v e r š e a z e j m é n a d í k y n e p ř e r u ­

š e n é , n ič ím n e k o m p l i k o v a n é d v o u d o b é a l t e r n a c i v y s t u p u j e v t r o c h e -

j i do p o p ř e d í in tenz ivně j i a s m e n š í m o d s t í n ě n í m než v j a m b u . P r o t o

s e t r o c h e j s k é v e r š e m i m o j i n é o d e d á v n a hod i ly k t é m a t ů m energ ic­

k é h o , p r a v i d e l n ě č l e n ě n é h o p o h y b u , č a s t o a ž m o n o t ó n n í h o ( t a n e c ,

c h ů z e , n e z a d r ž i t e l n ý b ě h č a s u . . . ) , a ť u ž j e p r e z e n t o v a l y v p l á n u f ikč-

ních o b r a z ů ( i k o n i c k y ) , n e b o n a z á k l a d ě r ů z n ý c h s y n e s t e t i c k ý c h

v z t a h ů mezi d u š e v n í m r o z p o l o ž e n í m a řeč í , k t e r á j e t lumoč í . J a k o b -

s o n o v u s é m a n t i z a c i t r o c h e j e n a z á k l a d ě j e h o s e s t u p n é h o s p á d u (ve

s ta t i o M á c h o v i ) j a k o n ě č e h o s p j a t é h o s t é m a t y r e z i g n a c e a d o z n í v á ­

n í p o k l á d á m za n e z o b e c n i t e l n o u . K t o m u se d r u ž í s ty l i s t ické d ů s l e d ­

ky s y n t a k t i c k é h o p ř i ř a z o v á n í , o n ichž už j s m e se zmíni l i v ý š e . Vý­

z n a m y p r o s t o t y a s p o n t á n n o s t i , č a s t o s p j a t é s p ř e d s t a v o u l idu

a v e n k o v a , j s o u u k r á t k é h o t r o c h e j e p o d p o ř e n y i v z t a h y in ter tex-

tuá ln ími . K a ž d ý o b e z n á m e n ý n a p ř í k l a d s p o e z i í J . V . S l á d k a s i vzpo­

m e n e ne jen n a n á p a d n é z m o h u t n ě n í t r o c h e j e v d ě t s k ý c h , o h l a s o v ý c h

i myt i zu j í c ích (Selské písně) c y k l e c h , a le i na z ř e t e l n é r o z d í l y

v e x p r e s i mez i j a m b i c k ý m i a t r o c h e j s k ý m i č ís ly int imní , ind iv iduá l­

n ím p r o ž i t k e m z a u j a t é l y r i k y ( Č e r v e n k a , 1 9 8 1 ) .

T o j e p ř í z n a k o v o s t t r o c h e j e a j e j í české vysvět len í . Z e j s m e s n ím

j e š t ě n e d o s p ě l i k p r a m e n ů m v š e c h věcí , m ů ž e n á m p ř i p o m e n o u t t a

p r o s t á s k u t e č n o s t , ž e p o d o b n é k o n o t o v a n é v ý z n a m y p ř i s t u p u j í

k t r o c h e j i d o s t o b v y k l e i v j a z y c í c h bez p ř í z v u k u f i x o v a n é h o na

p r v n í s l a b i k u ( n a p ř . v r u š t i n ě ) , a t e d y s d a l e k o s l a b š í s o u v i s l o s t í m e z i

(93)

p ř i z v u k e m a k o n e k t i v i t o u . S n a d b y n á s t o m o h l o u p o z o r n i t n a m a x i ­

m á l n í v ý z n a m čistě z v u k o v é , r y t m i c k é , n a l e x i k á l n í s é m a n t i c e r e l a ­

t ivně n e z á v i s l é s l o ž k y p ů s o b e n í t r o c h e j s k é h o r y t m u .

N i k d o d o s u d n e v ě n o v a l p o z o r n o s t t o m u , ž e b ě ž n ě funguj íc í metr ic­

k é n o r m y ( p r o n á s f o r m u l o v a n é v p o d o b ě k o r e s p o n d e n č n í c h p r a v i d e l ,

r e s p . k o n t e x t o v é h o omezení ) de facto n e j s o u v konf l iktu s p ř í p a d n ý m

p ř e d r á ž k o v ý m inc ip i tem t r o c h e j s k é h o ř á d k u : p r v n í si lné poz ic i m ů ž e

o d p o v í d a t n e p ř í z v u č n é j e d n o s l a b i č n é s lovo p o d l e k o r e s p o n d e n č n í h o

p r a v i d l a ( n e b o sp íš d e k l a r a c e volnost i ) K 3 , a není to p o c h o p i t e l n ě

vy loučeno ani p r e f e r e n č n í m p r a v i d l e m P 2 ; z a n ím m u s í n á s l e d o v a t —

p ř i e l iminaci d v o u s l a b i č n ý c h p ř e d r á ž e k v e verš i p o d l e d r u h é h o p r o -

z o d i c k é h o p r a v i d l a —, nemá-l i doj í t k p o r u š e n í m e t r a , p ř í z v u č n é j e d ­

n o s l a b i č n é s lovo, p ř í p u s t n é p o d l e k o r e s p o n d e n č n í h o p r a v i d l a K 6 ( j , t ) ,

nebo lépe p o d l e k o n t e x t o v é h o omezení K 0 3 . P ř e s t o ř á d k y t y p u

A v š e d v j i z b u , prav i l : „ b u d e k r á s n ě ! " ( H e y d u k )

j s o u p o m ě r n ě v z á c n é , a to i u m o d e r n í c h b á s n í k ů , k t e ř í v j a m b u

n a p r o s t o s v o b o d n ě těží z výše a n a l y z o v a n é j a m b i c k é Učence. N á š

m a t e r i á l des í tek t r o c h e j s k ý c h s o u b o r ů svědč í , ž e s e p ř e k r a č u j e če tnost

v e r š ů s n e r e a l i z o v a n ý m p r v n í m iktem j e n o jediněle a j e n o m a l i n k o

n a š i k o n v e n č n ě s t a n o v e n o u h r a n i c i konstanty , t j . 5 % . N á p a d n o u

vý j imku p ř e d s t a v u j e č t y ř s t o p ý t roche j lyr iky K a m i n s k é h o , včetně

k d y s i p r o s l u l é f l a n e u r s k é a ž á n r o v é s b í r k y Z příkopů ( 1 8 9 2 ) ; p ř e d -

r á ž k o v é z a č á t k y tu n a j d e m e v 10 % všech ř á d e k . Eo ipso j s m e tedy

d o k o n c e nucen i z a v é s t spec iá ln í k o r e s p o n d e n č n í p r a v i d l o

K 7 ( t ) : P r v n í , s i l n é p o z i c i t r o c h e j s k ý c h v e r š ů o d p o v í d á p ř í z v u ě n á

s l a b i k a .

P ř e s p ě t i p r o c e n t n í hran ic i p ř i p o r u š e n í tohoto p r a v i d l a j d o u t a k é

a u t o ř i ovl ivnění fo lk lorn ím s y l a b i s m e m ( H a n k a , Č e l a k o v s k ý , pozdě j i

Š r á m e k a B e z r u č a j . ) , a o v š e m v obrozen í i ti, k teř í s y l a b i c k é volnost i

p ř e n e s h i do nefolk lorního pět i s topého troche je : M á c h a ( č á s t e č n ě j d e

o d r a m a t i c k é d ia logy) , K a l i n a , Vocel, K o u b e k (zde d o k o n c e j e d n a

o s m i n a v e r š ů z a č í n á p ř e d r á ž k o v ě , j d e o o k t á v y v Básníkově cestě do

pekel, 1857—1859). Z da lš ích a u t o r ů u v e d u Š o l c e , k t e r ý s tá le ve své

ep ice p ř i p o u š t í n e m e t r i c k é incipity se z a č á t k e m v íces lab ičného s lova na

d r u h é , s l a b é pozic i , a d o k o n c e j e d e n s o u b o r č t y ř s t o p ý c h t r o c h e j ů

(94)

Vrchl ického ( r ů z n á l y r i k a ) , k d e s e m o ž n á p r o s a d i l y j a m b i c k é n á v y k y

z h lavn í část i a u t o r o v y tvorby, ale h r a n i c e k o n s t a n t y je p ř e k r o č e n a

o j e d i n ý p r o c e n t n í b o d . Rozhodneme- l i se použ í t j a k o n e u t r á l n í p o z a ­

dí M a t h e s i e m z a z n a m e n a n o u četnost vzes tupných incipitů z p r ó z y (viz

výše, o d d . 4 .2 ) , t j . c c a 20 % hlavních vět, mělo by p r á v ě f o r m u l o v a n é

k o r e s p o n d e n č n í p r a v i d l o K 7 (t) , a le v p o z m ě n ě n é p o d o b ě p r a v i d l a p r e ­

ferenčního, p lat i t i p r o všechny u v e d e n é a u t o r y v tomto oddí lu.

J e - l i tedy j a m b i c k á s y n t a x j a k s i o t e v ř e n a p o t ř e b á m ř e č i , t r o c h e j

se zde z h l e d i s k a s v ý c h i n c i p i t ů p o ž a d a v k ů m k o n e k t i v i t y v í c e m é n ě

u z a v í r á , s n a d i p r o t o , že j e j í p o p ř e n í p a t ř í k j e h o r o z h o d u j í c í m k v a ­

l i tám s ty l i s t i ckým.

P ř e s t o i t r o c h e j m á svů j z p ů s o b p ř e k o n á v á n í i z o l a c e v ě t n ý c h

c e l k ů a d o s a z e n í k o n e k t i v do j e j i c h p o č á t k ů , s h o d u j í c í c h se s p o č á t ­

k e m v e r š e , z p ů s o b , k t e r ý n a r o z d í l o d j a m b u n e v y ž a d u j e ž á d n ý

z á s a h d o m e t r i c k ý c h p r a v i d e l , ž á d n o u l i b e r a l i z a c i , a t e d y t a k é n i j a k

n e o s l a b u j e t r o c h e j s k o u o r i e n t a c i n a t v r d é n a s a z e n í ř á d k y a n a domi­

nuj íc í p ř í z v u k o v ý r y t m u s . T e n t o z p ů s o b nebyl d o s u d z a z n a m e n á n ,

a le p o p s a t h o nen í n e s n a d n é .

Z a t í m c o na v n i t r o v e r š o v ý c h s i lných poz ic ích — k d e p ř e d n o s t n í

výskyt p ř í z v u k u ( p r e f e r e n č n í p r a v i d l o P 2 ) j e s a t u r o v á n p ř e d e v š í m

p ř í z v u k y v íces lab ičných slov — n a p o č í t á m e n a p ř í k l a d v p ě t i s t o p é m

troche j i b ě ž n ě m é n ě než 10 % p ř í z v u č n ý c h slov j e d n o s l a b i č n ý c h , na

p r v n í z těchto p o z i c , tedy v inc ip i tů v e r š e , je těchto m o n o s y l a b v p r ů ­

m ě r u d v a k r á t a ž t ř i k r á t v íce. V s k u t k u , p r v n í ik tus t r o c h e j s k ý c h v e r š ů

j e o b s a z e n p ř í z v u č n ý m i m o n o s y l a b y — u v á d í m r o z m e z í četnost í , k t e r é

m ů ž e m e p o k l á d a t z a s t a n d a r d , p o n ě v a d ž d o něho s p a d á v e l k á vě tš ina

dost z n a č n é h o o k r u h u s o u b o r ů — v 15—27 % ř á d e k .

Z a těmito m o n o s y l a b y , j a k t o p ř e d u r č u j e o b e c n é k o n t e x t o v é o m e ­

zení, k r o m ě m á l o p r a v d ě p o d o b n ý c h p ř í p a d ů d a l š í h o p ř í z v u č n é h o

m o n o s y l a b a ( n a p ř í k l a d : skříň knih plná, pěkné vazby, M a c h a r ) n a p r o s t o p r a v i d e l n ě n á s l e d u j e j e d n o s l a b i č n é s lovo n e p ř í z v u č n é . J e

tedy o n o p o t ř e b n é in ic iá ln í k o n e k t i v n í č i d e i k t i c k é s l ů v k o j e n p o s u ­

n u t o z p r v n í h o m í s t a ve vě tě na m í s t o d r u h é .

Ale na tom n e n í dos t i . V ě n u j m e nyn í p o z o r n o s t i o n o m u p r v é m u ,

p ř í z v u č n é m u a v s k u t k u i n i c i á l n í m u m o n o s y l a b u . Z j i s t í m e , že j d e ve

v e l k é m m n o ž s t v í p ř í p a d ů o p ř í z v u č n o u s l a b i k u , j e ž j e , smím-li t o t a k

p a r a f r á z í a n t i c k é p r o z o d i c k é t e r m i n o l o g i e ř íc i , p o s i t i o n e f o r t i s , př í -

(95)

z v u č n á j e n d í k y s v é m u p o s t a v e n í n a p o č á t k u věty a p ř e d s l o v e m , j e ž

j e v ý z n a m o v ě j e š t ě s l a b š í . J i n a k b y t o t o ú v o d n í p ř í z v u č n é m o n o s y l a -

b o n p ř í z v u k n e m ě l o a o c h o t n ě se zač len i lo do s o u s e d n í h o t a k t u , ov lá­

d a n é h o p ř í z v u k e m p l n o v ý z n a m o v é h o s l o v a — k d y b y o v š e m n ě j a k ý

t a k o v ý p ř e d s t o j í c í n e b o i n á s l e d u j í c í t a k t by l k d i s p o z i c i . P ř í k l a d e m

b u ď t e s u d é v e r š e n á s l e d u j í c í s loky:

M l a d á l é t a , svě t la p u r p u r o v á ,

p r o č ž e ten v á š č a r o d ě j n ý k m i t

p r o m n e p o s u d tol ik ž á r u c h o v á ,

ž e h o ne lze p l á č e m u h a s i t ?

H o ř í t e mi d i v n ý m m á k e m v pol i ,

že z v á s u s t a v i č n ě o k o bol í .

P o z i c e , j a k z n á m o , m ů ž e uděl i t p ř í z v u k i n o t o r i c k é m u enk l i t iku :

N a niž otec m n o h ý k á m e n s n e s ,

b y j i M e l u z í n a n e s v a l i l a . ( H e y d u k )

V t o m t o p ř í p a d ě není n á š m a t e r i á l t a k rozsáh lý , a le v 25 s o u b o r e c h

p ř e v á ž n ě p ě t i s t o p é h o t r o c h e j e , k t e r é m á m e z tohoto h l e d i s k a p o p s á n y ,

mez i všemi p ř í z v u č n ý m i m o n o s y l a b y , k t e r á s p a d a j í n a prvn í , s i lnou

poz ic i , se pod í l těchto v ý z n a m o v ě s l a b ý c h , a le d íky své pozic i p ř í z v u č -

n ý c h m o n o s y l a b p o h y b u j e z p r a v i d l a mezi 7 0 a 9 0 % , p ř i č e m ž p o d toto

r o z m e z í k l e s á j e n v šest i p ř í p a d e c h . V ú h r n u m o n o s y l a b y t y p u pos i t io-

ne fortes z a č í n á v t roche j i v n ě k t e r ý c h s o u b o r e c h až 30 % v e r š ů , roz­

mezí j e j i ch s t a n d a r d n í c h f rekvenc í leží mezi 10 a 20 %. I k d y ž všech­

n a p ř í z v u č n á m o n o s y l a b a u v e d e n é h o t y p u p ř i r o z e n ě n e m u s í b ý t

k o n e k t i v a , č á s t p o t ř e b y expl ic i tního v y j á d ř e n í mez ivětných a kontex­

tových v z t a h ů j e t ímto techn ickým p r o s t ř e d k e m p o k r y t a .

N a n ě k o l i k a i n d i v i d u á l n í c h , a le t y p i c k ý c h p ř í k l a d e c h t e x t ů , k t e r é

s e v y m y k a j í n a š e m u r o z m e z í v ý s k y t u p ř í z v u č n ý c h m o n o s y l a b n a

p r v n í m i k t u t r o c h e j s k é h o v e r š e , s e t e ď p o k u s í m e u p o z o r n i t n a d a l š í

č in i te le, k t e r é v s t u p u j í d o hry.

N e r ý m o v ý pět i s topý trochej Z e y e r o v a Zpěvu o pomstě za Igora j a k á k o l i v m o n o s y l a b a v incipitu téměř úp lně p o s t r á d á . J d e o styl izaci

r y t m u v d u c h u m o n u m e n t á l n í h o e p o s u (s p a r a l e l n í m a s y n d e t i c k ý m př i­

ř a z o v á n í m vět a s n a r á ž k o u na ep ický deset is lab ičn ík s l o v a n s k ý ) :

V s t a n e O l g a z d u b o v é h o s t o l c e ,

v r h n e z l a t ý v ě n e c v p o p e l k r b u ,

i" = :.-;' v r y j e b í lé p r s t y v p l a v é v lasy.

(96)

Z á r o v e ň v š a k v s i lně se u p l a t ň u j í c í m p ř e s a h o v é m t o k u v e r š ů a vět

se vě tné z a č á t k y p ř e s o u v a j í do n i t r a v e r š e , a s p o l u s n imi i k o n e k t i v -

n í m o n o s y l a b a :

O d p u s ť , že v té v á ž n é chvíl i m l u v í m

0 v ě c e c h , j e ž p o s t r á d a j í v á h u

v oč ích m n o h ý c h .

V p á t é m , p o d z i m n ě t r u c h l i v é m z p ě v u H á l k o v a Alfréda 59 ř á d e k

z e 172 (více než j e d n a t ř e t i n a ) z a č í n á p ř í z v u č n ý m m o n o s y l a b e m ,

a v š e c h n a k r o m ě p ě t i j s o u t o g r a m a t i c k á s l ů v k a z p ř í z v u č n ě n á j e n

s v o u poz ic í . T y p i c k á ú v o d n í k o n s t e l a c e věty b o h a t ě v y u ž í v á a n a f o -

r i c k é h o o p a k o v á n í d v o j s l a b i č n ý c h ú v o d n í c h p á r ů :

V š e j e n v a d n e , s t á r n e , t u h n e m e r m o m o c í .

1 těch dě t í ve vs i r e j d y p o v y m ř e l y ,

i ta č a r o v n o s t se z d ě l á z k r á s n ý c h noc í ,

i ty r a d o s t i — ty v s r d c i oněměly.

D e v a d e s á t i p r o c e n t n í pod í l m o n o s y l a b i c k ý c h z a č á t k ů v e Š r á m k o ­

v é č t y ř s t o p é m t r o c h e j i j e m o t i v o v á n p o d o b n ě j a k o u H á l k a , z d e v š a k

j d e o o b e c n ě j š í a s p í š e m e n t á l n í s i t u a c i l y r i c k o u ; p o u k a z y k o k o l n o s ­

t e m vý jevu č i p r o ž i t k u , j a k o by by ly už z d ř í v ě j š k a z n á m y ( a č o n ich

č t e n á ř nic nev í ) , j s o u n á s t r o j e m z á r o v e ň z t a j e m n ě n í i z in t imnění

Š r á m k o v á s ty lu ( srov . S t r o h s o v á , 1 9 6 3 ) .

. . . j a r n í noc i ,

co t a m n a h á v e n k u v z l y k á , •

j a k j í ř e k n u p r o k l e t í s v á . . .

O K a m i n s k é m j s m e u ž hovoř i l i výše . M e z i j e h o m i m o ř á d n ě četný­

m i ( 4 1 % ) m o n o s y l a b i c k ý m i inc ip i ty t é m ě ř tř i č t v r t i n y z a u j í m a j í

s l ů v k a g r a m a t i c k á a j i n a k v ý z n a m o v ě o s l a b e n á , což s t e j n ě j a k o

n e o b v y k l e č a s t é p ř e d r á ž k o v é z a č á t k y p o u k a z u j e k b e z p r o s t ř e d n o s t i

h o v o r o v é h o d i a l o g u . Z p o d o b n é h o d ů v o d u r o s t e p o d í l s l e d o v a n ý c h

inc ip i tů v n ě k t e r ý c h d r a m a t e c h , n a p ř . v r ý m o v a n é m p ě t i s t o p é m t r o ­

chej i v e s e l o h r y K . S . M a c h á č k a Půjčka za oplátku (s n e j a s n ý m vro-

č e n í m ) :

J a k b y c h , ž e j s e m j e n o m p r s t m u p o d a l ,

se mu n e b o h n a v ě k y byl p r o d a l ! -

K o n e č n ě v ý r a z n ý m o p a č n ý m p ř í k l a d e m p l n é h o využ i t í g r a m a t i c ­

k é i z o l o v a n o s t i ř á d e k , z p ů s o b e n é p o t e n c i á l n í n e p ř í t o m n o s t í p ř e d -

r á ž k o v ý c h č i j i n a k m o n o s y l a b i c k ý c h inc ip i tů , j e R e y n e k .

( 9 7 )

J e h o k r á t k ý č t y ř s t o p ý v e r š v e své nespo j i tos t i s e pod í l í n a d o j m u

p r u d k é h o p ř í v a l u s a m o s t a t n ý c h p ř e d s t a v , rych le v y v s t á v a j í c í c h j e d n a

p o d r u h é v e v ě d o m í p o d n í c e n é m b ě ž n ý m v izuá ln ím z á ž i t k e m .

N e b e j a k o b l e s k ů c í še ,

z e m ě , p o d z i m n í m i s t r o m y

z l a t á ( z l a t o v n a c h se lomí ) ,

i r o n i c k ý p o h á r p a r .

V l á d c e O b i o u j e s t á r ,

bílý. H o r y p o d n ím hroz í .

U n á s : k r á v y , o v c e , kozy,

p a s t ý ř k a , p e s , vo lů dvé .

S k r y t y b í lé k o r o p t v e . . .

P ř í vš í s p o n t á n n o s t i asoc iat ivn ího tvořen í j s m e v tisíci sto d e v a d e ­

sát i j e d n o m verš i R e y n k o v ý c h ě t y ř s t o p ý c h t roche jů naš l i j e n 3 5 p ř í p a ­

dů p ř e d r á ž k o v é h o incipi tu, a m o n o s y l a b e m p ř í z v u č n ý m je z a h á j e n o

p o u h ý c h 5,5 % v e r š ů .

T o j s o u t e d y h l a v n í o t á z k y inc ip i tů j a m b i c k é h o a t r o c h e j s k é h o

v e r š e . Inc ip i t j e n e j n á p a d n ě j š í m p ř í z n a k e m r o z d í l n o s t i d v o u z á k l a d ­

n ích č e s k ý c h r o z m ě r ů a t a k é j e j i c h e l e m e n t á r n í h o r o z l i š e n í sty l ist ic­

k é h o .

4 . 4 J a m b i c k á c é z u r a

R o m a n J a k o b s o n v c i t o v a n é m á c h o v s k é p r á c i v ě n u j e z a s l o u ž e n o u

p o z o r n o s t „ r e g r e s i v n í z á s a d ě " , j e ž - v p r o t i k l a d u k p r o g r e s i v n í ,

s e s t u p n é a k c e n t u a c i v j e d n o d u c h é m s lovn ím c e l k u - p o d l e j e h o n á z o ­

r u ř í d í h i e r a r c h i i s lovn ích p ř í z v u k ů v t o m , c o J a k o b s o n n a z ý v á sou­

s lov ím. J d e o s p o j e n í t y p u ten plášť!, v n ichž p ř í z v u č n á s l a b i k a

n á s l e d u j e p o n e p ř í z v u č n é . J a k o b s o n v n ich v id í j a z y k o v ý m o d e l j a m -

b i c k é s topy, a p o n ě k u d n e z ř e t e l n ý v ý z n a m , v n ě m ž u ž í v á p o j m u sou­

sloví, m u t o u s n a d ň u j e . Z á r o v e ň v š a k u ž í v á i s l o v a f r á z o v á n í , u r č e ­

ného s p í š e k p o p i s u c e l k ů r o z s á h l e j š í c h než s t o p a , k o n k r é t n ě v e r š ů

a p ů l v e r š ů . T a k é n a s t r a n ě j a z y k o v ý c h j e d n o t e k s e f r á z o v á n í t ý k á

c e l k ů n a d ř a z e n ý c h s l o v u , i k d y b y to neby ly ce lky r o z s á h l e j š í než

s h o r a u v e d e n ý ce lek d v o j s l a b i č n ý : v z e s t u p n á s p o j e n í s p o č á t e č n í

n e p ř í z v u č n o u s l a b i k o u p ř e d p o k l á d a j í p ř e d c h o z í vě tný ( p r o m l u v o v ý )

p ř e d ě l , j i n a k nic n e b r á n í oné p o č á t e č n í s l a b i c e , a b y s e p ř i m k l a

k p ř e d c h o z í m u s e s t u p n é m u t a k t u , n a j e h o k o n e c (zahoď ten I plášť).

(98)

T a k o v ý c h č lenění r y z e s e s t u p n é h o r á z u j e v č e s k é m v e r š i s a m o z ř e j ­

m ě v ě t š i n a , p r o t o ž e v n i t r o v e r š o v ý s y n t a k t i c k ý p ř e d ě l , u m o ž ň u j í c í

vzn ik v z e s t u p n é s k u p i n y , j e u ž p ř í z n a k o v o u zá lež i tos t í . ( N a d t o

s a m o z ř e j m ě i s y n t a k t i c k ý p ř e d ě l m ů ž e b ý t a s větš í p r a v d ě p o d o b ­

nost í i b ý v á u m í s t ě n t a m , k a m s p a d á v ě t š i n a m e z i s l o v n í c h p ř e d ě l ů

v ů b e c , t o t i ž » p ř e d n ě k t e r o u ze s i lných p o z i c v e r š e , a v t o m p ř í p a d ě

o v š e m p o d p o r u j e č l e n ě n í s e s t u p n é . ) „ S t o p o v é " p ř í p a d y j a m b i c k é

v z e s t u p n o s t i (ten jeho plášť, to on, to on) p r á v e m p ř i t a h u j í p o z o r ­

nost v e r s o l o g ů , a le v ž d y j s o u t o s p í š e zá lež i tos t i m í s t n í h o e fektu,

s t u p ň o v a n é r y t m i c k é e x p r e s i v i t y a p o d . , k t e r é ce lkový r y t m i c k ý r á z

textu m o h o u ovl ivnit j e n ep i zod icky . A n a p r o t i t o m u č lenění na půl-

v e r š e č i a s p o ň j e h o n á z n a k y ( v a l e x a n d r i n u j e k o d i f i k o v á n o ) m ů ž e

z a b a r v o v a t celý text , k d y ž n a p ř . v e d l e n e z b y t n ě p ř e v a ž u j í c í h o f r á ­

z o v á n í o s m i s l a b i č n é h o j a m b u p o d l e s c h é m a t u 5 + 3 n a s a z u j e b á s n í k

d a l š í p ř e d ě l p o č t v r t é s l a b i c e , t a k ž e v t e x t u s e o b j e v u j e z a z n a m e n a -

telný p o č e t ř á d e k č leněný p o d l e v z o r c e 4 + 1 + 3 ( totéž s e t ý k á i žen­

s k ý c h v e r š ů , p o u z e k o n c o v á č ís l ice s c h é m a t u b u d e 4 m í s t o 3 ) . J e

s a m o z ř e j m é , že v k o n k r é t n í c h ř á d c í c h j s o u i d a l š í p ř e d ě l y s c h é m a ­

tem n e e v i d o v a n é , a le ty n á s v t u t o chví l i n e z a j í m a j í .

J a m b i c k ý c h a r a k t e r t e x t u s e o p í r á o t o , ž e u v n i t ř j e d n o t l i v ý c h

ř á d e k s e p r o s a z u j e s i t u a c e p ř í z n a č n á j i n a k j e n p r o j e j i c h inc ip i t ,

v p ř í p a d ě m u ž s k ý c h v e r š ů z á r o v e ň p r o k o n e c j e d n o h o ř á d k u a p o č á ­

tek n á s l e d u j í c í h o .

K o n f i g u r a c e p ř í z v u k ů , m e z i s l o v n í c h a t a k t o v ý c h p ř e d ě l ů n a čtvr­

t é ( s i l n á p o z i c e ) a p á t é ( s l a b á p o z i c e ) s l a b i c e v e r š e , n a něž z d e s v o u

p o z o r n o s t o m e z í m e , j s o u z n a č n ě r o z m a n i t é . N a s i lné p o z i c i m ů ž e b ý t

j e d n o s l a b i č n é s lovo p ř í z v u č n é ( t a k j e v z e s t u p n á p o t e n c e m o ž n é cézu-

r y ne j in tenz ivně j š í ) n e b o n e p ř í z v u č n é , n e b o též k o n c o v á s l a b i k a

p o l y s y l a b i c k é h o s l o v a . N a s l a b é p o z i c i m ů ž e n á s l e d o v a t n a p ř . n e p ř í ­

z v u č n é j e d n o s l a b i č n é s lovo p a t ř í c í k p ř e d c h o z í m u t a k t u . ( R y t m i c k á

p ů s o b n o s t t a k o v ý c h c é z u r j e n e j s l a b š í a d á s e poc í t i t j e n p ř i v e l k é m

j e j i c h n a h r o m a d ě n í . P ř e s t o j e n e m ů ž e m e p u s t i t z e z ř e t e l e , p r o t o ž e

c é z u r a j e d e f i n o v á n a v ý l u č n ě m e z i s l o v n í m p ř e d ě l e m , b e z p o t ř e b y

d a l š í c h pos í l en í , srov. t ř e b a T a b l i c ů v a l e x a n d r i n šly i dvě děvušky

mé, rovně přemilé.) J e d n o s l a b i č n é s lovo n a 5. p o z i c i m ů ž e též b ý t

o d d ě l e n o v ě t n ý m p ř e d ě l e m a z a ř a d i t s e j a k o p ř e d r á ž k a k e s l o v u

n á s l e d u j í c í m u . K o n e č n ě m u s í m e n a s l a b é p o z i c i p o c é z u ř e p o č í t a t

(99)

t a k é s d v ě m a d a l š í m i p ř í p a d y , j e ž i b e z s y n t a k t i c k é o p o r y v n á š e j í

m e z i s i lnou a s l a b o u p o z i c i p ř e d ě l mez i takty , ě ímž, j a k o ž p o p ř í p a d ě

i s r á ž k o u d v o u b e z p r o s t ř e d n ě s o u s e d n í c h p ř í z v u k ů , s e v y z d v i h u j e

c é z u r a j a k o p ř e d ě l m e z i p ů l v e r š i : j e t o p ř í z v u ě n é j e d n o s l a b i č n é

s lovo, n e b o p r v n í , p ř í z v u č n á s l a b i k a s l o v a v í c e s l a b i č n é h o . P o s l e d n í

p ř í p a d j e n e m e t r i c k ý , n e b o ť p o r u š u j e z á k l a d n í k o n t e x t o v é omezen í .

P ř í k l a d y těchto k o n f i g u r a c í b u d o u u v e d e n y z a o k a m ž i k .

I k d y ž c h c e m e v této p r á c i m a x i m á l n ě omez i t p r o s t o r v ě n o v a n ý

p ř í m é c i tac i t a b u l e k , v t o m t o p ř í p a d ě s o u c í t í m e se č t e n á ř e m a u v á ­

d í m e n a n á s l e d u j í c í s t r a n ě a l e s p o ň p ř e h l e d p r á v ě s l o v n ě p o p s a n ý c h

c é z u r o v ý c h k o n f i g u r a c í , a to s p o l u s ( a b s o l u t n í m i ) č e t n o s t m i , j e ž

k a ž d á z n ich m á v e č t y ř s t o p é m ž e n s k é m i m u ž s k é m j a m b u Vrchl ic­

k é h o (t is íc v e r š ů ) . P ř í z v u ě n o u s l a b i k u o z n a č u j e m e X , n e p ř í z v u č n o u

x , m e z i s l o v n í p ř e d ě l / , p ř e d ě l mez i t a k t y ( jenž b e z n á s l e d u j í c í h o p ř í ­

z v u k ů i m p l i k u j e větný p ř e d ě l ) //. P ř i p o j u j e m e p ř í k l a d y r e á l n ý c h

j a m b i c k ý c h ř á d e k o d r ů z n ý c h a u t o r ů . A k d y ž u ž j s m e n u c e n i z a ř a ­

dit t a b u l k u , v y u ž í v á m e j i k e s r o v n á n í c é z u r y p o d r u h é m i k t u j a m -

b i c k é h o v e r š e s k o n f i g u r a c í po témž i k t u ( třet í s l a b i c e v e r š e ) č t y ř s t o -

p é h o t r o c h e j e (Vrchl ický, 1 0 0 0 v e r š ů ž e n s k ý c h a m u ž s k ý c h ) . T o n á m

n a z n a č í , j a k v y p a d á „ n o r m á l n í " v ý s k y t j e d n o t l i v ý c h t y p ů j a m b i c k é

c é z u r y t a m , k d e ž á d n o u j a m b i c k o u intenc i s a m o z ř e j m ě n e m ů ž e m e

p ř e d p o k l á d a t .

Č í s e l n é ú d a j e s e m o h o u s a m o z ř e j m ě o d t e x t u k t e x t u d o s t z n a č n ě

l išit, a le p r o n á s j s o u dů lež i té h r u b é o b r y s y . T a b u l k a p ř e d e v š í m u k a ­

z u j e , že n e j č e t n ě j š í v j a m b e c h i t r o c h e j í c h j s o u j a z y k o v ě n e j p r a v d ě -

p o d o b n ě j š í a z h l e d i s k a j a m b i c k é v z e s t u p n o s t i n e j m é n ě ú č i n n é kon­

f i g u r a c e . P ř e s t o j e h o d n o p o z o r u , ž e c e l k e m j e v e V r c h l i c k é h o j a m b u

z ř e t e l n ě v íce ( j a k ý c h k o l i ) m e z i s l o v n í c h p ř e d ě l ů p o č t v r t é s l a b i c e

v e r š e ( t j . mez i d r u h o u s i lnou a třet í s l a b o u poz ic í ) než p o k o r e s p o n ­

du j íc í t ř e t í s l a b i c e v e r š e (mez i d r u h o u s i lnou a d r u h o u s l a b o u poz i­

cí) v t r o c h e j s k é m v e r š i t é h o ž a u t o r a : 3 3 9 a 2 6 8 . V y p l ý v á z t o h o , že

an i p o u h é m e z i s l o v n í p ř e d ě l y n e m u s e j í b ý t p r o j a m b i c k é f r á z o v á n í

d o c e l a l h o s t e j n é . Ve s tud i i o j a m b u H o r á l e k ( 1 9 4 2 b ) s o u d í , že vze-

s t u p n o s t v e r š e j e p o s í l e n a vždy, k d y ž n a s i lnou p o z i c i p a d á p o s l e d n í

s l a b i k a s l o v a .

V y b e r m e v š a k nyn í j e n u r č i t é p ř e d ě l y , k t e r é h y p o t e t i c k y m o h o u

si lněj i p o d p o r o v a t j a m b i č n o s t ; řek l i j s m e o n ich, že v j a m b u i t r o -

( 1 0 0 )

typ cézury četnost u Vrchlického příklad

J 4 T4

X/x/ * 87 72 I řeka šum svůj utajila (Vrchlický)

XIIxl 30 11 večerní máj, byl lásky čas (Mácha)

X//X/ 7 9 jak oči dvou žen v naději (Hora)

Xl/Xx... 6 3 tak zašel dnes dvacátý den (Mácha)

x/x/ 31 31 zrovna když jsem už na vykal (Holan)

Ixllx/ 15 6 jak trpko mi, že ona asi (Machar)

/x/X/,

Ixl/XI

10 11 větami, jež chce říci žert (Holan)

je dívka zde, čtla moji knihu (Machar)

IxllXx... 13 0 a v prsou mých prorocký zvuk (Neruda)

...x/x/ 77 86 že znudily ji obě věru (Machar)

...xllx 24 7 my váháme - však letí čas (Vrchlický)

...x//X 29 29 jak Orfeus mhou asfodelů (Hora)

...xl/Xx... 10 3 se řinuly přes poupě úst (Vrchlický)

339 268

che j i o p r o t i o b y č e j n ý m p ř e d ě l ů m , d a n ý m n a z á k l a d ě s p o j e n í p ř e d ­

c h o z í h o t a k t u s e n k l i t i k e m , j s o u tyto p ř e d ě l y v m e n š i n ě . J d e z a p r v é

o k o n f i g u r a c e , k d e d o v n i t ř r e l e v a n t n í d v o j i c e s i lná - s l a b á p o z i c e

v s t u p u j e p ř e d ě l mez i t a k t y ( c o ž m ů ž e b ý t d á n o b u ď v ě t n ý m p ř e d ě ­

lem, n e b o t ím, ž e n a s l a b é p o z i c i j e u m í s t ě n a p ř í z v u č n á s l a b i k a ) ;

( 1 0 1 )

p o d l e n a š i c h z j i š těn í j e t a k o v ý c h p ř í p a d ů v j a m b u 1 4 4 , v t r o c h e j i 7 9 ,

což p ř e d s t a v u j e 4 2 , 5 % ze v š e c h c é z u r ( m e z i s l o v n í c h p ř e d ě l ů na

d a n é m m í s t ě ) v j a m b u a 2 9 , 5 % v t roche j i . T a k t o v ý c h p ř e d ě l ů má po

d r u h é m i k t u c c a 7 % V r c h l i c k é h o č t y ř s t o p ý c h t r o c h e j ů a 1 3 , 5 % ze

v š e c h ě t y ř s t o p ý c h j a m b ů .

D r u h ý m m o ž n ý m k a n d i d á t e m n a z ř e t e l n o u p o d p o r u j a m b i c k é -

h o f r á z o v á n í j s o u p ř í z v u ě n á m o n o s y l a b a n a d r u h é s i l n é p o z i c i , a ť

u ž j s o u n á s l e d o v á n a t a k t o v ý m p ř e d ě l e m , n e b o p o u z e p ř e d ě l e m

m e z i s l o v n í m . T ě c h v j a m b e c h V r c h l i c k é h o n a j d e m e 1 3 0 , v j e h o

t r o c h e j í c h 9 5 . P ř i v y s o k é č e t n o s t i m e z i s l o v n í c h p ř e d ě l ů n a d a n é m

m í s t ě v j a m b u a m n o h e m n i ž š í v t r o c h e j i n e n í m e z i p o d í l e m t ě c h t o

m o n o s y l a b ( m e z i v š e m i c é z u r a m i ) r e l e v a n t n í r o z d í l : 3 5 , 4 % c é z u r

v t r o c h e j i a 3 8 , 3 % v j a m b u je s p o j e n o s p ř í z v u č n ý m m o n o s y l a b e m

n a s i l n é p o z i c i . V z h l e d e m k ú h r n u v e r š ů j e t o o v š e m t a k , ž e z e

v š e c h z k o u m a n ý c h č t y ř s t o p ý c h t r o c h e j ů m á p ř í z v u č n é j e d n o ­

s l a b i č n é s l o v o n a d r u h é s i lné p o z i c i 9 , 5 % v e r š ů , z j a m b ů v š a k

1 3 , 0 % v e r š ů .

R o z b o r c é z u r o v á n í V r c h l i c k é h o , k d e n á m m a t e r i á l u m o ž n i l n e

vždy d o s t u p n é s r o v n á v á n í v r á m c i t v o r b y j e d i n é h o a u t o r a , n á m t e ď

má d o d a t o d v a h y k p o h l e d u z h l e d i s k a t ř í č in i te lů v ý r a z n o s t i c é z u r y :

m i n i m á l n í h o č inite le p ř í t o m n o s t i m e z i s l o v n í h o p ř e d ě l u , d á l e p ř e d ě l u

m e z i t a k t o v é h o a k o n e č n ě če tnos t i p ř í z v u č n ý c h m o n o s y l a b . P r o

n á s l e d u j í c í v ý k l a d y j e n u t n o n e u s t á l e s i u d r ž o v a t p o v ě d o m í o t o m ,

o j a k r o z s á h l o u č á s t c e l k o v é m a s y v e r š ů j d e , a t e d y j a k intenz ivn í

m ů ž e z á s a h d a n é h o činite le d o c e l k o v é h o r y t m i c k é h o d o j m u v ů b e c

být . Z v ě t š o v a c í s k l o , j í m ž s i p r o h l í ž í m e u r č i t é jevy, n á m z k r á t k a

n e s m í z a s t ř í t ú h r n n o u s e s t u p n o s t , j e ž j e p r o č e s k ý v e r š o s u d e m .

Č e t n o s t m e z i s l o v n í c h p ř e d ě l ů p o d r u h é m i k t u s e v e v ě t š i n ě t e x t ů

j a m b i c k ý c h i t r o c h e j s k ý c h p o h y b u j e m e z i 20 až 35 % ze v š e c h ř á d e k .

O d r a n é h o o b r o z e n í p ř e s s y l a b i z u j í c í o b d o b í a ž p o m á j ovce s p o l u

s l u m í r o v c i p o z o r u j e m e p lynu lý p o h y b od s p o d n í k h o r n í h r a n i c i

t o h o t o r o z m e z í , p o h y b , j e n ž se do j i s t é m í r y t ý k á i p ř e d ě l ů v t r o c h e ­

j i . J e m o ž n é , ž e j e t o p r o j e v v y s p ě l e j š í r y t m i c k é d i f e r e n c i a c e o p ř e n é

o m e z i s l o v n í p ř e d ě l y . Už v r a n é m o b r o z e n í se v ý r a z n ě p r o j e v u j e kon­

t r a s t b ů r g e r o v s k é h o a k l a s i c i z u j í c í h o j a m b u , d o k o n c e v dí le týchž

a u t o r ů . Z a t í m c o j a m b y J u n g m a n n o v a p ř e k l a d u Písně o zvonu a Š a f a ­

ř í k o v y r o m a n c e Oldřich a Božena m a j í m é n ě p ř e d ě l ů n e ž N e j e d l é h o

(102)

či M á c h ů v t r o c h e j , v J u n g m a n n o v ě p ř e k l a d u Lenory, v j e j í Š a f a ř í ­

k o v ě n á p o d o b ě i v d a l š í c h d v o u J u n g m a n n o v ý c h t e x t e c h je p o d í l

v e r š ů s p ř e d ě l e m k o l e m 2 5 % , v Oldřichu a Boženě od J u n g m a n n a

d o k o n c e 3 0 % . V e s t o p á c h této l inie, z d á s e , šel i A . M a r e k v e s v ý c h

s c h i l l e r o v s k ý c h p ř e k l a d e c h , a le č t y ř s t o p ý c h j a m b ů j e u M a r k a

(a v této d o b ě v ů b e c ) m á l o na n ě j a k é z o b e c n ě n í .

T r o c h e j s y l a b i z u j í c í c h b á s n í k ů C e l a k o v s k é h o , J a b l o n s k é h o

a E r b e n a už s á m má 30 % v e r š ů s p ř e d ě l y , a v e l k ý c h r o z d í l ů o p r o t i

j a m b u t u není ; če tné p ř í z v u k y v í c e s l a b i č n ý c h s lov n a s l a b ý c h poz i­

cích d i k t u j í v e r š i d o c e l a o d l i š n é p r o b l é m y . N e j v y š š í p o d í l c é z u r o v a -

n ý c h ř á d e k ( a l e r o z d í l y j s o u n e v e l k é ) m a j í ž e n s k é j a m b y M á c h o v y ;

j a k u ž s i vš iml J a k o b s o n , v e č t y ř s t o p é m j a m b u j e v íce c é z u r v žen­

s k ý c h v e r š í c h než v m u ž s k ý c h , což p l a t í ne jen o M á c h o v i , a le i o p ř e ­

k l a d e c h Sch i l l e r a o d J . E . P u r k y n ě (a le rozd í l y t o n e j s o u ve lké ) .

Z a t í m c o m á j o v s k é a l u m í r o v s k é t r o c h e j e z ů s t á v a j í co do f rekven­

c e m e z i s l o v n í c h p ř e d ě l ů z h r u b a n a ú r o v n i p ř e d c h o z í h o o b d o b í

( k o l e m 3 0 % v e r š ů ) , ř a d a j a m b i c k ý c h s o u b o r ů r o z h o d u j í c í c h b á s n í ­

k ů této d o b y ( j a k o v ý j i m k a z ů s t á v a j í n a ú r o v n i s o u d o b ý c h t r o c h e j ů

K r á s n o h o r s k á a J e l í n e k ) s t u p ň u j e četnost v e r š ů s p ř e d ě l e m k 35 a více

p r o c e n t ů m ( N e r u d a , H á l e k , H e y d u k , S l á d e k , V r c h l i c k ý ; o p a č n ě ,

k m i n i m á l n í č e t n o s t i p ř e d ě l ů , se o r i e n t u j e P f l e g e r ) . A nen í vy louče­

no, že j d e o in tenc i s m ě ř u j í c í k r y t m i c k é d i f e r e n c i a c i : m o h l by o t o m

svědč i t zce la o jed ině lý v ý k o n H e y d u k ů v , k t e r ý v e p i c k é s k l a d b ě

Sekerník z r. 1 8 9 3 d o s a h u j e v ů b e c n e j v y š š í h o , b e z m á l a p o l o v i č n í h o

p o d í l u ř á d e k s p ř e d ě l e m p o č t v r t é s l a b i c e ; j e p ř i t o m z a j í m a v é , ž e

p o k u d j d e o v e r š e m u ž s k é , z ů s t á v á č e t n o s t těchto c é z u r n a ú r o v n i

j e h o s o u č a s n í k ů . H e y d u k v ž e n s k ý c h v e r š í c h o tento z p ů s o b f r á z o ­

v á n í v e r š e p r a v d ě p o d o b n ě s o u s t a v n ě us i lova l . J e š t ě z ř e t e l n ě j š í j e t o

u ve l ice n e t y p i c k é b á s n ě B . J e l í n k a s n a d p i s e m Z Afriky, k d e p ř e d ě ­

lem po d r u h é s i lné p o z i c i j e o b d a ř e n o p ř e s 42 % ř á d e k a k d e se toto

č lenění m á d o j i s t a pod í le t n a sugesc i d i v o š s k é exotiky. J e s t l i ž e M a c h a r

v t r o c h e j i Magdalény i v ž e n s k ý c h č t y ř s t o p ý c h j a m b e c h s b í r k y Con­

fiteor ještě d r ž e l l u m í r o v s k ý s t a n d a r d c é z u r o v a n o s t i , v š i chn i o s t a t n í

a u t o ř i n á s l e d u j í c í c h g e n e r a c í o d D ý k a p o O r t e n a ( t ý k á s e t o u ž

i m u ž s k ý c h j a m b ů M a c h a r o v ý c h ) č e t n o s t s l e d o v a n ý c h p ř e d ě l ů

n á p a d n ě snižuj í . D ě j e se t a k i v R e y n k o v ě t r o c h e j i , k t e r ý u m ě l e c k y

v y u ž í v á p r á v ě m e c h a n i c k é h o s o u l a d u j a z y k o v ý c h t a k t ů s e s e s t u p -

(103)

n ý m f r á z o v á n í m v e r š e . N e j h l o u b ě j i , až na 20 % a m é n ě , k l e s á čet­

n o s t č t y ř s t o p ý c h j a m b ů s c é z u r o u p r á v ě u a u t o r ů , k t e ř í toto m e t r ů m

p r o n o v ý v ě k ne j in tenz ivně j i oživil i, u T o m a n a a z v l á š t ě G e l l n e r a ;

z d e z ř e j m ě p ř e d s t a v a v z e s t u p n o s t i zce la u s t o u p i l a s ty lu b ě ž n é h o ,

n e v z r u š e n é h o h o v o r u a b á s n í c i s e d o c e l a d i f e r e n c o v a l i o d p ř e d c h ů d ­

c ů , o d n ichž toto m e t r ů m p ř e v z a l i , o d S l á d k a a M a c h a r a . M e z i v á l e č ­

n á p o e z i e s e p o n ě k u d v r a c í k r y t m ů m 19. stolet í , a le p ř e s ú r o v e ň

j e d n é č t v r t i n y v e r š ů s p ř e d ě l e m p o č t v r t é s l a b i c e s e v ý r a z n ě j i d o s t á ­

v a j í j e n m u ž s k é v e r š e S e i f e r t o v y a Ortenovy.

Vyčleníme-l i z m e z i s l o v n í c h p ř e d ě l ů po d r u h é s i lné p o z i c i s k u p i ­

n u t a k o v ý c h , k t e r é j s o u z á r o v e ň p ř e d ě l y m e z i t a k t y , k l e s n e p o č e t

r e l e v a n t n í c h p ř í p a d ů z p r a v i d l a n a j e d n u p ě t i n u a ž n a j e d n u t ř e t i n u .

Č e t n o s t ř á d e k s t a k t o u m í s t ě n ý m m e z i t a k t o v ý m p ř e d ě l e m se ve s le­

d o v a n ý c h s o u b o r e c h p o h y b u j e z p r a v i d l a mez i 5 a ž 1 5 % . P r o j i s t o ­

t u z n o v u u p o z o r ň u j i n a t o , ž e t a k t o v ý p ř e d ě l j e d ů s l e d k e m d v o u veli­

c e o d l i š n ý c h k o n f i g u r a c í , j e d n a k vě tného p ř e d ě l u p o d r u h é m i k t u

s n á s l e d u j í c í m v ě t n ý m p ř e d ě l e m a p ř e d r á ž k o u (Večerní máj, byl

lásky čas; jak trpko mi, že ona asi), j e d n a k u m í s t ě n í p ř í z v u č n é s l a ­

biky, k t e r o u z a č í n á n o v ý t a k t , na s l a b o u p o z i c i po p ř e d ě l u (jak oči

dvou žen v naději; se řinuly přes poupě úst). An i p ř i m a l é č e t n o s t i vliv o b o u těchto k o n f i g u r a c í n a v z e s t u p n ý r á z v e r š e n e n í z a n e d b a ­

telný, n e b o ť z n a m e n a j í v c e l k o v ě s e s t u p n é m t o k u v e r š e s k u t e č n o u

u d á l o s t ; u v n i t ř v e r š e s e o p a k u j e s i t u a c e z n á m á z j e h o inc ip i tu , z p ů ­

s o b f r á z o v á n í , k t e r ý d á v á p ř í l e ž i t o s t k v y z n a č e n í v z e s t u p n é h o

s p á d u , s e o b j e v u j e z n o v u u v n i t ř j a m b i c k é ř a d y , t a k ž e p o t e n c i á l n í

č leny r e a l i z u j í c í v z e s t u p n ý p o h y b s e z k r a c u j í : n e j s o u t o u ž v e r š e

a o v š e m an i „ s t o p y " , a le p ů l v e r š e .

P r o s e p ě t í t a k t o v é h o p ř e d ě l u p o s i lné p o z i c i s j a m b e m a s p o ň

v n ě k t e r ý c h o b d o b í c h — v r a n é m o b r o z e n í , z e j m é n a v š a k v d o b ě

m á j o v c ů a l u m í r o v c ů ; v 2 0 . stolet í je p r o toto s r o v n á n í k d i s p o z i c i

p r a m á l o t r o c h e j s k ý c h s o u b o r ů - s v ě d č í f a k t , že v a n a l o g i c k é p o z i c i

č t y ř s t o p é h o t r o c h e j e ( p o d r u h é s i lné p o z i c i , t j . p o třet í s l a b i c e v e r š e )

j e t a k t o v ý c h p ř e d ě l ů z p r a v i d l a m é n ě než v č t y ř s t o p ý c h j a m b e c h

téhož a u t o r a ( N e r u d a , T 4 : 5 % v e r š ů , J 4 : 1 1 % ; S l á d e k , T 4 : 8 % ,

J 4 : 1 3 % ; p o d o b n ě i u V r c h l i c k é h o ) .

V r a n é m o b r o z e n í p o t v r z u j í t a k t o v é p ř e d ě l y e x i s t e n c i v y h r a n ě n é

s k u p i n y b ú r g e r o v s k ý c h t e x t ů ( Š a f a ř í k o v a b a l a d a Lei a Lila, J u n g -

( 1 0 4 )

m a n n ů v p ř e k l a d Lenory a Poutnice a j e h o Oldřich a Božena), j e ž v t o m t o p a r a m e t r u c é z u r o v a n o s t i p ř e v y š u j í o s t a t n í č t y ř s t o p é j a m b y

( M a r e k , Š a f a ř í k ů v Oldřich a Božena, J u n g m a n n ů v p ř e k l a d Písně 0 zvonu) i t r o c h e j e ( M a r e k , N e j e d l ý ) v íce než d v o j n á s o b n ě . S y l a b i -

z a c e tento r o z d í l r o z m ý v á , a n a p ř . E r b e n o v y t r o c h e j e v Pokladu

m a j í p o d r u h é m i k t u ě a s t ě j i t a k t o v ý p ř e d ě l než Svatební košile.

N a p r o s t o u v ý j i m k u z této t e n d e n c e v š a k p ř e d s t a v u j e M á c h a , j e h o ž

č t y ř s t o p é j a m b y j s o u c é z u r o v á n y t a k t o v ý m p ř e d ě l e m v 20 % žen­

s k ý c h v e r š ů a v 22 % v e r š ů m u ž s k ý c h . P ř i u v o l n ě n é m p ř i z v u k o v á n í

M á c h o v a s y l a b i z u j í c í h o j a m b u j e v m u ž s k ý c h v e r š í c h , j e ž t v o ř í r o z ­

h o d u j í c í č á s t ř á d e k t o h o t o r o z m ě r u u M á c h y , t é m ě ř tř i č t v r t i n y těch­

to c é z u r s p j a t o s p ř í t o m n o s t í a k c e n t u na s l a b é p o z i c i po c é z u ř e , a to

z vě tš í č á s t i ( n e m e t r i c k é h o ) a k c e n t u v í c e s l a b i č n é h o s l o v a ( typ tak

zašel dnes dvacátý den); t ím se v ý r a z n ě s t u p ň u j e a n a l o g i e p o č á t k u d r u h é h o p ů l v e r š e a m á c h o v s k é h o d a k t y l s k é h o inc ip i tu ce lé j a m b i c -

k é ř á d k y . T o n e m á v j i n ý c h č e s k ý c h j a m b i c k ý c h t e x t e c h o b d o b y .

1 d a l š í n a š e p o z o r o v á n í , j m e n o v i t ě o m u ž s k é v e r š o v é k l a u z u l i , b u d o u

v y p o v í d a t p r o n á z o r , ž e s p í š e než o n ě j a k é z a k l á d á n í č e s k é h o j a m b u

j d e u M á c h y o j e h o v a r i a n t u v y h r a n ě n ě i n d i v i d u á l n í , i m a n e n t n í j e d i ­

n e č n é m u dí lu a s ty l i s t icky m o t i v o v a n o u .

V m á j o v s k é a l u m í r o v s k é p e r i o d ě t a k t o v ý c h p ř e d ě l ů po d r u h é m

i k t u č t y ř s t o p é h o j a m b u o p r o t i o b r o z e n s k é m u p r ů m ě r u p ř i b ý v á , p ř i ­

č e m ž j e ce ter i s p a r i b u s , j a k j s m e viděl i, j e j i c h č e t n o s t vždy v y š š í

v j a m b u než v t r o c h e j i . V y p l ý v á z t o h o , že p ř i c e l k o v é m e c h a n i z a c i

p ř í z v u k o v é h o r y t m u v e v e r š i , k t e r ý J a k o b s o n t a k t r v a l e a n e a d e ­

k v á t n ě n a z ý v a l „ r e a l i s t i c k ý m " , a p ř i s t r i k t n í m d o d r ž o v á n í o r t o d o x ­

ního p ř e d r á ž k o v é h o i n c i p i t u j a m b i c k á in tence n ě j a k p ř e c e j e n p ů s o ­

bí. Č e t n o s t i v e r š ů se s l e d o v a n o u c é z u r o u se od a u t o r a k a u t o r o v i

r o z k l á d a j í mez i 1 0 a 1 5 % ; n íže, n a ú r o v e ň E r b e n o v u , p o k l e s a j í j e n

v H á l k o v ě ž e n s k é m j a m b u ( z a t í m c o m u ž s k é v e r š e téhož a u t o r a s e

s h o d u j í s o s t a t n í m i m á j o v c i ) ; j i n a k v š a k n e n í d o s t d o k l a d ů ( j eš tě

i v této d o b ě s e p s a l y s p í š e m u ž s k é než ž e n s k é č t y ř s t o p é j a m b y ) p r o

t o , ž e b y s e d á v a l a vě tš í v á h a n a c é z u r o v á n í m u ž s k ý c h v e r š ů než

ř á d e k s ž e n s k ý m z a k o n č e n í m . N a o p a k ne jv íce c é z u r u j í c í H e y d u k

v p o z d n í m Sekerníkovi, k t e r ý v p o d s t a t ě s to j í n a z á k l a d n ě v e r š e

l u m í r o v c ů , f a v o r i z u j e t a k t o v ý p ř e d ě l v ř á d k á c h z a k o n č e n ý c h ž e n s k y

(16 a 11 % ) ; z ú d a j ů j e z á r o v e ň v idět , že v ý š e z a z n a m e n a n ý H e y d u -

(105)

k ů v e x p e r i m e n t s c é z u r o u s e t ý k a l p r á v ě j e n m e z i s l o v n í h o p ř e d ě l u p o

d r u h é s i lné poz ic i , n ikol i už tol ik p ř e d ě l u mez i t a k t y , n e b o ť v t o m t o

o h l e d u s e j e n n e p a t r n ě o d l i š u j e o d S l á d k a n e b o V r c h l i c k é h o .

Verš n á s l e d u j í c í c h g e n e r a c í - od d e v a d e s á t ý c h let do p ů l e d a l š í ­

h o s to le t í— j e z h l e d i s k a , j e ž t u s l e d u j e m e , p o m ě r n ě z n a č n ě r o z r ů z ­

něný. V ý v o j o v ě v ý z n a m n ý j a m b M a c h a r ů v j e v e s v é ž e n s k é č á s t i

p o d o b n ý j a m b u p ř e d c h o z í c h a u t o r ů , z a t í m c o m u ž s k é v e r š e t ý c h ž

t e x t ů c é z u r u p o t l a č u j í až k 7 % v š e c h ř á d e k . Je to z n a č n ě m é n ě i ve

s r o v n á n í s n e r ý m o v a n ý m t r o c h e j e m Magdalény. J e š t ě m é n ě b ě ž í

o c é z u r u a u t o r ů m n á s l e d u j í c í g e n e r a c e T o m a n o v i a G e l l n e r o v i , což

ve s p o j e n í s p l n ě se už p r o s a d i v š í m d a k t y l s k ý m i n c i p i t e m s v ě d č í

0 t o m , že h l a v n í j e j i c h z á j e m s m ě ř o v a l k m l u v n o s t i , m a x i m á l n í m u

p ř i b l í ž e n í b ě ž n é ř e č i . J e n o m á l o s t a r š í j a m b y j e j i c h v r s t e v n í k a

D ý k a v š a k n e j d o u t o u t o c e s t o u , z a v á d ě j í t a k t o v ý p ř e d ě l z h r u b a

v j e d n é d e s e t i n ě ř á d e k . Z d á s e , že j e to m í r a , k t e r é se d r ž e l i i mez i­

v á l e č n í b á s n í c i H o r a , H o l a n a — s j i s t ý m s n í ž e n í m — i S e i f e r t , z a t í m ­

c o č t y ř s t o p é j a m b y O r t e n o v y j i p ř e k r a č u j í a t é m ě ř s e v r a c e j í n a

l u m í r o v s k o u ú r o v e ň .

N e l z e p o m i n o u t j e š t ě j e d e n p o h l e d n a j a m b i c k o u c é z u r u , a t o

z h l e d i s k a p ř í z v u č n ý c h j e d n o s l a b i č n ý c h s lov na d r u h é s i lné poz ic i .

J e j i c h č e t n o s t v y p o v í d á o p ř í z v u k o v ě z v ý r a z n ě n é m z a k o n č e n í p r v n í ­

ho p ů l v e r š e a o j e h o r y t m i c k é p a r a l e l n o s t i s k l a u z u l í ce lého ( m u ž ­

s k é h o ) v e r š e . P ř í t o m n o s t m o n o s y l a b a n a s i lné p o z i c i v č á s t i p ř í p a d ů

1 z v ý r a z ň u j e n á s l e d u j í c í mez i s lovn í p ř e d ě l a s n í m i v n i t ř n í f r á z o v á ­

n í ř á d k y . P l a t í t o o v š e m h l a v n ě p r o p ř í p a d y , k d e p o s i lné p o z i c i

n á s l e d u j e s y n t a k t i c k ý p ř e d ě l (večerní máj, byl lásky čas). N a p r o t i

t o m u v e r š e t y p u I řeka šum svůj utajila, k d e se k p ř í z v u č n é m u m o n o s y l a b u p ř i m y k á j e d n o s l a b i č n é enk l i t ikon, j s o u p r o v z e s t u p n é

f r á z o v á n í j e n ve lmi n e n á p a d n ý m p ř í s p ě v k e m , n e b o ť r y t m i c k ý r o z d í l

o p r o t i s t a n d a r d n í m u *í řeka šumy utajila j e s k o r o neznate lný . P o h l e d n a s h o r a u v e d e n o u t a b u l k u n á s p ř i t o m i n f o r m u j e , ž e u Vrch­

l ického t a t o s e s t u p n á s e s t a v a z a u j í m á d v ě t ře t iny v š e c h p ř í p a d ů ,

v n ichž n a d r u h ý i k t u s p ř i p a d l o p ř í z v u č n é j e d n o s l a b i č n é s lovo. J e

z a j í m a v é , ž e v ě t y ř s t o p é m m u ž s k é m j a m b u M á c h o v ě n a j d e m e tyto

j a m b i c k y n e a k t i v n í k o n f i g u r a c e v nece lé č tvr t ině r e l e v a n t n í c h p ř í ­

p a d ů ! J e d e n á c t d a l š í c h s o u b o r ů m u ž s k ý c h č t y ř s t o p ý c h j a m b ů zau j í ­

má v ě t š i n o u p o s t a v e n í v t o m t o r o z m e z í , n i k d y se o v š e m p ř í l i š n e p ř i -

( 1 0 6 )

b l i ž u j e k e z c e l a s p e c i á l n í poz ic i M á c h o v ě . J e m o ž n é , ž e p r á v ě z d e

m á m e j e d e n z n e j n á z o r n ě j š í c h , b y ť p o n ě k u d f i l i g r á n s k ý c h a m a r g i ­

n á l n í c h u k a z a t e l ů j a m b i c k é i n t e n c e . J e o v š e m z á v i s l ý n a j i n ý c h sty­

l i s t i ckých p a r a m e t r e c h , j m e n o v i t ě na p r e f e r e n c i k r á t k ý c h vět a tedy

svo lnos t i k l á s t s y n t a k t i c k é p ř e d ě l y d o v n i t ř v e r š e : o d t u d r e l a t i v n ě

n í z k á č e t n o s t ( 4 5 % ) ř á d e k s m o n o s y l a b e m n e v y u ž i t ý m p r o v z e s t u p -

n o s t u S l á d k a a D ý k a , a s n a d t a k é v H o l a n o v é t e x t u s d l o u h ý m i , a le

s y n t a k t i c k y b o h a t ě č l e n ě n ý m i s o u v ě t í m i ( 4 8 % ) . V r c h l i c k é h o text

n a o p a k v če tnos t i u t a j e n ý c h c é z u r t y p u i řeka šum svůj... p ř í z n a č n ě

p ř e k o n á v a j í M a c h a r ( 7 1 %) a opět k p o t l a č e n í v z e s t u p n o s t i z a m ě ř e n ý

G e l l n e r (83 % ) . O s t a t n í n á m i s l e d o v a n é a u t o r y u ž n e b u d e m e z v l á š ť

u v á d ě t , p o h y b u j í s e v ú z k é m r o z m e z í o d 5 3 ( O r t e n ) d o 6 8 ( N e r u d a )

p r o c e n t v e r š ů s m o n o s y l a b e m n a d r u h é s d n é poz ic i bez n á s l e d u j í c í ­

h o t a k t o v é h o p ř e d ě l u .

S v ě d o m í m této d i f e r e n c i a c e se t e ď p ř e c e j e n m u s í m e zmínit o f rek­

venc i v šech p ř í z v u č n ý c h j e d n o s l a b i č n ý c h s lov p ř e d c é z u r o u v e vývo­

j i č e s k é h o b á s n i c t v í . T a k é u tohoto u k a z a t e l e se v r a n é m o b r o z e n í

r ý s u j e s k u p i n k a z m í n ě n ý c h u ž b ú r g e r o v s k ý c h b a l a d ( t e n t o k r á t b e z

Poutnice), k d e ta to če tnost s e p o h y b u j e mez i 15 a ž 2 0 % . C e l á o s t a t ­

ní t v o r b a 19. a 2 0 . stolet í má m o n o s y l a b a na d r u h é m iktu v 5 až 15 %

v š e c h ř á d e k č t y ř s t o p é h o j a m b u . V s y l a b i z u j í c í m o b d o b í j e t o k o l e m

10 %, opět s v ý j i m k o u M á c h y , k t e r ý se svými 14 % (v m u ž s k ý c h ver­

š ích) p ř e d s t a v u j e n á p a d n o u vý j imku. J e h o nečetné ž e n s k é j a m b y p ř i ­

t o m n e o d l i š e n ě z a p a d a j í d o d o b o v é h o p r ů m ě r u (10 % ) , což n á z o r n ě

p ř e d v á d í , k a m M á c h a s o u s t ř e d i l svů j r y t m i c k ý e x p e r i m e n t : by ly t o

m u ž s k é j a m b y , k d e v z e s t u p n ý s p á d se m o h l o p í r a t i o p ř í z v u k o v o u

k l a u z u l i ce lého v e r š e . K e x p e r i m e n t u v š a k z ř e j m ě p a t ř i l o i o s t r é odli­

šen í j a m b u a t r o c h e j e — M á c h o v y o s m i s l a b i č n é t r o c h e j e m a j í na

d r u h é , s i lné poz ic i p ř í z v u č n á m o n o s y l a b a j e n v 7 % ř á d e k , a ten

z d á n l i v ě neve lký rozd í l k l a d e p r o t i s o b ě m u ž s k ý j a m b a ž e n s k ý t r o -

chej j a k o d o c e l a o d l i š n é r y t m i c k é světy. O b d o b n ý p r o t i k l a d v e z n a č ­

n ě o m e z e n é m r o z s a h u m ů ž e m e z a z n a m e n a t i v e v z t a h u mez i j a m b e m

a t r o c h e j e m u E r b e n a , j e š t ě s l a b ě j i p a k u J a n a z H v ě z d y .

V m á j o v s k é m a l u m í r o v s k é m o b d o b í o p o z i c e j a m b / t r o c h e j , m u ž ­

ské/ženské v e r š e u ž ne fungu j í , n a p ř . H e y d u k o v y m u ž s k é j a m b y s e o d

ž e n s k ý c h t r o c h e j ů c o d o f r e k v e n c e j e d n o s l a b i č n ý c h p ř í z v u č n ý c h

s lov n a d r u h é p o z i c i v p o d s t a t ě nel iš í , H á l k o v y ž e n s k é j a m b y j i m a j í

(107)

vyšš í než j e h o v e r š e m u ž s k é , totéž n a n ižš í ú h r n n é ú r o v n i p l a t í

o K r á s n o h o r s k é a na v y š š í o V r c h l i c k é m . U n e j v ý z n a m n ě j š í c h a u t o ­

rů - u N e r u d y , S l á d k a a V r c h l i c k é h o - n i c m é n ě r o z l i š e n í mezi j a m -

b e m j a k o v e r š e m s e s i lně jš í c é z u r o u a t r o c h e j e m s l a b ě j i c é z u r o v a n ý m

z ů s t á v á z a c h o v á n o . P ř i s r o v n á n í s t r o c h e j e m n e s m í m e z a p o m í n a t , ž e

v n ě k t e r ý c h t r o c h e j s k ý c h t e x t e c h z v l á š ť in tenz ivně v y s t u p u j e do

p o p ř e d í s y m e t r i c k é f r á z o v á n í ř á d k y p o d l e s c h é m a t u 4 + 4 (3) ( b u d e ­

me se mu v ě n o v a t v s o u v i s l o s t i s p ř í z v u k o v o u k o n t u r o u ě t y ř s t o p é h o

t r o c h e j e ) , k t e r é v š e c h n y o s t a t n í z p ů s o b y č leněn í v e r š e o d s o u v á d o

p o z a d í . V l u m í r o v s k é m o b d o b í č e t n o s t p ř í z v u k ů j e d n o s l a b i č n ý c h

s lov na d r u h é si lné pozic i v j a m b u z n o v u s t o u p á k r o z m e z í 10 až 15 %,

z m o d e r n í c h b á s n í k ů s e t r v á v a j í na této ú r o v n i M a c h a r a O r t e n

v ž e n s k ý c h v e r š í c h a H o l a n a H o r a ve v e r š í c h m u ž s k ý c h . V š i c h n i

o s t a t n í s l e d o v a n í a u t o ř i z ř e j m ě o k u p e n í p ř í z v u č n ý c h m o n o s y l a b n a

m í s t ě p ř e d p o t e n c i á l n í j a m b i c k o u c é z u r o u n i j a k z v l á š ť n e d b a j í ; za j í­

m a v ý j e p o m ě r n ě ve lký r o z d í l mez i ž e n s k ý m i (viz v ý š e ) a m u ž s k ý m i

(6 %) v e r š i u M a c h a r a a p o d o b n ý r o z d í l u H o l a n a a H o r y , j e n ž e z d e

m a j í v íce m o n o s y l a b v e r š e m u ž s k é — s n a d s r e m i n i s c e n c í na p o d o b n ý

v z t a h u M á c h y . O r e l a t i v n ě n í z k é č e t n o s t i z k o u m a n é c é z u r o v é konf i­

g u r a c e u b á s n í k ů z a m ě ř e n ý c h k m l u v n o s t i ( T o m a n , S e i f e r t a ze jmé­

n a G e l l n e r ) p o ú d a j í c h p ř e d c h o z í c h o d s t a v c ů u ž nen í t ř e b a z v l á š ť

h o v o ř i t .

4 . 5 B í l á m í s t a v o b r a z u

H l a v n í o m e z e n í z d e p r e z e n t o v a n é h o r o z b o r u j a m b i c k ý c h c é z u r z á l e ­

ž í v t o m , ž e u ž n e p ř e d k l á d á m e d a l š í m a t e r i á l , j e n ž b y d o s a v a d n í

o b r a z r o z š í ř i l n a j i n é r o z m ě r y , než j e č t y ř s t o p ý j a m b . M e z i n imi a le­

x a n d r i n m á m e t r i c k y f i x o v a n o u c é z u r u p o t ř e t í m i k t u ; s t a b i l n í rea l i ­

z a c e m e z i s l o v n í m p ř e d ě l e m po š e s t é s l a b i c e z n í činí d o c e l a j i n o u

zá lež i tos t , než j e i n d i v i d u á l n ě u s k u t e č ň o v a n á c é z u r a ě t y ř s t o p é h o

j a m b u , a b u d e v ý h o d n é z a b ý v a t se j í z v l á š ť v o d s t a v c í c h s p e c i á l n ě

v ě n o v a n ý c h a l e x a n d r i n u ( 6 . 4 ) .

C é z u r y p ě t i s t o p é h o j a m b u j s o u v n a š e m m a t e r i á l u d o k u m e n t o v á ­

ny, a le z v l á š t n í p o j e d n á n í b y u ž t a k d l o u h o u k a p i t o l u p r o t á h l o a ž

k n e ú n o s n o s t i . Z á k l a d n í t e n d e n c e s e o d těch, c o by ly p o p s á n y p ř i

j a m b u č t y ř s t o p é m , v ý r a z n ě nel iš í , j m e n o v i t ě č e t n o s t p ř e d ě l ů p o

č t v r t é s l a b i c e je u a u t o r ů , o n ichž m á m e ú d a j e o o b o u r o z m ě r e c h ,

(108)

vel ice p o d o b n á . ( V p ě t i s t o p é m v e r š i , k t e r ý j a k o r o z s á h l e j š í s e v íce

d o ž a d u j e d v o j č l e n n é v ý s t a v b y , j e t a t o p o t ř e b a z p r a v i d l a u s p o k o j e n a

s p í š e ž e n s k o u c é z u r o u po s l a b i c e p á t é . ) V h i s t o r i c k é m vývoj i i z d e

p o z o r u j e m e c h a r a k t e r i s t i c k ý n á r ů s t v y z n a č e n ý c h c é z u r v m á j o v s k é

a l u m í r o v s k é poez i i , a to j a k o p r o t i p ř e d c h o z í m u s y l a b i z u j í c í m u

o b r o z e n s l s é m u v e r š i , t a k o p r o t i b á s n í k ů m 2 0 . stolet í . ( M a c h a r ů v

p ě t i s t o p ý j a m b s e p ř i t o m d r ž í l u m í r o v s k ý c h p a r a m e t r ů , t j . v íce než

30 % ř á d e k s p ř e d ě l e m po č t v r t é s l a b i c e , p o k u d j d e o a k c e n t o v a n á

m o n o s y l a b a n a d r u h é m i k t u , l u m í r o v s k é p a r a m e t r y p ř e v y š u j e -

18 % ř á d e k o p r o t i 10 % u V r c h l i c k é h o . )

D a l š í m t é m a t e m , k t e r é u ž t u n e p r o b í r á m e , j e v p ě t i s t o p é m j a m b u

p o t e n c i á l n í „ d r u h á " j a m b i c k á c é z u r a p o t ře t í s i lné p o z i c i ( š e s t é s l a ­

b ice v e r š e ) . Č e t n o s t i p ř í s l u š n ý c h u k a z a t e l ů se z p r a v i d l a u n í j e n

m á l o l iší o d č e t n o s t í u k a z a t e l ů p r o č t y ř s t o p ý j a m b . V y p l ý v á z toho,

že f r á z o v á n í na p ů l v e r š e se v p ě t i s t o p é m j a m b u v k o n k r é t n í c h tex­

tech o p í r á o p o h y b l i v ý v n i t r o v e r š o v ý p ř e d ě l , n ě k t e r é ř á d k y se č lení

p o d l e v z o r c e ( a ) 4 + 6 ( 7 ) , j i n é ( b ) 6 + 4 ( 5 ) , j i n é k o n e č n ě (c) r e a l i z u ­

j í o b o j í č lenění :

a ) a ú s m ě v e m se u s m á t a u g u r s k ý m . . .

b) a těžko v s l o k u v p ř í s t , č ím v d u š i p l á v á m .

c ) č t u , p o c h v á l í m i r á d se z d u š e s m á v á m

( v š e v j e d n o m s o n e t u M a c h a r o v ě ) .

N e s m í m e o v š e m z a p o m e n o u t n a to, ž e v ž d y j e t u j e š t ě č t v r t ý p ř í ­

p a d , totiž m a s a ř á d e k s m e z i s l o v n í m i p ř e d ě l y v ý l u č n ě p o s l a b ý c h

( l ichých) p o z i c í c h :

d ) k d y ž v í tr v e n k u d e r e s n ě ž n é p e ř í (týž s o n e t )

R o z l o ž e n í u v e d e n ý c h t y p ů v šes t i r e p r e z e n t a t i v n í c h s o u b o r e c h

p ě t i s t o p é h o j a m b u u v á d í m e v t a b u l c e n a n á s l e d u j í c í s t r a n ě .

U těchto d i s t r i b u c í p ř e k v a p u j e h l a v n ě t o , j a k n e v e l k é j s o u rozd í­

ly mez i j e d n o t l i v ý m i texty. P o l o v i n a ř á d e k b e z c é z u r y č i o n ě c o v íce

j e z ř e j m ě v č e s k é m p ě t i s t o p é m j a m b u s t a n d a r d n í , více s e o d toho

s m ě r e m k r y t m i c k é p l y n u l o s t i o d c h y l u j e j e n S e i f e r t . P r a v i d l e m j e

p ř e v a h a c é z u r y p o d r u h é s i lné p o z i c i n a d c é z u r o u p o třet í , s t u p ň o ­

v a n á n a d o b v y k l o u m í r u j e n u s y l a b i z u j í c í h o J a b l o n s k é h o a o s l a b e ­

n á u z á s t u p c e N e r u d o v y g e n e r a c e P f l e g e r a , což lze p o k l á d a t z a

t y p i c k ý p o s t o j m á j o v s k é n ive l i zace ik tů . Z a p o z o r n o s t s to j í i z n a č n á

p o d o b n o s t s t a t i s t i k y z v e r š e V r c h l i c k é h o a M a c h a r o v a .

( 1 0 9 )

Puchmajer Jablonský Pfleger Vrchlický Machar Seifert

Ž Ž M Ž Ž M Ž M Z M

1.

4 + 6(7) 33,2 34,0 41,7 23,2 27,8 29,6 27,4 26,8 24,7 23,2

2.

6+4(5) 13,2 10,8 4,9 19,2 17,4 14,2 16,4 15,8 15,5 13,8

3.

4+2+4(5) 2,6 2,4 2,1 3,0 5,0 2,6 5,8 5,6 3,0 2,4

bez

cézury 50.9 52,8 51,3 54,6 49,8 53,6 50.3 51,8 56,7 60.6

J a k j s m e t o n a z v a l i v ý š e , c é z u r a s e j e v í j a k o u d á l o s t , p r o b l é m o v é

m í s t o , a tedy i p ř í l e ž i t o s t k d i f e r e n c i a c i r y t m i c k é h o s p á d u . N e p l a t í to

tol ik o j e j í n e j č a s t ě j š í p o d o b ě , j e ž n e v y ž a d u j e víc než už i t í t a k t u

s enk l i t iky m í s t o t a k t u i d e n t i c k é h o s j e d i n ý m s l o v e m ; d á v á v š a k

z á r o v e ň p ř í l e ž i t o s t r a f i n o v a n ě j š í m a b ě ž n é m u n o r m á l u se v y m y k a j í ­

cím k o n f i g u r a c í m s p r o k l i t i k y a t e d y i vě tnými p ř e d ě l y u v n i t ř v e r š e ,

n e b o s r y t m i c k y n e s t a n d a r d n í m o b s a z e n í m s l a b ý c h p o z i c v e r š e př í-

z v u ě n o u s l a b i k o u . Z d e j s m e m o h l i n a p o d í l c é z u r y n a b u d o v á n í j a m -

b i c k é h o r y t m u p o u z e u p o z o r n i t — s d o p o r u č e n í m , a b y j e j í m o r f o l o g i e

b y l a z a č l e n ě n a d o r o z b o r u i n d i v i d u á l n í c h v e r š o v ý c h r ů z n o t v a r ů , d o

j e j i c h s ty l i s t ické č i v ý v o j o v é c h a r a k t e r i s t i k y . J e d n í m z e z á v ě r ů j e

t a k é t o , ž e n e j v ý r a z n ě j š í , b y ť n e j m é n ě č a s t é k o n f i g u r a c e v c é z u ř e

j s o u typ ič tě j š í p r o j a m b i c k é v e r š e než p r o t r o c h e j , a l e s p o ň v č e t n ý c h

p ř í p a d e c h .

(111)

K a p i t o l a 5 . Ž e n s k é a m u ž s k é

S v ý z k u m e m o p o z i c e ž e n s k ý c h a m u ž s k ý c h v e r š ů z t e c h n i c k é h o hle­

d i s k a n e p ř e c h á z í m e o p r o t i d v o j i c i t r o c h e j — j a m b n a n i ž š í s t u p e ň

o b e c n o s t i , n e b o ť j d e o d v ě n a v z á j e m n e z á v i s l é k a t e g o r i e p o p i s u :

t r o c h e j e i j a m b y m o h o u o b a b ý t ž e n s k é i m u ž s k é , o b a tyto t y p y

z a k o n č e n í m o h o u s e s t e j n ě u p l a t n i t v e v e r š í c h t r o c h e j s k ý c h i j a m -

b i c k ý c h .

Ve v z t a ž e n í k t r a d i č n í o s m i s l a b i č n o s t i v e r š e p ř e d D o b r o v s k ý m to

s ice v y p a d á t a k , že u č t y ř s t o p ý c h r o z m ě r ů e x i s t u j e d o s t s i lná a f in i ta

m e z i m u ž s k ý m z a k o n č e n í m a j a m b i č n o s t í , ž e n s k ý m z a k o n č e n í m

a t r o c h e j e m ( J a k o b s o n , 1 9 9 5 [ 1 9 3 8 ] : 4 3 8 ) , a le u r o z m ě r ů b e z této

t r a d i c e nic t a k o v é h o n e p o z o r u j e m e , a n e p ř í z n a k o v ý v ý b ě r v e r š o v é ­

h o z a k o n č e n í s e ř í d í s p í š e p ř e j í m a n ý m e v r o p s k ý m v z o r e m n e b o

p ř e d l o h o u p ř e k l a d u ( p u c h m a j e r o v s k ý ž e n s k ý p ě t i s t o p ý j a m b , m u ž ­

s k ý t r o c h e j J u n g m a n n o v a p ř e k l a d u Ztraceného ráje, s t ř í d á n í o b o u

z a k o n č e n í v K o l l á r o v ý c h s o n e t e c h n e b o a l e x a n d r i n e c h J u n g m a n n o ­

v a p ř e k l a d u z P o p a a t d . ) .

N i c m é n ě z h l e d i s k a k u l t u r n ě m o t i v o v a n é h o s y s t é m u m e t e r a p ř e d ­

p o k l á d a n é h o j e h o p r ů m ě t u d o p o v ě d o m í ú č a s t n í k ů l i t e r á r n í k o m u n i -

( 1 1 3 )

k a c e v z á j e m n á n e z á v i s l o s t u v e d e n ý c h d v o u o p o z i c n e n í t a k n a p r o s t á

a n a š e výchoz í t vrzen í se z a n e d l o u h o d o č k á j i s t ý c h k o r e k t u r .

5 . 1 M e t r i k a v e r š o v ý c h k l a u z u l í

Na konc i ř á d k y d o c h á z í k in terakc i d v o u e lementárn ích p r i n c i p ů syla-

b o t ó n i c k é vers i f ikace, sy lab ického a tónického (viz 1. k a p i t o l a ) . S y l a -

b i c k é f r á z o v á n í , k t e r é p o ž a d u j e , a b y po k a ž d é n-té s lab ice textu - ve

s h o d ě s k o n s t a n t a m i Kl a K2 z odd í lu 1.3 — n á s l e d o v a l mezis lovní p ř e ­

děl, nutně z a u j í m á v z t a h k rozvržen í si lných a s l a b ý c h poz ic, j e ž je

ř ídíc í s t r u k t u r o u p ř í z v u k o v é o r g a n i z a c e . J a k j e z ř e j m é , onen r o z h o d u ­

j íc í k o n s t a n t n í mezis lovní p ř e d ě l , určuj íc í , kol ik s lab ik „ m á " verš , př i­

p a d á v d a n é m m e t r u b u ď z a s i lnou, n e b o z a s l a b o u pozic i m e t r a . M e t r a

v y z n a č e n á p r v n í z těchto konste lac í pozic a p ř e d ě l ů j s o u m u ž s k á ,

d r u h á k o n s t e l a c e vede k označen í p ř í s l u š n ý c h ú t v a r ů j a k o ženských.

( „ S e x i s t i c k á " terminologie m á nevinný p ů v o d v e f r a n c o u z s k é poet ice:

ž e n s k á z a k o n č e n í j s o u v t a m n í m verš i m o ž n á j e n s použ i t ím tzv. němé­

ho e na konc i s lova, a ta to uměle v o k a l i z o v a n á p o l o s a m o h l á s k a je z á r o ­

veň g r a m a t i c k ý m p ř í z n a k e m ženského r o d u s u b s t a n t i v a adjekt iv. )

V d a k t y l s k é m , p ř í p a d n ě d a k t y l o t r o c h e j s k é m verš i s d v ě m a za s e b o u

nás ledu j íc ími s l a b ý m i poz icemi j e možný j e š t ě da l š í typ z a k o n č e n í

verše ; b u d e m e mu v r á m c i této kap i to ly věnovat s a m o s t a t n o u p a s á ž .

N o t a b e n e , ř e č e n ý d o s a v a d n í p o p i s s e t ý k á v ý l u č n ě m e t r i c k ý c h

ú t v a r ů a j e j i c h s l o ž e k ( p o z i c j e d n o z n a č n ě o b s a d i t e l n ý c h j e d i n o u s la­

b i k o u , s l a b ý c h a s i lných p o z i c s j i s t ý m , b y ť n e j e d n o z n a č n ý m v z t a ­

h e m k s l a b i k á m p ř í z v u č n ý m a n e p ř í z v u č n ý m ) , n ikol i j e j i c h j a z y k o v é

r e a l i z a c e . Ř e č o ž e n s k é m v e r š i n e ř í k á nic o d v o j s l a b i č n é j e h o k l a u ­

zul i n e b o d o k o n c e o j e h o z a k o n č e n í s e k v e n c í p ř í z v u č n á — n e p ř í z v u č -

n á s l a b i k a , p ř i m u ž s k é m v e r š i n e m á m e n a mys l i z a k o n č e n í ř á d k y

p ř í z v u č n o u s l a b i k o u : t o vše j e z á l e ž i t o s t í p o p i s u ř e č o v é r e a l i z a c e

m e t r i c k ý c h ú t v a r ů a p ř i j d e na ř a d u až v d a l š í m s t a d i u .

V o b l a s t i m e t r i c k ý c h ú t v a r ů s e t r v á m e i p ř i d a l š í m k r o k u , tot iž p ř i

exp l i c i tn ím vys loven í t o h o , co impl ic i te j e i t a k z ř e j m é : v z h l e d e m

k r o z v r ž e n í s i lných a s l a b ý c h p o z i c ( t r o c h e j s k á ř a d a z a č í n á s i lnou

poz ic í , j a m b i c k á s l a b o u ) s u d o s l a b i č n é t r o c h e j e j s o u ž e n s k é , l i chos la-

b i ě n é m u ž s k é , a v j a m b u je to n a o p a k .

Z p r ů n i k ů d v o u , j a k j s m e řek l i , n e z á v i s l ý c h p a r a m e t r ů p ř í z v u č -

ného v e r š e , s l a b i č n é h o r o z s a h u a j a m b i c k é h o / t r o c h e j s k é h o u s p o ř á -

(114)

d á n í s i lných a s l a b ý c h p o z i c , t a k d o s t á v á m e ř a d u j e d n o z n a č n ě u r č e ­

n ý c h m e t r i c k ý c h v z o r c ů , n a p ř í k l a d — s e d m i s l a b i č n ý t r o c h e j , sedmi-

s l a b i č n ý j a m b , o s m i s l a b i č n ý t r o c h e j , o s m i s l a b i č n ý j a m b , dev í t i s la-

b i č n ý t r o c h e j a t d .

N e u s p o k o j e n í z t a k o v é h o z á v ě r u sdí l í a u t o r s e č t e n á ř e m . U ž nyní

j e t e d y č*as n a k o r e k t u r u , p ř i s l í b e n o u n a k o n c i ú v o d u této kap i to ly .

N a š e s p o l e č n á n á m i t k a zá lež í v t o m , ž e b e z o h l e d u n a log iku p o p i s u

v p o v ě d o m í ú č a s t n í k ů v e r š o v a n é k o m u n i k a c e n e f u n g u j e n a b í z e n á

ř a d a d v o u d o b ý c h meter , l i š íc ích s e p o č t e m p o z i c a t r o c h e j s k ý m / j a m -

b i c k ý m i n c i p i t e m , n ý b r ž ř a d a dvo j ic ú t v a r ů s ice t a k t o c h a r a k t e r i z o ­

v a n ý c h , a le p o s p o j o v a n ý c h — v e d l e inc ip i tů — i d e n t i c k ý m p o č t e m sil­

n ý c h p o z i c v o b o u č l e n e c h d a n é h o p á r u . P r o t o n a p ř . s e d m i s l a b i č n ý

a o s m i s l a b i č n ý t r o c h e j p a t ř í k s o b ě , n e b o ť v o b o u těchto t r o c h e j -

s k ý c h v z o r c í c h j s o u č tyř i s i lné p o z i c e : o s m i s l a b i č n ý j a m b n a c h á z í

v š a k ne jb l i ž š ího p a r t n e r a — ze s t e j n é h o d ů v o d u — v j a m b u dev í t i s la-

b i č n é m ; a a n a l o g i c k y to p l a t í o r o z m ě r e c h d a l š í c h . D e v í t i s l a b i č n ý

t r o c h e j se j a k od o s m i s l a b i č n é h o , t a k od d e s e t i s l a b i č n é h o l iš í o j e d i ­

n o u poz ic i , a le p r o t o ž e t o u t o p o z i c í n a v í c j e p o z i c e s i lná , leží m e z i

osmi- a d e v í t i s l a b i č n ý m t r o c h e j e m d a l e k o v ý r a z n ě j š í p ř e d ě l než m e z i

ú t v a r e m devít i- a d e s e t i s l a b i č n ý m . N e j b l i ž š í m p a r t n e r e m d e s e t i s l a ­

b i č n é h o j a m b u j e j e d e n á c t i s l a b i č n ý j a m b , z a t í m c o t r o c h e j o j e d e ­

n á c t i s l a b i k á c h s e p ř i m y k á j a k o k a n a l o g i c k é m u š e s t i i k t o v é m u m e t r u

k t r o c h e j i d v a n á c t i s l a b i č n é m u .

Z e n e j d e o h ř í č k y m i l o v n í k a s c h é m a t , t o u k a z u j e m e t r i c k á p r a x e

d v o u stolet í : v t i s íc ích t e x t ů se s p o j u j í v e r š e ř í z e n é m e t r i c k ý m i vzor­

ci o i d e n t i c k é m p o č t u s i lných p o z i c , a j s o u p r o d u k o v á n y i v n í m á n y

j a k o texty t é h o ž m e t r a , r e a l i z o v a n é h o o v š e m v e d v o u v a r i a n t á c h ,

m u ž s k é a ž e n s k é . K o m b i n a c e v z o r c ů n e p a t ř í c í c h d o téže d v o j i c e j s o u

s a m o z ř e j m ě m o ž n é , a n ě k d y ( n a p ř . v p ř í p a d ě o s m i s l a b i č n é h o a sedmi-

s l a b i č n é h o j a m b u ) d o k o n c e n iko l i v z á c n é . Ale v ž d y u ž j s o u t o k o m ­

b i n a c e d v o u s a m o s t a t n ý c h m e t r i c k ý c h v z o r c ů , p o d ř í z e n ý c h n ě j a k é ­

m u s t r o f i c k é m u u s p o ř á d á n í a p o d . M e t r i c k á h o m o g e n i t a j e p ř i č í t á n a

t e x t ů m s ř á d k a m i o s te jném p o č t u s i lných p o z i c , s v ě d o m í m o v a r i a n t ­

n í m — ž e n s k é m či m u ž s k é m — u k o n č e n í .

P r o a d e k v á t n o s t p o p i s u v z h l e d e m k t o m u t o p o v ě d o m í a v z h l e d e m

k l i t e r á r n í p r a x i i já — z e j m é n a v d r u h é č á s t i p r á c e , j e ž b u d e p o j e d ­

n á n í m o m e t r e c h j a k o o l i t e r á r n ě h i s t o r i c k ý c h a v ý z n a m o v ý c h ú t v a -

( 1 1 5 )

r e c h - s d r u ž u j i r ů z n o s l a b i č n é ř a d y p o d l e s h o r a u v e d e n é h o p á r o v é ­

ho s y s t é m u a m l u v í m t e d y o t ř í s t o p ý c h , č t y ř s t o p ý c h , p ě t i s t o p ý c h ,

š e s t i s t o p ý c h t r o c h e j í c h a j a m b e c h . Využi t í t r a d i č n í h o p o j m u s t o p y j e

t u ě is tě a r b i t r a m i a n e m á b ý t c h á p á n o j a k o s a n k c i o n o v á n í k a t e g o ­

r i e , j e j í ž p ř i j e t í z a n t i c k é h o r e p e r t o á r u m e t r i c k ý c h t e r m í n ů n a t r o p i ­

l o v íce š k o d y než u ž i t k u . Z e j m é n a p r o t o , ž e v e s t a v b ě v e r š e ( p ř e s n ě ­

j i : v e r š e d v o u d o b é h o , t r o c h e j e a j a m b u ; v d a k t y l u j e t o m u d o c e l a

j i n a k , viz v ý š e 2 . 2 ) j í n ic h m a t a t e l n é h o n e o d p o v í d á . S t o p a n e e x i s t u ­

j e b e z p ř í z n a č n é a j e d n o z n a č n é r e a l i z a c e s i lných p o z i c s l a b i k a m i

n e s o u c í m i fono log ický p ř í z n a k p r o m i n e n c e , a p r á v ě t o h o se s i lným

p o z i c í m č e s k é h o p ř í z v u č n é h o v e r š e n a p r o s t o n e d o s t á v á .

5 . 2 D a k t y l s k á k l a u z u l e n a v í c

V d a k t y l s k ý c h verš ích, j a k z n á m o ( o d d . 2 .2 ) , j d o u za s e b o u vždy dvě

s l a b é poz ice , a mezis lovní p ř e d ě l , vyznačuj íc í v e r š o v é f r á z o v á n í , m ů ž e

pochopi te lně n á s l e d o v a t j a k za p r v o u , t a k až za d r u h o u z nich. Metr ic­

k é s c h é m a t a k o v é h o v e r š o v é h o ú t v a r u k o n č í d v ě m a s l a b ý m i pozicemi.

R t y m o j e n a tvo j i ch h l a d o v ě u lpě j í ,

b y ť j s i měl p o r e t e c h j e d o v ý c h k r ů p ě j í .

R á m ě m é t o u ž e b n ě h r d l o tvé oví j í . . .

( N e r u d a , Zpěvy páteční) s w v s w v s w v s w v

P r o t o ž e j e d o s t n e š i k o v n é ř í k a t „ d a k t y l s k é d a k t y l s k é v e r š e " ( a n a ­

log icky k „ ž e n s k ý m " a „ m u ž s k ý m " ) , m u s í m e s i z d e a s i v y p ů j č i t z t r a ­

d ičn í m e t r i k y a n t i c k é o z n a č e n í „ a k a t a l e k t i c k ý v e r š " , c o ž z n a m e n á :

v e r š , j e h o ž p o s l e d n í s t o p a n e b y l a s p o m o c í ( „ k a t a l e k t i c k é h o " ) u s e k ­

nut í k o n c o v é s l a b i k y z k r á c e n a . ( T a k é o ž e n s k é m a m u ž s k é m v e r š i

v d a k t y l u a k d e k o l i j i n d e lze mluv i t j a k o o k a t a l e k t i c k ý c h v a r i a n t á c h

téhož m e t r a . ) P o k u d j d e o k l a u z u l i , m ů ž e m e b e z pot í ž í z ů s t a t

u p o j m e n o v á n í „ d a k t y l s k á " .

Z a k o n č e n í v e r š e v p ř í p a d ě d a k t y l u v y ž a d u j e , a b y c h o m dopln i l i

p r a v i d l a p r o t e n t o r o z m ě r u v e d e n á v o d d í l u 2 . 2 . P ř i p o m í n á m , ž e

n e p ř í z v u č n o s t i s l a b ý c h p o z i c t a m b y l o o d e p ř e n o s p e c i á l n í k o r e s p o n ­

d e n č n í p r a v i d l o , n e b o ť t a t o n e p ř í z v u č n o s t je - v m e z í c h , v j a k ý c h se

s ní s e t k á v á m e i v d a k t y l s k ý c h v e r š í c h — d á n a j a z y k o v ě , p ř i r o z e n o u

p o v a h o u d v o u s l a b i č n é h o i n t e r v a l u m e z i d v ě m a p ř í z v u k y . T o s e

o v š e m m ů ž e t ý k a t p o u z e p o z i c v n i t r o v e r š o v ý c h . N a k o n c i v e r š e z a

(116)

k o n c o v ý m i d v ě m a p o z i c e m i u ž ž á d n á p ř í z v u č n á s l a b i k a nesto j í ,

a p r o t o t a m z m í n ě n é k o r e s p o n d e n č n í p r a v i d l o p o t ř e b u j e m e .

K8: Slabým pozicím za poslední silnou pozicí odpovídají nepří-zvučné slabiky.

T o t o p r a v i d l o m i m o c h o d e m p l a t í a j e p o t ř e b n é i p r o ž e n s k é k l a u ­

z u l e a i v j i n ý c h n e ž d a k t y l s k ý c h m í r á c h , n e b o ť h r a v é z a k o n č e n í

v e r š ů t y p u

n u d o b r á , z a h r a d o : s k r y j d o o s t r u ž í š l é p ě j ,

p l y ň , v o d o v p o t o c í c h , d á l , p t á k u n a s t r o m ě , p ě j ,

( K o p t a )

j s o u nesmírně ř í d k á , a lze je s ú s p ě c h e m p o k l á d a t za n e m e t r i c k á .

P o v š i m n ě m e s i , ž e p r a v i d l o K 8 z n o v u — v e v y m e z e n é m k o n t e x t u

o v š e m - o b n o v u j e v ý c h o z í k o r e s p o n d e n č n í p ř e d p i s * K 5 ( j , t ) ( „ s l a b é

p o z i c i m e t r a o d p o v í d á n e p ř í z v u č n á s l a b i k a " ) , k t e r ý j s m e v z h l e d e m

k n iko l i b ě ž n é m u , a l e p ř e c e j e n n e p o m i n u t e l n é m u a n ikol i n e m e -

t r i c k é m u v ý s k y t u p ř í z v u č n ý c h m o n o s y l a b n a s l a b ý c h p o z i c í c h byl i

v K 6 ( j , t ) n u c e n i o s l a b i t d o d a t k e m : n e b o p ř í z v u č n é j e d n o s l a b i č n é

s l o v o .

V p ř í p a d ě d a k t y l u a j e h o a k a t a l e k t i c k é h o z a k o n č e n í se v š a k

p r á v ě u v e d e n é k o r e s p o n d e n č n í p r a v i d l o n e o b e j d e b e z k o r e k t u r s m ě ­

ř u j í c í c h k j e h o o s l a b e n í . J e s t l i ž e h o ř e j š í c i tá t z h o r e č n a t é N e r u d o v y

Lásky p r a v i d l o K 8 p l n ě p o t v r z u j e i p r o d a k t y l , n a j d e m e u t é h o ž b á s ­

n í k a ř a d u d a k t y l s k ý c h ř á d e k z a k o n č e n ý c h , j a k n á s l e d u j e :

k r á č í m k o l h o c h ů a d ě v č á t e k ,

b i n o k l na oč ích, v r u c e hůl, (Prosté motivy)

S t e j n ě p o s t u p u j e Vrch l ický, v m í ř e j e n o m á l o m e n š í se p ř í z v u k na

p o s l e d n í p o z i c i a k a t a l e k t i c k ý c h d a k t y l ů p r o s a z u j e u B e z r u c e , Sovy,

M a c h a r a . Z d á s e , ž e n a d a k t y l s k é k l a u z u l e t u n e j s p í š z a p ů s o b i l a

b ě ž n á a k c e n t u a c e k l a u z u l í m u ž s k ý c h , v n ichž z a k o n č e n í t ř í s l a b i č -

n ý m a j e d n o s l a b i č n ý m c e l k e m p ř i r o z e n ě fungu j í j a k o i z o m e t r i c k á ;

t a t o e k v i v a l e n c e j e p ř e n e s e n a i d o d a k t y l ů , t a k ž e p r o ř a d u t e x t ů

s h o r a u v e d e n é p r a v i d l o K 8 j e n u t n o p r o d r u h o u s l a b o u p o z i c i a k a -

t a l e k t i c k é k l a u z u l e z m í r n i t v p o u h o u p r e f e r e n c i :

(117)

P 9 ( d ) : př i o b s a z o v á n í k o n c o v é p o z i c e d a k t y l s k ý c h v e r š ů z a k o n č e ­

n ý c h d v ě m a s l a b ý m i p o z i c e m i s e d á v á p ř e d n o s t n e p ř í z v u ě n é s l a b i c e .

N a t o m v š a k není dos t i . E p i z o d i c k á „ m u ž s k á " z a k o n č e n í , p ř í ­

p u s t n á p o d l e P 9 ( d ) , p ř i t a h u j í v r ý m o v é dvo j ic i s k u t e č n á m u ž s k á

z a k o n č e n í , j e ž n á s l e d u j í p o n e z k r á c e n é d a k t y l s k é s t o p ě :

d í ro ln ík : D e š t ě n á m p o t ř e b í ,

B a s lyš ím, p lný j a k š u m n ý c h ech

M á d u š e p ř i t o m j e s t j a k ten k r a j ,

n a d n í s e v z n á š í kýs n e z n á m ý t a j , ( V r c h l i c k ý )

V š e c h n a t a t o z a k o n č e n í ( X x x ; X x / X ; X/x/X; X x x / X ) j s o u v d a n é m

t e x t u p r e z e n t o v á n a j a k o i z o m e t r i c k á . R e p e r t o á r m o ž n ý c h k l a u z u l í

d a k t y l s k é h o v e r š e se r o z r o s t l o v a r i a n t u , k t e r á k m e t r i c k é m u p ů d o ­

r y s u b á s n ě p ř i d á v á n a v í c j e d n u s l a b i k u ( s p o r u š e n í m s y l a b i c k é k o n ­

s t a n t y ) a j e d n u s i lnou p o z i c i ; t ř í s t o p ý v e r š j e n a h r a z e n č t y ř s t o p ý m

( p o d r o b n ě j i viz Č e r v e n k a , 1 9 9 9 ) . K p o s t i ž e n í této vo lnos t i n e j s o u už

n a š e k o r e s p o n d e n č n í a p r e f e r e n č n í p r a v i d l a v ý h o d n á . M u s í j e p ř i

p o p i s u k o n k r é t n í c h t e x t ů n a h r a d i t a d hoc k o n s t a t o v á n í , ž e j e v n ich

o s l a b e n a p l a t n o s t i z o s y l a b i c k é h o k o r e s p o n d e n č n í h o p r a v i d l a K l

a z a a k a t a l e k t i c k o u k l a u z u l i s e p ř i p o j u j e d a l š í s i lná p o z i c e , z á v a z n ě

r e a l i z o v a n á p ř í z v u č n o u s l a b i k o u .

5 . 3 K o n c o v é s l o v o a t a k t

J a k z n á m o , v r u s k é m verš i j e bezvý j imečně p l a t n ý m k o r e s p o n d e n č n í m

p r a v i d l e m u r č e n o , že p o s l e d n í si lné pozici o d p o v í d á p ř í z v u č n á s l a b i k a .

Ř á d k a p o r u š u j í c í tento p ř e d p i s s e a u t o m a t i c k y b e r e j a k o o s t o p u k r a t ­

ší, t a k ž e n a p ř . č tyřs topý m u ž s k ý j a m b s e z a k o n č e n í m

. . . X x x

S 3 S 4

j e p r o R u s a v l a s t n ě t ř í s t o p ý j a m b s d a k t y l s k o u k l a u z u l í .

V č e s k é m verš i n a o p a k ž á d n é spec iá ln í k o r e s p o n d e n č n í p r a v i d l o

p r o p o s l e d n í ik tus neex is tu je , lze mluvit p o u z e o pre ferenc i př í zvuč-

ných s l a b i k ste jně j a k o u os tatn ích si lných poz ic . ( B r z y o v š e m uv id íme,

že tendence k p ř i z v u k o v á n í p ů s o b í za velmi od l i šných p o d m í n e k , než

je t o m u u s i lných poz ic vn i t roveršových. ) N a p ř . K o l l á r všechny muž-

(118)

ské ř á d k y svých sonetů z a k o n č u j e t ř í s l a b i č n ý m ( p ř í p a d n ě j i n a k licho-

s lab ičným) t a k t e m , na koncové silné pozici tu p r a k t i c k y není n ikdy pří-

zvuk, a p ř e c e n ikdy n ikoho n e n a p a d l o p o k l á d a t tyto m u ž s k é v e r š e za

č tyřs topé t roche je s d a k t y l s k o u k lauzul í , a tedy z a m e t r ů m Slávy dcery

označi t k o m b i n a c i p ě t i s t o p é h o ženského a č t y ř s t o p é h o n a d m ě r n é h o

t roche je .^Přes t r v a l o u n e p ř í t o m n o s t a k c e n t u na k o n c o v é silné pozic i

z ů s t á v a j í p r o n á s dev í t is labiěné ř á d k y celého cyk lu d o b ř e pět i s topé.

V p ř í p a d ě ž e n s k ý c h v e r š ů táž n e z á v a z n o s t a k c e n t u a c e p o s l e d n í

si lné poz ice odl išu je n á š verš t a k é od v e r š e p o l s k é h o , k terý - t e n t o k r á t

čistě z j a z y k o v ý c h d ů v o d ů a tedy s n a d bez p o t ř e b y spec iá ln ího k o r e ­

s p o n d e n č n í h o p r a v i d l a — z á v a z n ě a k c e n t u j e p ř e d p o s l e d n í s l a b i k u verše

v e v šech p ř í p a d e c h k r o m ě těch, k d y n a k o n c o v o u s l a b i k u v e r š e př i­

p a d n e j e d n o s l a b i č n é p ř í z v u č n é s lovo ( jednos lab ičný t a k t ) . P a r o x y t o -

ničnost p o l s k é h o p ř í z v u k u z n a m e n á , že co do p ř í z v u k o v é rea l i zace žen­

ského z a k o n č e n í se v p o l s k é m verš i dvou-, tří- a č t y ř s l a b i č n é takty

p r a k t i c k y neliší, p ř i č e m ž z a k o n č e n í m u ž s k é m á silně p ř í z n a k o v o u

p o v a h u a m ů ž e se opř í t j e n o neve lkou část r y t m i c k é h o s lovníku. V čes­

k é m verš i ženské z a k o n č e n í n e m á k d ispozic i takty t ř í s lab ičné, ty na­

o p a k p o d s t a t n ě r o z š i ř u j í množ inu j a z y k o v ý c h j e d n o t e k , j e ž j s o u vhod­

né p r o z a k o n č e n í m u ž s k á . V m u ž s k ý c h i ž e n s k ý c h verš ích n e v k l á d á

pos ledn í ik tus na vo lbu t a k t u pří l iš restr ikt ivn í omezení.

J s o u t u o v š e m o m e z e n í d a n á f r á z o v á n í m , j a k j e p o p i s o v a l L e v ý

( n a p ř . 1 9 7 1 [ 1 9 6 5 ] : 2 8 4 ) ; j e z ř e j m é , ž e p ř i v o l b ě n o v é h o s lova b l í z k o

k o n c e v e r š e j e v y l o u č e n a větš í č á s t s l o v n í k u než v j e h o n i t r u , n a p ř í ­

k l a d n a d r u h é s l a b i c e o d k o n c e ( v y m e z e n é h o k o n s t a n t o u s y l a b i s m u )

n e m ů ž e z a č í n a t t ř í s l a b i č n é n e b o de lš í s lovo. T o j e v l a s t n í o b s a h

k o r e s p o n d e n č n í c h p r a v i d e l K l a K 2 . P o k u d j d e o p ř í z v u k o v o u o r g a ­

n i z a c i , t l a k p r a v i d e l j e t u zes í len p ř e d e v š í m r a d i k a l i z a c í n e g a t i v n í h o

v z t a h u s l a b ý c h p o z i c k p ř í z v u k ů m v p r a v i d l e K8 (viz 5 .2 ) .

S o u h r a v š e c h u v e d e n ý c h p r a v i d e l p ř e s n e z b y t n o u s lož i tost výk la­

du v e d e k j e d n o d u c h é m u z á v ě r u : ž e n s k é ř á d k y v č e s k é m verš i k o n č í

v ý h r a d n ě s u d o s l a b i č n ý m i takty, m u ž s k é ř á d k y t a k t y l i chos lab ičnými .

O d c h y l k a o d této z á s a d y j e n e v ý v r a t n ě s p o j e n a s p o r u š e n í m m e t r a , a ť

už je p o s t o j k n í s v r c h o v a n ě l i b e r á l n í j a k o v sy lab izu j íc í p r v n í pů l i

19. stolet í (Sám jsi svědčil, jak zaclání I slovo lásce pěvce můj! I již budoucně o vyznání I mých citů nenastupuj. Č e l a k o v s k ý ) , a ť vel ice s t r ik tn í j a k o v e všech o s t a t n í c h d o b á c h č e s k é h o s y l a b o t ó n i s m u .

(119)

P ř i t o m t o v y m e z e n í n e n í n e s n a d n é s i z j ist i t , p r o k t e r ý t y p z a k o n ­

čení, ž e n s k ý č i m u ž s k ý , má v e r š — p ř i p o m i n u t í j a k ý c h k o l i d a l š í c h

r y t m i c k ý c h t e n d e n c í a k r i t é r i í — v č e s k é řeč i v íce p ř e d p o k l a d ů .

5 . 4 J a z y k o v é p ř e d p o k l a d y ž e n s k ý c h

a m u ž s k ý c h z a k o n č e n í

P ř i o d p o v ě d i na tuto o t á z k u b y c h o m mohl i použ í t z j ištění o četnostech

j e d n o - , dvou-, t ř í s l a b i č n ý c h a t d . t a k t ů v češt ině ( n e j d e o v š e m o ú d a j

týka j íc í se s y s t é m u j a z y k a , n ý b r ž o c h a r a k t e r i s t i k u k o l í s a v ý c h četnos­

t í t ř íd p ř í z v u k o v ý c h ce lků v řeč i ) , k t e r á b y l a už v í c e k r á t p o d á n a ( P á l ­

k o v á , 1994: 2 8 5 ) a k t e r o u j s e m p ř i j a l ve z j e d n o d u š e n é , a le p r o n a š e

a n a l ý z y p o s t a č u j í c í p o d o b ě ( v ú v o d u oddí lu 2 .1 ) . N e m á m e v š a k o p o r u

p r o př i je t í této s tat i s t iky j a k o p o d k l a d u p r o r o z b o r s p e c i á l n í poz ice n a

k o n c i v e r š ů : na k o n c i vět, t j . v po loze , k t e r á v r á m c i řeči ne j těsněj i

o d p o v í d á v e r š o v é k lauzu l i ( veršové k l a u z u l e se s n í v p ř e v a z e p ř í p a d ů

s y n t a k t i c k y kry j í ) , m o h o u být tyto četnost i j i n é , než j a k é j s o u v řeč i

j a k o ce lku, k t e r ý j e d i n ě z a c h y c u j e n á m i u ž í v a n á s t a t i s t i k a .

P r o t o j s m e poř íd i l i z v l á š ť s ta t i s t iku n-s lab ičných p ř í z v u k o v ý c h

ce lků v re levantn í spec iá ln í pozic i k o n c e věty, t j . p ř e d t e č k o u a na

konc i vět a s a m o s t a t n ý c h větných c e l k ů v r á m c i souvět í . P ř e s o č e k á ­

v a n é k o l í s á n í ( n a p ř . zřete lná E r b e n o v a p r e f e r e n c e p ř í z v u č n ý c h m o n o -

s y l a b n e b o v y s o k á četnost č t y ř s l a b i č n ý c h a de lš ích t a k t ů v p r ó z á c h

J . J e d l i č k y , č a s o v ě b l í zkých s o u č a s n o s t i ) j s m e v pět i s o n d á c h z prózy ,

k a ž d á v r o z s a h u více než 5 0 0 větných z a k o n č e n í ( E r b e n , R a i s ,

D u r y c h , K . Č a p e k , J e d l i č k a ) , nalezl i zřete lné s p o l e č n é s m ě ř o v á n í ,

t a k ž e j s m e s e o d h o d l a l i vy jádř i t j e všechny n a j e d n o u těmito p r ů m ě r ­

nými a z j e d n o d u š e n ý m i re lat ivn ími četnostmi ( p ) — (viz nás l . s t r . ) .

K této t a b u l c e p o z n a m e n e j m e , že p ř e d r á ž k o v é t a k t y se v n a š e m p o j e ­

t í n a c h á z e j í v ý l u č n ě na p o č á t k u v ě t n ý c h c e l k ů a v ú h r n u z k o u m a ­

n ý c h p ř í p a d ů j s o u p r a k t i c k y o jed ině lé .

U k a z u j e s e , ž e n a k o n c i vět j s o u četnost i n - s l a b i č n ý c h t a k t ů o p r o ­

t i řeč i j a k o c e l k u o p r a v d u p o n ě k u d p o s u n u t y , a t o v e p r o s p ě c h t a k t ů

l i c h o s l a b i č n ý c h . P o h o t o v ě p r o m u ž s k é k l a u z u l e j e v č e š t i n ě a s i 45 %

v ě t n ý c h z a k o n č e n í , p r o k l a u z u l e ž e n s k é j e n a s i o s e d m p r o c e n t n í c h

b o d ů v íce; a t o j e š t ě p ě t i s l a b i č n é t a k t y , k t e r é p r o j e d n o d u c h o s t d o

d a l š í c h xívah n e z a č l e n í m , m a j í p ř i r o z e n ě lví p o d í l na 3 % z b y t k o v é

k a t e g o r i e p ř í z v u k o v ý c h c e l k ů „ o s t a t n í c h " .

( 1 2 0 )

četnost v procentech

n

1 9

2 39

3 36

4 13

ostatní 3

M e t r i c k é ú t v a r y k o m b i n u j í c í ž e n s k é a m u ž s k é k l a u z u l e vy luču j í

n a k o n c i ř á d e k s t ř í d a v ě z h r u b a l i c h o s l a b i ě n o u a s u d o s l a b i č n o u p o l o ­

v i n u r y t m i c k é h o s l o v n í k u , a v ú h r n u t e d y se z t r á t y v k a ž d é m t y p u

z a k o n č e n í n a v z á j e m k o m p e n z u j í . N a p r o t i t o m u v ý l u č n ě ž e n s k é ,

r e s p . v ý l u č n ě m u ž s k é ú t v a r y v y k o n á v a j í n a k o n c í c h r y t m i c k ý c h ř a d

( m o h o u to b ý t i p ů l v e r š e ) na r y t m i c k ý s lovn ík j e d n o s m ě r n ý t l a k .

N e n í o v š e m n e s n a d n é s e s n í m p ř i v e r s i f i k a č n í p r á c i v y r o v n a t , n e b o ť

k a ž d á z o b o u k a t e g o r i í má k d i s p o z i c i j e d n u v y s o c e č e t n o u t ř í d u

n - s l a b i č n ý c h p ř í z v u k o v ý c h c e l k ů - ž e n s k é v e r š e t a k t y d v o u s l a b i č n é ,

m u ž s k é v e r š e t a k t y t r o j s l a b i č n é .

V ý r a z n ý r o z d í l , u r č u j í c í v z t a h ž e n s k ý c h a m u ž s k ý c h v e r š ů , z á l e ­

ž í v š a k v t o m , že t a t o n e j č e t n ě j š í t ř í d a je v p ř í p a d ě ž e n s k ý c h k l a u z u l í

r e p r e z e n t o v á n a t a k t e m , k t e r ý z v y š u j e c e l k o v o u a k c e n t u a c i p o s l e d ­

n ího i k t u (př i jde- l i n a k o n e c ř á d k y d v o j s l a b i č n ý t a k t , o d p o v í d á

p o s l e d n í s i lné p o z i c i p ř í z v u č n á s l a b i k a ) , z a t í m c o u m u ž s k ý c h k l a u ­

zul í je t o m u n a o p a k : j e n n e c e l ý c h 9 % c e l k o v é h o r y t m i c k é h o s lovní­

k u p ř e d s t a v u j e t a k t y v h o d n é p r o p l n o u p ř í z v u k o v o u r e a l i z a c i kon­

c o v é h o i k t u .

Vyjdeme-l i v ý l u č n ě z k o r e s p o n d e n č n í c h p r a v i d e l a ze z j i š t ě n ý c h

če tnost í n - s l a b i č n ý c h p ř í z v u k o v ý c h c e l k ů v o d p o v í d a j í c í p o l o z e

v řeč i n e v e r š o v a n é , d o s p ě j e m e k v ý s l e d k u , že p o m ě r d v o u s l a b i č n ý c h

a č t y ř s l a b i č n ý c h c e l k ů v ž e n s k ý c h v e r š í c h je n e j p r a v d ě p o d o b n ě j i

3 : 1 ; m á m e na m y s l i n e u t r á l n í , j e n j a z y k o v ě d e t e r m i n o v a n ý m o d e l .

(121)

P o m ě r j e d n o s l a b i č n ý c h c e l k ů k t ř í s l a b i č n ý m v e v e r š í c h m u ž s k ý c h j e

1 : 4. Z toho v y c h á z í , že č e t n o s t p ř í z v u k ů na p o s l e d n í s i lné p o z i c i

ž e n s k ý c h v e r š ů , p o n e c h á n a j a z y k o v é m u a u t o m a t i s m u a m e t r u b e z

j a k é k o l i v r y t m i c k é i n t e n c e , b y s e m ě l a p o h y b o v a t k o l e m 7 5 % . V př í­

p a d ě v e r š ů s m u ž s k o u k l a u z u l í j e t a k o v é n e u t r á l n í p ř í z v u k o v é zat í­

žení k o n c o v é s i lné p o z i c e t e o r e t i c k y r o v n o p o u h ý m 2 0 % .

K a ž d á v ý r a z n á o d c h y l k a ( j iné než v ý r a z n é o d c h y l k y n á s n e m a j í

z a j í m a t : p r o r y t m u s j s o u dů lež i té p o u z e d i f e r e n c e v n í m a t e l n é , tedy

t a k o v é , k t e r é ov l ivňu j í r y t m i c k é o č e k á v á n í a r y t m i c k ý p r o ž i t e k ,

o p ř e n ý o intui t ivní p o v ě d o m í o p o m ě r e c h v řeč i ) n a d n e b o p o d uve­

d e n é t e o r e t i c k é če tnos t i v y p o v í d á o r y t m i c k é intenc i , o s ty l i zován í

řeč i t a k , a b y o d p o v í d a l a n ě j a k é m u - v ě d o m é m u č i n e v ě d o m é m u -

r y t m i c k é m u s ty lu a z á m ě r u . P r á v ě t o j e o b s a h e m s l o v e s a „ p r e f e r o ­

v a t " ( d á v a t p ř e d n o s t ) , k t e r é s e v y s k y t u j e v n ě k t e r ý c h n a š i c h p r a v i ­

d lech . U m í s t ě n í p ř í z v u k u n a p o s l e d n í s i lné p o z i c i p r e f e r u j e k a ž d ý

text , j e n ž tu to p o z i c i a k c e n t u j e ve v íce než 20 % m u ž s k ý c h ř á d e k

a v íce než v 75 % ř á d e k ž e n s k ý c h .

5 . 5 A k c e n t u a c e p o s l e d n í s i l n é p o z i c e —

ž e n s k é v e r š e

J a k v i d í m e u ž z v ý c h o z í p r e d i k c e „ n o r m á l n í h o " s t u p n ě p ř í t o m n o s t i

p ř í z v u k ů na p o s l e d n í m i k t u ž e n s k ý c h v e r š ů — 75 % —, j a k o ž i z r e l a ­

t ivně v y s o k é m o ž n o s t i d i s p o n o v á n í d v ě m a - a č t y ř s l a b i č n ý m i takty ,

j a z y k o v ý t l a k a t e d y i p r o v ž d y d a n é p ř e d u r č e n í p o d o b y ž e n s k é k l a u ­

zule j s o u p o m ě r n ě u m í r n ě n é . V z n i k á t a k o t á z k a o m o ž n ý c h k o r e l a ­

c ích mez i t o u t o k l a u z u l í a j i n ý m i p a r a m e t r y m e t r i c k é h o u s p o ř á d á n í .

Z j i s t íme to s r o v n á n í m a k c e n t u a c í v s o u b o r e c h l i š íc ích se v j e d i n é m

z k o u m a n é m p a r a m e t r u , v o s t a t n í c h p a r a m e t r e c h p a k c o n e j m é n ě ;

i d e á l n í p ř í p a d této k o n f r o n t a c e p o s k y t u j í s o u b o r y z d í l a j e d i n é h o

a u t o r a .

K m o ž n é m u v l ivu o p o z i c e ž e n s k ý j a m b v e r s u s ž e n s k ý t r o c h e j lze

na t o m t o z á k l a d ě ř íc i , že nic n e s v ě d č í o t o m , že by se v j e d n o m či

d r u h é m r o z m ě r u d á v a l a p ř e d n o s t n ě j a k é m u p ř í s t u p u k p ř i z v u k o v á ­

n í v e r š o v é h o z á v ě r u . T a k z e j m é n a ž e n s k é v a r i a n t y č t y ř s t o p ý c h

j a m b ů a č t y ř s t o p ý c h t r o c h e j ů M á c h o v ý c h m a j í n a p o s l e d n í s i lné

p o z i c i p r a k t i c k y ste jný p o d í l p ř í z v u k ů , a totéž p l a t í o t e t r a m e t r e c h

A . M a r k a n e b o V r c h l i c k é h o . J e n H e y d u k o v y j a m b y v ý r a z n ě p ř e k r a -

( 1 2 2 )

čuj í c o d o p ř i z v u k o v á n í p o s l e d n í h o ik tu č t y ř s t o p é t r o c h e j e téhož

a u t o r a , a le z d e p o d m í n k a ceter i s p a r i b u s v l a s t n ě n e n í d o d r ž e n a ,

n e b o ť m e z i r a n ý m i t r o c h e j i a p o z d ě j š í m i j a m b y n a š i c h s o u b o r ů j e

ve lký o d s t u p , z a h r n u j í c í H e y d u k ů v p ř e c h o d mez i r y t m i c k ý m i styly.

V t r o c h e j í c h a j a m b e c h p ě t i s t o p ý c h téhož a u t o r a už ž á d n ý t a k o v ý

r o z d í l n e z a z n a m e n á v á m e , a totéž s e t ý k á r o z m ě r ů , k t e r é p a t ř í J u n g -

m a n n o v i , N e r u d o v i , Š o l c o v i , Č e c h o v i , V r c h l i c k é m u , K v a p i l o v i n e b o

S o v o v i . P o n ě k u d s i lněj i j e p ř i z v u k o v á n a — o p r o t i t r o c h e j ů m —

p o s l e d n í s i lná p o z i c e v j a m b e c h J a b l o n s k é h o ( k t e r é z d e m é n ě využí­

va j í s y l a b i c k ý c h l icencí u m o ž ň u j í c í c h k o n č i t ž e n s k é v e r š e t ř í s l a b i č -

n ý m s lovem) , n a o p a k a k c e n t o v a n ě j š í k l a u z u l e p ě t i s t o p ý c h t r o c h e j ů

ve s r o v n á n í s j a m b y n a j d e m e u D ý k a . S e s t i s t o p ý t r o c h e j s a l e x a n -

d r i n e m m ů ž e m e s r o v n á v a t j e n v p ř í p a d ě V r c h l i c k é h o a N e z v a l o v é ,

v o b o u p ř í p a d e c h j s o u rozd í l y n e v ý z n a m n é . R e a l i z a c i ž e n s k é k l a u ­

zule tedy s u m a s u m á r u m p r a v d ě p o d o b n ě n e o v l i v ň u j e , z d a j d e

0 v e r š e t r o c h e j s k é n e b o j a m b i c k é .

R o z h o d n o u t , z d a týž vliv v y k o n á v á , ě i n e v y k o n á v á r o z s a h v e r š e , j e

obtížnější . K o n c o v ý ik tus v c t y ř s t o p ý c h t roche j ích V. Nejed lého nese

p o d s t a t n ě více p ř í z v u k ů než t á ž poz ice v pě t i s topých t roche j ích tohoto

a u t o r a , u N e b e s k é h o je to n a o p a k . Velký rozdí l ve p r o s p ě c h delš ích

v e r š ů je v j a m b e c h D y k o v ý c h a Se i fer tových a t a k é H e y d u k o v ý c h tro­

chej ích (kde v š a k p lat í s h o r a u v e d e n á v ý h r a d a , týkaj íc í s e H e y d u k o v a

ry tmického p o s u n u k j i n é m u stylu) . Za j i s té lze p ř e d p o k l á d a t , že o p r a v ­

du k r á t k é , t j . t ř í s topé j a m b y a t roche je - s vý j imkou b á s n í k ů mezivá­

lečného o b d o b í — m u s í „ š e t ř i t m í s t e m " , t j . využít všech d o s t u p n ý c h iktů

p r o umístění p o č á t k ů s lov p lno v ý z n a m o v ý c h , t a k ž e četnost p ř í z v u k ů

1 na pos ledn ích iktech je tu vyšš í než ve verš ích rozsáh le j š ích .

D o k o n c e an i p ř í t o m n o s t n e b o n e p ř í t o m n o s t r ý m ů s e n e z d á mít n a

p ř í z v u k o v é z a t í ž e n í p o s l e d n í s i lné p o z i c e r o z h o d u j í c í vliv. V ě t y ř s t o -

p é m t r o c h e j i V r c h l i c k é h o Satanely a M a c h a r o v y Magdalény j e p o k l e s p ř i z v u k o v á n í o p r o t i r ý m o v a n ý m v e r š ů m z ř e j m ý , a l e d a l e k o

m é n ě už to p l a t í v n e j v ý z n a m n ě j š í m n e r ý m o v a n é m ú t v a r u , v j a m -

b i c k é m b l a n k v e r s u ve s r o v n á n í s p ě t i s t o p ý m i j a m b y s rýmy. B l a n k ­

v e r s y n e j r ů z n ě j š í c h o b d o b í , s n a d s v ý j i m k o u p ř í z v u k o v é o s l a b e n ý c h

k o n c o v ý c h k a d e n c í ž e n s k ý c h k l a u z u l í Trojích pamětí Víta Choráze, s e v e s l e d o v a n é c h a r a k t e r i s t i c e v c e l k u nel iš í o d r ý m o v a n ý c h j a m b ů

v s o u d o b ý c h t e x t e c h .

( 1 2 3 )

N e b o ť p r á v ě d o b o v ý a g e n e r a ě n í sty l a z v y k a k o n v e n c e j s o u

z ř e j m ě t ím, co o m í ř e p ř i z v u k o v á n í ž e n s k ý c h v e r š ů r o z h o d u j e ne j­

zřete lně j i . P ř i c e l k o v é m p o h l e d u , k t e r ý z d a l e k o š i r š í h o p o z a d í o b e c ­

n ě p ř i j a t é h o z p ů s o b u vyě len í i n d i v i d u á l n ě o s o b i t á p o j e t í (s i lně jš í

a k c e n t u a c e k l a u z u l í ve č t y ř s t o p ý c h troche j ích a j a m b e c h K. H. M á c h y ;

S l á d k o v o p ř i l n u t í k s t a r š í m á j o v s k é t r a d i c i v č t y ř s t o p é m t r o c h e j i ;

T o m a n o v a č i H a l a s o v a p o t ř e b a s é m a n t i c k é k o n c e n t r a c e a tedy i vy­

uži t í v š e c h i k t ů p r o p ř í z v u k y p l n o v ý z n a m o v ý c h s lov ) , l ze s j i s t o u

d á v k o u t o l e r a n c e k n e p ř e s n o s t e m vymez i t d o b o v é t e n d e n c e .

V r a n é m o b r o z e n í j e n k r á t c e t r v á s n a h a o p ř í z v u k o v o u r e a l i z a c i

v š e c h s i lných p o z i c v č e t n ě k o n c o v é , j a k j i o d M u k a ř o v s k é h o p r a c í

r e p r e z e n t u j e v m e t r i c e — v c e l k u s p í š e vý j imečný — N e j e d l é h o e p o s

o P ř e m y s l u O t a k a r o v i . P a k s e r o z m á h á v š e o b e c n á z á l i b a v č t y ř s l a -

b i č n ý c h k l a u z u l í c h a r ý m e c h a četnost i p ř í z v u k ů k o l e m 70 % a m é n ě

s v ě d č í už o m o ž n é p r e f e r e n c i r e a l i z a c e n e p ř í z v u č n é . K o l l á r o v y žen­

s k é p ě t i s t o p é t r o c h e j e m a j í j e n 65 % p o s l e d n í c h s i lných p o z i c zat í že­

n ý c h p ř í z v u k e m , a totéž p l a t í n a p ř . o T u r í n s k é m , m e t r i c k y ve lmi

o r t o d o x n í m a u t o r o v i , j e h o ž e p i k a j e v š a k z č á s t i p s a n á b e z r ý m u . -

S y l a b i z u j í c í o b d o b í o d H a n k y p o K o u b k a a B e n d l a v t o m t o o s l a b o ­

v á n í k o n c o v é h o i k t u p o k r a č u j e , č a s t o s m o t i v a c í d a n o u n e m e t r i c k ý m

už i t ím t ř í s l a b i č n ý c h t a k t ů v ž e n s k ý c h v e r š í c h ; t a k n a p ř . v Růži sto-

listé j e n a š e s t é s l a b i c e ( p ř e d p o s l e d n í s l a b é poz ic i ) t é m ě ř 17 % ř á d e k

z a t í ž e n o p ř í z v u k e m , což p o c h o p i t e l n ě e l iminu je a k c e n t n a n á s l e d u j í ­

c í m i k t u s t e j n ě , j a k o k d y b y n a p ř e d p o s l e d n í m i k t u z a č í n a l t a k t čtyř-

s l a b i č n ý ; totéž p l a t í o t ř í s t o p é m t r o c h e j i Voce lově, j e h o ž s y l a b i z a c e

z p ů s o b u j e , ž e s e s e t k á v á m e s j e d i n ý m s o u b o r e m b á s n í t o h o t o r o z m ě ­

r u , k t e r ý n e d o d r ž u j e j e h o v š e o b e c n o u t e n d e n c i k m a x i m á l n í m u p ř i ­

z v u k o v á n í v š e c h i k t ů .

N e j o s t ř e j š í m p r o t i k l a d e m p r v n í p ů l e 19. sto let í c o d o p o j e t í žen­

s k ý c h k l a u z u l í j e v e r š l u m í r o v s k ý , k t e r ý v n a p r o s t é v ě t š i n ě p r e f e r u ­

j e d v o j s l a b i č n é z a k o n č e n í a p l n o u a k c e n t u a c i p o s l e d n í s i lné p o z i c e .

P o d 7 0 % p o s t a v e n í p ř í z v u k u n a t o m t o i k t u s e s t u p u j e j e n s p e c i á l n ě

s ty l i s t icky k o n c i p o v a n á n e r ý m o v a n á Satanela, t ě s n ě p o d h r a n i c í

j a z y k o v ě n e j p r a v d ě p o d o b n ě j š í c h 75 % se n a c h á z e j í j e n texty or ien­

t o v a n é n a s t a r š í , m á j o v s k o u t r a d i c i - b á s n ě S l á d k o v y ( jen č t y ř s t o p ý

t r o c h e j ) , J e l í n e k ( p ě t i s t o p ý j a m b ) n e b o p ř e k l a d o v é v e r š e K r á s n o ­

h o r s k é ( č t y ř s t o p ý j a m b ) , k d e z ř e j m ě b y l o n u t n o být p r á v m é n ě h u s t é

(124)

p ř í z v u k o v é sít i r u s k é h o o r i g i n á l u . V e v š e c h o s t a t n í c h p ř í p a d e c h ( a s i

3 5 z k o u m a n ý c h s o u b o r ů v e v š e c h s l e d o v a n ý c h m e t r e c h ) a k c e n t u a c e

p o s l e d n í s i lné p o z i c e p ř e k r a č u j e a k c e n t u a c i v m o d e l u d a n é m j a z y ­

k o v ý m a u t o m a t i s m e m , a v m n o h a p ř í p a d e c h j e v y š š í n e ž 8 0 % . D v o j -

s l a b i č n o s t i l u m í r o v s k ý c h ž e n s k ý c h k l a u z u l í s i d o b ř e p o v š i m l J i r á t

( 1 9 4 6 [ 1 9 9 0 ] : 1 1 4 ) .

T ř e t í v y h r a n ě n é o b d o b í v e v z t a h u k ž e n s k ý m k l a u z u l í m p ř e d s t a ­

vu je m o d e r n í t v o r b a m e z i v á l e č n ý c h g e n e r a c í . H o r a , R e y n e k , N e z v a l

n e b o Z a h r a d n í č e k s t e j n ě j a k o B l a t n ý , O r t e n n e b o o m n o h o p o z d ě j š í

p ř e k l a d a t e l K o p t a se v t o m t o o h l e d u v r a c e j í k č í s e l n ý m c h a r a k t e r i s ­

t i k á m o b r o z e n c ů , i k d y ž j e j i c h m o t i v a c e , j a k j e š t ě u v i d í m e v z á v ě ­

r e č n ý c h o d s t a v c í c h té to k a p i t o l y , j e d o c e l a o d l i š n á . S v ý j i m k o u uve­

d e n é h o u ž H a l a s o v a t ř í s t o p é h o j a m b u a n i j e d e n z e s t a t i s t i c k y

z k o u m a n ý c h v e r š o v ý c h s o u b o r ů n e p ř e k r a č u j e o n ě c h 7 5 % p o s l e d ­

ních i k t ů s p ř í z v u k e m , j e ž n a b í z í j a z y k o v á p r a v d ě p o d o b n o s t , v šech­

n y n a o p a k n a k o n c i ř á d e k p r e f e r u j í t a k t y ě t y ř s l a b i č n é . N á z o r n ě j e

to v idět n a p ř . na a l e x a n d r i n u : v š ichn i l u m í r o v c i a j e j i c h n á s l e d o v n í ­

c i a ž p o N e u m a n n a a F i s c h e r a t r v a j í n a d v o j s l a b i č n é k l a u z u l i (výj im­

k o u j s o u p o z d n í e x p e r i m e n t y O . T h e e r a ) , o d K . Č a p k a p o s o u č a s n o s t

v š e c h n y a l e x a n d r i n y m a j í p o s l e d n í sUnou p o z i c i m á l o a k c e n t o v a n o u .

Z v l á š ť e n e r g i c k y p o s t u p u j í t ímto s m ě r e m S e i f e r t a O r t e n , u n ich se

p ř i z v u k o v á n í p o s l e d n í h o i k t u p o h y b u j e k o l e m 6 0 % , v j e d n o m př í­

p a d ě ( S e i f e r t ů v č t y ř s t o p ý j a m b ) j e n t a k t a k p ř e k r a č u j e p o l o v i n u

v š e c h ř á d e k . T o u ž j s o u vel ice r a z a n t n í z á s a h y p r o z r a z u j í c í in tenc i

v z e p ř í t s e n e u t r á l n í m u s t a v u o d p o v í d a j í c í m u p r a v d ě p o d o b n o s t e m

j a z y k a .

M e z i o b r o z e n í m , l u m í r o v c i a m e z i v á l e č n o u m o d e r n o u j s o u d v ě

o b d o b í , j e ž p r o r o z m a n i t o s t ř e š e n í u r ů z n ý c h a u t o r ů , o r i e n t o v a n ý c h

j e d n o u k p ř e d c h ů d c ů m , j e d n o u k t o m u , co b u d e n á s l e d o v a t i , lze ne j­

s p í š o z n a č i t j a k o p ř e c h o d n á . V g e n e r a c i M á j e m ů ž e m e z ř e t e l n ě r o z e ­

z n a t v e r š o v c e z t o h o t o h l e d i s k a k o n z e r v a t i v n í , p o s i l u j í c í v o b r o z e n -

s k é m d u c h u ě t y ř s l a b i č n é k l a u z u l e ž e n s k ý c h v e r š ů (Pf leger, M a y e r ,

J a n d a , Š o l c ) , a a u t o r y ř íd íc í s e t u z h r u b a j a z y k o v o u p r a v d ě p o d o b ­

n o s t í n e b o na p o s l e d n í s i lné p o z i c i už v l u m í r o v s k é m d u c h u pos i lu j í ­

c í z a k o n č e n í p ř í z v u ě n é . R o z d í l y p ř i t o m m u s í m e s l e d o v a t i d o v n i t ř

d í la j e d i n é h o b á s n í k a . O H e y d u k o v ě p ř e c h o d u od m á j o v s k é k lumí-

r o v s k é p o e t i c e j s e m se už z m i ň o v a l ; j e to m j . s p j a t o s t ím, že ve v š e c h

(125)

j e h o s l e d o v a n ý c h m e t r e c h j e k o n c o v ý i k t u s a k c e n t o v á n z h r u b a

v 80 % ř á d e k , s v ý j i m k o u č t y ř s t o p é h o t r o c h e j e , k t e r ý je r a n ý a je

s t y l i z o v á n n a o p a k . N e r u d a a H á l e k s v ý j i m k o u t ř í s t o p é h o j a m b u se

p ř í l i š n e v z d a l u j í j a z y k o v é p r a v d ě p o d o b n o s t i , z c e l a s p e c i á l n í m př í­

p a d e m j e v š a k N e r u d ů v r a n ý ( p o Knihy veršů) p ě t i s t o p ý j a m b , k t e r ý

v e p r o s p ě c h d v o j s l a b i č n é h o z a k o n č e n í p ř e k r a č u j e j a z y k o v o u p r a v ­

d ě p o d o b n o s t o ce lých 20 p r o c e n t n í c h b o d ů , a s p o l u s t ím i a k c e n t u a -

c i p ř í z n a č n o u p r o t y n e j k r a j n ě j š í l u m í r o v c e .

D r u h é „ p ř e c h o d n é " o b d o b í tvoř í b á s n í c i mez i l u m í r o v c i a mezi­

v á l e č n o u m o d e r n o u . A u t o ř i d e v a d e s á t ý c h let s e p o d o b a j í sp í š lumí-

r o v c ů m , T o m a n o v a g e n e r a c e s v ý m p o t o m k ů m . J e s t l i ž e toto o b d o b í

p r o s t ě n e z r u š í m e a n e p o l o ž í m e p ř e d ě l mezi M a c h a r a a T o m a n a , j s m e

k t o m u n u c e n i o p ě t n e j e d n o z n a č n ý m p o s t a v e n í m n ě k t e r ý c h o s o b ­

nost í . M a c h a r už o s l a b u j e p o s l e d n í i k t u s ne jen v n e r ý m o v a n é Mag­

daléně a v b l a n k v e r s u v ů b e c , a le i v p ě t i s t o p ý c h t r o c h e j í c h s v é h o

Satiriconu, S o v a z ů s t á v á l u m í r o v s k é m u z p ů s o b u v ě r n ý j e n v a le-

x a n d r i n u ( z d e j e m i m o ř á d n ě l u m í r o v s k ý B ř e z i n a ) a t ř í s t o p é m

j a m b u . J e h o p ě t i s t o p ý j a m b ( n e m l u v ě o b l a n k v e r s u ) u ž p ř e d z n a m e ­

n á v á m o d e r n í b á s n í k y . N a o p a k D y k s e u v o l n ě n í T o m a n o v y g e n e r a c e

ú č a s t n í j e n č t y ř s t o p ý m t r o c h e j e m , z a t í m c o o s t a t n í r o z m ě r y (tř í-

a p ě t i s t o p ý j a m b , p ě t i s t o p ý t r o c h e j ) j s o u z a k o n č o v á n y z p ů s o b e m

v p o d s t a t ě l u m í r o v s k ý m .

T ř i j e d n o z n a č n ě o r i e n t o v a n á o b d o b í a mez i n imi d v ě i n t e r l u d i a ,

z ř e t e l n ě j š í s o u h r n n ý p o h l e d n a k l a u z u l e č e s k ý c h ž e n s k ý c h v e r š ů s i

z a t í m n e m ů ž e m e d o p ř á t . J i s t é v š a k j e , ž e p o j e t í z á v ě r ů ž e n s k ý c h

v e r š ů j e ř í z e n o r e l a t i v n ě p e v n ý m i d o b o v ý m i k o n v e n c e m i .

5 . 6 A k c e n t u a c e p o s l e d n í s i l n é p o z i c e —

m u ž s k é v e r š e

U m u ž s k ý c h k l a u z u l í , j a k u ž j s m e n a z n a č i l i , j e c o m o ž n á vše o d l i š n é

o d ž e n s k ý c h . P r o p ř í z v u k o v o u r e a l i z a c i , p o ž a d o v a n o u p r e f e r e n č n í m

p r a v i d l e m P 2 s t e j n ě p r o k o n c o v o u s i lnou p o z i c i j a k o p r o ikty vnit-

r o v e r š o v é , j e m i n i m u m j a z y k o v ý c h p ř e d p o k l a d ů . T ř í s l a b i ě n ý t a k t ,

j a z y k o v ě n e j p r a v d ě p o d o b n ě j š í z a k o n č e n í m u ž s k é h o v e r š e , a k c e n -

t u a c i k o n c o v é h o i k t u sn ižu je . N e u t r á l n í , t j . j a z y k o v ý m p ř e d p o k l a d ů m

o d p o v í d a j í c í m í r a této a k c e n t u a c e , j a k u ž b y l o ř e č e n o v ý š e , j e n ě k d e

k o l e m 2 0 % .

(126)

Ze 145 m u ž s k ý c h d v o u d o b ý c h s o u b o r ů , o n ichž m á m e k d i s p o z i ­

c i ú d a j e , j e n 1 9 j e š t ě s t u p ň u j e j a z y k o v ě p o d m í n ě n o u p ř e v a h u nepř í -

z v u ě n é r e a l i z a c e k o n c o v é h o i k t u ( p ř i ě e m ž n e j n i ž š í a k c e n t u a c e

p o c h á z e j í v e s m ě s z r a n é h o o b r o z e n í , k d y š lo z ř e j m ě j a k o u zmíněné­

ho K o l l á r a o r y t m i c k ý z á m ě r ) . Ve v íce než 1 2 0 t e x t e c h , p ř e s ob t í že

d a n é nízl<ou f r e k v e n c í m o n o s y l a b i c k ý c h t a k t ů v ř e č i , se n a o p a k veli­

c e v á ž n ě b e r e p r e f e r e n č n í p r a v i d l o P 2 , k t e r é v y z ý v á , a b y p ř i o b s a ­

z o v á n í s i lných p o z i c s e d á v a l a p ř e d n o s t p ř í z v u č n ý m s l a b i k á m . M u s í ­

m e s i z v y k n o u t n a z d á n l i v ě p a r a d o x n í p o m y š l e n í , ž e v e v e r š í c h , k d e

t a t o t e n d e n c e v e d e k 70 i 90 % p ř i z v u k o v á n í s i lných i k t ů v n i t r o v e r -

š o v ý c h , v p ř í p a d ě s d n é p o z i c e k o n c o v é n a c h á z í m e j e j í p r o j e v u ž

v t e x t e c h , k d e t a t o p o z i c e j e o b d a ř e n a p ř í z v u k e m v e č tvr t ině p ř í p a ­

d ů . V e r š o v é s o u b o r y , k d e s e u p l a t ň u j e p r á v ě tento r e l a t i v n ě n í zký

s t u p e ň p r e f e r e n c e ( a k c e n t u a c e k o n c o v é h o i k t u m e z i 20 a 30 %

ř á d e k ) t voř í j e d n u v e l k o u s k u p i n u ( a s i 4 0 p ř í p a d ů v n a š e m m a t e r i á ­

lu) ; n a j d e m e j e j í p ř í s l u š n í k y v e v š e c h o b d o b í c h n o v o č e s k é h o v e r š e .

K j e j í m v ý z n a m n ý m z á s t u p c ů m p a t ř í m u ž s k é v e r š e J a b l o n s k é h o ,

j a m b Svatebních košil, j a m b y N e r u d o v y , b l a n k v e r s y H á l k o v y

a S l á d k o v y , n ě k t e r é texty M a c h a r o v y , R e y n k ů v č t y ř s t o p ý t r o c h e j

a n e j r ů z n ě j š í r o z m ě r y v dí le S e i f e r t o v ě . - Je z a j í m a v é , že s o u b o r y se

„ s t ř e d n í " a k c e n t u a c í k o n c o v é h o i k t u (mezi 3 0 a 4 0 % ) j s o u p o m ě r n ě

n e č e t n é a v ý z n a m n ě j š í p o z i c i z í s k á v a j í až v t v o r b ě r a n é i p o z d ě j š í

m o d e r n y , i z d e z ve lké č á s t i ve v í c e m é n ě o k r a j o v é m t ř í s t o p é m j a m b u .

O s t a t e k v této d o b ě p ř e d s t a v u j í n a p ř í k l a d m u ž s k é v e r š e D y k o v y ,

S o v o v y , D u r y c h o v y a Z a h r a d n í č k o v y , j a k o ž i n ě k t e r é v ý z n a m n é a le-

x a n d r i n y ( K . Č a p e k , H r u b í n o v y p ř e k l a d y , O r t e n ) . Ale mez i p o č á t k y

n o v o č e s k é h o v e r š e a m á j ovci lze p ř í p a d y této n e u t r á l n í m í r n é styli­

z a c e s p o č í t a t n a p r s t e c h j e d n é r u k y .

Z v l á š t n í p o z o r n o s t i s i z a s l o u ž í s o u b o r y , v n ichž j e k o n c o v á s i lná

p o z i c e nos i te lem p ř í z v u k u ve v íce než 40 % p ř í p a d ů . V n a š e m m a t e ­

r i á l u o 145 s o u b o r e c h d o n í p a t ř í t é m ě ř 6 0 t e x t ů , p ř i č e m ž v e 2 5 j d e

o p ř i z v u k o v á n í p ř e s a h u j í c í h r a n i c i 5 0 % . P ř i r e l a t i v n ě n í z k é m p o č t u

„ s t ř e d n í " s k u p i n y s e d á u s u z o v a t , ž e v zá lež i tos t i k o n c o v é h o i k t u

m u ž s k ý c h v e r š ů j e j a k á s i t e n d e n c e k e k r a j n o s t e m , b u ď s e a u t o ř i s p o ­

k o j í s ž á d n o u n e b o m i n i m á l n í p r e f e r e n c í (20 a ž 3 0 % ) , n e b o v y n a l o ­

ž í energ i i na v ý r a z n ě j š í s ty l i zac i a s h r o m a ž ď u j í k o n c o v á p ř í z v u ě n á

m o n o s y l a b a , v š e m o ž n ě p ř e k o n á v a j í c e o m e z e n í j a z y k a .

(127)

P r o t o t y p e m t ě c h , k d o s e d o p o u š t ě j í n á s i l í v ů ě i j a z y k u ( s v ý r a z ­

n o u a n a p r v n í p o h l e d o d h a d n u t e l n o u s t y l i s t i c k o u m o t i v a c í ) , j e

s a m o z ř e j m ě M á c h a , k t e r ý k o n c o v ý i k t u s a k c e n t u j e v e v íce než 7 0 %

p ř í p a d ů , u a l e x a n d r i n ů d o k o n c e v íce než v 9 0 % . J e n u t n o u v é s t , ž e

v ce lé z k o u m a n é o b l a s t i m u ž s k ý c h v e r š ů se t ě m t o m í r á m — a n i ž by

j i c h d o s á h l - p ř i b l i ž u j e j e d i n ý H e y d u k ( ě t y ř s t o p ý j a m b , p ě t i s t o p ý

a š e s t i s t o p ý t r o c h e j ) ; j i n a k u ž j e n j e d n o u (ve F i s c h e r o v ě a l e x a n d r i ­

n ů ) d o j d e k p ř e k r o č e n í 6 0 % a k c e n t u a c e . Z h l e d i s k a č a s o v é h o t o

v y p a d á t a k , ž e s o u b o r ů s k o n c o v ý m i k t e m p ř i z v u k o v a n ý m m e z i

40 a 50 % v e r š ů p ř i b ý v á v d r u h é p ů l i 19. s to le t í o p r o t i o b r o z e n í ,

a n a o p a k m a x i m á l n ě ( p ř e s 5 0 % ) a k c e n t o v a n ý c h i k t ů z ř e t e l n ě

u b ý v á v e s to let í d v a c á t é m ; a l e p o m ě r n ě o s t r é c h a r a k t e r i s t i k y a k c e n ­

t u a c e , v z t a ž e n é k p e r i o d á m n o v o č e s k é h o b á s n i c t v í , j a k j s m e j e

m o h l i s h r n o u t v p ř í p a d ě v e r š ů ž e n s k ý c h , j s o u u m u ž s k ý c h v e r š ů

n e m o ž n é . T a k n a p ř í k l a d 4 0 a ž 5 0 % p ř i z v u k o v á n í , k t e r é s e s i lně

u p l a t n i l o u l u m í r o v c ů , u ž z ů s t á v á t r v a l e p ř í t o m n é j a k o m o ž n o s t

m u ž s k é h o v e r š e a v n o v ě j š í d o b ě , p ř e s j e j í s m ě ř o v á n í k p ř i r o z e n o s ­

t i j a z y k a , j e n a j d e m e n a p ř í k l a d u D u r y c h a , H o r y , H o l a n a n e b o

B l a t n é h o .

M í r a a k c e n t o v a n o s t i k o n c o v é h o i k t u m u ž s k ý c h v e r š ů v h r u b é m

p r ů m ě r u ( v y p o č t e n é m b e z o h l e d u n a m e t r ů m , r o z s a h a v ý z n a m sou­

b o r ů a b e z k o r e k t u r y n á h o d n o s t í v ý b ě r u ) j e v í j i s t o u n e j o b e c n ě j š í

t e n d e n c i , t j . p l y n u l é s t o u p á n í u v e d e n é a k c e n t u a c e o d o b r o z e n í

k l u m í r o v c ů m a p a k z a s p o k l e s p ř e s s t a r š í m o d e r n u k m e z i v á l e č n ý m

a v á l e č n ý m a u t o r ů m , a t a t o v ý v o j o v á l inie je ve z ř e t e l n é k o r e l a c i

s j i n ý m i r y t m i c k ý m i p a r a m e t r y , v č e t n ě ú d a j ů o p o s l e d n í p o z i c i v e r š ů

ž e n s k ý c h . V c e l k u m u s í m e ř íc i , ž e č e t n o s t p ř í z v u k ů n a k o n c i m u ž ­

s k ý c h ř á d e k j e v p r v é ř a d ě i n d i v i d u á l n í m s t y l o v ý m p ř í z n a k e m , př í­

p a d n ě v ý r a z e m s p e c i á l n í c h t e c h n i c k ý c h p r e f e r e n c í (též v o b l a s t i

r ý m o v á n í ) p r o m ě n l i v ý c h o d a u t o r a k a u t o r o v i ; p ř í p a d ů n a p o s l e d

u v e d e n é h o t y p u , t e d y t o h o , c o lze z v á t č is tě t e c h n i c k o u z á l i b o u n e b o

v ý k l a d e m n o r m y b e z z v l á š t n í s ty l i s t ické hodnoty , j e v íce než p ř í p a ­

dů v y h r a n ě n é r y t m i c k é i n t e n c e , a ř e š e n í M á c h o v o , s u r o v é k j a z y k u

a n ě ž n é k poezii, j e s p í š e v ý j i m k o u než p r a v i d l e m . N á s l e d u j í c í sou­

p i s t e x t ů , u n ichž p r o c e n t o p ř í z v u k ů n a k o n c o v é m i k t u p ř e s a h u j e

p o l o v i n u v š e c h v e r š ů , u k á ž e , ž e tento u k a z a t e l j e v z h l e d e m k b á s ­

n i c k é h o d n o t ě v p o d s t a t ě n e u t r á l n í .

(128)

R a n é o b r o z e n í :

t ř í s t o p ý j a m b a p ě t i s t o p ý t r o c h e j — H n ě v k o v s k ý .

S y l a b i z u j í c í o b d o b í :

č t y ř s t o p ý t r o c h e j — H a n k a , M á c h a , Voce l ;

ě t y ř s t o p ý j a m b - M á c h a ;

p ě t i s t o p ý j a m b - E r b e n o v a Lilie;

a l e x a n d r i n — M á c h a .

M á j ovci :

č t y ř s t o p ý j a m b - H e y d u k ;

pět i- a š e s t i s t o p ý t r o c h e j - H e y d u k .

L u m í r ovci:

t ř í s t o p ý j a m b - S l á d e k , V r c h l i c k ý ;

t ř í s t o p ý t r o c h e j - S l á d e k , V r c h l i c k ý ;

č t y ř s t o p ý t r o c h e j - F . X. S v o b o d a , K l á š t e r s k ý ;

p ě t i s t o p ý j a m b - J u n g ů v p ř e k l a d B y r o n a ;

š e s t i s t o p ý t r o c h e j - Vrch l ický, F. K v a p i l ;

a l e x a n d r i n - M u ž í k ; k 50 % se b l íž í i p ř e k l a d y Vrchlického.

R a n á m o d e r n a :

j e n a l e x a n d r i n y - S o v a , B ř e z i n a , F i s c h e r .

P o z d ě j š í m o d e r n a :

B l a t n é h o a l e x a n d r i n a H i l s k é h o p ř e k l a d y S h a k e s p e a r o v ý c h sonetů;

blíží s e H o r ů v č t y ř s t o p ý j a m b , H o l a n ů v a l e x a n d r i n ( v p ř e k l a d e c h )

a tř ís topý j a m b H r u b í n ů v .

T e n t o s o u p i s s p o l u s p ř e d c h o z í m i v ý k l a d y p o n ě k u d o h r o ž u j e

d o s u d d o s t š i r o c e ( i m n o u ) p ř i j í m a n ý n á z o r , p o d l e n ě h o ž s i lné p ř i ­

z v u k o v á n í k o n c o v é h o i k t u v m u ž s k ý c h v e r š í c h j e p ř í z n a k e m , o p o r o u

a n á s t r o j e m j a m b i c k é v z e s t u p n o s t i v e r š o v é h o r y t m u . T o t o p o j e t í

m u ž s k é h o j a m b u z a v e d l M u k a ř o v s k ý , p o d l e n ě h o ž k o n c o v é m o n o -

s y l a b o n „ z e s i l u j e . . . v z e s t u p n o s t c e l é h o v e r š e ; i t o u t o z v l á š t n o s t í se

M á c h a p r o j e v u j e j a k o b á s n í k j a m b u " ( 2 0 0 1 [ 1 9 3 4 ] : 1 7 2 ) a o d v r a t e m

o d n ě h o j a m b Svatebních košil p ř e c h á z í k e s p á d u d a k t y l o t r o c h e j -

s k é m u . M á c h a u M u k a ř o v s k é h o j e j e d i n ý m d r ž i t e l e m č e s k é h o j a m b u

mez i těmi, co p í š í v l a s t n ě — p o d l e Z i c h a — „ t r o c h e j e m s p ř e d r á ž k o u " .

J e z a j í m a v é , ž e J a k o b s o n n a o p a k v y s o k o u a k c e n t u a c i k o n c o v é h o

i k t u m e z i c h a r a k t e r i s t i k y s v é h o t y p u r o m a n t i c k é h o j a m b u ( o p o z i t e m

j e j a m b „ r e a l i s t i c k ý " ) n e z a ř a d i l ( 1 9 9 5 [ 1 9 3 8 ] : 4 3 7 ) ; v z e s t u p n ý r o z ­

v r h p ř í z v u k ů v e č t y ř s t o p é m j a m b u k o n č í p o d l e n ě h o třet í s i lnou

(129)

poz ic í , p o z i c e č t v r t á j e m i m o m e t r i c k o u ř a d u . ( J e j í a k c e n t u a c e j e

i z d e s k u t e č n ě o n ě c o n ižš í než a k c e n t u a c e i k t u p ř e d c h o z í h o , a le

p o z a d í m p ř e c e j e j a z y k o v á p r a v d ě p o d o b n o s t k o n c o v é h o m o n o s y l a b a

s p ř í z v u k e m , a ta je v y s o k o p ř e k r o č e n a ; viz v ý š e . ) T a t o a r g u m e n t a ­

c e , v y v o l a n á s n a d z v l á š t n o s t m i r u s k é h o v e r š e a r u s k é m e t r i k y , p ř e s

s v o u p o d i v n o s t v e d l a n i c m é n ě k e z d á r n ý m v ý s l e d k ů m . J a k o b s o n

s á m u v á d í , ž e k o n c o v ý i k t u s m u ž s k ý c h v e r š ů j e v í „ r á z n ý s k l o n k př í-

z v u ě n o s t i " u v e r š ů j a k é h o k o l i m e t r a , a t a k t o m u s k u t e č n ě j e s t : t a k é

m u ž s k é t r o c h e j e M á c h o v y m a j í n a k o n c i v e v íce než 7 0 % ř á d e k př í-

z v u k , a t o z n a m e n á , ž e t a t o v y s o k á a k c e n t u a c e j e m o t i v o v a n á n ě č í m

j i n ý m než p o t ř e b o u odl iš i t j a m b a j e h o v z e s t u p n o s t .

A n i u d a l š í c h a u t o r ů z n a š e h o m a t e r i á l u (a je to v i d ě t v u v e d e ­

n é m p ř e h l e d u v e r š o v ý c h ú t v a r ů s v íce než 50 % p ř í z v u k ů na k o n ­

c o v é m i k t u ) b y c h o m n e m o h l i s č i s t ý m s v ě d o m í m ř íc i , ž e v y s o k á

a k c e n t u a c e p o s l e d n í h o i k t u s e s p e c i a l i z u j e n a j a m b , ž e b y j a m b mě l

n a n i p a t e n t . N e s p o j u j e s e z v l á š ť a n i s e s k u t e č n ý m p ř í z n a k e m j a m -

b i c k é v z e s t u p n o s t i r y t m u , j í m ž j e v ý š e p o j e d n a n á j a m b i c k á c é z u r a ,

a n i se n e v y h ý b á r y t m i c k ý m s t y l ů m , v n ichž se - po z p ů s o b u „ t r o ­

c h e j e s p ř e d r á ž k o u " — d ů s l e d n ě u p l a t ň u j e p ř e d r á ž k o v ý inc ip i t

a z á k a z z a p o č í n a t ř á d e k d a k t y l s k ý m t ř í s l a b i č n ý m t a k t e m s p ř í z v u ­

k e m n a p r v n í s l a b i c e . P o d o b n ě j a k o M á c h a h r o m a d í i H e y d u k

m o n o s y l a b i c k é p ř í z v u č n é k l a u z u l e v e č t y ř s t o p é m j a m b u s t e j n ě j a k o

v p ě t i s t o p é m t r o c h e j i ; m i m o ř á d n ě in tenz ivn í p o s t r á n c e p ř í z v u k ů j e

t r o c h e j „ r e a l i s t ů " F. X. S v o b o d y a K l á š t e r s k é h o . A z a s e u r o m a n ­

t i c k ý c h a u t o r ů , j a k o j e J a b l o n s k ý , n a j d e m e d o s t a t e k j a m b ů , k t e r é

c o d o p ř i z v u k o v á n í k l a u z u l e n i k t e r a k n e v y n i k a j í ( k l a s i c k ý m p ř í k l a ­

d e m j s o u Svatební košile).

5 . 7 Ž e n s k é a m u ž s k é r ý m y

Tytéž s l a b i k y n a k o n c i v e r š e , j e ž svými s u p r a s e g m e n t á l n í m i p ř í z n a ­

k y v y t v á ř e j í p ř í z v u k o v o u k l a u z u l i , n a z á k l a d ě t r v a l é a k t i v a c e s v ý c h

h l á s e k k o n s t i t u u j í r ý m o v é z a k o n č e n í . H a r m o n i z a c e o b o u těchto

f u n k c í j e z a r u č e n a p r a v i d l y r ý m o v á n í , j e ž m j . v d v o u d o b ý c h r o z m ě ­

r e c h (v d a k t y l e c h a d a k t y l o t r o c h e j í c h s j e j i c h p ů s o b e n í m t ř í d o b é

s e t r v a č n o s t i n a r o z l o ž e n í p ř í z v u k ů v de l š í ch t a k t e c h toto p r a v i d l o

n e p l a t í , srov. H l a v á č k o v o lhaly I pohasínaly či S o v o v o srdce měl churavé já I princezna Lyoleja) z a k a z u j í r ý m o v a t s u d o s l a b i č n é

(130)

t a k t y s l i c h o s l a b i č n ý m i (bez z a p o č t e n í p ř í p a d n é p ř e d r á ž k y ) . P r a v i ­

d l a r ý m o v á n í j s o u r e l a t i v i z o v á n a v z h l e d e m k r o z l o ž e n í s i lných a s la­

b ý c h p o z i c n a k o n c i v e r š e , a ta to j e j i c h s l o ž k a j e j e n p o k r a č o v á n í m

k o r e s p o n d e n č n í c h p r a v i d e l ř í d í c í c h p o s t a v e n í p ř í z v u č n ý c h a n e p ř í -

z v u č n ý c h s l a b i k . T o t o s p o l e č e n s t v í s a m o z ř e j m ě z n a m e n á , ž e techni­

k a r ý m o v á n í a p ř í p a d n é p r e f e r e n c e u r č i t ý c h r ý m o v ý c h k o n f i g u r a c í

m o h o u n a p ř í z v u k o v é z a k o n č e n í v e r š e a k t i v n ě p ů s o b i t . P ř e d c h o z í

d v a odd í ly o m u ž s k ý c h a ž e n s k ý c h k l a u z u l í c h by m o h l y b ý t b e z e

z b y t k u p ř e f o r m u l o v á n y v j a z y c e r ý m u . H l e d i s k o r ý m u n á m v š a k

p ř i v á d í p ř e d oči i d a l š í j evy, j e ž by b e z něho n e b y l y v id i te lné.

R ý m s p o j u j e ř á d k y b á s n ě d o s k u p i n , n a p r o s t o u větš inou dvojč len­

n ý c h ( o m e z í m e se na n ě ) . V těchto p á r e c h p ř i r o z e n ě m o h o u k o e x i ­

s t o v a t ř á d k y s e v š e m i d r u h y z a k o n č e n í , j e ž u m o ž ň u j í p r a v i d l a ,

n a p ř . u ž e n s k ý c h r ý m ů s e m ů ž e r ý m o v a t d v o j s l a b i č n é z a k o n č e n í

s d v o j s l a b i č n ý m (2/2), d v o j s l a b i č n é se č t y ř s l a b i č n ý m (2/4) a n a o p a k

(4/2), a k o n e č n ě i č t y ř s l a b i č n é se č t y ř s l a b i č n ý m (4/4); j s o u tu p o c h o ­

p i te lně i j i n é m o ž n o s t i d a n é s t o p o v ý m v ý s k y t e m t a k t ů š e s t i s l a b i č -

n ý c h a p o d . , a le j e j i c h f r e k v e n c e j e n a t o l i k n í z k á , ž e n e p ř e s n o s t

z j e j i c h p ř í p a d n é h o z a n e d b á n í n e s t o j í z a k o m p l i k a c e , j i m i ž b y n á š

v ý k l a d p o s t i h o v a l y . A n a l o g i c k é j e t o v p ř í p a d ě r ý m ů m u ž s k ý c h :

1/1, 1/3, 3/1, 3/3.

V p ř e d c h o z í c h o d d í l e c h j s m e s l e d o v a l i p ř í p a d n é p r e f e r e n c e z a m ě ­

ř e n é k j e d n o m u z e d v o u č lenů t ě c h t o p á r ů o p r o t i j a z y k o v é p r a v d ě ­

p o d o b n o s t i , p ř i č e m ž z a n e u t r á l n í , r y t m i c k o u in tenc í neov l i vněné

r o z l o ž e n í j s m e p ř i j a l i : 2 s l a b i č n ě z a k o n č e n é v e r š e — 7 5 % , 4 s l a b . —

2 5 % ; l s l a b . - 2 0 % , 3 s l a b . - 8 0 % . R e á l n á f r e k v e n c e k a ž d é h o

z a k o n č e n í b y l a p ř i t o m s r o v n á v á n a s těmi to n e u t r á l n í m i p ř e d p o k l a ­

dy. P o k u d j d e o z p ů s o b s p o j o v á n í v e r š ů r ý m e m , j e h o vliv n a tyto

r e á l n é f r e k v e n c e b u d e t e o r e t i c k y tento : d v o j i c e s n e s t e j n ě z a k o n č e ­

n ý m i č leny (2/4, 4/2; 1/3, 3/1) z v y š u j í č e t n o s t z a k o n č e n í a p r i o r i m é n ě

f r e k v e n t o v a n é h o (4/1), p o n ě v a d ž v n e s o u r o d é dvo j ic i j s o u o b ě z a k o n ­

čení s a m o z ř e j m ě z a s t o u p e n a r o v n o m ě r n ě .

Z e z n á s o b e n í r e á l n ý c h č e t n o s t í k a ž d é h o z a k o n č e n í v j e d n o t l i v é m

textu z í s k á m e ú d a j o t e o r e t i c k y o č e k á v a n ý c h f r e k v e n c í c h k a ž d é

k o m b i n a c e v t o m t o t e x t u ; p o k u d se r e á l n é č e t n o s t i p á r ů v t e x t u

o d c h y l u j í od t o h o t o p o z a d í , v y p o v í d á to o p r e f e r e n c í c h u p l a t ň o v a ­

n ý c h p ř i s e s t a v o v á n í r ý m o v ý c h p á r ů v d a n é m t e x t u , z e j m é n a p a k

(131)

0 t o m , z d a b y l a d á v á n a p ř e d n o s t s h o d n ý m (2/2, 4/4; 1/1, 3/3) n e b o

n e s h o d n ý m r ý m o v ý m z a k o n č e n í m .

P r o v e d l j s e m p r ů z k u m o r g a n i z o v a n ý v e s h o d ě s t ímto m o d e l e m ,

s p o č í t a l r ý m o v é p á r y v š e c h t y p ů a s r o v n a l j e j i c h p ř e d p o k l á d a n o u

1 r e á l n o u f r e k v e n c i t e n t o k r á t už v s o n d ě m e n š í h o r o z s a h u — u 29 m u ž ­

s k ý c h a 35 ž e n s k ý c h s o u b o r ů z pět i z á k l a d n í c h č e s k ý c h m e t e r - čtyř-

s t o p é h o a p ě t i s t o p é h o j a m b u a t r o c h e j e a z a l e x a n d r i n u .

V p ř í p a d ě m u ž s k ý c h r ý m ů j s o u v ý s l e d k y c e l k e m j e d n o d u c h é . V e

z k o u m a n ý c h t e x t e c h o d r a n é h o o b r o z e n í , j a k j s m e o s t a t n ě u ž v iděl i ,

j s o u v e s m ě s s větš í n e b o m e n š í in tenz i tou p r e f e r o v á n a ( t j . o b j e v u j í se

ve v íce než 20 % v š e c h ř á d e k ) j e d n o s l a b i č n á z a k o n č e n í (v m a t e r i á l u

k r ý m ů m j s o u v ý j i m k o u j e n H á l e k a G e l l n e r ve č t y ř s t o p ý c h j a m b e c h ,

s i lně z d ů r a z ň u j í c í b e z p r o s t ř e d n í m l u v n o s t a r y t m i c k o u n e h l e d a -

n o s t ) . V t o m t o r á m c i p a k p r a k t i c k y p o ce lou d o b u s e d á v á p ř e d n o s t

z a k o n č e n í m s h o d n ý m , a t o b e z o h l e d u n a m e t r ů m n e b o o b d o b í o d

p u c h m a j e r o v c ů až po S e i f e r t a a P a l i v c e . I n t e n z i t a této z á l i b y ve s la-

b i č n é s h o d ě r ý m u j í c í c h s e s lov n e n í z v l á š ť v e l k á , p o h y b u j e s e k o l e m

10 p r o c e n t n í c h b o d ů ; v p o č á t c í c h o b r o z e n í se p r o s a z u j e r ig idně j i

a v Š a f a ř í k o v ý c h č t y ř s t o p ý c h j a m b e c h je a b s o l u t n í . V m o d e r n í d o b ě

p o z o r u j e m e cos i j a k o j e j í v y h a s í n á n í : c h r o n o l o g i c k y n e j p o z d ě j š í

a u t o ř i , k t e r é j s m e v této s o u v i s l o s t i r o z b í r a l i — Z a h r a d n í č e k , H o l a n ,

B l a t n ý a Z á b r a n a —, p o n e c h á v a j í če tnos t i s h o d n ý c h a n e s h o d n ý c h

p á r ů v m u ž s k ý c h r ý m e c h p r a v d ě p o d o b n o s t i p ř e d z n a m e n a n é četnos­

t í p ř í s l u š n ý c h k l a u z u l í v t e x t u . V š i c h n i p ř i t o m s i lně p r e f e r u j í j e d n o ­

s l a b i č n á p ř í z v u č n á z a k o n č e n í . S n a d t a k é sto j í z a z a z n a m e n á n í , ž e

u Z á b r a n y víc než u k t e r é h o k o l i j i n é h o b á s n í k a se p r o s a z u j e j i s t á

t e n d e n c e p ř í t o m n á v ce lém n o v o č e s k é m verš i : p ř i r ý m o v á n í n e s t e j ­

n ý c h č lenů p á r u , t e d y t ř í s l a b i č n é h o t a k t u s j e d n o s l a b i č n ý m , s e z p r a ­

v id la d á v á p ř e d n o s t p o ř a d í 1/3 (jed/naposled) p ř e d o p a č n ý m 3/1 (zne­

chucen/žen). V d ě j i n á c h v e r š e j e v š a k n e m á l o t e x t ů , k t e r é v t o m t o

s m ě r u ž á d n é ús i l í nevyví je j í , a něko l ik p ř í p a d ů , j e j i c h ž p r e f e r e n c e

j s o u p r á v ě o b r á c e n é ; k těm p o s l e d n í m p a t ř í t a k é č t y ř s t o p ý m u ž s k ý

j a m b H o l a n ů v .

Ž e n s k é v e r š e n a b í z e j í z h l e d i s k a k o n s t r u k c e r ý m o v ý c h p á r ů ( p r o

p o h o d l í o p a k u j i m o ž n é k o m b i n a c e : 2/2, 2/4, 4/2, 4/4) r e l a t i v n ě větš í

r o z r ů z n ě n o s t , u ž p r o t o , ž e s l a b ě j i z a s t o u p e n ý t y p ě t y ř s l a b i č n é h o

t a k t u m á s t á l e j e š t ě v ř e č i n e z a n e d b a t e l n o u f r e k v e n c i , z a l o ž e n o u n a

(132)

n e j r o z m a n i t ě j š í c h s l o v o t v o r n ý c h a g r a m a t i c k ý c h t y p e c h s lov —

n e m u s í b ý t z ř e č i , n a r o z d í l o d p ř í z v u č n ý c h m o n o s y l a b , n á s i l í m

v y d o b ý v á n . N i c m é n ě i tu to p e s t r o s t j e d o b ř e m o ž n é o b s á h n o u t

z a z n a m e n á n í m j e d n o d u c h ý c h t e n d e n c í . P o d o b n ě j a k o j s m e u k á z a l i

na t ř e c h o b d o b í c h a d v o u m e z i d o b í c h ž e n s k é k l a u z u l e , m ů ž e m e i z d e

p o p s a t — z h l e d i s k a p r e f e r o v a n é s h o d y / n e s h o d y m e z i dvou- a čtyř-

s l a b i ě n ý m i s lovy v r ý m o v é m p á r u — c h r o n o l o g i c k y tř i o b d o b í r ý m o ­

v é techniky. P r v n í s a h á o d r a n é h o o b r o z e n í p o m á j o v c e (včetně j i m

jn-íbuzného S l á d k a ) a v y z n a č u j e se t ím, že se n a d h r a n i c i d a n o u

p r a v d ě p o d o b n o s t í v ý s k y t u j e d n o t l i v ý c h t y p ů z a k o n č e n í d á v á

v r ý m e c h p ř e d n o s t s e t k á n í d v o u s l a b i č n é h o s l o v a s d v o u s l a b i č n ý m ,

č t y ř s l a b i č n é h o s č t y ř s l a b i č n ý m . T u t o nepř í l i š n á p a d n o u , a le t r v a l o u

p r e f e r e n c i s h o d y n a r u š u j í v n a š e m m a t e r i á l u č t y ř s t o p é a p ě t i s t o p é

j a m b y H á l k o v y .

N á s l e d u j e o b d o b í l u m í r o v c ů a r a n é m o d e r n y , k t e r é se s p ř e k v a ­

p i v o u d ů s l e d n o s t í v y h ý b á j a k é k o l i v s n a z e o s h o d u č i n e s h o d u t a k t ů

r ů z n é h o r o z s a h u v r ý m o v ý c h p á r e c h . S p o l u s e z v ý r a z n ě n í m r ý m u n a

z á k l a d ě s i lně p r o s a z o v a n é d v o j s l a b i č n o s t i (viz v ý š e o l u m í r o v c í c h )

v y s t o u p i l a as i do p o p ř e d í p o t ř e b a r o z m a n i t o s t i , a t e d y i n e p ř e d u r č e -

n é p o d o b y z a k o n č e n í v e r š e s r o v n o m ě r n ý m r o z l o ž e n í m v š e c h n a b í ­

ze j íc ích se k o m b i n a c í .

Č á s t b á s n í k ů 2 0 . sto let í p o k r a č u j e v téže t e n d e n c i ; D u r y c h n e b o

Z a h r a d n í č e k p o n e c h á v a j í v p o d s t a t ě p o d o b u s v ý c h ž e n s k ý c h r ý m o ­

vých p á r ů j a z y k o v é p r a v d ě p o d o b n o s t i a totéž b y b y l o m o ž n é ř íc i

o P a l i v c o v ě a l e x a n d r i n u , k d y b y o v š e m v t o m t o p ř í p a d ě n e p ř i c h á z e ­

l a z v l á š ť s i lně k e cti d á v n á o b r o z e n s k á t r a d i c e č t y ř s l a b i č n ý c h v e r š o ­

v ý c h z a k o n č e n í . — Z á r o v e ň v š a k — p o p r v é ve vývo j i č e s k é h o b á s n i c ­

tví — s e o b j e v u j e ř a d a t e x t ů , j e j i c h ž ž e n s k é r ý m y z ř e t e l n ě d á v a j í

p ř e d n o s t v ý b ě r u n e s h o d n ý c h k o m b i n a c í (4/2, r e s p . 2/4). T e n t o j e v

m á s t y l i s t i c k o u p o v a h u a s m ě ř u j e k e k o m p l e x n o s t i r ý m u , spec i f ič tě­

j i k e k o m p l e x n o s t i z v u k o v é h o d o j m u , a t a k é k e z v ý š e n é k o m p l e x ­

nost i m o ž n ý c h e fektů s é m a n t i c k ý c h . S touto e s t e t i k o u n e s h o d y se se­

t k á v á m e u R e y n k a , H o l a n a , B l a t n é h o i Z á b r a n y , p ř i č e m ž s v ý j i m k o u

p r v n í h o z n ich z n a č n o u p ř e d n o s t p ř e d d r u h o u m o ž n o s t í d o s t á v a j í

t a k o v é r ý m o v é p á r y , j e j i c h ž p r v n í č len o b s a h u j e s lovo d v o j s l a b i č n é ,

d r u h ý člen s lovo č t y ř s l a b i č n é . O p r a v d o v ý m p r o t o t y p e m s i lného u m ě ­

l e c k é h o využit í této t e c h n i k y j s o u v e r š e Se i fer tovy .

( 1 3 3 )

P ř i p o m e ň m e , ž e č a s o v ě p o s l e d n í s l e d o v a n é o b d o b í o b e c n ě posí l i­

l o če tnos t i č t y ř s l a b i č n ý c h ž e n s k ý c h z a k o n č e n í . N a r o z d í l o d o b r o -

z e n c ů , j i m ž s e p r o s t ě l íb i la d l o u h á s l o v a n a k o n c i v e r š ů , j e v m o d e r ­

n í poez i i t a t o z v ý š e n á f r e k v e n c e m o t i v o v á n a p r á v ě p o t ř e b o u mít

k d i s p o z i c i d o s t a t e k m a t e r i á l u p r o r e a l i z a c i s l a b i č n ě n e s h o d n ý c h

r ý m o v ý c h p á r ů . J e s t l i ž e j a z y k o v ě p ř e d p o k l á d a n ý n e u t r á l n í p o m ě r

dvou- a č t y ř s l a b i č n ý c h k l a u z u l í , j a k j s m e v iděl i , j e t ř i k u j e d n é ,

p o m ě r týchž k l a u z u l í v n e r o v n o s l a b i č n é m r ý m o v é m p á r u m ů ž e b ý t

p o u z e j e d n a k u j e d n é .

(134)

K a p i t o l a 6 . T ř í s t o p é , č t y ř s t o p é , p ě t i s t o p é , š e s t i s t o p é

P o č e t s i lných poz ic v m e t r i c k é m verš i p o c h o p i t e l n ě a u t o m a t i c k y

v y p l ý v á z k o r e s p o n d e n č n í c h p r a v i d e l p o p i s u j í c í c h s y l a b i s m u s v e r š e

a z toho, z d a běž í o t ř í d o b é n e b o d v o u d o b é m e t r ů m , a v p o s l e d n í m

j m e n o v a n é m p ř í p a d ě t a k é z toho, z d a m e t r i c k á ř a d a z a č í n á s i lnou

( t roche j ) n e b o s l a b o u ( j a m b ) pozicí . N i c m é n ě tento p o č e t s i lných poz ic

j e r o z h o d u j í c í c h a r a k t e r i s t i k o u j a k m e t r i c k é h o v z o r c e , t a k textů t ímto

v z o r c e m ř ízených, a to ne jen z h l e d i s k a s é m a n t i c k é h o a h i s tor ického

(všechny texty p s a n é n a p ř . č t y ř s t o p ý m j a m b e m o d H n ě v k o v s k é h o p o

O r t e n a a Z á b r a n u t voř í v č e s k é poez i i j e d e n r o d s u r č i t o u t r a d i c í , ele­

m e n t á r n í i n t e r t e x t o v o u souv is lost í a t d . ) , a le i z h l e d i s k a i n v a r i a n t

a potenc iá ln ích v a r i a n t b á s n i c k é h o r y t m u .

S i l n é p o z i c e n e s t o j í v e v e r š i k a ž d á o s o b ě , a le v y t v á ř e j í h i e r a r ­

c h i c k é s t r u k t u r y . T ý k á s e t o p ř e d e v š í m r o z m ě r ů d v o u d o b ý c h . T a t o

h i e r a r c h i e nen í v i d i t e l n á - b y ť je i m p l i k o v á n a , a l e s p o ň v h r u b ý c h

o b r y s e c h — ve v z o r c i , a l e p r o s a z u j e se v t e x t e c h na z á k l a d ě i n t e r a k ­

c e mez i v z o r c e m a ř e č o v ý m i p ř e d p o k l a d y j e h o r e a l i z a c e . O b s a h e m

h i e r a r c h i c k é h o o d s t u p ň o v á n í s i lných p o z i c j e r ů z n á m í r a , v j a k é s e

v d a n é m t e x t u n e b o ve v š e c h t e x t e c h na k a ž d é j e d n o t l i v é s i lné poz ic i

(135)

v y s k y t u j í p ř í z v u č n é s lab iky . J d e t e d y o t é m a t r a d i č n ě s l e d o v a n é

v m o d e r n í teor i i v e r š e o d T o m a š e v s k é h o ( 1 9 2 9 [ 1 9 1 7 , 1 9 1 9 ] ) p o

T a r a n o v s k é h o ( 1 9 5 3 ) a ce lou s l o v a n s k o u m e t r i k u p o s l e d n í h o p ů l s t o ­

letí; u v e d e n é h o u k a z a t e l e b o h a t ě využi l M u k a ř o v s k ý v e s v ý c h ději­

n á c h n o v o č e s k é h o v e r š e , j e š t ě p ř e d n ím J a k o b s o n ( u n á s p o p r v é ,

1 9 2 4 ) a vš ichn i j e j i c h n á s l e d o v n í c i .

P o n ě v a d ž vzorec i ř e č o v é p ř e d p o k l a d y (rytmický s lovník) j s o u re la­

tivně stabi ln í , m a j í výs ledky této i n t e r a k c e s i lnou s ložku obecných,

n a d č a s o v ě n e b o g e n e r a č n ě sdí lených v lastnost í , k t e r é s e s t á v a j í j e d n o u

z c h a r a k t e r i s t i k m e t r a j a k o nad ind iv iduá ln í r y t m i c k é s t ruktury . Ve

složitějších p ř í p a d e c h n e s m ě ř u j e ta to i n t e r a k c e vzorce a j a z y k o v ý c h

p ř e d p o k l a d ů k j e d i n é m u „ ř e š e n í " , t a k ž e p ů v o d c i ind iv iduáln ích textů

m a j í na v ý b ě r někol ik — opět v š a k typových — možnost í . U v n i t ř těchto

obecných d a n o s t í se ind iv iduáln í v a r i a c e up la tňu j í v kvant i ta t i vn ím

odst ínění p ř e d e m r á m c o v ě d a n ý c h p ř í z v u k o v ý c h kontur.

J a k s t á l e o p a k u j e m e , o b s a z o v á n í s i lných p o z i c p ř í z v u k y j e v čes­

k ý c h t r o c h e j í c h a j a m b e c h ř í z e n o p o u h ý m p r e f e r e n č n í m p r a v i d l e m .

U s p o ř á d a n o s t a h i e r a r c h i e těchto p o z i c zá lež í v t o m , že tyto p r e f e ­

r e n c e j s o u o d s t u p ň o v á n y a ž e m í r a a k c e n t u a c e j e d n é s i lné p o z i c e j e

z á v i s l á n a a k c e n t u a c i o s t a t n í c h p o z i c v téže ř á d c e . V z t a h mez i s o u ­

s e d n í m i s i lnými p o z i c e m i se z n a d h l e d u a o b r y s o v ě j e v í j a k o k o m ­

p l e m e n t á r n í . „ H o d n ě " a k c e n t ů n a j e d n é s i lné p o z i c i v y t v á ř í o b e c n ě

p o d m í n k y p r o t o , a b y n a p ř e d c h o z í a n á s l e d u j í c í s i lné p o z i c i by lo

a k c e n t ů „ m á l o " . A n a o p a k .

T o t o p r a s t a r é p o z o r o v á n í , p o c h á z e j í c í u ž z k l a s i c k ý c h p r a c í

T o m a š e v s k é h o a r o z v i n u t é T a r a n o v s k ý m , b ý v á o z n a č o v á n o j a k o

d i s i m i l a c e s i lných p o z i c a m o t i v o v á n o p ř e d e v š í m r y t m i c k y : inhe­

r e n t n í o b e c n á r y t m i c k á t e n d e n c e p r ý v e d e k v y t v á ř e n í d i p o d i c k ý c h

s t r u k t u r , k e k o n s t i t u c i k o m p l e x n í c h c e l k ů s p o j u j í c í c h s i lné p o z i c e p o

d v o u a v y z n a č e n ý c h d o m i n a n c í j e d n é z n ich. P ř i v y s v ě t l o v á n í p ř í ­

z v u k o v ý c h k o n t u r r ů z n ý c h v e r š o v ý c h ú t v a r ů s e b e z s a m o s t a t n ý c h

r y t m i c k ý c h intencí o v š e m n e o b e j d e m e , n a o p a k p r á v ě ony j s o u j á d ­

r e m s t u d o v a n é h o p ř e d m ě t u . J e j i c h a k t i v i t a a s t u p e ň j e j i c h a j e n

j e j i c h p ů s o b e n í m o h o u v š a k být z v á ž e n y t e p r v e p o t é , c o j s m e vza l i

v ú v a h u vliv b a n á l n ě j š í c h , m e c h a n i č t ě j š í c h č in i te lů, k t e r é se p r o s a ­

zuj í a u t o m a t i c k y , b e z „ l i d s k é h o z á s a h u " , p o c h á z e j í c e n iko l iv z ryt­

m i c k é i n t e n c e , a l e p r á v ě z e s t a t i s t i c k ý c h d a n o s t í řeč i .

(136)

U v e d e n o u k o m p l e m e n t a r i t u s o u s e d n í c h s i lných p o z i c s i n e j l é p e

p ř e d v e d e m e p o u k a z e m k v y t v á ř e n í v e r š o v a n é h o t e x t u : j e s t l i ž e b á s ­

n ík j e d n o u p o s t a v i l n a u r č i t o u s i lnou p o z i c i ( S ; ) p ř í z v u k , p a k p o k a ž ­

d é , k d y ž j e t o p ř í z v u k c e l k u v íce než d v o j s l a b i č n é h o , t o m á z a n á s l e ­

d e k , že n a n á s l e d u j í c í s i lné p o z i c i ( S i + 1 ) se p ř í z v u k neob jev í . P o k u d

n ě j a k á s i lná p o z i c e z ů s t a l a b e z p ř í z v u k u , j e p r a v d ě p o d o b n é , ž e n a

o b o u s o u s e d n í c h s i lných p o z i c í c h ( S ^ , , S i + 1 ) p ř í z v u k b u d e , p r o t o ž e

o p a č n ý p ř í p a d i m p l i k u j e p o u ž i t í ve l ice d l o u h é h o ( n a p ř . š e s t i s l a b i č -

n é h o ) p ř í z v u k o v é h o c e l k u , k t e r ý j e v r y t m i c k é m s l o v n í k u j e n nečet-

n ě z a s t o u p e n .

T e n t o p o p i s j e n e u r č i t ý ne jen p r o t o , ž e ř e č p o s k y t u j e d o s t a t e k

m o ž n o s t í i k o d m í t n u t í u v e d e n ý c h d e t e r m i n a c í (a le t a k o v é o d m í t n u t í

m ů ž e být j e n e p i z o d i c k é - není p r o b l é m s e s t a v i t t ř e b a ce lou s t ro fu j e n

ze s a m ý c h d v o j s l a b i č n ý c h t a k t ů , a le těžš í a r y t m i c k y zce la n e u d r ž i ­

te lné by to už by lo v p ř í p a d ě celé b á s n ě ) ; p ř í z v u k o v o u k o n t u r u t a k t o

d e f i n o v a n o u nelze p ř e d e v š í m o d v o d i t b e z n ě j a k é h o „ v n ě j š í h o " činite­

le, k t e r ý r o z h o d n e o t o m , k t e r á to b u d e s i lná p o z i c e , na níž b u d e

„ h o d n ě " , e v e n t u á l n ě „ m á l o " p ř í z v u k ů . T í m t o č in i te lem j e p o c h o p i ­

telně p r o z o d i e , z níž j e d n o z n a č n ě vyp lývá, že p o č á t e k v e r š e , tedy

p r v n í s i lná p o z i c e , b u d e v y z n a č e n n a h r o m a d ě n í m p ř í z v u k ů (viz 4 . 3 ) .

J a k v íme, j e t o d á n o in ic iá ln ím p o s t a v e n í m č e s k é h o p ř í z v u k u a m a x i ­

m á l n ě j e d n o s l a b i č n o u p r o k l i z í ( k t e r o u j s m e p o s t u l o v a l i v r á m c i p r o -

z o d i c k ý c h p r a v i d e l , v iz 1.6). P l a t í to i o v e r š i j a m b i c k é m v oněch

v a r i a n t á c h inc ip i tu, k t e r é z a h r n u j í p ř e s u n p ř í z v u k u n a s l a b o u pozi­

ci, j e ž p ř e d c h á z í p r v n í poz ic i s i lnou — a ť u ž n a p r v n í , n e b o n a d r u h é

s l a b i c e ř á d k y , p ř í z v u k n a p o č á t k u v e r š e z á v a z n ě j e s t .

P ř í z v u k o v á k o n s t a n t a n a p r v n í s i lné p o z i c i s e s t á v á v ý c h o d i s k e m

d i s i m i l a č n í vlny, k t e r á j e p r o p ř í z v u k o v o u k o n t u r u č e s k é h o v e r š e

r o z h o d u j í c í . Č e t n o s t p ř í z v u k ů n a d r u h é s i lné p o z i c i j e n u t n ě n ižš í

než n a poz ic i p r v n í ; tento r o z d í l u ž a u t o ř i i n d i v i d u á l n ě f o r m u j í , a le

d a l e k o n e j o b v y k l e j š í p ř í p a d j e t e n , ž e tento p o k l e s o d Sj^ k S 2 j e z n a č ­

ný. (V t ř í s t o p ý c h ř a d á c h - v č e t n ě p ů l v e r š ů a l e x a n d r i n u - se t a t o ne j­

o b v y k l e j š í d i s i m i l a c e i k t ů n e m ů ž e d o b ř e u p l a t n i t , n e b o ť j í k o n k u r u ­

j í d i s i m i l a č n í t e n d e n c e v y c h á z e j í c í o d k o n c e v e r š e , v iz 6 .1 . ) D e t a i l ů m

s e b u d e m e v ě n o v a t p o z d ě j i , z d e p o s t a č í u v é s t , ž e a k c e n t u a c e d r u h é

s i lné p o z i c e se p o h y b u j e — se z n a č n ý m i v ý k y v y — k o l e m 70 %

a n e z ř í d k a k l e s á i p o d 6 0 % .

(137)

P r o g r e s i v n í d i s i m i l a č n í v l n a z a p o č a t á n a p r v n í s i lné p o z i c i j e

n e s e n a p ř e c h o d o v ý m i p r a v d ě p o d o b n o s t m i , a t a k j e j í d a l š í o s u d y

d á l e s m ě r e m d o n i t r a v e r š e u ž j s o u m é n ě j e d n o z n a č n é ; v t y p i c k ý c h

p ř í p a d e c h j e v š a k t ř e t í i k t u s v ž d y p o d s t a t n ě s i lněj i a k c e n t o v á n než

i k t u s p ř e d c h o z í . U ne jvě tš ího m n o ž s t v í t e x t ů j e t e n t o rozd í l t a k

n á p a d n ý , ž e m ů ž e m e p ř e d p o k l á d a t a k t i v i t u s a m o s t a t n é r y t m i c k é

in tence - in tence k p ř í z v u k o v é m u v y j á d ř e n í d v o j d í l n o s t i v e r š e

s p o m o c í m e z i s l o v n í h o p ř e d ě l u p ř e d t ře t í s i lnou p o z i c í a p ř í z v u k u na

této poz ic i s a m é . U p r o s t ř e d v e r š e s e t a k u s t a v u j e j a k á s i m é n ě inten­

zivní o b d o b a s i t u a c e n a j e h o p o č á t k u . T o b e z p r o b l é m ů p l a t í p r o

v e r š e t r o c h e j s k é ; o b d o b u j a m b i c k é h o inc ip i tu b y o v š e m p ř e d s t a v o ­

v a l a c é z u r a p o d r u h é s i lné p o z i c i s n á s l e d u j í c í m n e p ř í z v u č n ý m

m o n o s y l a b e m n a n á s l e d u j í c í poz ic i s l a b é .

W S W S / W / S W S [ . . . ]

A t a t o „ j a m b i c k á c é z u r a " , j a k j s m e viděl i ( 4 . 4 ) , o s o b ě v n ě k t e r ý c h

j a m b i c k ý c h textech s k u t e č n ě d á v á vědět , c o d o četnost i v ý s k y t u v š a k

s o t v a m ů ž e soutěž i t s j a z y k o v ě n e j p r a v d ě p o d o b n ě j š í m „ t r o c h e j s k ý m "

č leněním t y p u

W S W S W / S W S [ . . . ]

P r o č e s k ý v e r š j e p ř í z n a č n é p ů l v e r š o v é č lenění s p r v n í m pů lver-

š e m o s t a b i l n í m r o z s a h u č t y ř s l a b i k v t r o c h e j i a pě t i s l a b i k v j a m b u ,

a t o p r á v ě t a k p r o r o z m ě r y č t y ř s t o p é j a k o p r o p ě t i s t o p é . S l a b i č n ý

r o z s a h d r u h é h o p ů l v e r š e se p o d l e m e t r a a k l a u z u l e m ě n í v r o z s a h u

o d t ř í ( m u ž s k é č t y ř s t o p é t r o c h e j e ) d o šes t i ( ž e n s k é p ě t i s t o p é ) s l a b i k .

O c é z u ř e v k r a t i č k ý c h r o z m ě r e c h se n e h o d í mluv i t , š e s t i s t o p é v e r š e

p ř i r o z e n ě c é z u r u p ř e n á š e j í p ř e d č t v r t o u s i lnou poz ic i , r e s p e k t i v e —

v a l e x a n d r i n u - p ř e d s l a b o u poz ic i , k t e r á této S 4 p ř e d c h á z í . P o j e t í

s t ř e d n í h o v e r š o v é h o ř e z u ( a n á s l e d u j í c í k o n s t e l a c e p ř í z v u č n ý c h

a n e p ř í z v u č n ý c h s l a b i k ) j a k o o s l a b e n é h o e k v i v a l e n t u p ř e d ě l u n a

p o č á t k u v e r š e se tu p r o s a z u j e v ú p l n o s t i .

V r o z h o d u j í c í c h r o z m ě r e c h ( č t y ř s t o p ý c h a p ě t i s t o p ý c h ) v š a k inten­

ce k c é z u ř e p ů s o b í na a k c e n t u a c i s i lných poz ic ve s t e j n é m s m ě r u ,

v j a k é m p ů s o b í p r o g r e s i v n í d i s imi lačn í t e n d e n c e z a p o č a t á n a p r v n í

si lné poz ic i . K d y b y t a t o t e n d e n c e , p o n e c h á n a s a m a s o b ě a p r a v d ě p o ­

d o b n o s t e m p ř e c h o d u , z a č a l a s l á b n o u t , d á v á j í c é z u r a n o v o u in jekci,

p o d p o r u j e p r a v i d e l n o u a l t e r n a c i s i lných (l ichých) a s l a b ý c h ( s u d ý c h )

poz ic . T o d o b ř e uv id íme z e j m é n a n a r o z m ě r e c h č t y ř s t o p ý c h .

(138)

N á š p o h l e d n a s i t u a c i v e r š o v c e , k t e r ý vol í s l o v a p r o s v ů j text a m á

p ř i t o m k d i s p o z i c i r ů z n é č á s t i r y t m i c k é h o s l o v n í k u , z a h r n o v a l n e j e n

p r á v ě p r o b r a n é činitele p o u k a z u j í c í k p r o g r e s i v n í ( „ o d l e v a d o p r a ­

v a " ) d i s imi lac i s i lných p o z i c , a le t a k é s m ě ř o v á n í o p a ě n é : n e z á v i s l e

d a n á n í z k á a k c e n t u a c e j e d n o h o i k t u s e d o ž a d u j e č a s t é p ř í t o m n o s t i

p ř í z v u k ů n a ik tu p ř e d c h o z í m . T a t o r e g r e s i v n í d i s i m i l a c e o d s l a b é h o

i k t u k p ř e d c h á z e j í c í m u s i l n é m u s t a v í d o s t ř e d u p o z o r n o s t i p o s l e d n í

i k t u s . J e h o p ř í z v u k o v o u r e a l i z a c i j s m e p o p s a l i p o d r o b n ě v p ř e d c h o ­

zí k a p i t o l e , v ě n o v a n é ž e n s k ý m a m u ž s k ý m v e r š ů m . V y p l ý v á z ní, že

p r o u v e d e n o u r e g r e s i v n í d i s i m i l a c i s c h é m a t a s ž e n s k ý m a s c h é m a t a

s m u ž s k ý m z a k o n č e n í m v y t v á ř e j í n a p r o s t o o d l i š n é p ř e d p o k l a d y .

N í z k á f r e k v e n c e j e d n o s l a b i č n ý c h t a k t ů v řeč i p ř e d u r č u j e k o n c o ­

vou s i lnou poz ic i m u ž s k ý c h v e r š ů k p o s t a v e n í i k t u s l a b é h o . N a t o m

nic n e z m ě n í ani úsi l í m n o h ý c h b á s n í k ů v y m k n o u t s e j a z y k o v ý m p ř e d ­

u r č e n í m a h r o m a d i t n a k o n c i v e r š e a k c e n t o v a n á m o n o s y l a b a . Ani

j e j i c h r e l a t i v n ě v y s o k á č e t n o s t , p ř í z n a k o v á z h l e d i s k a r y t m i c k é h o

s ty lu, n e z n a m e n á z h l e d i s k a ú h r n n é p ř í z v u k o v é k o n t u r y v e r š o v a n é ­

h o t e x t u tol ik, a b y s e k o n c o v ý i k t u s p ř e s u n u l d o k a t e g o r i e s i lných

ik tů . V ý j i m k o u j e o v š e m M á c h a , j e h o ž n á s i l n i c k é p o j e t í m u ž s k é

k l a u z u l e ov l i vňu je i to, že p ř e d c h o z í s i lná p o z i c e j e m é n ě in tenz ivně

a k c e n t o v á n a , j i n ý m i s lovy, ž e r e g r e s i v n í d i s i m i l a č n í t e n d e n c e s e b lo­

k u j e . 3 N o r m á l n í s t a v v d e s í t k á c h t e x t ů v š a k r o z m í s ť u j e s i lné a s l a b é

p o z i c e ke k o n c i m u ž s k é h o v e r š e ve s h o d ě s h y p o t é z o u o j a z y k o v ě

p o d m í n ě n é r e g r e s i v n í d i s i m i l a c i .

P o k u d j d e o v e r š e ž e n s k é , j a z y k o v á p r a v d ě p o d o b n o s t n e v e d e

k j e d n o z n a č n ý m z á v ě r ů m o t o m , z d a p o s l e d n í s i l n á p o z i c e m á b ý t

p o k l á d á n a z a s i l n o u č i s l a b o u z h l e d i s k a p ř í z v u k ů v e v e r š i ; č e t n o s t

p ř í z v u k ů j e t u t a k é j e d n o u n ižš í , j e d n o u v y š š í , n e ž j e a k c e n t u a c e

s i lné p o z i c e p ř e d c h o z í . V o d s t a v c í c h o ž e n s k ý c h v e r š í c h j s m e

z a z n a m e n a l i r o z h o d u j í c í v l ivy g e n e r a č n ě p r o m ě n l i v é t e c h n i k y

r ý m o v á n í . Z d á s e , že e x i s t u j í i texty, v n i c h ž d o c h á z í k r e g r e s i v n í

d i s i m i l a c i o d silného p o s l e d n í h o i k t u k p ř e d c h o z í m u s l a b š í m u

( l u m í r o v c i ) , a le t a k é p ř í p a d y s m n o h a ě t y ř s l a b i č n ý m i t a k t y v r ý m u ,

Detailní rozbor, jemuž se tu nechceme věnovat, by mohl prokázat nebo vyvrátit hypo­tézu, že i v rámci tohoto omezení platí vztah „čím více přízvuků na (slabé) koncové pozici, tím méně přízvuků na (vždy silné) pozici předposlední".

(139)

a t e d y s o s l a b e n í m p o s l e d n í h o i k t u , j e ž p ř i p o m í n á z á v ě r y v e r š ů

m u ž s k ý c h ( K o l l á r ) .

J e s t l i ž e j s m e o b e c n ě k o n s t a t o v a l i s p o l e č n o u p r á c i p r o g r e s i v n í

d i s i m i l a č n í t e n d e n c e a t e n d e n c e k c é z u r o v é m u p o s í l e n í t ř e t í h o i k t u ,

r e g r e s i v n í d i s i m i l a c e o d p o s l e d n í h o , s l a b é h o i k t u s e s o b ě m a u v e ­

d e n ý m i t e n d e n c e m i s h o d o v a t m ů ž e , a n e m u s í . P r v n í p ř í p a d j e

t y p i c k ý p r o v e r š e č t y ř s t o p é , d r u h ý p r o m u ž s k é a n ě k t e r é ž e n s k é

p ě t i s t o p é . K o n f l i k t n e b o i n e u r č i t o s t p ř i i n t e r a k c i r ů z n ý c h t e n d e n ­

c í o t v í r á m o ž n o s t k t o m u , a b y t o t é ž m e t r i c k é s c h é m a b y l o r e a l i z o ­

v á n o n ě k o l i k a d o c e l a n a v z á j e m o d l i š n ý m i t y p i c k ý m i p ř í z v u k o v ý m i

k o n t u r a m i .

P b č e t s i lných p o z i c v ř á d c e s e s t á v á z á v a ž n ý m č in i te lem j e j í h o

r y t m u j e š t ě i z j i n é h o d ů v o d u : č í m de l š í j e r y t m i c k á ř a d a m e z i d v ě m a

p ř e d ě l y ( j d e n e j e n o p ř e d ě l y mez i v e r š i , a le i o c é z u r y m e z i p ů l v e r š i ) ,

t ím v íce s m ě r e m k j e j í m u z á v ě r u s l á b n e p ů s o b e n í p r o g r e s i v n í d is imi­

l a c e o d p r v n í h o i k t u .

6 . 1 T ř í s t o p é

T ř í s t o p é j a m b y a t r o c h e j e j a k o m e t r a e x t r é m n ě k r á t k ý c h ř á d k ů

p a t ř í m e z i m é n ě č a s t é r o z m ě r y . Z e j m é n a t r o c h e j e této m í r y j s o u

o m e z e n y n a 19. stolet í . P r o t ř í s t o p á m e t r a j e p ř í z n a č n ý v ý s k y t

v k o m b i n a c i s j i n ý m i r o z m ě r y , n e j v ý z n a m n ě j š í je k o m b i n a c e t ř í s to-

p é h o ž e n s k é h o j a m b u s m u ž s k ý m j a m b e m č t y ř s t o p ý m ( M á c h a ,

H á l e k , N e r u d a ) . Z a těchto o k o l n o s t í n á š m a t e r i á l p r o r o z b o r t ř í s to-

p ý c h j a m b ů a t r o c h e j ů m ů ž e být p o u z e f r a g m e n t á r n í .

Z p ř e d c h o z í h o , ú v o d n í h o o d d í l u této k a p i t o l y v y p l ý v á , že v m u ž ­

s k ý c h v e r š í c h o l i chém p o č t u s i lných p o z i c d o c h á z í k e s t ř e t u p r o g r e ­

sivní a r e g r e s i v n í d i s i m i l a č n í t e n d e n c e ; t ý k á se to i k r a t i č k é pěti-

n e b o š e s t i s l a b i č n é ř á d k y t ř í s t o p é h o t r o c h e j e a j a m b u . T é m ě ř bezvý-

j i m e č n ě a k c e n t o v a n ý p r v n í i k t u s z v y š u j e p r a v d ě p o d o b n o s t n e p ř í ­

t o m n o s t i p ř í z v u k u n a i k t u n á s l e d u j í c í m , a le týž d r u h ý i k t u s m u s í

p o s k y t n o u t m í s t o p r o p ř í z v u k y t ř í s l a b i č n ý c h t a k t ů , n e z b y t n ý c h p r o

v y p l n ě n í z á v ě r u ř á d k y v m n o h a a m n o h a p ř í p a d e c h n e p ř í t o m n o s t i

p ř í z v u č n é h o m o n o s y l a b a n a i k t u k o n c o v é m .

P ř i n e p a t r n é m r o z s a h u v e r š e a n e e x i s t e n c i j i n ý c h s l a b ý c h p o z i c

než p r á v ě t ě c h t ř í , o n i c h ž b y l a ř e č , j e ř e š e n í m o ž n é j e n j e d n o ,

a v š e c h o s m n á c t s o u b o r ů , o n ichž m á m e ú d a j e k d i s p o z i c i , to p o t v r -

( 1 4 0 )

z u j e . V e t ř í s t o p ý c h m u ž s k ý c h r o z m ě r e c h v y s t u p u j e d r u h á s i l n á

p o z i c e j a k o s i lný i k t u s , a p ů s o b e n í p r o g r e s i v n í d i s i m i l a ě n í t e n d e n ­

c e j e e l i m i n o v á n o . J e n t a k tot iž v z n i k á k o n f i g u r a c e , j e ž s e o b e j d e

b e z r e l a t i v n ě m é n ě ě e t n ý c h ě t y ř s l a b i ě n ý c h a d o c e l a u ž v z á c n ý c h

j e d n o s l a b i č n ý c h t a k t ů ; n a p ř í k l a d v t r o c h e j i s i ř e č s a m a v y b e r e

k o n f i g u r a c i X x X x x , n i k o l i X x x x X . J i n a k p o j a t é ř á d k y s e s a m o ­

z ř e j m ě v e v š e c h t e x t e c h o b j e v u j í t a k é , a l e n a z á k l a d ě j a z y k o v ý c h

p ř e d p o k l a d ů — i p ř i j e j i c h n e s p o r n é s t y l i s t i c k é ú č i n n o s t i — j e j i c h

č e t n o s t z h l e d i s k a ú h r n n é p ř í z v u k o v é k o n t u r y t e x t u m u s í b ý t

n e v e l k á .

Ve s r o v n á n í s j i n ý m i r o z m ě r y p ř i t o m s n a h a o m a x i m á l n í využ i t í

m i n i m a l i s t i c k é ř á d k y p r o p l n o v ý z n a m o v á s l o v a v e d e č a s t o k n e z a n e ­

d b a t e l n é če tnos t i k o n c o v ý c h m o n o s y l a b . N e j i n t e n z i v n ě j i s e j a z y k o v é

d a n o s t i ve s v ý c h j a m b e c h i t r o c h e j í c h v z p í r a j í V r c h l i c k ý a S l á d e k ,

j e j i c h ž k o n c o v é s i lné p o z i c e v t r o c h e j i i j a m b u n e s o u a k c e n t ve v íce

než p o l o v i n ě p ř í p a d ů . A n a l o g i c k y s t ím se z e j m é n a u S l á d k a o t v í r á

p ř í l e ž i t o s t p r o p r o g r e s i v n í d i s imi lac i a a k c e n t u a c e s t ř e d o v é s i lné

p o z i c e p o n ě k u d k l e s á . P r o t o ž e v ý s l e d k e m j s o u ř á d k y o d v o u , n ikol i

t ř e c h p l n o v ý z n a m o v ý c h s lovech, nen í t u z ř e j m ě c í lem s é m a n t i c k á

n a s y c e n o s t v e r š e , a le s p í š e e fekty h u d e b n í . ( V c i t á t u j s o u p r o n á s

r e l e v a n t n í p o u z e s u d é ř á d k y . )

M ě s í c o k n e m p r o k u k o v a l ,

m ě s í c o v á z á ř

p a d a l a , j á p o z o r o v a l

v k a m e n n o u j í t v á ř ,

a j e j í p r s t u k a z o v a l •

v k r y p t u p o d o l tář .

V S l á d k o v ý c h m u ž s k ý c h j a m b e c h d o k o n c e d o c h á z í k t o m u , že

r o z d í l v a k c e n t u a c i m e z i d r u h o u a třet í s i lnou p o z i c í se t é m ě ř r u š í .

N a o p a č n é s t r a n ě s to j í texty, k d e i p ř i n e p a t r n é m r o z s a h u v e r š e

j a k o b y s e p r o s a z o v a l a c é z u r a p ř e d d r u h o u s i lnou poz ic í . V J u n g -

m a n n o v ě Oldřichu a Boženě a u J a b l o n s k é h o se v j a m b u s y m e t r i c k é

f r á z o v á n í 3/3 p r o m í t á do v íce než d e v a d e s á t i p r o c e n t n í h o z a s t o u p e n í

p ř í z v u k u na d r u h é m i k t u , a p o d o b n é č e t n o s t i z j i š ť u j e m e i u D ý k a

a S e i f e r t a .

Ve v e r š í c h s ž e n s k o u k l a u z u l í , j a k v íme, ne lze mluv i t o ž á d n é

r e g r e s i v n í d i s imi lac i , co do r i g i d n o s t i s r o v n a t e l n é s n a l é h a v ý m t la-

(141)

k e m k o n c o v é p o z i c e v e v e r š í c h m u ž s k ý c h . J s o u t u j e n m é n ě s e vnu­

cuj íc í p r e f e r e n c e p r o ě t y ř s l a b i ě n é ( o b r o z e n í ) , d v o j s l a b i č n é ( lumírov-

ci a t e n t o k r á t i m á j o v c i ) č i n e s t e j n o s l a b i č n é ( m n o z í a u t o ř i m o d e r n í )

rýmy, a ty r o z h o d u j í o v ě t š í c h ěi m e n š í c h r o z d í l e c h ve f r e k v e n c i p ř í -

z v u k ů na d r u h é a t ře t í s i lné poz ic i . Je z a j í m a v é , že v t r o c h e j i

v n a š e m m a t e r i á l u j e n V. N e j e d l ý z ř e t e l n ě o s l a b u j e p o s l e d n í i k t u s

o p r o t i s t ř e d n í m u , a le an i u n ě h o nen í n e d o s t a t e k d v o j s l a b i č n ý c h

z a k o n č e n í ; t a p a k v če tnos t i p ř e k o n á v a j í k l a u z u l e ě t y ř s l a b i ě n é u ž

v celé e t a p ě s y l a b i z u j í c í h o v e r š e , o m á j o v c í c h a l u m í r o v c í c h a n i

n e m l u v ě . V ý s l e d k e m j e j e d n o z n a č n ě p ř í z v u k o v á s y m e t r i c k á k o n t u r a

se s i lnými ik ty na z a č á t k u i na k o n c i v e r š e a s l a b ý m i k t e m v j e h o

s t ř e d u . ( P o l u m í r o v c í c h a j e j i c h e p i g o n e c h už se t ř í s t o p ý m t r o c h e j e m

p r a k t i c k y n e p s a l o . ) C e l k o v o u ú r o v e ň a k c e n t u a c e i k t ů v sy lab izu j í -

c ích t e x t e c h ov l ivňu j í p o m ě r n ě č a s t é v ý s k y t y v í c e s l a b i č n ý c h s lov

z a č í n a j í c í c h na s l a b é p o z i c i v e r š e , a t e d y — i b e z d i s i m i l a c e — o s l a b u ­

j í c í c h n á s l e d u j í c í i k t u s . J e n v e t ř í s t o p é m t r o c h e j i s e p ř i t o m tyto sy la-

b izu j íc í o d c h y l k y o d p ř e s n é h o m e t r a o b j e v u j í h l u b o k o d o d r u h é p ů l e

sto let í , n e b o ť k r a t i č k ý t ř í s t o p ý t r o c h e j j a k o p í s ň o v é a p o p ě v k o v é

m e t r ů m s e s t á v á n á s t r o j e m f o l k l o r i s t i c k ý c h p a s t i š i l i dové p í s n ě

a p o d . ( H e y d u k , S l á d e k ) .

V t ř í s t o p é m ž e n s k é m j a m b u s ice h n e d v j e h o p o č á t c í c h z n a č n ý

p o d í l d v o u s l a b i č n ý c h k l a u z u l í p ř e d z n a m e n á v á J u n g m a n n ů v p ř e k l a d

Lenory, p a k v š a k m í r n á p ř e v a h a č t y ř s l a b i č n ý c h t a k t ů v r ý m u a tedy

i d r u h é s i lné p o z i c e n a d t ř e t í s e t r v á v á po celé s y l a b i z u j í c í o b d o b í .

U H á l k a a u l u m í r o v c ů a j e š t ě u S o v y b e z v ý h r a d n ě vítězí v ý š e p o p s a ­

ná s y m e t r i c k á k o n t u r a . P ř i t o m se — ve s n a z e o s é m a n t i c k o u o b s a ž ­

n o s t k r á t k é h o v e r š e — si lně u p l a t ň u j e p r e f e r e n č n í p r a v i d l o P 2 ( p ř e d ­

n o s t p ř í z v u č n ý m s l a b i k á m n a i k t e c h ) , t a k ž e V r c h l i c k ý m á n a d r u h é

p o z i c i 79 % p ř í z v u k ů a na t ře t í 93 %, ve v e r š í c h o t ř e c h s i lných poz i­

c ích p ř i p a d á u n ě h o n a j e d e n ř á d e k 3,12 a k c e n t u ! S p e c i á l n í p o z n á m ­

k u j e t ř e b a v ě n o v a t t a k é N e r u d o v i , k t e r ý r u š í s y m e t r i c k o u k o n t u r u

p o s í l e n í m d r u h é s i lné p o z i c e a v y r o v n á n í m n e p o č á t k o v ý c h i k t ů n a

s t e j n o u ú r o v e ň ( 8 0 a 82 % ) .

Z a v e d e n í n e s t e j n o s l a b i ě n ý c h r ý m ů v p o s y m b o l i s t i c k é m o b d o b í s e

d o p ř í z v u k o v é h o o b r y s u v e r š e p r o m í t á n a p ř e d j a k o l i k v i d a c e

o d s t u p ň o v á n í i k t ů ( d r u h á a t ře t í p o z i c e m a j í s t e j n é z a t í ž e n í p ř í z v u -

k y - D y k , J e l í n e k , H o r a ) , p o z d ě j i j a k o ú p l n ý o b r a t této h i e r a r c h i e ,

( 1 4 2 )

s d o m i n a n c í d r u h é h o i k t u n a d t ř e t í m ( S e i f e r t , H a l a s , H r u b í n ) . T a k é

z d e j e t e d y p r o g r e s i v n í d i s i m i l a c e p o t l a č e n a . P a l i v c o v a z á l i b a v d lou­

h ý c h t a k t e c h s r á ž í č e t n o s t a k c e n t ů na těchto p o z i c í c h z h r u b a k 65 %

( a p r ů m ě r n ý p o č e t p ř í z v u k ů n a ř á d e k n a 2 , 6 ) .

6 . 2 C t y ř s f r o p é ^

Č t y ř s t o p é t r o c h e j e a j a m b y p a t ř í k n e j v í c e u ž í v a n ý m v e r š o v ý m ú t v a ­

r ů m č e s k é h o b á s n i c t v í , b á s n í c i v š a k m a j í se lekt ivn í v z t a h k j e j i c h

k a t a l e k t i c k ý m v a r i a n t á m a n a s h r o m á ž d i t d o s t a t e č n ě r o z s á h l ý sou­

b o r m u ž s k ý c h č t y ř s t o p ý c h t r o c h e j ů o d j e d n o h o a u t o r a n a p ř í k l a d

z o b d o b í m á j o v c ů s e j e v í j a k o t ě ž k o sp ln i te lný ú k o l .

Č t y ř s t o p é d v o u d o b é r o z m ě r y ve s v é m s c h é m a t u i v j e h o rea l i zac ích

p ř e d s t a v u j í - j a k o ú t v a r y o s u d é m p o č t u si lných poz ic - s y m e t r i c k é ryt­

mické s t r u k t u r y se d v ě m a pů lverš i s h o d n ě obsahu j íc ími po d v o u sil­

ných pozicích. T a t o symetr ie je p ř i t o m d a l e k o p ř í m o č a ř e j š í v t roche j i

než v j a m b u , a to j a k z h l e d i s k a p o č t u s lab ik v p ů l v e r š i (4 + 4, 4 + 3

v trochej i , 5 + 4, 5 + 3 v j a m b u ) , t a k z h l e d i s k a incip i tů p r v n í h o a dru­

hého p ů l v e r š e , j e ž j s o u v t roche j i s h o d n é a v j a m b u n a p r o s t o odl išné.

Č t y ř s t o p é t roche je a j a m b y m u ž s k é p ř e d s t a v u j í v n a š e m m a t e r i á l u

s o u b o r y textů, j e j ichž p ř í z v u k o v é k o n t u r y se n a v z á j e m n e j m é n ě odli­

šují : P u c h m a j e r ů v t roche j j e n a j ednot l i vých iktech p ř i z v u k o v á n p r a k ­

ticky ste jně j a k o D u r y c h ů v , a totéž p la t í t ř e b a i o H á l k o v ě a Sei fer tově

m u ž s k é m j a m b u . S i lná i n t e r a k c e v z o r c e a p ř e d p o k l a d ů p r o j e h o real i­

zaci v řeči s tav í do p o p ř e d í i n v a r i a n t y ry tmické r e a l i z a c e .

Všeobecnou p o d o b n o s t p ř í z v u k o v ý c h k o n t u r č t y ř s t o p ý c h m u ž s k ý c h

r o z m ě r ů i lustru jeme nás leduj íc ími typ ickými p ř í k l a d y (v procentech) .

s 2 s., s 4

Puchmajer T4M 75 99 33

Hálek J 4 M 71 97 13

Cech T4M 71 94 50

Zábrana J 4 M 75 93 37

(143)

S t á l o s t o p ě t o v n ě s e v r a c e j í c í h o z p ů s o b u r e a l i z a c e j e d á n a t ím, ž e

o b ě d i s i m i l a ě n í t e n d e n c e , t a , j e ž z a ě í n á n a p r v n í m i k t u a p r o g r e s i v ­

n ě p o s t u p u j e d o n i t r a v e r š e , t a k t a o p a ě n á , v y c h á z e j í c í z k o n c o v é h o

s l a b é h o i k t u a r e g r e s i v n ě pos i lu j í c í p ř e d c h o z í s i lnou p o z i c i , p ů s o b í

s t e j n ý m s m ě r e m . V ý s l e d k e m j e b e z v ý j i m e č n ě s y m e t r i c k á r y t m i c k á

k o n t u r a se s i lnými l ichými a s l a b ý m i s u d ý m i ikty.

Č e t n o s t p ř í z v u k ů n a t ř e t í s i lné poz ic i , z a h a j u j í c í d r u h ý p ů l v e r š ,

j e n z ř í d k a k l e s á p o d 9 0 % ; o v š e m p r á v ě těchto 1 1 s o u b o r ů (ze 4 5 sle­

d o v a n ý c h ) s e d o ž a d u j e a l e s p o ň l e tmé i n t e r p r e t a c e . R e l a t i v n ě n í z k á

a k c e n t u a c e t o h o t o i k t u u H o r y a H o l a n a ( c c a 8 5 % ) j e z ř e j m ě d á n a

ús i l ím o m a x i m á l n í v a r i a b i l i t u v e r š e , v a r i a b i l i t u , k t e r á k a ž d ý m n a ř í ­

z e n ý m p ř i z v u k o v á n í m u v n i t ř ř á d k y j e p o c h o p i t e l n ě r a d i k á l n ě r e d u ­

k o v á n a . P r o toto ús i l í s e č a s t ě j i o b j e v u j í ř á d k y j a k o

K d e s t u d e m z a p l á č e i v r a h ( H o r a ) ,

k d e p ř í z v u č n é j e d n o s l a b i č n é z a k o n č e n í n e v y t v á ř í in tenz ivn í p o t ř e b u

p ř i z v u k o v á n í p ř e d c h o z í h o i k t u a u v o l ň u j e m í s t o p r o ě t y ř s l a b i č n ý

t a k t . S i l n á a k c e n t u a c e k o n c o v é h o i k t u o s l a b u j e r e g r e s i v n í d i s imi la-

ci, a t a k s n i ž u j e i k t u s t ře t í i v M á c h o v ě a H e y d u k o v ě j a m b u , n ikol iv

v š a k v M á c h o v ě t r o c h e j i . T a m tot iž p r a v d ě p o d o b n ě p ů s o b í r y t m i c k á

i n t e n c e k c é z u ř e , j e ž n e d o v o l u j e o s l a b i t s i lnou p o z i c i n a p o č á t k u

d r u h é h o p ů l v e r š e . P r o s l e d o v á n í této in tence j s o u z v l á š ť p ř í h o d n é

o b r o z e n s k é s y l a b i z u j í c í v e r š e . V n ich se o b j e v u j í v í c e s l a b i č n é ( z v l á š ­

t ě t ř í s l a b i č n é ) t a k t y s p o č á t k e m ( a p ř í z v u k e m ) n a s l a b é p o z i c i v e r š e .

J e z a j í m a v é , ž e n ě k t e ř í a u t o ř i s e vys loveně v y h ý b a j í t o m u , a b y tyto

n e m e t r i c k y p ř í z n i v é z a č á t k y t a k t ů p a d l y n a s l a b o u p o z i c i p ř e d t ř e ­

t ím i k t e m ( a t e d y i p ř í m o p ř e d c é z u r u ) , z a t í m c o t á ž k o n s t e l a c e p ř e d

i k t e m d r u h ý m , n a p ř í k l a d

h o s t é č e k a j í , č e k á k v a s ( E r b e n ) ,

j e u n ich n a p r o s t o b ě ž n á . Ve Svatebních košilích s h o r a u v e d e n á

c é z u r a n e n í n e m e t r i c k ý m p ř í z v u k e m p o l y s y l a b a p o r u š e n a a n i j e d ­

n o u , v m u ž s k é m t r o c h e j i Růže stolisté p ř i p a d á p ř e d c é z u r u t a k o v ý

p ř í z v u k j e n z p o l o v i n y t a k č a s t o , než j a k s e v y s k y t u j e p ř e d d r u h o u

s i lnou poz ic í . J e d i n ý m d ů v o d e m těchto p r e f e r e n c í m ů ž e b ý t ry tmic­

k ý s k l o n k s y m e t r i c k é m u f r á z o v á n í . N a p r o t i t o m u j i n í s y l a b i z u j í c í

a u t o ř i o nic t a k o v é h o n e d b a j í , n a p ř . u S a b i n y z a č í n á na l e h k é poz i­

c i p ř e d p o t e n c i á l n í c é z u r o u v í c e s l a b i č n é s lovo v íce n e ž v j e d n é d e s e ­

tině ř á d e k , a le p ř e d d r u h ý m i k t e m j e n v 3,9 % ř á d e k . V j e h o m u ž -

( 1 4 4 )

s k ý c h j a m b e c h m á p ř í z v u k n a t ře t í s i lné p o z i c i p o u h ý c h 7 8 % v e r š ů .

T a k é M á c h a o s l a b u j e a k c e n t u a c i této p o z i c e , a t o a ž n a 8 5 % ; t ý k á

se to vý lučně j a m b u , v m u ž s k é m t r o c h e j i , k t e r ý se u M á c h y s k o r o

v y m y k á s y l a b i z a c i , k t a k o v é m u p o k l e s u n e d o c h á z í . J e m o ž n é ,

a v e r š e j a k o

.» T a k z a š e l d n e s d v a c á t ý d e n

to i lus t ru j í , že na t o m t o p o s u n u se pod í l í úsi l í o j a m b i c k o u c é z u r u

( p o d r u h é m i k t u ) , j a k o n í b y l a ř e č v o d d . 4 . 4 .

M u s í m e se j e š t ě v r á t i t k ús i l í o n o r m á l n í t r o c h e j s k o u c é z u r u ,

n e b o ť s j e h o n e s p o r n ý m i p r o j e v y se s e t k á v á m e i j i n d e než ve s h o r a

c h a r a k t e r i z o v a n ý c h t e x t e c h s y l a b i z u j í c í h o o b d o b í . U Š a f a ř í k a ,

J e l í n k a a F . X . S v o b o d y n a c h á z í m e b e z v ý j i m e č n é p ř i z v u k o v á n í t ře t í

s i lné p o z i c e , P u c h m a j e r a K l á š t e r s k ý na n í n e m a j í a k c e n t j e n v j e d ­

n o m p r o c e n t u ř á d e k . Š a f a ř í k ve s v ý c h b a l a d á c h Oldřich a Božena

a Lei a Lila p o d n i k á r y t m i c k é e x p e r i m e n t y se s t r o h ý m n o r m o v á n í m

j a m b u , n a p r o s t á v ě t š i n a ř á d e k je u n ě h o č l e n ě n a p o d l e v z o r c e 1 + 2 +

2 + 3, p ř i č e m ž d o k o n c e i d r u h á s i lná p o z i c e se b l íž í k b e z v ý j i m e č n é

a k c e n t u a c i . J e t o r y t m i c k á k u r i o z i t a . Z á l i b u v c é z u ř e u P u c h m a j e r a

a J e l í n k a m ů ž e m e v z t á h n o u t ke z d r o j ů m p o l s k ý m , v p ř í p a d ě ep igo­

nů j d e o p ř í m o č a r é v y s t u p ň o v á n í l u m í r o v s k é t e n d e n c e k o s t r é m u

roz l i šen í s i lných a s l a b ý c h ik tů .

S l a b é ikty v m u ž s k ý c h ě t y ř s t o p ý c h r o z m ě r e c h n e p ř i n á š e j í m n o h o

z a j í m a v é h o . S o d h l é d n u t í m o d e x c e s ů , j a k é p ř e d s t a v u j e c i t o v a n ý

Š a f a ř í k n e b o s t o p o v ý V. N e j e d l ý (s 80 % p ř í z v u k ů ) , se č e t n o s t př í -

z v u k ů n a d r u h é s i lné p o z i c i p o h y b u j e mez i 6 0 a 7 5 % , p ř i č e m ž o b r o -

z e n s k á s y l a b i z a c e j e n v n e m n o h a p ř í p a d e c h tuto č e t n o s t n ě j a k p o d ­

s t a t n ě ov l ivňu je . D a k t y l s k é inc ip i ty v j a m b u , p o k u d j s o u povo leny,

p ř i z v u k o v á n í d r u h é h o i k t u p o n ě k u d zvyšu j í . Z v l á š t n í , a ne d o s t

s r o z u m i t e l n ý p ř í p a d p ř e d s t a v u j e m u ž s k ý ( jen m u ž s k ý ! ) t r o c h e j

R e y n k ů v s p o u h ý m i 55 % p ř í z v u k ů na d r u h é silné poz ic i ; řekneme-l i ,

ž e j d e o p r e f e r e n c i č t y ř s l a b i č n ý c h t a k t ů n a p o č á t k u v e r š e , nen í t o

vysvět len í , a le t a u t o l o g i e , a le s o t v a m ů ž e j í t o n ě c o j i n é h o než o zál i­

bu v s p e c i á l n í p o d o b ě r y t m u .

P o j e t í k o n c o v é h o ik tu m u ž s k ý c h v e r š ů , j a k u ž t o v íme, j e záleži­

tost í ind iv iduá ln ího v ý b ě r u a j e h o zat ížení p ř í z v u k y ve s l e d o v a n ý c h

r o z m ě r e c h se měn í od 8 do 74 %. Vezmeme-li v k a ž d é m o b d o b í j a k é s i

s t ř e d n í p á s m o , d o n ě h o ž p a t ř í větš ina s o u b o r ů , m ů ž e m e z n a d h l e d u

(145)

říc i , že nejnižš í s t a n d a r d n í a k c e n t u a c e je v o b r o z e n í ( o v š e m s výjim­

k o u M á c h y , a t a k é Voce la ) , ne jvyšš í u l u m í r o v c ů a j e j i c h ep igonů,

a p a k z a s zřete lně p o k l e s á , a l e s p o ň v trochej i . M u ž s k ý j a m b od

M a c h a r a p o Z á b r a n u s e větš inou s n a ž í o p ř i z v u k o v á n í k l a u z u l e k o l e m

40 %, a le j s o u tu i velice n ízké četnost i p ř í z v u k ů u a u t o r ů j a k o Gell-

n e r n e b o Se i fer t , us i lu j íc ích o m a x i m á l n í př ib l í žen í civilní řeči .

V ý k l a d o č t y ř s t o p é m troche j i a j a m b u ž e n s k é m u v e d e m e opět př í ­

k l a d e m p ř i z v u k o v á n í ( v p r o c e n t e c h ) v e č t y ř e c h t y p i c k ý c h s o u b o r e c h .

S2 s 3 s .

Čelakovský T4Ž 67 75 66

Heyduk T4Ž 64 97 73

Vrchlický J 4 Ž 67 87 82

Seifert J 4 Ž 75 91 50

P ř i s r o v n á n í s p ř e d c h o z í m i m u ž s k ý m i v a r i a n t a m i j e n a p r v n í

p o h l e d n á p a d n á v y š š í v a r i a b i l i t a v p ř i z v u k o v á n í t ře t í s i lné p o z i c e .

Už v í m e , že v ž e n s k ý c h v e r š í c h nen í t l a k p r o g r e s i v n í d i s i m i l a č n í ten­

d e n c e ( p o s l a b é S 2 n á s l e d u j e , není-li t o n ě j a k b l o k o v á n o , s i lná S 3 )

d o p l ň o v á n a p o s i l o v á n p ů s o b e n í m r e g r e s i v n í d i s i m i l a c e od k o n c o v é ­

h o i k t u , j e n ž j e v m u ž s k ý c h v e r š í c h , j a k j s m e v iděl i , m i m o ř á d n ě

s labý. M o ž n é r e g r e s i v n í p o s í l e n í t ře t í s i lné p o z i c e o d s l a b é č tvr té a n i

v ž e n s k ý c h v e r š í c h e l i m i n o v á n o b ý t n e m u s í . S e i f e r t o v a z á l i b a

v n e r o v n o s l a b i č n ý c h r ý m e c h , a t e d y s i lný p o d í l č t y ř s l a b i č n ý c h t a k t ů

n a k o n c i v e r š e ( jen 5 0 % S 4 m á p ř í z v u k ) m á z ř e j m ě p o k r a č o v á n í

v r e l a t i v n ě v y s o k é m p ř i z v u k o v á n í t ř e t í s i lné p o z i c e . N ě c o p o d o b n é ­

h o n a c h á z í m e v š a k u ž j e n v j a m b u O r t e n o v ě .

J i n a k s e z d á , ž e v z á j e m n á s o u v i s l o s t mez i a k c e n t u a c e m i k o n c o v é ­

ho a p ř e d p o s l e d n í h o i k t u je v ž e n s k ý c h v e r š í c h vel ice v o l n á . O p ř í -

z v u c í c h n a k o n c i v e r š e r o z h o d u j í p r e f e r e n c e v e z p ů s o b u r ý m o v á n í ,

o p ř e d c h o z í m t ř e t í m i k t u ( p r v n í s i lné poz ic i d r u h é h o p ů l v e r š e ) př í ­

t o m n o s t č i n e p ř í t o m n o s t t e n d e n c e k s y m e t r i c k é m u c é z u r o v á n í v e r š e .

(146)

T a t o t e n d e n c e je o n ě c o s i lně jš í v t r o c h e j i než v j a m b u — v r o z m ě r u

b e z p ř e d r á ž k y m o h o u b ý t j e j í m v ý s l e d k e m i d e á l n í s y m e t r i c k é ryt­

m i c k é ú t v a r y s f r á z o v á n í m 4 + 4 a p ř í p a d n ě i d i p o d i c k o u s t r u k t u r o u

p ů l v e r š ů . J e n a p ř í k l a d p o z o r u h o d n é , ž e v t r o c h e j í c h A . M a r k a

n a j d e m e n a t ř e t í m i k t u o d e s e t p r o c e n t n í c h b o d ů v íce p ř í z v u k ů než

v j e h o j a m b e c h (88 a 78 % ) , a n ě c o p o d o b n é h o p l a t í i o M á c h o v i ,

n ikol i v š a k už o V r c h l i c k é h o lyr ice n e b o o H o r o v i . T a k o v ý c h s r o v ­

n á n í ce ter i s p a r i b u s , t e d y v r á m c i d í la j e d i n é h o a u t o r a , s e d á p o d ­

n i k n o u t p ř i r o z e n ě j e n n e m n o h o .

P o s d n ě c é z u r o v a n é m t r o c h e j i P u c h m a j e r o v ě s e s y l a b i z u j í c í texty

z ř e t e l n ě od c é z u r o v á n í a s i lné a k c e n t u a c e t ř e t í h o i k t u o d k l á n ě j í

( v ý j i m k o u je J a b l o n s k ý ) . U m á j o v c ů a l u m í r o v c ň s n a h a o c é z u r u sílí,

n a p ř í k l a d ve S l á d k o v ě t r o c h e j i se b l íž í m o ž n é m u m a x i m u (97 % př í­

z v u k ů n a S 3 ) . V r c h o l u t o d o s a h u j e o p ě t u p ř e d s t a v i t e l ů e p i g o n s k ý c h

g e n e r a c í ( S v o b o d a , K l á š t e r s k ý ; J . K v a p i l i v j a m b u ) . P o z d ě j š í a u t o ­

ř i m o d e r n y s v ý j i m k o u G e l l n e r a d r ž í p ř e v a h u t ře t ího ik tu n a d o b ě m a

s o u s e d n í m i ; v t r o c h e j i j e vel ice z ř e t e l n á , v j a m b u se č a s t o z m e n š u j e

n a n ě k o l i k m á l o p r o c e n t n í c h b o d ů ( T o m a n : S 2 8 1 , S 3 8 5 % ) . Volnost

p ř i v n i t ř n í m r y t m i c k é m v a r í r o v á n í v e r š e t u z í s k á v á p ř e v a h u n a d

j e h o s t e r e o t y p n í m d v o j č l e n ě n í m . S t a t i s t i c k y n e v ý z n a m n o u v y š š í

f r e k v e n c i p ř í z v u k ů na d r u h é s i lné poz ic i než na p o z i c i t ře t í u Gel l­

n e r a ( 8 0 a 7 7 % ) m o h l a v y v o l a t p o t ř e b a m n o h o s l a b i č n ý c h s lov p r o

r a c i o n a l i s t i c k ý a ž u r n a l i s t i c k ý styl t o h o t o a u t o r a . N a p r o s t o neoče­

k á v a n ý m a a ž d o o p ě t o v n é h o o v ě ř e n í n e u v ě ř i t e l n ý m j e v e m j e mini­

m á l n í č e t n o s t p ř í z v u k ů n a p o č á t k u d r u h é h o p ů l v e r š e v t r o c h e j i

R e y n k o v ě ( 7 0 % ; s o u s e d n í s l a b i k y m a j í v p o d s t a t ě s t e j n o u a k c e n -

t u a c i ) . V b o h a t é t r o c h e j s k é p r o d u k c i t o h o t o b á s n í k a (už v ý b ě r e m

t o h o t o m e t r a s e své d o b ě n á p a d n ě v y m y k á ) s e v s k u t k u n e b ý v a l e

č a s t o s e t k á v á m e s ř á d k y j a k o

k o l a p o c e s t á c h s e toč í

j a k o t r p ě l i v é oči

t v á ř í n e z n á m ý c h a m d l ý c h ,

k t e r é p r a k t i c k y l ikv idu j í d v o j d í l n o s t o s m i s l a b i č n é h o ř á d k u a n u t í

k j e h o v n í m á n í j a k o j e d n o t n é h o , n e h i e r a r c h i z o v a n é h o p r o u d u . U ž

u m u ž s k ý c h v e r š ů j s m e k o n s t a t o v a l i R e y n k o v u o d l i š n o s t , t a m v š a k

(147)

u d r u h é h o i k t u s m i m o ř á d n ě n í z k o u a k c e n t u a c í ; c é z u r a v těchto

m u ž s k ý c h v e r š í c h v š a k b y l a n a p r o s t o s t a n d a r d n ě z a c h o v á v á n a . Z d á

s e tedy, ž e s e t u s m ě ř u j e k e k o n t r a s t n í m u , n ikol i s o u b ě ž n é m u p ů s o ­

b e n í m u ž s k ý c h a ž e n s k ý c h v e r š ů . — Z a j í m a v ý je též t r o c h e j Vrchl ic­

k é h o . U k a z u j e , že i v r á m c i d í la téhož b á s n í k a a v r á m c i téhož r o z ­

m ě r u se m ů ž e v z t a h k c é z u ř e p o d s t a t n ě měni t . V n e r ý m o v a n é

Satanele j e v e r š p ř í s n ě s y m e t r i c k y c é z u r o v á n , se zce la o jed ině lými

n e a k c e n t o v a n ý m i t ř e t í m i ikty; v r ý m o v a n é l y r i c e nen í p ř í z v u k na

t ře t í p o z i c i an i v 90 % ř á d e k , z a t o r ý m z v y š u j e a k c e n t u a c i k o n c o v é

s i lné p o z i c e n a d 8 0 % .

Ale z d e nen í m í s t o p r o t é m a t a z i n d i v i d u á l n í r y t m i c k é styl ist iky.

Z b ý v á n á m j e š t ě zmínit se o p o s l e d n í s i lné poz ic i ě t y ř s t o p ý c h žen­

s k ý c h t r o c h e j ů a j a m b ů . P o p i s u v e d e n ý v o d d . 5.7 p l a t í i p r o tyto

r o z m ě r y : o d n ízké ěe tnost i p ř í z v u k ů v o b r o z e n í p ř i b ý v á a k c e n t ů

v k l a u z u l i p ř e s m á j o v c e k l u m í r o v c ů m , a s o b l i b o u n e s h o d n ý c h r ý m ů

u a u t o r ů 2 0 . sto let í n a s t á v á nový p o k l e s . Z e s c h é m a t u j e v š a k m n o h o

i n d i v i d u á l n í c h vý j imek, o b e c n ě p l a t í v íce v t r o c h e j i než v j a m b u —

t a k é p r o t o , ž e p r o t r o c h e j e x i s t u j e d a l e k o více d o k l a d ů z e s y l a b i z u -

j í c í h o o b d o b í ( j a m b t u z a s t u p u j e j e n M á c h a , k t e r ý s v o u p r e f e r e n c i

d ů r a z n é h o z a k o n ě e n í v e r š e u p l a t ň u j e e n e r g i c k y i ve v e r š í c h žen­

s k ý c h ) . J e s t l i ž e Č e l a k o v s k ý (viz t a b u l k u n a s . 146) m á n a p o s l e d n í

s i lné p o z i c i j e n 66 % p ř í z v u k ů , n e s t o j í za t ím j e n z á l i b a ve ě t y ř s l a -

b i č n ý c h t a k t e c h n a k o n c i v e r š e ; s i lně t u p ů s o b í i t a k t y t ř í s l a b i ě n é ,

k t e r é ( s p o r u š e n í m m e t r a ) z a ě í n a j í n a t ř e t í s l a b é poz ic i :

oěi, oči — p ř e ž á d o u c í

ó vy v j a s n o t ě p l a n o u c í (Růže stolistá) T í m t o n e m e t r i c k ý m z p ů s o b e m k o n ě í 16 % v e r š ů , v r ý m o v ý c h

p á r e c h s t a k t y d v o u s l a b i ě n ý m i , č t y ř s l a b i ě n ý m i i d a l š í m t ř í s l a b i ě -

n ý m , a to už se ve v ý s l e d n é m p ř i z v u k o v á n í k o n c o v é h o i k t u v id i te lně

p r o j e v í . P o d o b n ě m o t i v o v a n é o s l a b e n í v e r š o v é k l a u z u l e n a j d e m e

i u m n o h a d a l š í c h s y l a b i z u j í c í c h b á s n í k ů , n a p ř í k l a d u J a n a z H v ě z ­

d y n e b o Voce la . N e v y h ý b á s e m u an i M á c h a , a le a k c e n t u a c e k o n c o ­

vého ik tu v ž e n s k ý c h v e r š í c h u něho n e k l e s l a p o d 7 6 % , což j e

d ů k a z , ž e n a k o n c i v e r š e u ž í v á m á l o ě t y ř s l a b i č n ý c h s lov ( s o u b o r j e h o

ž e n s k ý c h ě t y ř s t o p ý c h j a m b ů j e v š a k př í l i š m a l ý n a to, a b y c h a r a k t e ­

r i s t i k a n e m o h l a b ý t v y s t a v e n a p o c h y b n o s t e m ) .

(148)

K o l í s á n í a k c e n t u a c e d r u h é s i lné p o z i c e j e p o m ě r n ě z n a ě n é ( z h r u ­

b a m e z i 6 0 a 8 0 % ) ; j e m o ž n é , ž e v n ě m není n ě j a k á n a d i n d i v i d u á l n í

z á k o n i t o s t a že j e n v j e d n o t l i v ý c h p ř í p a d e c h j d e o r y t m i c k é i n t e n c e

b á s n í k ů . Z d á s e , ž e v j a m b u 2 0 . sto let í j e č e t n o s t p ř í z v u k ů n a této

p o z i c i o něco vyšš í n e ž ve sto let í d e v a t e n á c t é m . U a u t o r ů j a k o

T o m a n , Hó*řa n e b o O r t e n j e t a k é d r u h ý i k t u s s i lněj i a k c e n t o v á n než

i k t u s koncový, z a t í m c o u l u m í r o v c ů je to n a o p a k ; v t r o c h e j i se v š a k

m o d e r n í a u t o ř i d o s t á v a j í o d p ř e v a h y k o n c o v é s i lné p o z i c e n a n e j v ý š

k r o v n o s t i v p ř i z v u k o v á n í o b o u s l a b ý c h ik tů .

6 . 3 P ě t i s t o p é

D e s e t i - a j e d e n á c t i s l a b i č n é j a m b y , devít i- a d e s e t i s l a b i č n é t r o c h e j e ve

s r o v n á n í s r o z m ě r y o d v ě s l a b i k y k r a t š í m i d á v a j í na v ý b ě r v íce typ ic­

k ý c h m o ž n o s t í p ř í z v u k o v é r e a l i z a c e m e t r a , a v r á m c i t y p u i v íce p r o ­

s t o r u p r o i n d i v i d u á l n í ř e š e n í . K v a n t i t a t i v n í n á r ů s t p o č t u s l a b i k

v ř á d c e m á d ů s l e d k y s t r u k t u r n í : h i e r a r c h i e s i lných p o z i c j e m é n ě

s t r i k t n ě p ř e d u r č e n a r y t m i c k ý m s l o v n í k e m češt iny a ř á d k a s e p ř i

l i chém p o č t u s i lných p o z i c s t á v á a s y m e t r i c k o u . D r u h ý p ů l v e r š u ž

n e m ů ž e s m ě ř o v a t k t o m u , a b y s e s t a l p a r a l e l o u p ů l v e r š e p r v n í h o .

J e s t l i ž e p r v n í p ů l v e r š ( p r v n í č tyř i s l a b i k y ř á d k y v t r o c h e j i , p r v n í c h

p ě t s l a b i k v j a m b u ) s e n e m ů ž e n i j a k z v l á š ť lišit o d téhož ú s e k u v e r š e

v e č t y ř s t o p é m t r o c h e j i a j a m b u , d r u h ý p ů l v e r š v y t v á ř í r y t m i c k o u

s i t u a c i d o c e l a s p e c i f i c k o u .

J e j í vyšš í k o m p l e x n o s t j e d á n a t ím, ž e o p r o t i v e r š ů m č t y ř s t o p ý m

se o p o s t a v e n í r o z h o d u j í c í h o i k t u děl í d v ě si lné p o z i c e . Ve č t y ř s t o p ý c h

r o z m ě r e c h o s o u r y t m i c k é s t a v b y b y l a třet í s i l n á p o z i c e , v níž se o b ě

d i s imi lačn í vlny, p r o g r e s i v n í a r e g r e s i v n í , s p o l u s e v e n t u á l n í m z á m ě ­

r e m c é z u r y s p o j o v a l y ke s p o l e č n é m u r y t m i c k é m u úč inu . V r o z m ě r e c h

p ě t i s t o p ý c h p ř e d p o s l e d n í s i lná p o z i c e ( S 4 ) m u s í r e g r e s i v n ě r e a g o v a t

n a m í r u a k c e n t o v á n í s i lné p o z i c e p o s l e d n í ( S 5 ) ; t a m í r a , j a k v íme, j e

n í z k á v m u ž s k ý c h v e r š í c h a v č á s t i v e r š ů ž e n s k ý c h , v y s o k á v d r u h é

č á s t i ž e n s k ý c h v e r š ů . S t ř e d o v á s i lná poz ice ( S 3 ) n e s e p o k r a č o v á n í

p r o g r e s i v n í d i s imi lačn í t e n d e n c e od - o b e c n ě — s l a b é d r u h é si lné pozi­

ce, p ř í p a d n ě v y j a d ř u j e s a m o s t a t n ý r y t m i c k ý z á m ě r k o n s t i t u o v a t

s t ř e d o v o u c é z u r u — n e b o o v š e m i n e p ř í t o m n o s t tohoto z á m ě r u . A u t o ­

m a t i c k é d ů s l e d k y p r o p ř i z v u k o v á n í i z á m ě r n é p r e f e r e n c e s p j a t é

s těmito f u n k c e m i n e m u s í vždy b ý t ve v z á j e m n é m s o u l a d u . V z t a h

(149)

d v o u s o u s e d n í c h s i lných p o z i c , j m e n o v i t ě t ře t í a č t v r t é , p ř e d s t a v u j e

cos i j a k o r y t m i c k ý „ p r o b l é m " , k t e r ý k a ž d ý text m u s í n ě j a k ý m z p ů s o ­

b e m „ ř e š i t " ; v ý s l e d e k j e d á n o k a m ž i t o u r o v n o v á h o u a s o u h r o u p r o t i ­

c h ů d n ý c h tendenc í , s o u h r o u , k t e r á s p o l u s o b e c n ý m i n e b o t y p o v ý m i

v ý s l e d k y m á i r y s y p ř í z n a č n é p o u z e p r o d a n ý text.

V m u ž s k ý c h p ě t i s t o p ý c h j a m b e c h a t r o c h e j í c h n e z b y t n á s l a b o s t

k o n c o v é h o iktvi s e j a k o v š u d e j i n d e p ř í m o č a ř e r e g r e s i v n ě p r o m í t á d o

v y s o k é če tnos t i p ř í z v u k ů n a s i lné p o z i c i p ř e d p o s l e d n í , t j . č t v r t é .

J a z y k o v o u p ř e d u r č e n o s t t o h o t o v z t a h u s i m ů ž e m e n á z o r n ě u k á z a t

n a p ř í k l a d n a m u ž s k ý c h „ t r o c h e j í c h " v y b r a n ý c h z p r o z a i c k é h o

t e x t u . D e v í t i s l a b i č n é ú s e k y ( s y n t a k t i c k y v y m e z e n é ) n á h o d n ě o d p o v í ­

d a j í c í t r o c h e j s k é m e t r i c k é n o r m ě m a j í své b e z d ě č n é „ s i l n é p o z i c e "

a k c e n t o v á n y t a k t o :

s . s 3 s 4 s 5

59 68 84 6

U n á h o d n ý c h „ j a m b ů " j e v z t a h mez i S 4 a S 5 p r a k t i c k y totožný.

K d e j e v e v e r š o v a n ý c h textech k o n c o v á s i lná p o z i c e re la t i vně

z n a č n ě a k c e n t o v á n a ( „ z n a č n ě " o v š e m t a m , k d e j e d i n ý m z p ů s o b e m

a k c e n t o v á n í j e p ř í z v u č n é j e d n o s l a b i č n é s lovo, z n a m e n á — n a rozd í l o d

o s t a t n í c h i k t ů — č e t n o s t p ř í z v u k ů k o l e m 5 0 % ) , s n i ž u j e t o a k c e n t u a c i

č t v r t é s i lné p o z i c e , č a s t o i do té míry, že z t r á c í d o m i n a n t n í p o s t a v e n í

a p ř í z v u k o v ý m v r c h o l e m v e r š e se s t á v á p o z i c e třet í . N á z o r n ý m př í­

k l a d e m j e H e y d u k ů v t r o c h e j ve s k l a d b ě Dřevorubec:

s 2 s 3 s 4 s 5

66 86 79 71

O b d o b n é je to t a k é u E r b e n a a v H i l s k é h o p ř e k l a d u S h a k e s p e a ­

r o v ý c h s o n e t ů , o b é v j a m b u .

Ale omezení regres ivn í d is imi lace vl ivem neobvyk le silně a k c e n t o v a ­

ného k o n c o v é h o ik tu snižuje četnost p ř í z v u k ů na čtvrté silné pozic i

(150)

i v p ř í p a d e c h , k d e p ř e s toto snížení čtvrtý iktus o své d o m i n a n t n í p o s t a ­

vení nepř icház í . S i lná a k c e n t u a c e n a konc i z p r a v i d l a s t laču je četnost

a k c e n t ů na čtvrté silné pozic i , n a p ř . v J u n g o v é p ř e k l a d u B y r o n a :

s 2 s 3 s 4 s 5

73 78 82 55

P o d o b n é p o m ě r y n a j d e m e u H n ě v k o v s k é h o , M a c h á č k a , Č e c h a

a K r á s n o h o r s k é .

N e c h c e m e p ř i r o z e n ě t v r d i t , ž e v z t a h j e a u t o m a t i c k ý - z n á m e

i texty, k d e v y s o k á a k c e n t u a c e p ř e d p o s l e d n í s i lné p o z i c e z ů s t á v á vel­

k ý m p o d í l e m p ř í z v u k ů n a k o n c i v e r š e n e p o s t i ž e n a , n e b o - vý j imeč­

ně — k d e je n e v ý r a z n á i p ř i ve l ice s l a b é m k o n c o v é m i k t u ( n a p ř .

v b l a n k v e r s u Zlomené duše). N e n í s n a d n u t n o p ř i p o m í n a t , ž e k o n f i g u r a c e v h o d n á p r o n e p ř í ­

t o m n o s t p ř í z v u k u n a č t v r t é m i k t u v p ř í p a d ě p ř í t o m n o s t i p ř í z v u č -

ného s lova na i k t u k o n c o v é m zá lež í v t o m , že a u t o r tu v y s t a č í s u m í s ­

t ě n í m n i j a k z v l á š ť v z á c n é h o č t y ř s l a b i č n é h o t a k t u t a k , a b y j e h o

p ř í z v u k s p o č i n u l n a t ř e t í s i lné poz ic i :

h o j , m o j e c h ů v o , v r a n é h o m i s t r o j !

P o k u d j e k o n c o v á s i lná p o z i c e b e z p ř í z v u k u , p ř e d p o k l á d á n e p ř í ­

t o m n o s t p ř í z v u k u n a č t v r t é s i lné p o z i c i j a z y k o v ě v z á c n ý a r y t m i c k y

n e u r č i t ý p ě t i s l a b i č n ý t a k t

h o j , s l u h o věrný, d ů v ě r n í c e m ů j ( E r b e n ) .

Četnos t p ř í z v u k ů na čtvrté silné pozic i - necháme-l i s t r a n o u j m e n o ­

v a n é a u t o r y s m i m o ř á d n ý m p ř i z v u k o v á n í m p o s l e d n í h o iktu, a t a k é

n ě k t e r é sy labizuj íc í texty, k d e m n o h o p ř í z v u k ů p a d á n a s l a b é poz ice

( K a l i n a ) - ko l í sá mezi 80 a 100 %. P o s l e d n í ú d a j p a t ř í K o l l á r o v i , k t e r ý

všechny m u ž s k é ř á d k y svých sonetů ukonči l t ř í s l a b i č n ý m t a k t e m .

M é n ě než 90 % p ř í z v u k ů na čtvrté silné pozic i má větš ina m u ž s k ý c h

b l a n k v e r s ů , jmenov i tě s k o r o všechny b l a n k v e r s y d r a m a t i c k é . Ale

i j a m b y r ý m o v a n é j s o u v p ř i z v u k o v á n í d o m i n a n t n í si lné poz ice

o p o z n á n í m é n ě o r t o d o x n í než t roche je . Od l u m í r o v c ů (s vý j imkou

Quise a X. D v o ř á k a ) a k c e n t u a c e čtvr tého iktu n e p ř e k r a č u j e v j a m b u

90 %, což se o p í r á o re lat ivně vysoký podí l p ř í z v u k ů na k o n c o v é m iktu

( 1 5 1 )

u l u m í r o v c ů , ale z ů s t á v á i u a u t o r ů , k t e ř í konec v e r š e vyznaču j í př í-

z v u č n ý m m o n o s y l a b e m j e n v p r ů m ě r n é m stupni ( Z a h r a d n í č e k , H r u b í n

a z e j m é n a Sei fer t ) . V trochej i je 90 % p ř i z v u k o v á n í čtvrté silné poz ice

b ě ž n é j e š t ě u M a c h a r a , ve 20 . století ojedinělé texty p s a n é p ě t i s t o p ý m

m u ž s k ý m troche jem ( D y k , Sei fert ) j e n o m á l o s e s t u p u j í p o d tuto míru .

V a r i a b i l i t a m u ž s k é h o p ě t i s t o p é h o t r o c h e j e a j a m b u se v š a k ne jzře­

telněji p r o j e v u j e v t o m , j a k silný je třet í i k tus a j a k ý je j e h o v z t a h

k d o m i n a n t n í poz ic i nás ledu j íc í . P ř í z v u k o v á r e a l i z a c e třet ího ik tu, j a k

j s m e n a z n a č i l i , j e p o d v l ivem p r o t i c h ů d n ý c h činitelů. J e t o p r v n í ik tus

d r u h é h o p ů l v e r š e , k t e r ý s to j í p o p o t e n c i á l n í c é z u ř e . V z h l e d e m

k n á s l e d u j í c í m u č t v r t é m u , d o m i n a n t n í m u iktu ( jehož vehce č a s t é

o b s a z e n í a k c e n t e m t é m ě ř vy lučuje, a b y n a třet í si lné pozic i z a č í n a l y

j iné než d v o j s l a b i č n é t a k t y ) regres ivn í d i s imi lace tuto třet í s i lnou pozi­

c i usUuje o loupi t o p ř í z v u k y , snížit j i na ú r o v e ň s l a b é h o iktu. N a o p a k

p r o g r e s i v n í d i s imi lace od d r u h é ( s l a b é ) si lné p o z i c e , j a k o ž i potenc iá l­

n í ú č a s t n a zře te lném v y z n a č e n í p ř e d ě l u mezi p ů l v e r š i vyzdv ihu j í S 3

d o p o s t a v e n í ik tu s i lného. A ť z í s k á p ř e v a h u t a č i o n a s k u p i n a činitelů,

vždy m u s í doj í t k p o r u š e n í p r i n c i p u a l t e r n a c e s i lných a s l a b ý c h iktů:

v y s o k á četnost p ř í z v u k ů n a S 3 p ř i n á š í s r á ž k u d v o u s i lných ik tů v e

d r u h é m p ů l v e r š i , n í z k á četnost p ř i n á š í s o u s e d s t v í d v o u s l a b ý c h ik tů

na konc i p r v n í h o a na p o č á t k u d r u h é h o p ů l v e r š e .

O b ě t a t o „ ř e š e n í " se v k o n k r é t n í c h textech r e a l i z u j í a s p o l u s n imi

i m o ž n o s t třet í , k o m p r o m i s n í : to j e p ř í p a d , že t ře t í s i l n á p o z i c e se co

d o četnost i p ř í z v u k ů n a c h á z í n a d p ř e d c h o z í m d r u h ý m i k t e m a p o d

n á s l e d u j í c í m d o m i n a n t n í m ik tem čtvr tým. ( Ú d a j e o n á h o d n ý c h „ j a m -

b e c h " č i „ t r o c h e j í c h " z p r ó z y u v e d e n é n a p o č á t k u t o h o t o o d d í l u

u k a z u j í , ž e p r á v ě tento t y p j e z h l e d i s k a j a z y k o v é p r a v d ě p o d o b n o s ­

t i ne jv íce n a s n a d ě . ) Z d e j s o u tř i p ř í k l a d y t ř í t y p i c k ý c h a k c e n t u a c í

v n i t r o v e r š o v ý c h s i lných p o z i c :

s 2 s 3 s 4

1. S 3 slabá (= S 2 ) ; Tablic, J5 68 67 92

2. crescendo; Machar, T5 55 78 91

3. S 3 silná (= S 4 ) ; Seifert, J5 57 87 89

(152)

N e z a p o m e ň m e , že v typo log i i p ě t i s t o p é h o m u ž s k é h o j a m b u a t r o -

che je f i g u r u j e j e š t ě j e d e n t y p , j í m ž j s m e s e z a b ý v a l i z v l á š ť , tot iž ten,

k d e třet í s i lná poz ice s t r h u j e d o m i n a n t n í p o s t a v e n í vý lučně na s e b e ; ale

to je v p o d s t a t ě v ý j i m e č n á z á l e ž i t o s t , v n a š e m m a t e r i á l u z a s t o u p e n á

j e n t ř e m i s o u b o r y .

V o l b a mez i těmi to t ř e m i typy, j a k o ž i d r o b n é r o z d í l y v j e j i c h r e a ­

l i zac i , j e s p í š e z á l e ž i t o s t í i n d i v i d u á l n í h o r y t m i c k é h o s t y l u ; r o z l o ž e n í

t y p ů v p r ů b ě h u v ý v o j e j e v c e l k u r o v n o m ě r n é . P r v n í typ se — j e n

p o k u d j d e o t e x t y v t r o c h e j i a b l a n k v e r s u - v y s k y t u j e s p í š e v o b r o ­

zení , o b r o z e n s k é j a m b y r ý m o v a n é i n e r ý m o v a n é s e z a s e v y h ý b a j í

t y p u d r u h é m u . ( J e o v š e m n u t n o vzít v ú v a h u , ž e a n i p ř i z n a č n é m

r o z s a h u n a š í m a t e r i á l o v é z á k l a d n y n e n í p r o s t ě m o ž n é z p r a c o v a t

v š e c h n y v e r š e a ž e z a ř a z e n í k a ž d é h o d a l š í h o t e x t u b y p r a v d ě p o d o b ­

n ě t e n t o p o p i s p o z m ě n i l o . ) T ř e t í t y p , n e j č e t n ě j š í v r ý m o v a n ý c h j a m -

b e c h , j e v b l a n k v e r s u v z á c n o s t í , z n á m e h o t a m p o u z e z e p i k y V r c h ­

l i c k é h o , k t e r ý d o b l a n k v e r s u p ř e n á š í r y t m i c k o u k o n t u r u s v é h o

r ý m o v a n é h o v e r š e ; n a d a l e k o n ižš í ú r o v n i a k c e n t u a c e s e o b j e v u j e

t ř e t í t y p i v d r a m a t u F i s c h e r o v ě . P r o i l u s t r a c i h o ř e j š í h o v ý k l a d u

u v e d u t a b u l k u (viz s . 154) t e x t ů a l e s p o ň z o b l a s t i p ě t i s t o p é h o

j a m b u . D o t a b u l k y r ý m o v a n ý c h m u ž s k ý c h p ě t i s t o p ý c h j a m b ů n e n í

z a ř a z e n text H i l s k é h o p ř e k l a d u , p o n ě v a d ž m á z c e l a a t y p i c k o u ryt­

m i c k o u k o n t u r u s m a x i m á l n í m p ř i z v u k o v á n í m d r u h é (!) a t ře t í s i lné

p o z i c e . V t r o c h e j i se n ě c o p o d o b n é h o o b j e v u j e u e x p e r i m e n t u j í c í h o

Š a f a ř í k a (a le t o j e ve l ice m a l ý p o č e t v e r š ů , t a k ž e t ě ž k o s o u d i t )

a u K o l l á r a , t a m v š a k t o z n a m e n á p r u d k é sn ížen í č e t n o s t i p ř í z v u k u

na t ř e t í s i lné p o z i c i , a t e d y z a v e d e n í a l t e r n a c e s i lných a s l a b ý c h

n e p o č á t k o v ý c h i k t ů :

s 2 s 3 s 4 %

82 77 100 0

N e p a t r n é z a s t o u p e n í m á j o v c ů v t a b u l c e j e d á n o t ím, ž e p ě t i s t o p ý

j a m b se u n ich v y s k y t u j e s k o r o v ý l u č n ě v ž e n s k é v a r i a n t ě .

D e s e t , p ř í p a d n ě j e d e n á c t s l a b i k ž e n s k é h o d v o u d o b é h o v e r š e

p ř e d s t a v u j e v l a s t n ě n e j r o z s á h l e j š í č a s t o v y u ž í v a n ý r y t m i c k ý ú s e k

(153)

Ca

období

typ

rané

obrození

sylabizující

období

máj ovci lumírovci moderní celkem

1 Tablic Mayer Cech

Dvořák

Jung

5

2 Neruda Krásnohorská

Karásek

Sova

Machar

Zahradníček

6

3 Jungmann Jablonský Quis

Vrchlický

Seifert

Hrubín

Dyk 7

4 Erben 1

bez p ř e d e p s a n é h o v n i t ř n í h o č lenění . ( Š e s t i s t o p é ú t v a r y , j a k u v i d í m e ,

se v z á j m u r y t m i c k é u r č i t o s t i už v ý r a z n ě č lení na p ů l v e r š e , a to

i t a m , k d e tento p ř e d ě l není s o u č á s t í m e t r i c k é o s n o v y . ) O t v í r á to

z n a č n é m o ž n o s t i p r o r y t m i c k o u v a r i a b i l i t u , p r o p r a v i d e l n o s t i p ř í ­

z n a č n é g e n e r a č n ě n e b o i n d i v i d u á l n ě .

J e n a č a s e , a b y c h o m s i n e t e r m i n o l o g i c k ý m s l o v n í k e m p o j m e n o ­

va l i p r a k t i c k o u p ř e d s t a v u , c o v l a s t n ě t a k o v á v o l n o s t v e v n i t ř n í m

u s p o ř á d á n í v e r š e o b n á š í . V d e s e t i s l a b i č n ý c h t r o c h e j í c h v t e x t e c h

r ů z n ý c h a u t o r ů z h r u b a v j e d n é p ě t i n ě a ž j e d n é t ř e t i n ě ř á d e k p ř i p a ­

d á p ř í z v u k n a v š e c h p ě t s i lných p o z i c ( a ř á d k a o b s a h u j e v ý l u č n ě

d v o j s l a b i č n é t a k t y ) . Č í m víc j e v t e x t u ř á d e k t o h o t o d r u h u , t ím j e

p ř i r o z e n ě r o v n o m ě r n ě j š í a k c e n t u a c e v š e c h s i l n ý c h p o z i c , j e j i c h hie­

r a r c h i e j e z a s t ř e n a . Ale k p o d o b n é m u z a s t ř e n í m ů ž e do j í t i m é n ě

d r a s t i c k ý m z p ů s o b e m . V š e c h n y o s t a t n í ř á d k y v e z k o u m a n ý c h tex­

t e c h , t e d y d v ě t ř e t i n y a ž č t y ř i p ě t i n y v e r š ů , o b s a h u j í z p r a v i d l a

j e d e n ( v n e v ý z n a m n é m p o č t u p ř í p a d ů i v íce ) č t y ř s l a b i č n ý t a k t . J e h o

u m í s t ě n í v p r o s t o r u v e r š e se m ů ž e měn i t b u ď ve s h o d ě s n ě j a k o u

r y t m i c k o u p r e f e r e n c í , n e b o z c e l a n á h o d n ě . Ř á d k a j í m m ů ž e zač í­

n a t , k o n č i t , m ů ž e b ý t u m í s t ě n v j e j í m n i t r u t a k , ž e p o s i l u j e n e b o

o s l a b u j e p ř e d ě l m e z i p ů l v e r š i . Z p ů s o b z a c h á z e n í s t ímto d i f e r e n c u ­

j í c í m č t y ř s l a b i č n ý m t a k t e m s e p r o m í t á d o a k c e n t u a c e i k t ů , k t e r o u

s e t u z a b ý v á m e . T e x t y z d ů r a z ň u j í c í p ř e d ě l m e z i p ů l v e r š i s i lnou

a k c e n t u a c í s t ř e d o v é s i lné p o z i c e s e b r á n í v ý s k y t u č t y ř s l a b i č n é h o

t a k t u s p o č á t k e m na s i lné p o z i c i p ř e d c h o z í ; a u t o ř i m a j í c í v o b l i b ě

č t y ř s l a b i č n é t a k t y v r ý m u u m í s ť u j í p o č á t e k č t y ř s l a b i č n é h o t a k t u n a

s i l n o u p o z i c i p ř e d p o s l e d n í ( a t e d y z v y š u j í č e t n o s t p ř í p a d ů j e j í p ř í -

z v u k o v é r e a l i z a c e ) . P o k u d ž á d n á t a k o v á p r e f e r e n c e n e n í p ř í t o m n a ,

„ t o u l á s e " č t y ř s l a b i č n ý t a k t v o l n ě p o celé ř á d c e , z a č í n á s i n a k t e r é ­

ko l i v z j e j í c h s i l n ý c h p o z i c ( s a m o z ř e j m ě s v ý j i m k o u k o n c o v é ) ; t a k é

t ímto z p ů s o b e m p ř i r o z e n ě d o c h á z í k v y r o v n á n í a k c e n t u a c e mez i

j e d n o t l i v ý m i ikty, k o s l a b e n í j e j i c h h i e r a r c h i c k é h o o d s t u p ň o v á n í ,

a v t o m t o r á m c i v j e d n o t l i v ý c h t e x t e c h i k i n d i v i d u á l n í m „ e x c e s ů m " ,

k t e r é s e v y m y k a j í p ř e d e m p o j a t ý m t y p o l o g i í m . T a k K r á s n o h o r s k á

v Šumavském robinzonu n e b o Č e c h v Dagmar a l e s p o ň r y t m i c k y d i f e r e n c u j í r o z s á h l é p l o c h y s v ý c h e p i c k ý c h s k l a d e b p r á v ě t a k t o , což

u K r á s n o h o r s k é v e d e k r o v n o m ě r n é č e t n o s t i p ř í z v u k ů na v š e c h

i k t e c h k r o m ě ( s l a b é h o ) d r u h é h o , u Č e c h a k t o m u , že j e d i n o u d o m i -

(155)

nu j íc í s i lnou p o z i c í - p ř i n a p r o s t é m z r u š e n í v n i t r o v e r š o v é h o p ř e d ě ­

lu — je p o z i c e k o n c o v á , s p j a t á s l u m í r o v s k ý m d v o u s l a b i č n ý m r ý m o ­

v á n í m .

Ú k o l e m t o h o t o k r á t k é h o e x k u r z u b y l o uč in i t p o n ě k u d p l a s t i č ­

t ě j š í p ř e d s t a v u o p r a k t i c k ý c h z á l e ž i t o s t e c h , j e ž s e s k r ý v a j í z a n a š i ­

mi t y p o l o g i e m i a č í s e l n ý m i ú d a j i , z e j m é n a z h l e d i s k a p r o d u k c e

r y t m u . Z a ú d a j i j e t ř e b a u v i d ě t t a k é t o , c o d ě l á , c o m á r á d z k o u ­

m a n ý b á s n í k .

P o d l e s t a t i s t i k y n á h o d n ý c h d e s e t i s l a b i č n ý c h „ t r o c h e j ů " v y b r a ­

n ý c h z p r ó z y p o d p o r u j e ř e č j a k o p r a v d ě p o d o b n ě j š í r e l a t i v n í vyrov­

n a n o s t s i lných p o z i c u v n i t ř ř á d k y , a le t a k é o s l a b e n o u v e r š o v o u

k l a u z u l i :

s 2 s , s 4 S 5

62 70 75 55

T a k é z d e c o s i n a z p ů s o b r e g r e s i v n í d i s i m i l a c e t r o c h u p o s u n u j e

č t v r t ý „ i k t u s " ve s r o v n á n í s i k t e m p ř e d c h o z í m . Ve v e r š í c h se s t a k o ­

v ý m t o p ř i z v u k o v á n í m s e t k á v á m e j e n m é n ě č a s t o . Vím o o s m i t r o -

c h e j s k ý c h textech a j e d n o m j a m b i c k é m , k d e č e t n o s t p ř í z v u k ů n a

č t v r t é s i lné p o z i c i , r e g r e s i v n ě p o d p o r o v á n a č a s t o u n e p ř í t o m n o s t í

p ř í z v u k u n a s d n é poz ic i p á t é ( t j . p o s l e d n í ) , p ř e k o n á v á č e t n o s t př í ­

z v u k ů n a p o z i c i t řet í , n e b o s e a s p o ň d o s t á v á n a j e j í ú r o v e ň . T a k o v é ­

to p o j e t í r y t m i c k é k o n t u r y v e r š e se o b j e v u j e p ř e v á ž n ě v o b r o z e n í č i

n e j p o z d ě j i u m á j o v c ů . P ř í k l a d e m b u d i ž V. N e j e d l ý :

s 2 s. s 4 s s

77 75 82 56

Z á l i b a v r ý m o v á n í č t y ř s l a b i č n ý c h s lov tu z ř e j m ě r o z h o d l a o ce lé

k o n t u ř e v e r š e . J e ve l ice s p o r n é , z d a m á m e k t o m u t o t y p u p ř i č í s t

i p ě t i s t o p ý t r o c h e j N e r u d ů v , k d e j d e s p í š , s t e j n ě j a k o v j e h o p ě t i s t o ­

p é m j a m b u , o s t í r á n í r o z d í l ů mez i ikty.

(156)

s 2 s 4 s 5

72 81 83 76

T ř e t i n a N e r u d o v ý c h p ě t i s t o p ý c h t r o c h e j s k ý c h ř á d e k m á p ř í z v u k n a

všech si lných poz ic ích; n a j e d n u ř á d k u u něho p r i m á r n ě p ř i p a d á

4,22 p ř í z v u k u - n a p ř í k l a d u J a n d y , j e h o ž t roche j je t a k é ry tmicky defi­

n o v á n p ř e v a h o u čtvr tého iktu, j e t o j e n 4,10 p ř í z v u k u n a verš .

D o s a v a d n í n a š e p o p i s y měly za úko l v y r o v n a t se s n e v e l k ý m

p o č t e m t e x t ů , k t e r é s e o p r o t i m n o ž s t v í b ě ž n ě j š í c h j e v í s p í š e j a k o

n e o b v y k l é a o d c h y l n é . T é m ě ř d v ě t řet iny n a š i c h textů (42 ze z k o u m a ­

n ý c h 66) j s o u v e s h o d ě s p ř e d p o k l a d y c h a r a k t e r i z o v á n y j e d n o z n a č ­

n o u p ř e v a h o u p ř i z v u k o v á n í třet í s i lné p o z i c e n a d v š e m i o s t a t n í m i

( s a m o z ř e j m ě k r o m ě p r v é ) . P r o g r e s i v n í d i s i m i l a c e o d p r v n í h o s d n é h o

a d r u h é h o s l a b é h o i k t u se tu s p o j u j e s t e n d e n c í k v y z n a č e n í p ř e d ě l u

mez i p ů l v e r š i , j a k u ž j s m e t o z a z n a m e n a l i v í c e k r á t . Z a j i s t ý c h p o d ­

m í n e k se k t o m u p ř i p o j u j e i d i s i m i l a c e r e g r e s i v n í , od č t v r t é h o ik tu .

Ten j e s l a b ý p ř e d e v š í m v p ř í p a d ě , k d y s i lná p r e f e r e n c e d v o j s l a b i č n é ­

ho, p l n ě a k c e n t o v a n é h o r ý m u z v y š u j e če tnost přízvuku n a p o s l e d n í

s i lné poz ic i . Z d e p ř i c h á z í m e k četné a p r o v y h r a n ě n é o b d o b í pět i s to­

p é h o j a m b u p ř í z n a č n é s k u p i n ě t e x t ů , j e j i c h ž r y t m u s u v e d e n é m e c h a ­

n i smy f o r m u j í j a k o p r a v i d e l n o u a s y m e t r i c k o u a l t e r n a c i s i lných

( l ichých) a s l a b ý c h ( s u d ý c h ) ik tů . Do této s k u p i n y , v r ů z n o t v á r n ý c h

ž e n s k ý c h p ě t i s t o p ý c h v e r š í c h ne jčetně jš í , p a t ř í d e s e t j a m b i c k ý c h

a j e d e n á c t t r o c h e j s k ý c h z n a š i c h s o u b o r ů . P ř í k l a d y :

S 2 s., s 4 Sr>

Pokorný T5 72 92 73 81

Vrchlický J5 68 84 70 82

Dyk J 5 72 97 61 78

Dyk T5 61 97 61 83

(157)

T a t o k o n t u r a je neodmys l i te lně s p j a t a s p ě t i s t o p ý m j a m b e m i t ro-

che jem l u m í r o v c ů , j e j i ch e p i g o n ů ( n a p ř . o b a K v a p i l o v é ) a č á s t e č n ě

i b e z p r o s t ř e d n í c h n á s l e d o v n í k ů v m o d e r n ě z p ř e l o m u století; č a s o v ě

p o s l e d n í m a u t o r e m , j e n ž v j a m b u i t roche j i rea l i zu je tu to r y t m i c k o u

sty l izaci, j e D y k . Z e s t a r š í c h o b d o b í j e s n a d z a j í m a v é u p o z o r n i t n a

zce la s h o d n o u r y t m i c k o u r e a l i z a c i p ě t i s t o p é h o j a m b u v P u c h m a j e r o -

vých a l m a n a š í c h (vedle v ů d c e s k u p i n y j s m e d o j e d n o h o s o u b o r u p o j a ­

l i i někol ik da l š í ch a u t o r ů ) ; je to j e d e n z d o k l a d ů p ř í b u z n o s t i mezi

p u c h m a j e r o v s k ý m a l u m í r o v s k ý m p o j e t í m r y t m u . V y s o k á a k c e n t u a c e

k o n c o v é si lné poz ice v o b d o b í ob l íbených č t y ř s l a b i č n ý c h k l a u z u l í j e

m o ž n á n a v o z e n a P u c h m a j e r o v ý m i p o l s k ý m i vzory, a le z r a n é h o o b r o ­

zení n á p a d n ý p ř í k l o n k d v o u s l a b i č n é m u r ý m u , a tedy i k p o p i s o v a n é

a l t e r n a c i s i lných a s l a b ý c h ik tů n a c h á z í m e i u Štěpn ičky . Ze sy lab izu-

j íc ího a m á j o v s k é h o o b d o b í h lás í se k t o m u t o t y p u p o u z e d v a a u t o ř i :

K a p p e r , N e b e s k ý .

O d l i š n o u , a le p ř í b u z n o u v a r i a n t u ž e n s k é h o p ě t i s t o p é h o r y t m u

n a c h á z í m e v d a l š í c h d v a n á c t i t e x t e c h , p ř i č e m ž v p r o t i k l a d u k p ř e d ­

choz í v a r i a n t ě d o l u m í r o v s k é h o o b d o b í s p a d á j e n jed iný . P ř í b u z n o s t

z á l e ž í v t o m , ž e t a k é z d e j e d o m i n a n t o u r y t m i c k é h o o b r a z u v y s o k o

p ř i z v u k o v a n á t ře t í s i lná p o z i c e ; r o z d í l j e d á n t ím, ž e z m i z e l a z á l i b a

v d v o j s l a b i č n é m r ý m u a č e t n o s t p ř í z v u k ů na p á t é s i lné poz ic i j e n ižš í

než n a p o z i c i č t v r t é , n e b o j e n a o b o u k o n c o v ý c h p o z i c í c h v p o d s t a t ě

s t e j n á .

s 2 s., s 4 s 5

Rollar T5 71 94 82 65

Sova T5 75 79 70 69

Seifert J5 78 89 77 60

Ú d a j e o S o v o v i i l u s t r u j í i s k u t e č n o s t , že t a k é p ř í z v u k o v ý v r c h o l

ce lého v e r š e , t ře t í s i l n á p o z i c e , m ů ž e b ý t s á m o s o b ě i d o s t n e v ý r a z ­

n ě z a t í ž e n p ř í z v u k y . S o v ů v t ře t í i k t u s , k t e r ý c h a r a k t e r i z u j e m e j a k o

si lný, se p r a k t i c k y nel iš í co do a k c e n t u a c e od - s l a b é h o (!) d r u h é h o

(158)

i k t u S e i f e r t o v a . J e - l i n ě j a k ý i k t u s v n a š í i n t e r p r e t a c i „ s i l n ý " n e b o

„ s l a b ý " , o t o m r o z h o d u j e v ý l u č n ě j e h o p o m ě r k o s t a t n í m s i lným

p o z i c í m , nikol i ú d a j o a b s o l u t n í m n e b o p r o c e n t u á l n í m p o č t u p ř í -

z v u č n ý c h s l a b i k , j e ž j s o u n a n ě m umís těny .

S o v o v o p o j e t í j a m b i c k é h o r y t m u j e u ž n a p ř e c h o d u o d t e x t ů s e

z ř e t e l n ý m p r í z v u k o v ý m v r c h o l e m na třet í s i lné p o z i c i k p o s l e d n í

větš í s k u p i n ě , k t e r á z a h r n u j e č t r n á c t n a p r o s t o u p ř e v a h o u j a m b i c -

k ý c h s o u b o r ů a j e ž se v y z n a č u j e r e l a t i v n í v y r o v n a n o s t í , n e p ř í t o m ­

n o s t í p ř í z v u k o v é h i e r a r c h i e m e z i j e d n o t l i v ý m i s i lnými p o z i c e m i .

M í s t o o s t ř e r o z v r ž e n é h o s c h é m a t u s i lných a s l a b ý c h i k t ů t u m á m e

j e n n e v ý r a z n é v lněn í s m a l ý m i r o z d í l y a l e s p o ň větš í č á s t i s i lných

p o z i c ; n e n í p ř i t o m v y l o u č e n o , ž e n ě k t e r ý i k t u s z e sd í l ené h l a d i n y

a k c e n t u a c e v íce v y b o č u j e n a h o r u n e b o d o l ů , r o z h o d u j í c í s t ř e d o v á

s i lná p o z i c e v š a k z ů s t á v á n a ú r o v n i svého okol í :

S 2 S : i s 4 s 5 přízvuků

na 1 řádku

Macháček T5 77 65 68 70 3,86

Neruda J 5 80 80 83 75 4,60

Sládek J5 69 80 76 77 4,28

Zahradníček J5 67 73 68 70 4,07

J a k v idět z ú d a j ů , t a t o r e l a t i v n í v y r o v n a n o s t v č e t n o s t e c h př í-

z v u k ů s e u s t a v u j e n a ve l ice r ů z n ý c h ú h r n n ý c h ú r o v n í c h a k c e n t u a c e :

u N e r u d y a S l á d k a je to k o l e m 80 %, u M a c h á č k a a Z a h r a d n í č k a

k o l e m 7 0 % . Z r a č í s e t o i v p r ů m ě r n é m p o č t u p ř í z v u k ů n a j e d e n

ř á d e k , k t e r ý i n f o r m u j e o zce la o d l i š n ý c h s t y l i s t i c k ý c h k o n c e p c í c h

a p ř e d s t a v á c h o s é m a n t i c k é n a s y c e n o s t i , n e b o z a s e m l u v n o s t i a ryt­

m i c k é m vy lehčen í t e x t u .

N á š d o s a v a d n í p o p i s p ě t i s t o p ý c h ž e n s k ý c h t r o c h e j ů a j a m b ů

d o s u d p o n e c h á v a l s t r a n o u j a m b i c k é b l a n k v e r s y . D e v ě t t e x t ů , o n ichž

m á m e k d i s p o z i c i č í se lné ú d a j e , s e p ř e v á ž n ě v y h ý b á r y t m i c k ý m

(159)

t y p ů m s v ý l u č n ě d o m i n u j í c í t ře t í s i lnou poz ic í . V ý j i m k u tvoř í Vrch­

l ický a M a c h a r , k t e ř í d o b l a n k v e r s u p ř e n á š e j í p ř í s n o u a l t e r n a c i sil­

n ý c h a s l a b ý c h i k t ů z p o e z i e r ý m o v a n é . O s t a t n í a u t o ř i n e p r e f e r u j í

n e b o j e n m á l o p r e f e r u j í n ě j a k ý v n i t r o v e r š o v ý i k t u s a d á v a j í p ř e d ­

n o s t r ů z n ý m m o d i f i k a c í m v y r o v n a n é h o , n e h i e r a r c h i z o v a n é h o vz ta­

h u s i lných p o z i c .

s 2 s 3 s 4 s 5

Jeřábek 71 71 71 71

Saudek 73 66 65 70

P o n ě v a d ž j s m e p r á v ě v iděl i n ě c o p o d o b n é h o ( v r ý m o v a n é m ) k u s u

M a c h á č k o v ě , n a b í z í s e v ý k l a d , ž e t a t o v y r o v n a n o s t s i lných p o z i c n a

n í z k é c e l k o v é ú r o v n i p ř i z v u k o v á n í s o u v i s í s p o v a h o u d r a m a t i c k é h o

t e x t u , s j e h o d ia logy, p ř e s a h y , p o č á t k y vět na l i b o v o l n é m m í s t ě

ř á d k y , p o t ř e b o u m n o h o s l a b i č n ý c h t a k t ů p ř i l e x i k á l n í i s y n t a k t i c k é

c h a r a k t e r i s t i c e p o s t a v , a t a k é s o s l a b e n o u p ů s o b n o s t í m e z i v e r š o v é h o

p ř e d ě l u .

6 . 4 Š e s t i s t o p é v č e t n ě a l e x a n d r i n ů

T r o c h e j e a j a m b y o šes t i s i lných p o z i c í c h p a t ř í - s v ý j i m k o u a l e x a n ­

d r i n ů - k o k r a j o v ý m p o l o ž k á m č e s k é h o m e t r i c k é h o r e p e r t o á r u . Ve

f u n k c i d l o u h é h o d v o u d o b é h o r o z m ě r u byly vždy v e s t ínu m e t e r pět i­

s t o p ý c h . A d o k o n c e i a l e x a n d r i n , b e z o h l e d u na své k l í čové p o s t a v e ­

ní v n ě k o l i k a p ř e l o m o v ý c h o b d o b í c h vývo je i v n ě k o l i k a v r c h o l n ý c h

v ý t v o r e c h u m ě l e c k ý c h , j e s p í š e e x k l u z i v n í m v e r š o v ý m ú t v a r e m , j a k ý

n a j d e m e s ice u ř a d y a u t o r ů , a le v ž d y s p í š e v o m e z e n ý c h m n o ž s t v í c h ,

t ě ž k o v y h o v u j í c í c h p ř e d p o k l a d ů m spo leh l i vost i p ř i p o p i s u p o m o c í

s tat i s t iky . K n e v e l k é m u r o z s a h u d o s t u p n ý c h s o u b o r ů se u o s t a t n í c h

š e s t i s t o p ý c h r o z m ě r ů , t j . v š e s t i s t o p é m j a m b u a t r o c h e j i b e z m e t r i c ­

k y p ř e d e p s a n é c é z u r y , p ř i p o j u j e i p o m ě r n ě n í z k á č e t n o s t v ý s k y t u

těchto s o u b o r ů v ů b e c . T y t o pot í že se t ý k a j í p ů v o d n í c h texti l - v p ř e ­

k l a d e c h j e t o j i n é , svů j m a t e r i á l m ů ž e m e o n ě d o p l ň o v a t , a le r o z h o ­

du j í c í j s o u p r o n á s p o c h o p i t e l n ě d í l a p ů v o d n í .

(160)

P r o u s n a d n ě n í o r i e n t a c e u v e ď m e , ž e v n á s l e d u j í c í m s e b u d e m e

z a b ý v a t n a p ř e d ž e n s k ý m a m u ž s k ý m t r o c h e j e m a j a m b e m b e z n a ř í ­

z e n é cézury, z á v ě r e č n o u č á s t v ý k l a d u v ě n u j e m e a l e x a n d r i n ů m .

R e p e r t o á r š e s t i s t o p ý c h r o z m ě r ů t ím nen í v y č e r p á n : o d o b r o z e n í

f i g u r u j e mez i n imi j e š t ě š e s t i s t o p ý j a m b s ž e n s k o u c é z u r o u , tedy sy la-

b i c k y ěletiěný p o d l e v z o r c e 7 + 6 (v ž e n s k é v a r i a n t ě 7 + 7 ) , n a p ř .

měl n ě h u j e j i c h k r o k ů / a tep lo j e j i c h těl,

měl k a r m í n je j i ch r e t ů / a fenyklový pel, ( H l a v á č e k ) .

D v o u d o b á a l t e r n a c e s i lných a s l a b ý c h p o z i c j e u p r o s t ř e d v e r š e

p o r u š e n a , z a s e b o u n á s l e d u j í d v ě s l a b é p o z i c e . D o j e d n é ř á d k y j s o u

tu v l a s t n ě s p o j e n y t ř í s t o p ý ž e n s k ý a t ř í s t o p ý m u ž s k ý (v j i n ý c h tex­

tech d v a k r á t ž e n s k ý ) j a m b .

S p o l e č n á v l a s t n o s t v š e c h š e s t i s t o p ý c h ú t v a r ů zá lež í v t o m , že s u d ý

p o č e t s d n ý c h poz ic u m o ž ň u j e s y m e t r i c k é č lenění d o d v o u p ů l v e r š ů

( p o t ř e c h i k t e c h ) , p o d o b n ě j a k o j s m e t o v m e n š í m m ě ř í t k u v iděl i

u r o z m ě r ů ě t y ř s t o p ý c h . T e n t o k r á t v š a k n e j d e p o u z e o s i t u a c i p ř í h o d ­

n o u p r o symetr i i , a le k s y m e t r i c k é m u dvo jč leněn í p ř í m o vyzývaj íc í :

d l o u h á ř a d a d v a n á c t i t ř i n á c t i s l a b i k s e bez z ř e t e l n é h o vn i třn ího čle­

nění s t á v á r y t m i c k y n e u r č i t o u , n e b o ť e k v i v a l e n c e ř á d e k d a n á p o u ­

h ý m s h o d n ý m p o č t e m j e d n o t e k j e s o t v a b e z p r o s t ř e d n ě p o s t ř e h n u t e l -

ná (viz též 1.3). P r o t o mez i e l e m e n t á r n í ( s l a b i k a , p o z i c e ) a k o m p l e x n í

( ř á d k a , m e t r i c k é s c h é m a v e r š e ) j e d n o t k u r y t m u v s t u p u j e m e z i č l á n e k ,

p ů l v e r š , a v e r š e j s o u ekv iva lentn í d íky t o m u , že se v š e c h n y s k l á d a j í

z e d v o u a n a l o g i c k y v y b u d o v a n ý c h k o m p l e x n í c h j e d n o t e k .

0 šes t i s topých j a m b e c h a troche j ích j s m e n a h o ř e mluvi l i j a k o

o ú t v a r e c h „ b e z c é z u r y " , a le to by lo j e n p r o odl išení od metr icky cézu-

r o v a n é h o a l e x a n d r i n u , a t a k é p r o t o , že t e o r e t i c k á f o r m u l a c e metr ické

n o r m y není j e d n o z n a č n á . S t a t i s t i k a v š a k u k a z u j e , že v m u ž s k ý c h i žen­

s k ý c h troche j ích a j a m b e c h se a k c e n t u a c e čtvrté silné poz ice, otvíraj í­

c í d r u h ý p ů l v e r š , s nečetnými vý j imkami p o h y b u j e mezi 90 a 100 %;

c é z u r a de f inovaná j a k o mezis lovní p ř e d ě l j e p o t o m vždy j e š t ě o něko­

lik procentn ích b o d ů četnější, n e b o ť vedle s t a n d a r d n í c h ř á d e k typu:

r o h b ý č í b r o u s i l i s i - m a l ý c h v e l k á m e t a ! -

s e n a j d o u i v e r š e b e z p ř í z v u k u n a č t v r t é s i lné p o z i c i , a le v ž d y j e š t ě

s m e z i s l o v n í m p ř e d ě l e m :

z v ě ř š k o d n o u , o k a z á l o h / j e ž mu v c e s t u s p l é t á .

( V r c h l i c k ý )

( 1 6 1 )

Ve Vrch l ického šes t i s topých t roche j ích 94 % v e r š ů má na č t v r t é m

iktu p ř í z v u k , a le c é z u r u p ř e d t ímto ik tem n a j d e m e v 99 % ř á d e k .

N a h r o m a d ě n í p ř í z v u k ů n a č t v r t é s i lné p o z i c i s e v y h ý b á n ě k o l i k

b á s n í k ů , p ř i č e m ž m o t i v a c e j e r o z m a n i t á . N e r o z s á h l ý H á l k ů v t e x t

v š e s t i s t o p é m t r o c h e j i z p o d z i m n í h o o d d í l u Alfréda s m ě ř u j e

k t y p i c k é m á j o v s k é n i v e l i z a c i i k t ů v č e t n ě l i k v i d a c e s t a n d a r d n í

c é z u r y p ř e d č t v r t ý m i k t e m ( t é m ě ř j e d n a č t v r t i n a ř á d e k j i p o s t r á ­

d á ; p o d o b n ý p o s u n j s m e z a z n a m e n a l i t a k é v ž e n s k é m t r o c h e j i

J a n d y ) .

s 2 s 3 s 5 s 6

Hálek 80 82 75 75 76

H á l e k t a k č in í i v r o z m ě r u , k d e N e r u d a č t v r t ý i k t u s z této n ive­

l i z a c e r o z h o d n ě v y j í m á ; lze u v a ž o v a t u H á l k a o t e m a t i c k ý c h ( o n o -

m a t o p o e t i c k ý c h ) m o t i v a c í c h . H l a v á č e k , u n ě h o ž š e s t i s t o p ý j a m b

b e z c é z u r y j e j e d n í m z v e d o u c í c h r o z m ě r ů , p o u ž í v á t o h o , c o j s m e

n a z v a l i r y t m i c k o u n e u r č i t o s t í , j a k o z á m ě r n é h o u m ě l e c k é h o p r o ­

s t ř e d k u p r o s u g e s c i s v ý c h p ř í z n a č n ý c h n á l a d ; m e z i s l o v n í p ř e d ě l

p ř e d č t v r t o u s i l n o u p o z i c í u n ě h o c h y b í ve v íce n e ž 15 % v š e c h

ř á d e k . V m u ž s k é m t r o c h e j i j e n á p a d n ý p ř í p a d H e y d u k a a T á b o r ­

s k é h o , k t e ř í s h o d n ě n a h r a z u j í d v o j d í l n o u s t r u k t u r u ř á d k y n e o b v y k ­

l ý m u s p o ř á d á n í m t r o j č l e n n ý m , s p ř í z v u k o v ý m i v r c h o l y n a l i c h ý c h

s i l n ý c h p o z i c í c h :

s 2 s. S 4 s 5 s 6

Táborský 62 94 59 98 46

J d e o j e v vý j imečný, n i c m é n ě p ř í z n a č n ý . L i k v i d a c í p ř í z v u k o v é h o

v r c h o l u v e s t ř e d u v e r š e r e a g u j í texty r a d i k á l n ě n a konf l ik t , k t e r ý

s s e b o u p ř i n á š í dě len í š e s t i s t o p é h o v e r š e n a d v ě s y m e t r i c k é po lov iny :

p ů l v e r š e m a j í po t ř e c h i k t e c h , a t a k v k a ž d é m z n i c h o ž í v á s t ř e t p r o ­

g r e s i v n í a r e g r e s i v n í d i s i m i l a č n í t e n d e n c e , o j a k é j s m e už mluvi l i

(162)

u r o z m ě r ů t ř í s t o p ý c h . T ř e t í s i lná p o z i c e s to j í m e z i s l a b o u p ř e d c h o z í

a s i lnou n á s l e d u j í c í p o z i c í , p á t á s i lná p o z i c e n á s l e d u j e po s i lné

a p ř e d c h á z í s l a b o u ; o b ě u v e d e n é d i s i m i l a ě n í t e n d e n c e p ů s o b í t e d y n a

ně v p r o t i k l a d n é m s m ě r u .

—m 1 s 2

s 3 s 5 s 6

slabá silná slabá

T o t o m e z e r o v i t é s c h é m a , p o k u d j d e o d r u h ý p ů l v e r š , s e bezvý­

h r a d n ě t ý k á p o u z e r o z m ě r ů m u ž s k ý c h ; v ž e n s k ý c h , j a k u ž t o z n á m e

o d j i n u d , p l a t í j e n p r o texty, k t e r é n e d á v a j í p ř e d n o s t d v o u s l a b i ě n ý m

r ý m ů m . K o n t r o v e r z n í p o s t a v e n í l i chých i k t ů s e ř e š í k o m p r o m i s e m

a v z n i k á s y m e t r i c k á p ř í z v u k o v á k o n t u r a s e v z e s t u p e m o d d r u h é k e

s t ř e d n í a p o k l e s e m ke k o n c o v é poz ic i :

s 2 s. S 4 s 5 s 6

Vrchlický T6M 65 87 95 82 59

Rožnay T6Z 59 73 100 67 55

(V p ř í p a d ě R o ž n a y o v ě j d e o p ř e k l a d Myšeidy I . K r a s i c k é h o . )

K m o d i f i k a c i v r á m c i téhož t y p u v e d e h o j n é už i t í č t y ř s l a b i ě n ý c h

p ř í z v u k o v ý c h c e l k ů v e d r u h é m p ů l v e r š i , s e n e r g i č t ě j š í m p r o s a z o v á ­

n ím p r o g r e s i v n í d i s i m i l a ě n í t e n d e n c e od č t v r t é s i lné p o z i c e k p á t é

s i lné poz ic i t a m t é ž :

S2 s : i s 4 s 5

Koubek J 6 Ž 59 77 99 67 66

J s o u i texty, k d e j e v ý r a z n ě r e g r e s i v n ě o s l a b e n t ře t í i k t u s , a d r u h á

s i lná p o z i c e ho v četnost i p ř í z v u k ů p ř e k o n á v á :

(163)

S 2 s 3 s 4 s 5 s 6

Nezval T6M 73 61 85 80 25

Č í s l a t e n t o k r á t v y p o v í d a j í o t o m , j a k m i m o ř á d n ě s l a b ý k o n c o v ý

i k t u s r e g r e s i v n ě p o s i l u j e s i lnou poz ic i p ř e d c h o z í ; v e t ř e c h ě t v r t i n á c h

p ř í p a d ů m u s í v e r š k o n ě i t t ř í s l a b i ě n ý m s l o v e m , a s k o r o v e v š e c h těch­

t o s i t u a c í c h s m í tedy z a č í n a t n a p ř í z v u k o v é m v r c h o l u v e r š e ( n a ětvr-

t é s i lné poz ic i ) p o u z e t a k t d v o u s l a b i ě n ý .

V h l o u b i l i d s k ý c h s r d c í h l o d á n a d ě j e

u t ě š u j e m a t k y svě tce z lodě je ( N e z v a l )

V ý r a z n o u s k u p i n u š e s t i s t o p ý c h t r o c h e j ů a j a m b ů , k t e r á s e d o s a ­

v a d n í m u p o p i s u v y m y k á , t v o ř í v e r š e l u m í r o v s k é h o o b d o b í , s r o z ­

h o d n o u p r e f e r e n c í d v o j s l a b i č n é h o r ý m u . P á t ý i k t u s j e t u s e v ř e n

mez i d v a s i lně p ř i z v u k o v a n é ikty a v ý s l e d k e m je n e j t y p i ě t ě j š í r o z v r ­

žení p ř í z v u k ů v t r o c h e j s k ý c h ž e n s k ý c h m e t r e c h :

s 2 s 3 s 4 s 5 s 6

Čech 66 70 98 66 80

V n e č e t n ý c h s o u b o r e c h ž e n s k é h o š e s t i s t o p é h o j a m b u , k t e r é m á m e

k d i s p o z i c i , se toto s c h é m a o b j e v u j e p o u z e v m o d i f i k o v a n é p o d o b ě ,

s d r u h o u p o z i c í , k t e r á j e p ř i z v u k o v á n a s i lněj i než t ře t í ; p r o g r e s i v n í

d i s i m i l a c e o d p r v n í h o i k t u , j e ž v j a m b u n i k d y nen í t a k d ů s l e d n á j a k o

v t r o c h e j i , u s t u p u j e p ř e d r e g r e s i v n í m o s l a b e n í m tře t í s i lné p o z i c e od

p o z i c e č t v r t é :

S2 s 3 s 4 s 5 s(,

F. Kvapil 79 57 97 67 77

V R o ž n a y o v ě t r o c h e j i , p r á v ě t a k j a k o v j a m b u K r á s n o h o r s k é ,

K v a p i l o v ě , V r c h l i c k é h o , S l á d k o v ě a j . , j s o u p ř í z v u č n é č e s k é š e s t i -

(164)

s t o p e r o z m ě r y p ř e k l a d o v ý m i e k v i v a l e n t y p o l s k é h o t ř i n á c t i s l a b i č -

n í k u ; o d t u d i v y s o k ý p o d í l n e b o i v ý l u ě n á p ř í t o m n o s t c é z u r y , j e ž

k o p í r u j e s y l a b i c k o u c é z u r u v e r š e ě l e n ě n é h o p o d l e v z o r c e 7 + 6,

o d t u d i v ý l u č n ě ž e n s k é z a k o n č e n í r o z s á h l ý c h t e x t ů . J a k o p a r a l e l a

c i z í h o r o z m ě r u d o c e l a j i n é p r o v e n i e n c e s e o b j e v u j e i š e s t i s t o p ý

j a m b m u ž s k ý , j e n ž k r o m ě p ř e k l a d ů a n t i c k ý c h d r a m a t a j e j i c h

j a m b i c k é h o t r i m e t r u ( s e n á r u ) v p o d o b n é f u n k c i a s m e t a m e t r i c k o u

a l u z í na a n t i k u v y s t u p u j e i v p ů v o d n í t v o r b ě V r c h l i c k é h o (ve s b í r ­

ce Bozi a lidé); p ř í z v u k o v o u k o n t u r u V r c h l i c k é h o j s m e u ž u v e d l i

v ý š e ( s p o l u s R o ž n a y e m ) , v p o d s t a t ě s t e j n ý r y t m i c k ý ú t v a r n a j d e ­

m e n a p ř . v p ř e k l a d u S o f o k l o v a Oidipa na Kolonu o d R u d o l f a

M e r t l í k a p o d p s e u d o n y m e m D ě d i n a ( S t i e b i t z p ř e k l á d á s e n á r

b l a n k v e r s e m ) :

s 2 s 3 s 5 s 6

66 77 95 84 25

A l e x a n d r i n ( p o d r o b n ě a se s t a t i s t i k a m i viz Č e r v e n k a , 1 9 9 3 a ) , čle­

něný v m u ž s k ý c h v e r š í c h p o d l e v z o r c e 6 + 6 a ve v e r š í c h ž e n s k ý c h

6 + 7, je j e d i n ý m č e s k ý m r o z m ě r e m se z á v a z n ý m mez is lovn ím p ř e d ě ­

lem po si lné poz ic i , n ikol i před ní; t o , co j s m e mohl i j e n v nesmělých

n á z n a c í c h s l e d o v a t j a k o zá lež i tost r y t m i c k é sty l ist iky u č t y ř s t o p é h o

j a m b u (viz 4 . 4 ) , je z d e n a ř í z e n o m e t r i c k o u n o r m o u a s větš í č i m e n š í

d ů s l e d n o s t í r e a l i z o v á n o v textech. Na konci p r v é h o a p o č á t k u d r u h é ­

h o p ů l v e r š e d o c h á z í k e k o n f i g u r a c i , k t e r á o d p o v í d á s i tuac i n a k o n c i

m u ž s k é ř á d k y a incip i tu ř á d k y nás ledu j íc í :

do č a s u z t ich lých v o d z n í k a p a l h v ě z d n ý č a r ,

k d e v r a k v i s k l e n ě n é j a k svět ic m r t v á tě la

m é m l á d í leželo v r u b á š i z h a s l ý c h j a r . ( B ř e z i n a )

Vod z ní kapal j e z h l e d i s k a r o z l o ž e n í p ř í z v u k ů v p o d s t a t ě s t e j n é

s e s k u p e n í j a k o čar, kde v rakvi. I z d e o v š e m z j i š ť u j e m e , že h r a n i c i

v e r š ů z p r a v i d l a o d p o v í d á m i n i m á l n ě p ř e d ě l m e z i p ř í z v u k o v ý m i

celky, z a t í m c o c é z u ř e p o s t a č u j e p r o s t ý m e z i s l o v n í p ř e d ě l u v n i t ř

téhož p ř í z v u k o v é h o c e l k u , viz j e š t ě n a p ř . u ž c i t o v a n ý ř á d e k

šly i d v ě d ě v u š k y s ní, r o v n ě p ř e m i l é ( T a b l i c ) .

( 1 6 5 )

Ale j d e j e n o k v a n t i t a t i v n í p ř e v a h u , za j i s té s i m ů ž e m e b e z n e s n á ­

z í p ř e d s t a v i t , že T a b l i c ů v text by v z h l e d e m k v e r š o v é m u č lenění b y l

u m í s t ě n t a k t o :

šly i d v ě d ě v u š k y

s ní, r o v n ě p ř e m i l é . . .

Z a č á t e k a k o n e c c i t á t u z B ř e z i n y u k a z u j e j e š t ě d a l š í p o k r a č o v á n í

p a r a l e l m e z i v e r š o v ý m a p ů l v e r š o v ý m p ř e d ě l e m : v t e x t e c h p ř i p o u ­

ště j íc ích „ d a k t y l s k é " v e r š o v é inc ip i ty (do Času...) s e p ř i p o u š t ě j í

tytéž t ř í s l a b i č n é t a k t y s p ř í z v u k e m na p r v é s l a b i c e i na p o č á t k u d r u ­

h é h o p ů l v e r š e (v rubáši...).

Ať už je to vl ivem a l e x a n d r i n ů , n e b o z n ě j a k ý c h d ů v o d ů j iných,

p ř e d ě l po třet í si lné pozic i se vyskytu je v n e z a n e d b a t e l n é m p o č t u ř á d e k

t a k é v e s h o r a p r o b í r a n ý c h šest i s topých j a m b e c h b e z m e t r i c k é cézury :

u Vrchl ického as i ve třet ině v e r š ů , u K v a p i l a ve 43 % v e r š ů , u H l a v á č ­

ka b e z m á l a v po lov ině. U v e d e n é d a k t y l s k é incipity d r u h é h o p ů l v e r š e

j s o u t a m v š a k n a p r o s t o o jedinělé, n e b o ť z p ů s o b u j í , ž e d a n á ř á d k a j e

n e m e t r i c k á . P ř i téměř k o n s t a n t n í s t a n d a r d n í c é z u ř e p ř e d č tvr tou sil­

nou pozic í to z n a m e n á , že p r a k t i c k y ve všech verš ích po j a m b i c k é m

p ř e d ě l u m u s í n a s e d m é pozic i n á s l e d o v a t j e d n o s l a b i č n é s lovo:

a s l ičné m a r k ý z e je d l o u h o u chví l í m d l o ( H l a v á č e k )

V některých a l e x a n d r i n o v ý c h textech se z a s e objevuj í více nebo

méně četné ř á d k y bez j a m b i c k é cézury, tak i v c i tované B ř e z i n o v ě b á s n i

j e n ž s l z n o u r o s o u t ó n ů m d l ý c h a ž a l u j í c í c h

s e věše l n a s t r u n j e m n ě v i b r u j í c í d r á t .

T a k o v é v e r š e p o c i ť u j e m e j a k o n e m e t r i c k é , n e b o ť o č e k á v á n í cézu­

r y j e v r y t m i c k é m p o v ě d o m í n e o d m y s l i t e l n o u s o u č á s t í h o r i z o n t u ,

n a n ě m ž j s o u a l e x a n d r i n y v n í m á n y . Z v l á š t n í p ř í p a d p ř e d s t a v u j e

K . Č a p e k , k t e r ý v p ř e k l a d e c h f r a n c o u z s k é p o e z i e p r o g r a m o v ě

o d m í t l c é z u r u v e j m é n u i n t o n a č n í p l y n u l o s t i t e x t u . J e h o n á v r h s e

n e u j a l a d o k o n c e a n i j e h o n á s l e d o v n í c i , o v l i v n ě n í Francouzskou

poezií nové doby a u s i l u j í c í o m l u v n o s t a i n t o n a č n í p o h o d u s v ý c h

v e r š ů , s e c é z u r y n i k d y n e o d ř e k l i ( N e z v a l ) . P o h o d l n é , b ě ž n é ř e č i s e

n e v z p í r a j í c í p o j e t í p ů l v e r š o v ý c h i m u ž s k ý c h v e r š o v ý c h k l a u z u l í

a v l a s t n ě i v e r š o v ý c h a p ů l v e r š o v ý c h i n c i p i t ů se u n i c h u s k u t e č n i ­

l o h o j n ý m i t ř í s l a b i č n ý m i t a k t y , j e ž j s o u d a l e k o f r e k v e n t o v a n ě j š í

s o u č á s t í r y t m i c k é h o s l o v n í k u n e ž p ř í z v u č n á m o n o s y l a b a ( v k l a u ­

z u l í c h ) n e b o p ř e d r á ž k o v é t a k t y ( v i n c i p i t e c h p r v n í c h i d r u h ý c h

(166)

p ů l v e r š ů ) . M u ž s k é v e r š e t a k v m n o h ý c h t e x t e c h s n a d n o p ř e c h á z e ­

j í k j a k é s i „ d a k t y l s k é " r y t m i z a c i :

Ř e k n ě t e , p o l i b k u , m y s l í m , u ž p o t ř e t í :

n e b u d u n e b u d u t e ď n a v á s mys le t i —

* a z a t í m , z a t í m c o p ř e d s t í r á m k l id a c h l a d ,

chtěl b y c h , a c h chtě l b y c h s e š í leně r o z p l a k a t

( N e z v a l ) .

P ř e s n ě d o d r ž o v a n á c é z u r a z p ů s o b u j e , ž e a l e x a n d r i n s k ý v e r š s e

zdánl ivě r o z p a d á na d v ě poloviny; v m u ž s k ý c h a l e x a n d r i n e c h je to

dvoj ice t ř í s topých m u ž s k ý c h j a m b ů , v e verš ích ž e n s k ý c h k o m b i n a c e

m u ž s k é h o a ž e n s k é h o t ř í s t o p é h o j a m b u (v tomto p o ř a d í ) . Tuto p ř í b u z ­

nost n á z o r n ě d e m o n s t r u j e P a l i v c ů v Pečetníprsten, k d e o b ě m e t r a , tří-

stopý j a m b a a l e x a n d r i n , se s t ř ída j í , př iěemž s d r u ž e n é r ý m o v a n é p á r y

a l e x a n d r i n u n a h r a z u j í č tyřverš í t ř í s topého j a m b u (ta s e v š a k r ý m u j í

s t ř í d a v ě , tedy i v místě, k d e v a l e x a n d r i n u byl p o u h ý p ř e d ě l mezi půl-

verš i ) . P ř i o b d o b n é p ř í z v u k o v é s t r u k t u ř e ř á d e k a p ů l ř á d e k z ů s t á v a j í

t a k a l e x a n d r i n u stylové p ř í z n a k y „ d l o u h é h o " v e r š e , v t ř í s t o p é m j a m b u

zpěvnost a lehkost v e r š ů k r á t k ý c h . O s t a t n ě an i v p ř í p a d ě p ř í z v u k ů

není p a r a l e l a m u ž s k é h o p ů l v e r š e a l e x a n d r i n u a m u ž s k é h o t ř í s topého

j a m b u úp lná . I k d y ž v ž d y c k y a v š u d e z ů s t á v á v p la tnost i z á k l a d n í

s c h é m a , pod le něhož d r u h á s i lná poz ice v o b o u m u ž s k ý c h pů lverš ích

a v m u ž s k é m t ř í s topém j a m b u je p o d s t a t n ě častě j i o b s a z e n a p ř í z v u k e m

než s i lná poz ice třet í (viz o tom v k a p i t o l e 8 ) , u a u t o r ů , u nichž m á m e

ú d a j e z o b o u r o z m ě r ů , m ů ž e m e p o z o r o v a t r ů z n o s m ě r n é posuny.

s 2 S;5 s 5 s 6

Vrchlický alx 92 20 88 35

J 3 M 81 59

Sova alx 97 15 92 46

J 3 M 84 39

Hrubín alx 91 20 89 36

J 3 M 84 45

(167)

( P ř e s n u t n é f o r m á l n í u s p o ř á d á n í t a b u l k y u p o z o r ň u j e m e , ž e ú d a j e

o t ř í s t o p é m j a m b u je v h o d n ě j š í s r o v n á v a t s ú d a j i o d r u h é m p ů l v e r š i

a l e x a n d r i n u než s ú d a j i o p ů l v e r š i p r v n í m . )

U V r c h l i c k é h o a H r u b í n a p o z o r u j e m e ús i l í o využ i t í i k o n c o v é

p o z i c e k r a t i č k é h o ř á d k u p r o u m í s t ě n í p l n o v ý z n a m o v é h o ( j e d n o s l a ­

b i č n é h o ) s l o v a (viz 6 . 1 ) ; roz leh lý a l e x a n d r i n s e této ú s p o r n o s t i n e d o -

ž a d u j e , a le s t e j n ě t a k a n i t ř í s t o p ý v e r š S o v ů v , k d e v ý z n a m o v á kon­

c e n t r a c e u s t u p u j e h u d e b n í m e f e k t ů m .

N a š e n á s l e d u j í c í t a b u l k a - z a p o m e ň m e t e ď n a t ř í s t o p é j a m b y -

p o s k y t u j e i n á z o r n é p ř í k l a d y n e s t e j n é intenzi ty a k c e n t u a c e k o n c o ­

vých i k t ů v o b o u p ů l v e r š í c h a l e x a n d r i n u . K o n e c ce lého m u ž s k é h o

v e r š e j e s k o r o b e z v ý j i m e ě n ě p o d s t a t n ě s i lněj i z a k o n č e n p ř í z v u k y než

k o n e c p r v n í h o p ů l v e r š e , a ten r o z d í l b ý v á vel ice n á p a d n ý :

s 3

Mácha 39 92

Vrchlický 20 35

Březina 22 57

Fischer 36 61

Blatný 23 51

Čís la u k a z u j í , ž e ř á d k a m u ž s k é h o a l e x a n d r i n u není p o u h ý m s e s a ­

zením d v o u ste jných p a n e l ů ; do a k c e n t u a c e se p r o m í t á odl išné funkční

z a m ě ř e n í p r v n í h o a d r u h é h o p ů l v e r š e , k teré stoj í v z á k l a d e c h rytmic­

k é h o pojet í d louhého v e r š e j a k o j e d i n é h o k o m p l e x n í h o ce lku.

T a k é ž e n s k ý p ů l v e r š a l e x a n d r i n u , t o j e s t d r u h ý p ů l v e r š ž e n s k ý c h

a l e x a n d r i n u , lze s v ý h o d o u p o p s a t j a k o p a r a l e l n í s v ý š e a n a l y z o v a ­

n ý m i ž e n s k ý m i t ř í s t o p ý m i j a m b y . J a k v íme, a u t o m a t i c k á r e g r e s i v n í

d i s i m i l a c e o d k o n c o v é h o i k t u t u n e p ů s o b í . P ř í z v u k o v á h i e r a r c h i e

mez i d r u h o u a t ře t í s i lnou poz ic í p ů l v e r š e ( p á t o u a š e s t o u s i lnou

p o z i c í ce lého v e r š e ) z á v i s í v p r v é ř a d ě n a techn ice r ý m o v á n í , n a t o m ,

(168)

z d a s e v d a n é m t e x t u d á v á p ř e d n o s t j e n d v o j s l a b i č n ý m r ý m ů m , n e b o

se p r e f e r u j í v r ý m u t a k t y č t y ř s l a b i č n é . I a l e x a n d r i n , p ř e s své s l a b é

z a s t o u p e n í v d o b ě o b r o z e n í , o p i s u j e d o b ř e n á m z n á m o u v ý v o j o v o u

k ř i v k u s e s e s t u p n ý m i p ů l v e r š i ( h o j n o s t í č t y ř s l a b i č n ý c h t a k t ů n a

k o n c i v e r š e ) v o b r o z e n í , s j e d n o z n a č n o u p ř e v a h o u k o n c o v é h o i k t u

n a d p ř e d o h o z í m u l u m í r o v c ů a j e j i c h n á s l e d o v n í k ů i p ř e k o n a t e l ů na

p ř e l o m u 19. a 2 0 . sto let í a s n á v r a t e m k s e s t u p n o s t i s o b l i b o u nerov-

n o s l a b i č n ý c h r ý m o v ý c h p á r ů v d o b ě p o z d ě j š í m o d e r n y .

s 5 s 6

Mácha 71 71

Storch 80 57

Vrchlický 75 81

Borecký 68 86

Blatný 83 64

Kopta 77 65

N e v ý z n a m n é r o z d í l y mezi č e t n o s t m i p ř í z v u k ů n a těchto i k t e c h

v y k a z u j í j e n T h e e r a N e z v a l .

A l e x a n d r i n s te jně j a k o o s t a t n í r o z m ě r y u k a z u j e , ž e v r ů z n o t v á r -

n ý c h r á m c í c h , d a n ý c h k o n e c k o n c ů p o č t e m s i lných p o z i c v e v e r š i

a v m e t r i c k é m s c h é m a t u , je h l a v n í m z d r o j e m v a r i a b i l i t y č e s k é h o př í-

z v u č n é h o v e r š e p r o m ě n l i v ý v z t a h j e d n a k k c é z u ř e , j e d n a k k v e r š o ­

v é m u z a k o n č e n í . D a l š í m č in i te lem roz l i šen í — a le t o h o j s m e s i v t o m t o

o d d í l u p o p ř e d c h o z í c h z e v r u b n ý c h a n a l ý z á c h ( 4 . 2 , 4 . 3 ) v š í m a l i j e n

o k r a j o v ě - je p o j e t í v e r š o v é h o inc ip i tu , z e j m é n a v j a m b u .

(169)

K a p i t o l a 7 . P a r a m e t r y r y t m i c k é h o s t y l u

P r e z e n t a c e s t a v u věc í i r o z b o r y t o h o t o s t a v u v p ř e d c h o z í c h k a p i t o ­

l á c h by ly z a m ě ř e n y k i n v a r i a n t á m n o v o ě e s k é h o v e r š e v ce lé j e h o

r o z l o z e a k j e h o v a r i a n t á m u s k u t e č n ě n ý m v r o z s a h u v e l k ý c h o b d o ­

bí a g e n e r a c í a t a k é k v a r i a n t á m p o t e n c i á l n í m . J e n v d r o b n ý c h

e x k u r z e c h j s e m s i m o h l v š í m a t t a k é z v l á š ť p o z o r u h o d n ý c h c h a r a k ­

t e r i s t i k o m e z e n ý c h n a b á s n i c k é i n d i v i d u a l i t y , p ř í p a d n ě n a j e d n o t l i ­

v é texty. N a d t o b y l o m o ž n é r e a l i z o v a t m ů j z á m ě r v š e s t r a n n ě p ř e d ­

s t a v i t p o d s t a t n é s t r á n k y č e s k é h o p ř í z v u ě n é h o r y t m u j e n t a k , ž e

p o z o r n o s t b y l a v ě n o v á n a v ž d y j e n j e d n é , o s o b ě v z a t é s t r á n c e u t v á ­

ř e n í p ř í z v u ě n é h o v e r š e — v e r š o v é m u i n c i p i t u a z á v ě r u , p ř í z v u k ů m

na s i lných a s l a b ý c h p o z i c í c h , c é z u r o v á n í a t d . , a to v ce lé r o z l o z e

d ě j i n n o v o ě e s k é h o b á s n i c t v í , o d p u c h m a j e r o v c ů p o P a l i v c e

a Z á b r a n u . J e d n o t l i v é r y t m i c k é c h a r a k t e r i s t i k y t é h o ž b á s n í k a n e b o

b á s n i c k é g e n e r a c e s e t a k s a m o z ř e j m ě v e v ý k l a d u ocit ly d a l e k o o d

s e b e a v ž d y c k y v d o c e l a s p e c i f i c k ý c h s o u v i s l o s t e c h p r á v ě ř e š e n é

o b e c n é o t á z k y . P r o n i b y l o n e j p ř í h o d n ě j š í č e r p a t d o k l a d y z t e x t ů c o

n e j p o č e t n ě j š í c h a v ž d y c k y z a s e co m o ž n á n o v ý c h , i k d y ž o d v o l á n í

k i n d i v i d u a l i t á m , k t e r é m ě l y u r č u j í c í vliv n a r y t m i c k é p o v ě d o m í

(171)

a m e t r i c k o u t v o r b u své d o b y ( M á c h a , Vrch l ický, S e i f e r t ) , s e p ř i r o ­

z e n ě v r a c í č a s t ě j i .

P ř e s t o má tento v ý k l a d — ved le n o v ý c h a d i f e r e n c o v a n ě j š í c h zj iš­

tění o t o m , co je to č e s k ý p ř í z v u č n ý v e r š , z j iš tění, j e ž a s i p l a t í i s a m a

o s o b ě , b e z o h l e d u na d a l š í využ i t í — s louž i t i j a k o m a t e r i á l o v á

z á k l a d n a , u m o ž ň u j í c í v ý z k u m r y t m i c k é h o s ty lu b á s n i c k ý c h o s o b ­

n o s t í a i n d i v i d u á l n í c h t e x t ů . J a k á k o l i c h a r a k t e r i s t i k a r y t m u m á

smys l j e n n a p o z a d í p ř í s l u š n ý c h k o n t e x t ů , t o j e s t k o n t e x t u ř e č i , kon­

t e x t u n a d i n d i v i d u á l n í c h c h a r a k t e r i s t i k r y t m u v d a n é m o b d o b í

a k o n t e x t u č e s k é h o r y t m u v ů b e c . A n a l ý z a r y t m u v k o n k r é t n í m b á s ­

n i c k é m t e x t u p o t ř e b u j e p r o t o p o z n a t k y o b s a ž e n é v p ř e d c h o z í c h

k a p i t o l á c h ( a d o s u d v č e s k é teor i i v e r š e r o z p t ý l e n é n e b o n e p ř í t o m ­

n é ) , a b y z j i s t i la , z a j a k ý c h p o d m í n e k i n d i v i d u a l i t a t v o ř í , j a k é m á

m o ž n o s t i v ý b ě r u , j a k é j e d i n e č n é v a r i a n t y v r á m c i o b e c n ě , a le

v j i s t é m r o z p t y l u p l a t n ý c h i n v a r i a n t z k o u m a n ý text p ř i n á š í , co s i

v y b r a l , j a k o u n o v o u , d o s u d n e z n á m o u m o ž n o s t ob jev i l .

N a a n a l ý z e i n d i v i d u á l n í h o r y t m u j e p a k z a č l e n ě n í p o p s a n é h o ryt­

m i c k é h o s ty lu ( j a k o j i s t é v e r z e v e r š o v é t e c h n i k y ) d o d a l š í h o , p r o n i

s v r c h o v a n ě r e l e v a n t n í h o k o n t e x t u , t o j e s t d o ú h r n n é s t r u k t u r y

d a n é h o d í l a , v č e t n ě z a č l e n ě n í v ý z n a m ů n e s e n ý c h m e t r e m i v š e m i

j e d i n e č n ý m i r y t m i c k ý m i p ř í z n a k y t e x t u i j e j i c h v z t a h y a k o n f i g u r a ­

cemi d o v ý z n a m o v é v ý s t a v b y d í la .

Na z á k l a d ě kap i to l a o d s t a v c ů p ř e d c h o z í h o v ý k l a d u a s o d k a z y

k nim a k p r a v i d l ů m v nich f o r m u l o v a n ý m p o k u s í m se t e ď o soup is

p a r a m e t r ů r y t m i c k é h o stylu, k teré o d t u d vyplývaj í . J s o u to v p o d s t a t ě

t y s t r á n k y v ý s t a v b y v e r š e , p ř i je j ichž konst i tuc i m á a u t o r m o ž n o s t

v ý b ě r u ; j d e o v ý b ě r z p a r a d i g m a t u ( z p r a v i d l a spo j i tých, ana logových,

nikol i d i skrétn ích ) v a r i a n t , p a r a d i g m a t u def inovaného o b e c n ý m inva­

r iantem: o v ý b ě r urč i tého s i tuování p ř í s l u š n é s t r á n k y r y t m u v š i r š ím

n e b o užš ím rozmez í , j a k bylo s tanoveno i n v a r i a n t e m , p ř í p a d n ě ryt­

m i c k o u k o n v e n c í o b d o b í , g e n e r a c e , b á s n i c k é školy. J i n ý m i slovy: ryt­

mický styl lze p o p s a t j a k o ind iv iduá ln í pos to j k e k o n k r é t n í rea l i zac i

(konf i rmac i , negac i ) pre ferenčn ích prav ide l , j e ž j s m e výše formulova­

li, p ř í p a d n ě též — p r o t o ž e , j a k j s m e viděli, m e t r i c k á n o r m a n e m á a b s o ­

lutní p l a t n o s t a j e j í p o r u š e n í m ů ž e být o s p r a v e d l n ě n o mot ivacemi na

vyšš í rov ině estet ického smys lu — k o n f o r m n í m či n e k o n f o r m n í m p o s t o ­

j e m ke k o n t e x t o v ý m omezen ím a k p r a v i d l ů m k o r e s p o n d e n č n í m .

(172)

N á s l e d u j í c í p ř e h l e d n e z a c h o v á v á p o ř a d í , v n ě m ž by ly r y t m i c k é

c h a r a k t e r i s t i k y p r e z e n t o v á n y v p ř e d c h o z í m v ý k l a d u , n e b o ť s e s n a ž í

i o j a k o u s i h i e r a r c h i i t ě c h t o c h a r a k t e r i s t i k z h l e d i s k a j e j i c h z á v a ž ­

nost i j a k o p a r a m e t r ů r y t m i c k é h o s ty lu .

S n a d nen í z b y t e ě n é j e š t ě p o z n a m e n a t , ž e n e p ř e d p o k l á d á m , ž e b y

p ř i p o p i s e c h a a n a l ý z á c h k o n k r é t n í c h r y t m i c k ý c h s ty lů m u s e l y n e b o

měly b ý t v y č e r p á n y v š e c h n y p a r a m e t r y t o h o t o s o u p i s u . K p r v n í m

p o č i n ů m p o e t o l o g a p ř i s t u p u j í c í h o k i n d i v i d u á l n í m u r y t m i c k é m u

sty lu ( a l e t a k é č t e n á ř e , k t e r ý intu i t ivně r e a g u j e n a r y t m i c k ý d o j e m

z t e x t u a n e v ě d o m k y v y b í r á , č e h o si v k o m p l e x n í m , r a c i o n á l n ě ne-

a n a l y z o v a n é m r y t m i c k é m p r o ž i t k u b u d e v š í m a t i ) b y mě l p a t ř i t

o d h a d n e b o e m p i r i c k y o v ě ř e n é z j i š těn í , k t e r á z t e o r e t i c k y p ř i p r a v e ­

n ý c h r y t m i c k ý c h c h a r a k t e r i s t i k j e p r o s t r u k t u r u d a n é h o d í la re le­

v a n t n í a k t e r o u m ů ž e p o u z e z a z n a m e n a t n e b o j a k o n e z a j í m a v o u

p o n e c h a t s t r a n o u .

R y t m i c k é p a r a m e t r y t e x t u

V Ý B Ě R V E R Š O V É H O S Y S T É M U

1 . V ý b ě r p r o z o d i c k é h o s y s t é m u :

s y l a b i c k ý , p ř í z v u č n ý , č a s o m ě r n ý , tónický.

V ý z n a m n é p r o styl j s o u p ř e d e v š í m p ř í p a d y n e s h o d y s t ím, c o j e

v d a n é d o b ě b ě ž n é a d o m i n a n t n í . T e h d y v y v s t á v á s é m a n t i k a inter-

t e x t o v ý c h p o u k a z ů .

P ř í k l a d y : č a s o m í r a v o b r o z e n í ; C e l a k o v s k é h o r y t m i c k é o d k a z y

k b y l i n á m ; č a s o m í r a v e p o s u C e c h o v ě ; s y l a b i c k é z a b a r v e n í v e r š e

P . B e z r u c e n e b o B . R e y n k a .

(V této p r á c i j e n n á z n a k y v 1 . k a p i t o l e . )

2 . V ý b ě r m e z i s t u p n i m e t r i č n o s t i :

v e r š m e t r i c k ý , uvo lněný, volný, n e v e r š .

D o d e v a d e s á t ý c h let 19. s to let í j s o u n e m e t r i c k é ú t v a r y o j e d i n ě l é ,

z p r a v i d l a s e s i lnou i n t e r t e x t o v o u m o t i v a c í . V d o b ě s y m b o l i s m u j e

p ř í z n a k o v á v o l b a v o l n é h o v e r š e , v s o u č a s n o s t i v e r š e m e t r i c k é h o .

P ř í k l a d y : v e r š n ě k t e r ý c h s k l a d e b Rukopisu královédvorského;

p r v n í vo lné v e r š e v Prostibolu duše, Tajemných dálkách a p o d . ; sou-

(173)

č a s n á p o e z i e J . H . K r c h o v s k é h o ; j e n g r a f i c k y o r g a n i z o v a n é ú t v a r y

k o n k r é t n í p o e z i e .

(V této p r á c i n e p r o b í r á n o , viz Č e r v e n k a , 2 0 0 1 s d a l š í l i t e r a t u r o u . )

S L A B I Č N Ý R O Z S A H V E R Š E

3 . S y l a b i s m u s :

v ý b ě r m e z i s t á l ý m , p r a v i d e l n ě p r o m ě n l i v ý m , n e p r a v i d e l n ě p r o ­

m ě n l i v ý m p o č t e m s l a b i k v ř á d k á c h téhož t e x t u (viz o d d . 1.3).

R o z d í l mez i s t i c h i c k ý m , s t r o f i c k ý m , vo lně r ů z n o s l a b i č n ý m ver­

š e m m á p o d s t a t n ý d o s a h p r o r o z v r ž e n í ž á n r ů , p r o k o m p o z i c i , zpěv­

ní / m l u v n í a r t i k u l a c i p r o m l u v y .

U s t á l e n é (s r ů z n o u in tenz i tou k u l t u r n í c h o d k a z ů ) a n o v ě t v o ř e n é

s trofy; v ý z n a m e p i z o d i c k ý c h č i p r a v i d e l n ý c h o d c h y l e k v r o z s a h u

ř á d e k ; p o l y m e t r i e a j e j í s é m a n t i c k é d ů s l e d k y .

P ř í k l a d y : s t r o f i k a V r c h l i c k é h o a H r u b í n a ; r ů z n o s t o p ý j a m b r a n é

l y r i k y H o l a n o v y ; t v o r b a K . Š i k t a n c e ; o b r o z e n s k á b a j k a a d e k l a m o -

v á n k a ; p o l y m e t r i e M á j e .

( V této p r á c i n e p r o b í r á n o . )

R e l e v a n t n í k o r e s p o n d e n č n í p r a v i d l o :

K l : Každé pozici schématu odpovídá jedna a jen jedna slabika. K 2 : Po určeném počtu pozic následuje mezislovní předěl.

P Ř Í Z V U Č N Y V E R Š V Ů B E C

4 . M e z i v e r š o v é p ř e d ě l y :

v ý b ě r j e j i ch v ý r a z n o s t i a z p ů s o b u j e j i c h pos í len í (viz o d d . 1.3, 1.7)

— r ý m / n e p ř í t o m n o s t r ý m u

— s t u p e ň s o u b ě ž n o s t i / n e s o u b ě ž n o s t i v e r š o v é h o a p r o m l u v o v é h o

č lenění ; p ř e s a h y

— s t u p e ň p ř e d u r č e n o s t i r o z s a h u v ý p o v ě d í a j e j i c h č á s t í s l a b i č n ý m

r o z s a h e m v e r š e

— v ý b ě r u m í s t ě n í v n i t r o v e r š o v ý c h p r o m l u v o v ý c h p ř e d ě l ů ( n a p ř .

ve v z t a h u k c é z u ř e ) .

P ř í k l a d : r o z d í l v intenz i tě a če tnos t i p ř e s a h ů ve V r c h l i c k é h o

r ý m o v a n é m p ě t i s t o p é m j a m b u a b l a n k v e r s u ; če tnos t i n - s l a b i č n ý c h

vět ( č á s t í vět, s o u v ě t í ) v e v e r š o v a n é m textu ( v e r š j a k o m o d u l r o z s a ­

hu v ý p o v ě d í ) ; vě tné p ř e d ě l y a s t r o f i c k á v ý s t a v b a .

(Viz Č e r v e n k a - S g a l l o v á , 1997 [ 1 9 8 4 ] . )

(174)

R e l e v a n t n í p r e f e r e n č n í p r a v i d l o :

P l : Mezi mezislovními předěly, jež se periodicky opakují po u r č e ­ném počtu pozic, se preferují mezislovní předěly posílené.

5. V ý b ě r m e t r a :

j a m b / t*ochej / d a k t y l ; t ř í s t o p ý / č t y ř s t o p ý / p ě t i s t o p ý / šes t i s to-

p ý a j . v e r š .

I n d i c i á l n í ( i n t e r t e x t o v é čili m e t a m e t r i c k é ) , i k o n i c k é , s y m b o l i c k é

( k o n v e n č n í ) v ý z n a m y v ý b ě r u m e t r a a j e h o d ů s l e d k y p r o r y t m i c k ý

styl. V e r š o v é ú t v a r y ve v z t a h u k b á s n i c k ý m ž á n r ů m a l i t e r á r n í m

i m i m o l i t e r á r n í m j a z y k o v ý m s t y l ů m . V o l b a m e t r a ve s h o d ě / n e s h o d ě

s d o b o v ý m m e t r i c k ý m s y s t é m e m .

- d l o u h ý / k r á t k ý v e r š

- d v o u d o b ý / t ř í d o b ý r o z m ě r ; p ř í z n a k o v o s t d a k t y l u (viz k a p i t o l a 2)

: - t r o c h e j / j a m b ; r o z v r ž e n í ve v z t a h u k z á k l a d n í m s é m a n t i c k ý m

o p o z i c í m m e t r i c k é h o s y s t é m u ( o d d . 4 . 1 , 4 . 2 , 4 . 3 ) .

( P ř e s j ednot l i vá p o z o r o v á n í v k a p i t o l á c h 2, 4, 5 . 1 , 6 byly p r o toto

komplexn í , p r o r y t m i c k ý styl z á s a d n í t é m a v p r v n í č á s t i p r á c e uvede­

ny p ř e d p o k l a d y d a n é r o z v r ž e n í m m e t e r a je j ich z á k l a d n í c h p a r a m e t ­

r ů ; p o d r o b n ý v ý k l a d o funkc ích a sémant ice m e t r a viz k a p . 8 . - 1 1 . D á l e

t a k é např . Č e r v e n k a , 1966; Č e r v e n k a 1 9 8 1 ; Č e r v e n k a - S g a l l o v á ,

1988; Č e r v e n k a , 1 9 9 1 ; Č e r v e n k a - S g a l l o v á - K a i s e r , 1 9 9 5 . )

T R O C H E J A J A M B

6 . O b s a z o v á n í s i lných p o z i c p ř í z v u k y :

„ p ř í z v u k o v á k o n t u r a " v e r š e v d a n é m t e x t u ( k r o m ě inc ip i tu )

( o d d . 1.5, 2 . 1 , k a p . 5 , 6 )

- m í r a u p l a t n ě n í s t a n d a r d n í c h r e a l i z a c í ( n e j b ě ž n ě j š í c h k o m b i n a ­

c í t a k t ů v y h o v u j í c í c h d a n é m u r o z m ě r u ) ( o d d . 1.5)

- in tenz ivn í / o s l a b e n é p r o s a z e n í p r o g r e s i v n í c h a r e g r e s i v n í c h

d i s i m i l a č n í c h t e n d e n c í ( k a p . 6 )

- v z á j e m n é v z t a h y a p o d m í n ě n o s t i m e z i s i lnými p o z i c e m i co do

a k c e n t u a c e ( k a p . 6 )

- v ý b ě r j e d n o h o z m o ž n ý c h t y p o v ý c h ř e š e n í p ř i kon f l ik tu p r o t i ­

c h ů d n ý c h d i s i m i l a č n í c h t e n d e n c í

- s o u v i s l o s t s r y t m i c k ý m s l o v n í k e m (= četnost i n - s l a b i č n ý c h t a k t ů

a s lov v t e x t u ) a s é m a n t i c k ý m n a s y c e n í m v e r š e .

(175)

T o t o j e t r a d i č n í j á d r o r y t m i c k é c h a r a k t e r i s t i k y p ř í z v u č n ý c h

v e r š ů o d M u k a ř o v s k é h o ( 2 0 0 1 [ 1 9 3 4 ] ) a J a k o b s o n a ( 1 9 9 5 [ 1 9 3 5 ]

a 1 9 9 5 [ 1 9 3 8 ] ) . P ř í z v u k o v é k o n t u r y n a z á k l a d ě s r o v n á n í u r č u j e m e

j a k o o b e c n é , j a k o s p e c i f i c k é p r o o b d o b í , g e n e r a c i , i n d i v i d u á l n í h o

a u t o r a , i n d i v i d u á l n í text .

R e l e v a n t n í p r e f e r e n č n í p r a v i d l o :

P 2 : Při obsazování silných pozic se preferují přízvučné slabiky.

7. In tenz i vn í / o s l a b e n é u p l a t n ě n í c é z u r y :

vliv c é z u r y na v z e s t u p n ý / s e s t u p n ý s p á d r y t m u v d a n é m t e x t u

( „ j a m b i c k é " a „ t r o c h e j s k é " c é z u r y ) ( k a p . 6 , o d d . 4 . 4 )

Č e t n o s t r ů z n ý c h d r u h ů p ř e d ě l ů p ř e d s i lnými p o z i c e m i a p o sil­

n ý c h p o z i c í c h u p r o s t ř e d v e r š e :

- m e z i s l o v n í p ř e d ě l y , t a k t o v é p ř e d ě l y , vě tné p ř e d ě l y .

Využi t í p ř í z v u č n ý c h m o n o s y l a b n a s i lných p o z i c í c h p ř e d c é z u r o u .

P ř í k l a d : s r o v n á n í r e a l i z a c e c é z u r y v ž e n s k é m a m u ž s k é m ětyř-

s t o p é m j a m b u u M á c h y , S l á d k a a T o m a n a .

8 . R e a l i z a c e m u ž s k ý c h a ž e n s k ý c h k l a u z u l í ( k a p . 5 ) :

— p r e f e r e n c e p ř i v ý b ě r u t a k t ů na k o n c i v e r š e : j e d n o s l a b i č n é / tří-

s l a b i č n é , d v o u s l a b i č n é / č t y ř s l a b i č n é ( n a p o z a d í j a z y k o v é p r a v ­

d ě p o d o b n o s t i )

— s d r u ž o v á n í k l a u z u l í v r ý m o v ý c h p á r e c h : r o v n o s l a b i č n é / r ů z n o -

s l a b i č n é t a k t y ( v č e t n ě j e j i c h p o ř a d í v p á r u ) ( o d d . 5 .7 )

- vliv r e a l i z a c e m u ž s k é a ž e n s k é k l a u z u l e na p ř i z v u k o v á n í p ř e d ­

c h o z í c h s i lných p o z i c ( p a t ř í též d o b o d u 6 )

P ř í k l a d y : m u ž s k ý r ý m v P u c h m a j e r o v ě , M á c h o v ě , H á l k o v ě , Vrch­

l i c k é h o , S e i f e r t o v ě j a m b u a t r o c h e j i ; n e r o v n o s l a b i č n é r ý m y v mezi­

v á l e č n é poez i i .

R e l e v a n t n í k o r e s p o n d e n č n í p r a v i d l o :

K8: Slabým p o z i c í m za p o s l e d n í silnou p o z i c í o d p o v í d a j í nepří-zvuěné slabiky.

9. P o j e t í i nc ip i tu v j a m b u a t r o c h e j i ( o d d . 4 . 2 , 4 . 3 ) :

- v ý b ě r j e d n o h o z d e f i n o v a n ý c h t y p ů ( E , F , G , H , K ) j a m b i c k é h o

inc ip i tu

— četnost i p ř e d r á ž e k , p ř í z v u č n ý c h m o n o s y l a b , p ř í z v u k ů p o l y s y l a b

(176)

— p ř i z v u k o v á n í p r v n í c h d v o u p o z i c t r o c h e j s k é h o v e r š e ( z e j m é n a

využ i t í p ř e d r á ž e k a dvo j i c m o n o s y l a b )

— d ů s l e d k y r e a l i z a c e i n c i p i t ů p r o v y j á d ř e n í v ě t n ý c h v z t a h ů

v t e x t u : p o s í l e n á / o s l a b e n á k o n e k t i v n o s t .

P ř í k l a d y : „ k l a s i c i s t i c k é " a s t a n d a r d n í p o j e t í j a m b i c k é h o inc ip i tu

v p r v n í pů l i 2 0 . s to let í ( F i s c h e r , P a l i v e c v e r s u s H o r a , H o l a n ) ; s y n t a x

ve S l á d k o v ý c h j a m b i c k ý c h a t r o c h e j s k ý c h t e x t e c h .

R e l e v a n t n í p r e f e r e n č n í a k o r e s p o n d e n č n í p r a v i d l o :

P8 (j): Při obsazování první slabé pozice v jambu se preferují jed­noslabičná slova. K7 (t): První silné pozici v trocheji odpovídá přízvučná slabika.

10. S l a b é p o z i c e v t r o c h e j i a j a m b u ( k a p . 3 ) :

— p o č e t p ř í z v u k ů n a s l a b ý c h p o z i c í c h n a j e d n u ř á d k u t e x t u

( o d d ě l e n ě p ř í z v u k y p o l y s y l a b a m o n o s y l a b )

— s t u p e ň r y t m i c k é k o m p l e x i t y t e x t u ( = č e t n o s t p ř í p a d ů , k d y m í s t o

s t r i k t n í h o k o r e s p o n d e n č n í h o p r a v i d l a K 5 by lo p o u ž i t o vo lně jš í­

h o K 6 [ j , t ] ) ( o d d . 3 .2 )

— četnost n e m e t r i c k ý c h ř á d e k s p ř í z v u k e m v í c e s l a b i č n é h o s l o v a

( r e s p . t a k t u ) n a s l a b é p o z i c i

— o d s t u p ň o v á n í s l a b ý c h p o z i c p o d l e m í r y v ý s k y t u p ř í z v u k ů

( o d d . 3 . 3 )

— z p ů s o b y o s l a b e n í kon f l ik tu s m e t r e m p ř i u m í s t ě n í p ř í z v u k ů na

s l a b o u poz ic i : využ i t í l evého k o n t e x t u ( p ř e d c h á z í j e d n o s l a b i č n é

p ř í z v u č n é s lovo n e b o větný p ř e d ě l ) ( o d d . 3 . 4 ) ; p ř í z v u k n a s l a b é

poz ic i p a t ř í v ý z n a m o v ě o s l a b e n é m u s l o v u ( o d d . 3 . 5 ) ; využ i t í /

nevyuž i t í i n t o n a č n í h i e r a r c h i e (s lovo s p ř í z v u k e m na s l a b é poz i­

c i j e i n t o n a č n ě s l a b š í než s o u s e d n í s l o v a ) ( o d d . 3 .6)

— n e m e t r i c k é a k c e n t y za p o s l e d n í s i lnou poz ic í .

P ř í k l a d y : s lovník p ř í z v u č n ý c h m o n o s y l a b , v y b r a n ý c h z e s l a b ý c h

poz ic v e r š e v u r č i t é m textu, ve s r o v n á n í se s lovn íkem p ř í z v u č n ý c h

m o n o s y l a b v p r ó z e téhož a u t o r a ; r o z b o r cit l ivosti r y t m u v d a n é m textu

na in tonac i - u m í s t ě n í m o n o s y l a b r ů z n é h o p o s t a v e n í v i n t o n a č n í hie­

r a r c h i i v p o ř a d í p o z i c s i lná - s l a b á n e b o s l a b á - s i lná; vliv s y l a b i s m u

- výskyty p ř í z v u k ů v í c e s l a b i č n ý c h slov na s l a b ý c h poz ic ích .

R e l e v a n t n í k o r e s p o n d e n č n í a p r e f e r e n č n í p r a v i d l a :

* K 5 (j,t): Slabé pozici metra odpovídá nepřízvučná slabika.

(177)

K 6 ( j , t ) : S l a b é p o z i c i m e t r a o d p o v í d á n e p ř í z v u č n á s l a b i k a n e b o

p ř í z v u č n é j e d n o s l a b i č n é s l o v o .

K 0 3 (j,t): S l a b é p o z i c i m ů ž e o d p o v í d a t p ř í z v u č n á s l a b i k a j e n v př í­

p a d ě , ž e o d p o v í d á p ř í z v u č n á s l a b i k a t a k é n á s l e d u j í c í p o z i c i s i lné .

P 7 : P ř i o b s a z o v á n í s l a b ý c h p o z i c s e p r e f e r u j í n e p ř í z v u č n é s lab iky.

K 8 : S l a b ý m p o z i c í m z a p o s l e d n í s i l n o u p o z i c í o d p o v í d a j í n e p ř í ­

z v u č n é s l a b i k y .

D A K T Y L

1 1 . S i l n é p o z i c e v d a k t y l u ( o d d . 2 . 2 . 1 ) :

- úp lnost rea l izace vni troveršových silných pozic př í zvuky (odd. 2.2)

- p o j e t í inc ip i tu : s t u p e ň p ř í p a d n é h o o s l a b e n í p r v n í s i lné p o z i c e

( p ř e c h o d o d k o r e s p o n d e n č n í h o k p r e f e r e n č n í m u p r a v i d l u )

- po je t í k l a u z u l e : s t u p e ň p ř í p a d n é h o o s l a b e n í k o n c o v é si lné pozi­

ce v m u ž s k ý c h a ž e n s k ý c h d a k t y l e c h (ste jný p ř e c h o d j a k o výše ) .

P ř í k l a d : B e z r u č o v o v y p o u š t ě n í p ř í z v u k ů n a v n i t r o v e r š o v ý c h

p o z i c í c h v d a k t y l u a j e h o s ty l i s t ický v ý z n a m .

R e l e v a n t n í k o r e s p o n d e n č n í a p r e f e r e n č n í p r a v i d l a :

K 4 ( d ) : S i l n é p o z i c i m e t r a o d p o v í d á p ř í z v u č n á s l a b i k a .

P 3 ( d ) : P ř i o b s a z o v á n í s i lné p o z i c e , j e ž j e p o s l e d n í p o z i c í s c h é ­

m a t u , s e p r e f e r u j í p ř í z v u č n é s lab iky .

P 4 ( d ) : P ř i o b s a z o v á n í s i l n é p o z i c e , j e ž j e p r v n í p o z i c í s c h é m a t u ,

s e p r e f e r u j í p ř í z v u č n é s lab iky .

12. S l a b é p o z i c e v d a k t y l u ( o d d . 2 . 2 . 2 ) :

- č a s t é / v z á c n é u p l a t n ě n í p ř í z v u k ů na s l a b ý c h p o z i c í c h

- d o d r ž o v á n í / n e d o d r ž o v á n í k o n t e x t o v ý c h o m e z e n í u m o ž ň u j í ­

cích p ř í z v u k y n a s l a b ý c h p o z i c í c h j e n z a j i s t ý c h p o d m í n e k .

P ř í k l a d : s ty l i s t ický v ý z n a m p ř í z v u k ů n a s l a b ý c h p o z i c í c h v B e z -

r u ě o v ě d a k t y l u , j e h o s e p ě t í s k a k o f o n i í h l á s k o v ý c h kva l i t .

R e l e v a n t n í k o r e s p o n d e n č n í a p r e f e r e n č n í p r a v i d l a :

K O I : P o k u d s i l n é p o z i c i n e o d p o v í d á j e d n o s l a b i č n é s l o v o , n e o d ­

p o v í d á n á s l e d u j í c í s l a b é p o z i c i p ř í z v u č n á s l a b i k a .

K 0 2 : P o k u d s i l n é p o z i c i n e o d p o v í d á p ř í z v u č n á s l a b i k a , n e o d p o ­

v í d á p ř í z v u č n á s l a b i k a a n i n á s l e d u j í c í s l a b é p o z i c i .

P 6 ( d ) : P ř i p a d n e - l i u ž n a p o i k t o v o u s l a b o u p o z i c i p ř í z v u č n á s l a ­

b i k a , p r e f e r u j í s e p ř í z v u k y v e s l o v e c h j e d n o s l a b i č n ý c h .

(178)

13. K l a u z u l e a k a t a l e k t i c k é h o d a k t y l u ( o d d . 5 . 2 ) :

v ý b ě r v a r i a n t — s p ř í z v u k e m j e d n o s l a b i č n é h o s l o v a na k o n c o v é

s l a b é poz ic i ( „ . . . v r u c e h ů l " ) ; s n á r ů s t e m o d a l š í j e d n o s l a b i č n é s lovo

( „ . . . n e z n á m ý t a j " )

R e l e v a n t n í k o r e s p o n d e n č n í a p r e f e r e n č n í p r a v i d l a :

K 8 : Slabém pozicím za poslední silnou pozicí odpovídají nepří-zvučné slabiky. P9 (d): Při obsazování koncové pozice daktylských veršů zakon­čených dvěma slabými pozicemi se preferují nepřízvuěné slabiky.

(179)

M e t r a , o n ichž na t o m t o m í s t ě p o j e d n á m , m a j í 5—7 p o z i c , a v e r š e j i m

o d p o v í d a j í c í tedy 5—7 s l a b i k :

T 3 M S, \\ , S 2 W 2 S;. - :'• - i- ?

T 3 Ž S , W, S 2 W 2 S 3 W 3 . • J 3 M W, S, W 2 S 2 W 3 S 3 • • • •

J 3 Ž W , S, W 2 S 2 \\ s S 3 Ví , V •- =

H r a n i c e oddělu j íc í d louhé a k r á t k é rozměry, p r o s é m a n t i k u a funk­

ci verše m i m o ř á d n ě z á v a ž n á , p r o b í h á v č e s k é m verš i - p o d o b n ě j a k o

v m n o h a j iných e v r o p s k ý c h vers i f ikacích — mezi m e t r y č t y ř s t o p ý m i

a pět i s topými ( a l e s p o ň p o k u d j d e o t roche je a j a m b y ; č t y ř s t o p ý d a k t y l

má min imálně 10 s lab ik , a j e to už do j i s ta d louhý r o z m ě r ) . Na p o z a d í

této ú s t ř e d n í opoz ice se t ř í s t o p é t roche je a j a m b y jev í j a k o ú tvary ,

k teré s tupňu j í k r á t k o s t meter č t y ř s t o p ý c h , nikol i tedy j a k o něco, co

p ř i n á š í zce la s a m o s t a t n o u kval i tu. J s o u t o v e r š e „ e x t r é m n ě k r á t k é " ,

mj . i p r o t o , že j e š t ě k r a t š í v e r š e d v o u s t o p é n e b o d o k o n c e j e d n o s t o p é se

j a k o s a m o s t a t n é m e t r ů m , zahrnu j í c í n ě k t e r é ř á d k y celé b á s n ě , ob jevu-

(181)

j í j e n n a p r o s t o výj imečně a j a k o kur ioz i ta . O s t a t n ě t a k é t ř í s topé v e r š e

se více a č a s t o d a l e k o více než v polovině svých výskytů (v celé t v o r b ě

r a n é h o o b r o z e n í j s o u to tř i čtvrt iny t ř í s topých t roche jů , u N e r u d y čtyř i

pět iny t ř í s topých j a m b ů ) po j í ve vyšš ím ce lku strofy s n ě j a k ý m rozmě­

r e m delš ím. N e j č a s t ě j i j e t o odpov ída j í c í m e t r ů m č t y ř s t o p é ( a ne jzá-

važně j š ím z těchto k o m b i n a c í — J4 + 3 - b u d e v tomto p ř e h l e d u věno­

v á n s a m o s t a t n ý oddí l, 9 .2) a ta to s y m b i ó z a se p r o m í t á do obecného

p o s t a v e n í t ř í s t o p ý c h v e r š ů t a k , že se na ně v ů b e c hledí j a k o na j a k o u ­

s i v a r i a n t u v e r š ů č t y ř s t o p ý c h , v a r i a n t u , j e ž do e x t r é m u a s t u p ň o v a n é

spec ia l i zace p ř i v á d ě j í ony v ý z n a m o v é a ry tmické kval ity, k t e r é nor­

m á l n ě p a t ř í j e j í m u d a l e k o rozš í řeně j š ímu p a r t n e r o v i .

J a k o z n a č n ě k r á t k é r y t m i c k é ú t v a r y s t u p ň u j í t ř í s t o p á m e t r a

o d l i š n o s t v e r š o v a n é h o t e x t u o d b ě ž n é řeč i . Z a p r v é s p e c i f i c k á k o n ­

t u r a i n t o n a c e , s p j a t á s v e r š e m , j e t u s r a ž e n a n a n e p a t r n é r o z p ě t í

n ě k o l i k a s l a b i k , a t a k vel ice n á p a d n ě v y s t u p u j e d o p o p ř e d í . Z a

d r u h é z n a č n á h u s t o t a m e z i v e r š o v ý c h p ř e d ě l ů - p o k a ž d ý c h p ě t i ,

šes t i , s e d m i s l a b i k á c h — j e z á r o v e ň z n a č n o u h u s t o t o u mís t , k d e

m e t r i c k á s t r u k t u r a z v y š u j e svůj t l a k n a r y t m i c k ý s lovn ík ( v ý b ě r s lov

a ř e č o v ý c h t a k t ů u r č i t é h o s l a b i č n é h o r o z s a h u , v y l o u č e n í ce lých ve­

d l e j š í c h č á s t í s l o v n í k u , L e v ý , 1 9 6 2 ) .

D a l š í d ů s l e d e k k r á t k o s t i zá lež í v t o m , že t ř í s t o p é texty m a j í k dis­

poz ic i j e n o m e z e n ý p o č e t t y p o v ý c h r e a l i z a c í m e t r i c k é h o v e r š e ( k o m ­

b i n a c í t a k t ů o d p o v í d a j í c í m e t r u , an iž by by lo p o t ř e b í už í t t a k t ů s níz­

k o u četnost í v r y t m i c k é m s lovn íku, viz 1.5), v s u d o s l a b i č n é m j a m b u

j e v l a s t n ě j e n j e d i n á ( 3 + 3 , r e l a t i v n ě d o s t u p n á j e j e š t ě p ř e d r á ž k o v á

1/2 + 3 ) , ve s te jně r o z s á h l é m t roche j i t ř i (2 + 2 + 2, 2 + 4, 4 + 2 ) . Text

s ložený p ř e v á ž n ě z m o n o t ó n n ě se vrace j íc ích t a k t o v ý c h s e s t a v n á p a d ­

ně z v ý r a z ň u j e p r o p a s t mezi v e r š o v a n o u a n e v e r š o v a n o u řečí .

S t u p ň o v a n é n a p ě t í mezi p o ž a d a v k y m e t r a n a v ý b ě r s lovních ce lků

a n a b í d k o u ry tmického s lovníku řeči se p r o n ů t á do j a k é h o s i t ichého

z á p a s u o s é m a n t i c k o u hus totu verše . 5—7slabičná ř a d a a tř i silné pozi­

ce umožňu j í — bez p ř i z v u k o v á n í s l a b ý c h poz ic — m a x i m á l n ě tř i př ízvu-

kové celky na ř á d k u ; v p ř í p a d ě m u ž s k y z a k o n č e n ý c h ř á d e k j s o u v p ř e ­

v á ž n é m p o č t u p ř í p a d ů j e n d v a př ízvuky, r e s p . p l n o v ý z n a m o v é celky,

n e b o ť j i n a k j e nevyhnute lné použi t í m á l o f r e k v e n t o v a n ý c h m o n o s y l a b

( n a k o n c o v é m iktu, na p r v n í s l a b é pozic i v j a m b u , n e b o na os tatn ích

s l a b ý c h poz ic ích) . Vo lba mezi p ř e v a h o u d v o u p ř í z v u k o v ý c h n e b o tří-

(182)

p ř í z v u k o v ý c h ř á d e k je v ý b ě r e m mezi vy lehčeným stylem s ř ídkými př í-

zvuky a sty lem us i lu j íc ím o v ý z n a m o v o u k o n d e n z a c i . Tento k o n t r a s t

stylů u k á ž u n e j p r v e na s r o v n á n í H e y d u k o v a a Vrchl ického ž e n s k é h o

troche je ; z a z n a m e n á v á m p r o c e n t u á l n í četnost ř á d e k o n př ízvuc ích.

n Heyduk Vrchlický

1 - -

2 60,4 43,1

3 39,6 55,4

4 - 1,4

J e z a j í m a v é , ž e vybereme- l i m e z i p ř í z v u k y j e n ty, k t e r é v y z n a č u ­

j í v s k u t k u p l n o v ý z n a m o v á s l o v a ( tedy b e z p ř í z v u k ů v í c e s l a b i č n ý c h

g r a m a t i c k ý c h s lov n e b o j e j i c h s k u p i n , b e z p ř í z v u k ů s lov j a k o mít,

dnes a p o d . ) , r o z d í l m e z i d v ě m a a u t o r y se z n a č n ě v y r o v n á . P o d o b n ý

r o z d í l p o z o r u j e m e p ř i s r o v n á n í t ř í s t o p ý c h m u ž s k ý c h j a m b ů v b á s ­

n ích J . V . S l á d k a a J . S e i f e r t a . T e n t o k r á t v š a k o d l i š n o s t s ty lů z ů s t á ­

v á , b y ť v o s l a b e n é m í ř e , z a c h o v á n a i v p ř í p a d ě , že v y l o u č í m e a k c e n ­

ty n e p l n o v ý z n a m o v ý c h s lov ( b ) :

n Sládek Seifert

b b

1 1,6 17,6 0,9 20,3

2 43,6 60,2 66,9 63,1

3 47,6 22,3 29,4 16,3

4 7,2 - 2,9 0,3

(183)

Na r o z d í l od V r c h l i c k é h o a S l á d k o v ý c h b á s n í , k d e s p o l u s p í s n í se

ve lmi u p l a t ň u j í i texty mluvn í , re f lexivní a c a u s e r i s t i c k é ( j m e n o v i t ě

z d ů r a z n ě m e ž á n r S l á d k o v ý c h l a k o n i c k ý c h n á p i s ů s p ř í z n a k e m defi-

n i t i vnost i ) , j s o u H e y d u k o v y a S e i f e r t o v y t ř í s t o p é j a m b y j e d n o z n a č ­

n ě p í s ň o v é .

T a k é o s t a t n í d o s u d u v e d e n é s ty lové r y s y t ř í s t o p ý c h r o z m ě r ů ,

z v l á š t ě z n a č n á i n t o n a č n í s t y l i z o v a n o s t a s k l o n ke k o m b i n a c i s j i n ý m i

r o z m ě r y ( k o m b i n o v a n é ú t v a r y p ř e v l á d a j í n a d j i n ý m i ) , t j . k v y t v á ř e ­

ní v ý r a z n ý c h s t r o f i c k ý c h s t r u k t u r , a k o n e č n ě i s a m o t n á k r á t k o s t

v e r š o v é j e d n o t k y j a k o t a k o v é , s m ě ř u j í k o b e c n é c h a r a k t e r i s t i c e

v e r š e j a k o n á s t r o j e p í s n ě . K r á t k ý m v e r š e m b ý v á text j e d n o z n a č n ě

o r i e n t o v á n k v ý r a z u p r o s t ý c h , e m o c í p r o s t o u p e n ý c h o b s a h ů , zat ím­

co s lož i tos t m y š l e n k y a roz lož i té , p r o k r e s l e n é v y z n a č e n í f ikčních

s v ě t ů , p r o s t ř e d í a t d . p o t ř e b n é e p i c e , s e o d r a n ý c h p o č á t k ů s p o j u j e

s v e r š e m d l o u h ý m . P í s ň o v é z a b a r v e n í t ř í s t o p ý c h m e t e r j e n a t o l i k

intenz ivn í , že se p r o s a z u j e v j a k ý c h k o l i ž á n r e c h a t ř e b a i v konf l ik­

tu s j i n ý m i s ty l i s t i ckými a ž á n r o v ý m i c h a r a k t e r i s t i k a m i u d ě l u j e t a k ­

ř k a j a k é m u k o l i s ty lu p ř í z n a k p í s ň o v o s t i .

8 . 1 T ř í s t o p ý t r o c h e j

P í s ň o v o s t s i t ř í s t o p é r o z m ě r y p ř i n á š e j í i ze s v é h o h l a v n í h o z d r o j e

a p r o s t ř e d í , k t e r é s n e j č e t n ě j š í m z n i c h , t j . s t r o c h e j e m , z ů s t á v á

t r v a l e s p j a t o a k t e r é s v e l k o u č á s t í užit í t o h o t o r o z m ě r u b e z j a k é k o ­

l i p o t ř e b y d a l š í c h m o t i v a c í j e v t a ž e n o d o textů . J e t o d o m á c í l i d o v á

p í s e ň . T a k é tu to p r o v e n i e n c i a s n í s p j a t é s ty l i s t ické p ř í z n a k y

a s é m a n t i c k é s p o j e sd í l í t ř í s t o p ý t r o c h e j se s v ý m n e j č a s t ě j š í m r o z ­

s á h l ý m p a r t n e r e m , t r o c h e j e m ě t y ř s t o p ý m . J a m b j e z t o h o t o h l e d i s k a

v p o n ě k u d o d l i š n é s i t u a c i , j e h o p í s ň o v o s t j e j i n é h o p ů v o d u , a b u d e

n u t n o o n ě m p r o m l u v i t z v l á š ť .

Z á k l a d y p r o t ř í s t o p ý j a m b m ů ž e m e o v š e m v l i d o v é m v e r š i na j í t

z r o v n a t a k j a k o p r o t ř í s t o p ý t r o c h e j . V š e s t i s l a b i č n é m v e r š i o b r o -

z e n s k ý c h s b í r e k f o l k l o r n í c h p í sn í , k t e r ý je v této s o u v i s l o s t i r o z h o ­

duj íc í , m a j í z h r u b a s te jný p o d í l ř á d k y o d p o v í d a j í c í t r o c h e j s k é

n o r m ě ( s h o r a u v e d e n é k o m b i n a c e 2 a 4 s l a b i č n ý c h t a k t ů ) j a k o ř á d k y ,

j e ž v y h o v u j í z j e d n o d u š e n é n o r m ě j a m b i c k é ( n e b o d a k t y l s k é , což n a

této ú r o v n i n e n í k roz l i šen í : 3 + 3 ) , ba d o k o n c e d r u h ý t y p je v čes­

k ý c h s b í r k á c h , a z e j m é n a u E r b e n a , z ř e t e l n ě četně jš í (ve p r o s p ě c h

(184)

t r o c h e j e s e tento p o m ě r p ř e s o u v á u s l o v e n s k ý c h s b ě r a t e l ů , „ j a m b ů "

j e s te jně j a k o „ t r o c h e j ů " u m o r a v s k é h o S u š i l a , viz Č e r v e n k a - S g a l -

lová, 2 0 0 1 ) . V t o m se š e s t i s l a b i č n ý v e r š p r o n i k a v ě l iš í od f o l k l o r n í h o

o s m i s l a b i ě n í k u , k t e r ý j e n a p r o s t o u p ř e v a h o u t r o c h e j s k ý a o b s a h u j e

i m n o h o ř á d e k , j e ž p ř í z v u k o v ě n e o d p o v í d a j í an i j e d n o m u z d v o u d o -

b ý c h r o z m ě r ů ^

S n a h a n a p o d o b i t l i d o v o u p í s e ň c o n e j v ě r n ě j i v e d e - m e z i o h l a s o ­

vými a u t o r y - j e d i n é h o Č e l a k o v s k é h o k z a c h o v á n í u v e d e n ý c h p o m ě ­

r ů ; v š e s t i s l a b i č n í c í c h j e h o Ohlasu písní českých ( 1 8 3 9 s d a t a c í 1 8 4 0 ) j e v e r š ů č l e n ě n ý c h p o d l e s y m e t r i c k é h o s c h é m a t u 3 + 3 p ř e s 5 5 % ,

z a t í m c o n a p ř í k l a d v E r b e n o v ě Holoubku je p ř e s n ě s te jný p o d í l věno­

v á n ř á d k ů m s f r á z o v á n í m t r o c h e j s k ý m (a p o d o b n ě i u L a n g e r a ) . C o ž

p ř i r o z e n ě sb l i žu je b á s e ň se s y l a b o t ó n i s m e m , a le v n e j m e n š í m se

n e d o t ý k á j e j í p í s ň o v é s t y l i z a c e - u v e d e n á b a l a d a j e v ce lé Kytici ne j­

v íce p í s ň o v á , j a k s v ě d č í i č e t n á o p a k o v á n í a j i n é , z l i dové p í s n ě p ř e ­

v z a t é f igury.

P í s ň o v o s t j e s t ř í s t o p ý m t r o c h e j e m ž e n s k ý m i m u ž s k ý m s p j a t a od

s a m ý c h z a č á t k ů o b r o z e n s k é h o b á s n ě n í , n a p ř í k l a d u V. N e j e d l é h o .

F i l i g r á n s k ý r o z m ě r j e u b á s n í k ů r a n é h o o b r o z e n í s p o j o v á n s d ě t m i ,

a ť j a k o s a d r e s á t y ( u k o l é b a v k a ) , t a k v y k o n a v a t e l i n e b o t é m a t y

z p ě v u . J s o u t u v š a k p í s n ě n e j r ů z n ě j š í c h ž á n r ů ( c h r á m o v á p í s e ň )

a texty j s o u č a s t o z h u d e b ň o v á n y . M e t r ů m j e h l a v n í m č in i te lem p í s-

ňovost i i v t e x t e c h j i n a k ý c h ž á n r ů a u o b v y k l é h o v e r š o v á n í o r o č n í c h

o b d o b í c h , j a k é m u s i z á r o d k u p ř í r o d n í lyr iky, s e p ř í z n a č n ě p í š e :

„ P ř e m i l é léto z a s l u h u j e , a b y c h o m s i o n ě m s [ p s e u d o n y m n í ] R ů ž i č ­

k o v o u H a n k o u t a k t o z a z p í v a l i . " (Větší a zvláštnější Nový a Starý kalendář na r. 1807)

Intenz ivn í o r i e n t a c e na fo lk lor v p í s ň o v ý c h o h l a s e c h s p o l u se

s y l a b i z a c í v e r š e p ř i n á š í i n e j v h o d n ě j š í m o t i v a c i p r o využ i t í t ř í s t o p é -

h o t r o c h e j e : v e f o l k l o r n í m r e p e r t o á r u , j a k h o p r e z e n t u j í o b r o z e n s k é

sb í rky, se s m a l ý m i v ý j i m k a m i ( K a m a r ý t , S u š i l ) o b j e v u j e d a l e k o v íce

textů o b s a h u j í c í c h š e s t i s l a b i č n é v e r š e než t e x t ů , k t e r é o b s a h u j í v e r š e

o s m i s l a b i č n é . U ž v H a n k o v ý c h p r ů k o p n i c k ý c h p a r a f r á z í c h f o l k l o r u

z d e s á t ý c h let h r a j e t ř í s t o p ý t r o c h e j d ů l e ž i t o u r o l i , a j e h o u p l a t n ě n í

v této funkc i — s v ý h r a d o u , že z d e j s m e ne jb l í že a u t e n t i c k é m u l ido­

v é m u s y l a b i s m u a t e d y i z n a č n é m u u p l a t n ě n í ř á d e k 3 + 3 - d o s p í v á

k v r c h o l u v Č e l a k o v s k é h o Ohlasu písní českých. Ale t ř í s t o p ý t r o c h e j

(185)

se už v této d o b ě p o s o u v á s m ě r e m k p í s ň o v o s t i a f o l k l o r u a k tex­

t ů m , j e j i c h ž t é m a t a n e b o j i n é s t y l i s t i c k é p ř e s a h y s t o u t o o r i e n t a c í

r e z o n u j í j e n v o l n ě ; p ř í k l a d e m j e t u m l u v n í e r o t i k a a d r o b n á e p i k a

K. S. S n a j d r a . — V d a l š í g e n e r a c i s l e d o v a n ý r o z m ě r n a j d e m e n e j e n

u v š e c h a u t o r ů ( J . J . M a r e k , T r n k a , C h m e l e n s k ý , j e n ž vyn ik l v oper­

ních l i b r e t e c h ) , j m e n o v i t ě v M á c h o v ě Ohlasu písní národních, ten­

t o k r á t o v š e m už s i lně t r o c h e j i z o v a n ý , a ve s k o r o ž e n s k é m E r b e n o v u

Holoubku. S a m o s t a t n ý p í s ň o v ý typ a l yr ický ž á n r v š a k s p o l u t v o ř í

t ř í s t o p ý t r o c h e j ž e n s k ý p ř e d e v š í m v Českých krakováčcích ( 1 8 3 5 )

J . J . L a n g e r a (včetně e r o t i c k ý c h r o m a n c í Hraběnce+++ na památ­

ku). J a k z n á m o , k r a k o v á č k y k n á m u v á d í Č e l a k o v s k ý ve Slovan­

ských národních písních, s o d k a z e m n a p o l s k é or ig iná ly a k o m e n t á ř K . B r o d z i ň s k é h o ( jenž byl , j a k s e p o z d ě j i u k á z a l o , n e j e j i c h s b ě r a t e ­

lem, a le s p í š e a u t o r e m , viz D v o ř á k , 1 9 4 7 : 6 8 8 a d . ) . O d t o h o t o a u t o ­

r a p ř e v z a l Č e l a k o v s k ý i p o c h y b n o u tezi, ž e j e d i n ý k r a k o w i a k u ž

r e p r e z e n t u j e u p a d a j í c í l idový z p ě v p o l s k ý . L a n g e r , k t e r ý p o s t a v i l —

ne b e z z a j í m a v ý c h ú p r a v a v y p u š t ě n í — C e l a k o v s k é h o p ř e k l a d y do

če la svého c y k l u k r a k o v á č k ů , z m í n k y o p o l s k é p r o v e n i e n c i ž á n r u

o s l a b u j e , n a o p a k k l a d e d o p o p ř e d í r y c h l é z d o m á c n ě n í ú t v a r u

v C e c h á c h a f o l k l o r n í p o v a h u s v ý c h v l a s t n í c h t e x t ů , z p í v a n ý c h a u t o ­

r e m , n a b o h d a n e c k ý c h t a n e č n í c h z á b a v á c h . Z ř e t e l n ě s e s n a ž í zakl í­

nit své texty a s n imi celý d r u h , u C e l a k o v s k é h o i u n ě h o s a m o t n é h o

t ě s n ě p r o p o j e n ý s t a n c e m , d o j a k é s i f ikt ivní s t a r o č e s k é t r a d i c e .

S L a n g e r o v ý m p o p i s e m k o l e k t i v n í h o z p ě v u a t a n c e k r a k o v á č k ů as i

s o u v i s í i f a k t , že v j e h o p o j e t í ú t v a r , u C e l a k o v s k é h o s l o ž e n ý ze čtyř-

v e r š o v ý c h s l o k , j e u n ě h o j a k o j e d n o t n é o s m i v e r š í , a č p o n ě m n á s l e ­

d u j e č is tě t a n e č n í i n t e r m e z z o . S o u ř a d n ě ved le s e b e s to j íc ích č t y ř v e r ­

š í bez s p o j o v á n í d o vyšš ích s t r o f i c k ý c h c e l k ů s e d r ž í V á c l a v H a n k a

v e s v é m p ř e k l a d u k r a k o v á č k ů , s o u č a s n é m s L a n g e r o v ý m i výtvory.

Č e l a k o v s k ý v o d s u d k u t o h o t o p ř e k l a d u ( Č Č M 1 8 3 4 ) o z n a č u j e k r a ­

k o w i a k za d v o j v e r š í , č ímž o v š e m mín í s p o j e n í d v o u ř á d e k , z n ichž

k a ž d á m á p o 1 2 ( 6 + 6 ) s l a b i k á c h . N a d o s o b n í k o n t e x t y j s o u n i c m é n ě

v k r a k o v á č c í c h i b á s n í c h p r o h r a b ě n k u k o n k r é t n í m p o z a d í m p r o

p o d s t a t n ě o s o b n ě j š í m a s k u z p ě v á k a , j e n n e ú p l n ě z a k r y t o u p r e z e n t a ­

c i s u b j e k t i v n í h o c i t o v é h o p r o ž i t k u .

V e v š e c h těchto r e a l i z a c í c h a b s o l u t n ě p ř e v l á d a j í š e s t i s l a b i č n é

ř á d k y , t j . t ř í s t o p é t r o c h e j e ž e n s k é ( Č e l a k o v s k ý v Ohlasu s e ž e n s k ý m

(186)

k l a u z u l í m v y h ý b á ) . T o t é ž p l a t í i p r o H a v l í č k o v o d o s t b o h a t é z a č l e ­

nění tohoto r o z m ě r u m e z i v e r š o v é ú t v a r y e p i g r a m ů , k t e r é s folklo­

r e m j s o u s p j a t y n e j e n p r o s t ř e d n i c t v í m z n á m ý c h a u t o r o v ý c h v e r s o l o -

g ických e x c e r p t , a le i d a l š í m i s ty l i s t i ckými p ř í z n a k y . O s t r é č lenění

a p o i n t o v á n í s e p i g r a m u v e d e p ř i r o z e n ě n á š r o z m ě r k n e m é n ě č e t n ý m

k o m b i n a c í m s j i n ý m i r o z m ě r y . B u d e o n ich ř e č j i n d e , z d e v š a k j e

j e d i n á p ř í l e ž i t o s t u p o z o r n i t na H a v l í č k o v u p ů v o d n í s t r o f u v Králi

Lávrovi (vznik l 1 8 5 4 ) : t ř í s t o p ý t r o c h e j j e tu v s e d m i v e r š í c h p r o s t ř í ­

d á n p ř e d k o n c e m d v ě m a ř á d k y t r o c h e j e p ě t i s t o p é h o . V ý s l e d k e m j e

s i lně o s a m o s t a t n ě l a s t r o f a , j a k á j e v H a v l í č k o v ý c h t ř e c h p o é m á c h

p r a v i d l e m , p r o m ě ň u j í c í j e t é m ě ř v p á s m o o s o b ě p o i n t o v a n ý c h epi­

g r a m ů . A u t o k o m e n t á ř ( „ z a z p í v á n í " ) z á r o v e ň exp l ic i te v y s l o v u j e , ž e

i v t o m t o p ř í p a d ě má f ikčn í m l u v č í na mys l i s t y l i z o v a t b á s e ň j a k o

n a h l a s p r o n á š e n ý ú t v a r zpěvn í .

Vedle p í s n í se v ž d y z n o v u s e t k á v á m e s výtvory, v n i c h ž v e r š j a k o

p ř í z n a k z p ě v n o s t i j e a p l i k o v á n n a p í s ň o v é ž á n r y a p o d s t a t n ě j e

p o s o u v á s m ě r e m k p í sn i . ( K r o m ě p í s ň o v o s t i b ý v á n ě k d y v k o n t e x t u

z o b r a z e n é h o s v ě t a o b d a ř e n a v ý z n a m y d o k l a d u j í c í m i s é m a n t i z o v a n ý

mot iv r y c h l é h o p o h y b u , t a n c e a p o d . , n ě k d y i v k o n t r a s t u k c i t o v é m u

o b s a h u b á s n ě , j a k to d e m o n s t r u j e N e r u d o v a b a l a d a Při baletu; v e r š

s e t u z a p o j u j e d o v ý r a z u k o n t r a s t u vese los t i a d ě s u , j e n ž j e o s o u celé

b á s n ě . ) Ved le d e s í t e k l y r i c k ý c h b á s n í n e s p o r n ě z a p a d a j í c í c h d o p í s­

ň o v é h o ž á n r u , j m e n o v i t ě v c y k l u Cigánské melodie (v p r v o t i n ě

Básně, 1 8 5 9 ) a s b í r e k Cimbál a husle ( 1 8 7 6 ) či Písně ( 1 8 8 6 ; to j e ne jen k v a n t i t a t i v n ě d r u h ý v r c h o l t ř í s t o p é h o t r o c h e j e v č e s k é m b á s ­

nictv í ) , p í š e H e y d u k t ř í s t o p ý m t r o c h e j e m ž e n s k ý m b a l a d y , p o h á d k y ,

p o v ě s t i a „ z k a z k y " (Braček-ptáček, Záměry, Oldřich a Božena, Sudice), v n ichž l y r i z a c e a p í s e ň z á m ě r n ě r o z k l á d á n á s l e d n o u p r e ­

z e n t a c i u d á l o s t í , e p i c k ý d ě j . N a tento z p ů s o b n a v á z a l F . S . P r o c h á z ­

ka de l š í p o é m o u , j e ž d ů s l e d n ě p í s ň o v o u l y r i z a c í p o d k o p á v á - s akt iv­

n í s p o l u ú č a s t í k r a t i č k é h o t r o c h e j s k é h o m e t r a — p o h á d k o v é d ě n í a j e n

p a r a d o x n ě tedy s e n a z ý v á Píseň o činu ( 1 8 8 5 ) .

Děj iny p í s ň o v é h o t ř í s t o p é h o t r o c h e j e p o k r a č u j í v t v o r b ě J . V . S l á d ­

k a , p ř i č e m ž úč innos t tohoto m e t r a se děl í mezi p í s n ě a p á d n é m l u v n í

n á p i s y ; o b ě tyto zdán l i vě t a k v z d á l e n é sty l izace se p r o s t u p u j í v p o z ­

dní int imní lyr ice, a le i v Selských písních ( 1 8 9 0 ) s k o m p l i k o v a n o u

s t r u k t u r o u lyr iky m a s k y . K r á t k é t r o c h e j e s a m o z ř e j m ě s p o l u t v o ř í

(187)

p o d o b u d ě t s k é a p o z d n ě o h l a s o v é poez ie , a le zde m a j í p ř e v a h u s t ro-

f ické k o m b i n a c e s t r o c h e j e m č t y ř s t o p ý m .

Ani u V r c h l i c k é h o n e n í r ý m o v a n ý t ř í s t o p ý t r o c h e j v y h r a z e n

p í sn i . F u n g u j e j a k o j e d e n z m n o h a v e r š o v ý c h ú t v a r ů , u ž í v a n ý c h p r o

r o z m a n i t o s t v re f lex ivn í l y r i c e , a le z d e už v š e s t r a n n ě u s t u p u j e tří-

s t o p é m u j a m b u . T r o c h e j e p o n ě k u d p ř i b ý v á v d r u h é pů l i V r c h l i c k é ­

h o tvorby, p o r . 1 8 9 4 . J s o u t u n a p ř í k l a d e r o t i c k é p í s n ě v e s b í r c e

Svlačce na úhoru ( 1 9 0 6 ) , už p ř e d t í m r o n d o v Mojí sonátě ( 1 8 9 3 ) a d o k o n c e v i l l o n s k á b a l a d a ve s b í r c e Zlatý prach ( 1 8 8 7 ) . J a k v i d n o ,

j s m e tu už ve lmi d a l e k o o d s v ě t a p í s ň o v o s t i a ve Svlačcích v e d l e lyri­

k y j s o u t ř í s t o p ý m t r o c h e j e m p s á n y i texty, j e ž a u t o r p o j m e n o v a l

„ c a u s e r i e " . O j e d i n ě l é v ý s k y t y v ep ice v y u ž í v a j í p o t e n c i á l n í h o př í­

z n a k u p á d n o s t i (Irský křest ve Zlomcích epopeje, 1 8 8 6 ) , n e b o n a ­o p a k l e h k é h r a v o s t i s p j a t é s k r a t i ě k ý m v e r š e m (Romance Puka

v Potulkách královny Mab, 1 8 9 3 ) . I n t e r t e x t o v ý v z t a h k n e p í s ň o v é

s ložce l idové t v o r b y p ř i n á š í t ř í s t o p ý t r o c h e j v ž a l o z p ě v u Selských

balad ( 1 8 8 5 ) . J e d n o t l i v é už i t í s l e d o v a n é h o r o z m ě r u v r á m c i p í s n í

( z větš í ě á s t i b e z f o l k l o r n í c h s o u v i s l o s t í ) r o z t r o u š e n ý c h p o ce lém

V r c h l i c k é h o dí le s a m o z ř e j m ě n e m o h u u v á d ě t , i k d y ž j i c h nen í

m n o h o . I z d e p ř e v a ž u j í s t r o f i c k é k o m b i n a c e s j i n ý m i r o z m ě r y .

Mez i e p i k o u a p í s n í se p o h y b u j í t ř í s t o p é t r o c h e j e ( p o n e c h á v á m e

p ř i r o z e n ě s t r a n o u n e č e t n é v ý s k y t y u r ů z n ý c h b á s n í k ů , n a p ř .

u Q u i s e ) j e š t ě u T á b o r s k é h o v Básních ( 1 8 8 4 ) , Melodiích ( 1 8 9 3 )

i Hrdinných touhách ( 1 9 0 6 ) ; n ě k o l i k r á t j d e o oh lasy, v p o s l e d n í j m e ­

n o v a n é s b í r c e ved le z c e l a p í s ň o v ý c h b á s n í s fo lk lorn ími h i s t o r i c k ý m i

mot ivy (Jurajda) j e h o d n a p o z o r n o s t i h i s t o r i c k á e p i k a v e f o r m ě

d o b o v é (z ě a s u p o B í l é h o ř e ) p o u l i č n í p í s n ě (30. Novembris

MDCXXXI). H i s t o r i c k o u m u t a c i t ř í s t o p é h o t r o c h e j e v š a k u ž d ř í v e

p a r a l y z o v a l o b s á h l ý z p ě v M a c h a r o v ý c h Božích bojovníků ( 1 8 9 7 )

s h e r o i c k ý m i n a r á ž k a m i , a le i p í s ň o v ý m i o b r a t y v t r a d i c i H a v l í č k o ­

vě. F e j e t o n i s t i c k ý r á z v o l n é h o r o z p r á v ě n í ve č t y ř v e r š í c h s p ř e r ý v a ­

n ý m r ý m e m p ř i n á š í z á m ě r n o u u p o v í d a n o s t s n a p r o s t o u p ř e v a h o u

k r á t k ý c h ř á d e k , k t e r é n e m a j í v íce než d v ě p l n o v ý z n a m o v é j e d n o t k y .

T o j e k o n e c l i t e r á r n í c h ú t v a r ů , j a k ý m á být : p a r o d i e . U v ý z n a m n ý c h

b á s n í k ů n á s l e d u j e u ž j e n n ě k o l i k p o l i t i c k ý c h p o p ě v k ů v D y k o v ě

v á l e č n é t e t r a l o g i i a u ž p ř e d t í m v Pohádkách z naší vesnice ( 1 9 1 0 ) . N e p ř í l i š v z d á l e n é t o m u t o už i t í j s o u ž e n s k é t ř í s t o p é t r o c h e j e v n ě k o -

(188)

l i k a p o z d n í c h v e r š o v a n ý c h o b r á z c í c h - f e j e t o n e c h F . G e l l n e r a ; p í sn ič­

k a t u v š a k zce la u s t u p u j e r o z p r á v ě n í ( a l e i ú p l n ě p í s ň o v á s t y l i z a c e s e

tu j e d n o u o b j e v u j e v p o v r c h n í Rekrutské). S a m o s t a t n o u k a p i t o l u

n a k o n e c dě j in T 3 v e p s a l y Panenky ( 1 9 2 3 ) J . D u r y c h a , k d e v u m ě ­

lých s t r o f i c k ý c h k o m b i n a c í c h p í s ň o v ý c h s p o l u p ů s o b í tento t r o c h e j

č a s t o s r o z m ě r e m j e š t ě k r a t š í m , s m u ž s k ý m t r o c h e j e m d v o u s t o p ý m

(ne více než t ř í s l a b i č n ý c h ) ; j e d n u z těchto r a f i n o v a n ý c h s t a v e b

( a a b c b 2 c d a d 2 ) p o k l á d a l a u t o r z ř e j m ě z a z v l á š ť v ý z n a m n ý objev,

n e b o ť j i v e s b í r c e t ř i k r á t o p a k o v a l .

P ř i s l e d o v á n í , j a k s e toto m e t r ů m p r o j e v u j e v č e s k é poez i i , nechc i

o p o m e n o u t z a j í m a v o u , h i s t o r i k y v e r š e n e z a z n a m e n a n o u s v é r á z n o u

t r a d i c i o b r o z e n s k é h o t ř í s t o p é h o t r o c h e j e bez r ý m ů a vě tš inou i b e z

s t r o f i c k é h o členění. M o ž n o s t a s k u t e č n o s t t a k o v é h o ú t v a r u se p ř e d

č e s k ý m i b á s n í k y v y n o ř i l a v a n a k r e o n t i c e - v b á s n i č c e H n ě v k o v s k é h o ,

v če tných p ř e k l a d e c h R o ž n a y o v ý c h , p a k i u R a u t e n k r a n c e . S o b č a s ­

nými r ý m y m i m o j a k o u k o l i j i n o u souv i s los t s e s o u d o b o u č e s k o u tvor­

b o u ho č t e m e v j e d n o m z P o l á k o v ý c h Slávozpěvů Vznešenosti příro­dy ( 1 8 1 9 ) , s n a d s o n o m a t o p o i c k ý m e fektem r e p r o d u k c e r y c h l é h o

s p á d u v z r u š e n ý c h p ř e d s t a v k r a t i č k ý m v e r š e m . — Z c e l a j i n ý k o n t e x t

n a z n a č u j e v š a k t v o r b a p ř i p o j u j í c í k t ř í s t o p é m u n e r ý m o v a n é m u v e r š i

k o n t e x t fo lk lorně s l o v a n s k ý . N a p o č á t k u z ř e j m ě sto j í H a n k o v a k d y s i

p r o s l u l á b á s e ň Na sebe, j e d e n z ř í d k ý c h p ř í p a d ů t r o c h e j e p ě t i s l a b i č -

ného ( m u ž s k é h o ) . N e r ý m o v a n o s t tu m ů ž e p o c h á z e t j e d i n ě z r u s k ý c h

a j i h o s l o v a n s k ý c h p ř e d l o h , p o d l e n ichž a u t o r ( p o d l e M á c h a l a

a H a n u š e ) tento m n o h o t v á r n ý v ý t v o r z k o m p d o v a l ; p ř e s t o v p o d t i t u l u

stoj í e n i g m a t i c k é „ d u c h e m s t a r o c z e s k y m " . Z d e p o č í n á z ř e j m ě o b e c n ě

o b r o z e n s k á i luze vp lé ta j í c í j i h o s l o v a n s k é f o r m y d o p o e t i k y č e s k é h o

f o l k l o r u a č e s k é b á s n i c k é minu los t i . N á z n a k j s m e viděl i též u L a n g e ­

r o v ý c h k r a k o v á č k ů , a le z d e j d e o n ě c o v y m y k a j í c í h o se rea l i tě : lite­

r á r n í k u l t u r a o d s t ř e d o v ě k u p r a k t i c k y n e z n á n e r ý m o v a n ý v e r š , ten

n e m á nic s p o l e č n é h o s j e h o „ d u c h e m " . Š ť a s t n ě tento m ý t u s p o j m e n o ­

val K . D v o ř á k ( D v o ř á k - V o d i č k a , 1 9 5 5 : 3 1 7 ) : „ O b o j í , d á v n o v ě k o s t

i s lovans tv í , se v ý b o r n ě d o p l ň o v a l o , ba s p l ý v a l o : v d á v n o v ě k o s t i se

č e s k o s t t é m ě ř z t r á c e l a v e s l o v a n s t v í . " P o k u d j d e o k r á t k ý v e r š bez

r ý m ů , h l a v n í p o d n ě t a p o t v r z e n í t a k o v é h o č e s k o - s l o v a n s k é h o a m a l ­

g á m u u s t a v i l a b á s e ň Zbyhoň z Rukopisu královédvorského ( 1 8 1 9 ) . J e j í ř á d k y j s o u t é m ě ř z 99 % š e s t i s l a b i č n é a š e s t i s l a b i č n é p a k z 65 %

(189)

m a j í t r o c h e j s k o u r y t m i z a c i . P o l y m e t r i c k o u b á s e ň Loučení s n e r ý m o ­

v a n ý m t ř í s t o p ý m t r o c h e j e m n a p s a l u ž z a č á t k e m d v a c á t ý c h let

J . K o c i á n , n a j e j i ch konc i j e to s n o v á v i d i n a V i n a ř i c k é h o Fantasi při

plavbě ode Zdákova k Vorlíku dne 27. července 1828. O b ě j s o u př í­m ý m i o h l a s y Rukopisu královédvorského. B l í ž e fo lk loru a o b e c n ě

p ř i j a t é m u p o h l e d u n a „ s l o v a n s k o u n á r o d n í p í s e ň " j s o u n e r ý m o v a n é

s t ro f ické t r o c h e j e C e l a k o v s k é h o Označení smrti a Pyšné děvy o d V a c k a K a m e n i c k é h o , j a k o ž i něko l ik z n e r ý m o v a n ý c h p a s t ý ř s k ý c h

z p ě v ů a d i a l o g ů v L a n g e r o v ý c h g e s s n e r o v s k ý c h Selankách ( 1 8 3 0 ;

větš í č á s t těchto v ložek j e v š a k s l o ž e n a v e r š e m č a s o m ě r n ý m ) . Tento

s o u p i s b y by lo m o ž n o j e š t ě d á l e rozš í ř i t . M n ě v š a k j d e o p o i n t u celé­

ho tohoto v ý k l a d u , o t ř í s t o p é n e r ý m o v a n é t r o c h e j e M á c h o v y . R a n á

b á s e ň Měsíček, cos i n a z p ů s o b eko log ické p o h á d k y , n e s p o r n ě r o s t e

z této t r a d i c e n e r ý m o v a n é h o v e r š e s fo lk lorn ími a p í s ň o v ý m i n á z v u -

ky, v e r š e o p ř e n é h o o věcné či f ikt ivní j i n o s l o v a n s k é texty a o Zbyho-

ně z Rukopisů. ( J a k o b s o n , 1995 [ 1 9 3 8 ] ) . V r á m c i novost i a j a k é s i

v y t r ž e n o s t i t extů s n e u r č i t ý m i a r c h a i c k ý m i k o n o t a c e m i se tu už for­

m u j e p o s t a v a r o m a n t i c k é h o b l o u d a . T r o c h e j i č n o s t tohoto š e s t i s l a b i č -

n í k u j e p o d s t a t n é s l a b š í v Označení smrti (63 % ) a ve Zbyhoni, k d e j í o d p o v í d á j e n vel ice m á l o p ř e s p o l o v i n u ř á d e k , j a m b i c k é č lenění 3 + 3

m á 4 2 % . P o z d ě j š í M á c h a v o h l a s e c h , j a k j s m e viděl i, j e u ž p o d s t a t ­

ně t roche j iě tě j š í . T ý k á se to i d r u h é M á c h o v y b á s n ě v t ř í s t o p é m nerý­

m o v a n é m troche j i , 13. č ís la o h l a s u tohoto cyk lu , k d e p r a v i d e l n ě t ro-

c h e j s k ý c h ř á d e k j e p ř e s 8 0 % . T a k é tento l yr ický a v l a s t e n e c k y

a n g a ž o v a n ý text se o p í r á o in ter text o d e s l a n ý k j i n o s l o v a n s k é m u ( s r b ­

s k é m u ) f o l k l o r u .

A n i u c e l k e m n e r o z š í ř e n é h o m e t r a , j a k o j e t ř í s t o p ý t r o c h e j , nen í

r o z s a h využ i t í t ímto p ř e h l e d e m v y č e r p á n . N á m v š a k j d e o v ý s k y t y

t y p i c k é , n a v a z u j í c í a v ý z n a m n é i p r o l i t e r á r n í h i s tor i i , o s t a t n í j s m e

n e c h a l i s t r a n o u .

8 . 2 T ř í s t o p ý j a m b

T a k é v t ř í s t o p é m j a m b u o b r o z e n s k é t v o r b y n a c h á z í m e j a k o u s i fólii

p o s l o u p n o s t i n e r ý m o v a n ý c h a n e s t r o f i c k ý c h t e x t ů , j a k o u j s m e p r á v ě

odha l i l i v t e x t e c h t r o c h e j s k ý c h . R o ž n a y o v y p ř e k l a d y A n a k r e o n t a

o b s a h u j í d o k o n c e d a l e k o v íce n e r ý m o v a n ý c h t ř í s t o p ý c h j a m b ů než

t r o c h e j ů (v o b o u p ř í p a d e c h j d e o v e r š e ž e n s k é ) a e x i s t u j e i p o k r a č o -

(190)

v á n í v ó d ě a „ p í s n í c h a n a k r e o n t y c k ý c h " J . R a u t e n k r a n c e . S t e j n ý

ú t v a r s e o b j e v u j e v e Š t ě p n i č k o v ě p o s l á n í . T a k é n a k o n c i této ř a d y

sto j í M á c h a , a le m e z i n í m a a n a k r e o n t i k y lze z a h l é d n o u t j e n s l a b ý

n á z n a k n e r ý m o v a n é e p i k y ( jež b y l a v t r o c h e j i p o m ě r n ě h o j n á ) . J e t o

n ě k o l i k ú v o d n í c h v e r š ů s k l a d b y RK Jelen, n a k t e r o u M á c h a , j a k

d o k a z u j e J a k o b s o n , v id i te lně n a v á z a l ve s v é m Zpěvci. S r o v n á n í

Zpěvce s t r o c h e j s k ý m Měsíčkem o s v ě t l u j e i n e e x i s t e n c i s p o j o v a c í c h

č l á n k ů m e z i RK a M á c h o u v o b r o z e n e c k é t v o r b ě : o p r o t i fo lk lor izu-

j í c í p o h á d c e stoj í u m ě l e j š í a i n t e l e k t u á l n ě j š í s k l a d b a , j e j í m ž h r d i n o u

j e s l a v e n ý b á s n í k ; s l o v a n s k y f o l k l o r n í h o n a n í nen í n ic , an i f ikční

p r o j e k c e s t a r o b y l é h o k u l t u r n í h o s p o l e č e n s t v í . J e š t ě v z d á l e n ě j š í folk-

l o r i s m u j e de lš í M á c h o v a s k l a d b a v n e r ý m o v a n é m t ř í s t o p é m j a m b u ,

b á s e ň Ó harfo dávnověká, v ždy p r á v e m s p o j o v a n á s b a r d s k o u p o e ­

zií b á j n é h o O s s i a n a . T a k u ž n a p o č á t k u v y v s t á v á o p o z i c e mez i l ido­

vým a d o m á c í m , n e u t r á l n í m t r o c h e j e m a vznešeně jš ím, světově or ien­

t o v a n ý m j a m b e m — o p o z i c e , j e j í m u ž m o n o t ó n n í m u n á v r a t u s e p r o je j í

z á k l a d n í v ý z n a m n e v y h n e m e v ce lých n á s l e d u j í c í c h v ý k l a d e c h . O b r o -

z e n s k ý m a u t o r ů m by l t r o c h e j s k ý v e r š b l ižš í než j a m b , j e d n a k z toho­

to d ů v o d u , j e d n a k i kvů l i r o z š í ř e n é p ř e d s t a v ě o obt í žnos t i a n e s h o d ě

j a m b u s d u c h e m č e s k é h o j a z y k a , z a l o ž e n é D o b r o v s k ý m .

P l a s t i c k y t o v id íme n a u s t u p o v á n í t ř í s t o p é h o j a m b u , z d e u ž

s a m o z ř e j m ě r ý m o v a n é h o , v p í s n í c h a textech k p í s ň o v o s t i se v z t a h u ­

j íc ích . N a j d e m e t u v r a n é m o b r o z e n í j a m b i c k é p í s n ě v š e c h m o ž n ý c h

ž á n r ů , a le p r a k t i c k y ž á d n é o h l a s y l i dové p í s n ě . C h m e l e n s k ý , D o u -

c h a , J a n z H v ě z d y i C e l a k o v s k ý p s a l i t ímto v e r š e m z h u d e b ň o v a n é

r o m a n c e a z a s t a v e n í č k a , v l a s t e n e c k é l y r i c k é z p ě v y a p o d . ; S e d l á č e k

d o p o l y m e t r i c k é s k l a d b y n a o s l a v u c í s a ř e vložil p í s e ň v t ř í s t o p é m

j a m b u . J a k o k r á t k ý v e r š s e t ř í s t o p ý j a m b o b j e v u j e v d ě t s k é p í s n i

n e b o v p l á č i néni í a n a k r e o n t i c k é h o r a ž e n í ( T o m s a ) . C e l a k o v s k ý h o

k r o m ě r o m a n c e u p l a t n i l v p a r o d i i p ř í r o d n í h o b á s n i c t v í , v níž uměl­

covo k o n v e n č n í u c h v á c e n í p ř í r o d o u j e v z á p ě t í t r i v i a l i z o v á n o v př í ­

z e m n í c h s t r o f á c h mi lenč iných . P r o J . N . Š t ě p á n k a s e tento d r u h

j a m b u s t a l v e r š e m k u p l e t ů , s b o r ů a i j i n ý c h d r a m a t i c k ý c h ž á n r ů

v p ř e k l a d u f r a n c o u z s k é h o z p ě v n í h o d r a m a t u I s o u a r d o v y Popelky.

V ů b e c d a l e k o v íce v ý s k y t ů t ř í s t o p é h o j a m b u v r a n é m o b r o z e n í než

v p ř í p a d ě t ř í s t o p é h o t r o c h e j e n á l e ž í p ř e k l a d ů m ( v č e t n ě v e r š o v ý c h

v ložek v p r ó z e ) . M e z i n imi z v l á š t n í m í s t o z a u j í m a j í texty c h r á m o v ý c h

(191)

a s m u t e č n í c h p í sn í , z n ichž j m e n u j i a l e s p o ň K i n s k é h o p ř e k l a d y m š e

M i c h a e l a H a y d n a ; or ig iná l by l la t inský. J s o u t u i j i n á o r a t o r i a

a p o h ř e b n í p í s n ě , vče tně n ě k o l i k a p ů v o d n í c h ( p í s ň o v á s ty l i zace

re f lex ivn í b á s n ě T u r í n s k é h o , C h m e l e n s k é h o , s m u t e č n í p í s e ň s moti­

vy z RK). O r i e n t a c i j a m b u n a v y š š í l i t e r á r n o s t p o t v r z u j e i p ř e v a ž u j í c í č á s t

t v o r b y ž á n r o v ě n e p í s ň o v é n e b o a s p o ň p í sn i se v z d a l u j í c í . V t o m t o

r o z m ě r u p o d l e n ě m e c k ý c h p ř í k l a d ů složi l Š a f a ř i l i č t y ř i své tr iolety,

j e j i c h ž ú k o l e m — p ř i t e m a t i c k é b e z v ý z n a m n o s t i — je p r á v ě u v é s t

n e z n á m o u z á p a d n í f o r m u d o č e s k é lyr iky. S a m o t n ý v e r š o v ý a s t r o -

f ický ú t v a r v š a k v n á š í p í s ň o v o s t i do textů j i n a k s n í n i č e h o ž n e m a ­

j í c í c h a v n á š í do S t ě p n i č k o v a z v e r š o v á n í a n t i c k é h o m ý t u o A k t e o n o -

vi n e b o d o C e l a k o v s k é h o e p i c k é h o v y p r á v ě n í Raněný v hospodě

n á z n a k y z p í v a n é r o m a n c e . N a s a m ý c h p o č á t c í c h , d o k o n c e j e š t ě p ř e d

u s t a v e n í m p ř í z v u č n é h o v e r š e , s e s e t k á v á m e s n á z n a k e m d o c e l a odl iš­

n é h o d r u h o v é h o k o n t e x t u j a m b i č n o s t i v H n ě v k o v s k é h o Vyšehrad­

ském sloupu, n a p o d o b e n i n ě g l e i m o v s k é h o p a r o d i c k é h o využ i t í tr i­

v ia l i ty k r a m á ř s k ý c h b a l a d . T ř í s t o p ý j a m b j e t u v š a k j e n vý j imečně

s á m , v této f u n k c i se o b j e v u j e j i n a k s k o r o v ý h r a d n ě s p o l e č n ě s j a m -

b e m č t y ř s t o p ý m . ( N a z n a č e n é m u t é m a t u s e b u d e m e v ě n o v a t a ž v sou­

v is lost i této k o m b i n a c e . )

Z e v e d l e p í s n ě m ů ž e k r a t i č k ý j a m b z n a m e n a t i p á d n o s t p r o g r a ­

m o v é h o e p i g r a f u , u k a z u j e mez i r o m a n t i k y Připiš básní Jí. H . M á c h y

(s o b k r o č n ý m r ý m e m , k t e r ý f o r m u j e č t y ř v e r š í n a p ř . v poez i i K o r n e -

r o v ě ) ; b y ť o z n a č e n a j a k o „zpěv" ' , m á r á z n á p i s u t a k é M á c h o v a b á s e ň

Zpěv u hrobu p. Josefa Jungmanna mladšího. R o m a n t i c k o u erot ic­k o u r o m a n c i v t ř í s t o p é m j a m b u p ř e d s t a v i l M á c h a s v o u Idůnou,

a n e f o l k l o r n í p í s ň o v o s t i p a t ř í tento r o z m ě r i u j i n ý c h r o m a n t i k ů .

R a d u b á s n í t o h o t o r o z m ě r u n a j d e m e v p í s ň o v é m c y k l u S a b i n o v ě u ž

i s n á z n a k y v l ivu H e i n o v a Lyrického intermezza ( č t y ř v e r š í A b A b ) ;

n a p o m e z í v l a s t e n e c k é p í s n ě a d e k l a m a c e sto j í j e h o Hroby rekův čes­

kých, v o s m i v e r š í c h p ř e r ý v a n é h o r ý m u s r e f r é n e m . N e s t r o f i c k á j e

a l e g o r i e o s u d ů n á r o d a Slavný dub. N e j v ý z n a m n ě j š í m p ř e d s t a v i t e l e m

p í s ň o v ý c h t ř í s t o p ý c h j a m b ů v r o m a n t i s m u j e J a b l o n s k ý ; uži l t o h o t o

r o z m ě r u v n e j l y r i č t ě j š í c h vý jevech p o l y m e t r i c k é e p i c k é s k l a d b y

Lásky boj, vý jevech, j e ž s n a d n o lze h r á t j a k o z p í v a n é r o m a n c e ;

nev ím, z d a m á s m y s l h l e d a t z á m ě r v t o m , že z p ě v y Lásky boje věno-

(192)

v a n é m u ž ů m j s o u p s á n y t r o c h e j e m , z a t í m c o r o z m ě r e m ž e n s k ý c h

z p ě v ů j e j a m b . S l e d o v a n ý r o z m ě r s e o b j e v u j e v ř a d ě b á s n í J a b l o n ­

s k é h o e r o t i c k é i v l a s t e n e c k é lyr iky. V e x p e r i m e n t e c h s v ý s t a v b o u

s loky s e J a b l o n s k ý t a k é v z d a l u j e l i dové p í s n i . P a m ě t i h o d n á j e j e h o

a d a p t a c e H e i n o v y Die Wallfahrt nach Kevlaar v Poutnici, v kte­r é m ž t o e p i c k é m d i a l o g u j e t ř í s t o p ý j a m b e k v i v a l e n t e m H e i n o v a

p ř e d r á ž k o v é h o t ř í i k t o v é h o v e r š e . T o u t o c e s t o u s e u b í r a l y i p o z d ě j š í

Š p i n d l e r o v y p ř e k l a d y .

P ř i ve lké s p o t ř e b ě k r á t k ý c h l y r i c k ý c h r o z m ě r ů v t v o r b ě m á j o v -

s k é g e n e r a c e j e p ř e k v a p u j í c í , j a k m a l ý j e p o d í l t ř í s t o p é h o j a m b u

v j e j í m r e p e r t o á r u . F o l k l o r n í p í s ň o v o s t j e t u z c e l a v y h r a z e n a t r o -

chej i , p í s ň o v ě z a m ě ř e n é texty j a m b i c k é ( n a p ř . v c y k l e c h V. H á l k a ) se

omezu j í s k o r o v ý h r a d n ě n a ě t y ř s t o p ý j a m b n e b o n a k o m b i n a c i J 4 + 3 .

V deset i o b s á h l ý c h l y r i c k ý c h s b í r k á c h H e y d u k o v ý c h o d p r v o t i n y a ž

p o V samotách ( 1 9 0 1 ) j s e m n e n a š e l v íce než 2 1 ěísel p s a n ý c h n e k o m -

b i n o v a n ý m t ř í s t o p ý m j a m b e m , a v d r o b n é i r o z l e h l e j š í e p i c e z téže

d o b y j e toho j e š t ě m é n ě . J s o u t o v š e c k o p í s ň o v ě z a m ě ř e n é texty.

R a n ě j š í j e t ř í s t o p ý j a m b v P f l e g e r o v ý c h Dumkách ( 1 8 5 7 ) a Cypřiších

( 1 8 6 2 ) ; v 11 b á s n í c h t o h o t o m e t r a se p í s ň o v o s t p r o l í n á s in t imní ř e ě í ,

j s o u t o v š e c k o p o k u s y o n á s l e d o v á n í l yr iky Heinovy . P r o N e r u d u byl

t ř í s t o p ý j a m b f i l i g r á n s k ý m r o z m ě r e m s p o j e n ý m s t e m a t i k o u d í tě te

a d ě t s k ý c h v z p o m í n e k , j e h o n e j v ý r a z n ě j š í m m á c h o v s k ý m využ i t ím

j e l ehce k l i n k a j í c í l y r i s m u s c y k l u Loretánské zvonky.

U V r c h h c k é h o n a j d e m e s a m o z ř e j m ě v š e c k y r o z m ě r y a p ř i nesmír­

n é m r o z s a h u j e h o d í l a 6 0 b á s n í j e m n o h o z h l e d i s k a p o č t u d o s a v a d ­

n ích t ř í s t o p ý c h j a m b ů , a j a k o k a p k a v m o ř i o s t a t n í t v o r b y tohoto

a u t o r a ; v k a ž d é m p ř í p a d ě j e t o u ž t e n t o k r á t p o d s t a t n ě ( d v a k r á t ) více

než t r o c h e j ů téhož r o z s a h u . Z h r u b a p o l o v i n a těchto j a m b i c k ý c h

b á s n í j e z a m ě ř e n a p í s ň o v ě , j s o u t o n e j r ů z n ě j š í ž á n r y j a k o r o m a n c e ,

s e r e n á d y , p o p ě v k y ; k r á t k ý j a m b a s l o k a č a s t o d o d á v a j í p í s ň o v ý tón

i p ř í r o d n í a re f lexivní lyr ice. Je z a j í m a v é , že v p o z d ě j š í fázi t v o r b y od

Dnů a nocí ( 1 8 8 9 ) a Hořkých jader ( 1 8 8 9 ) p í s ň o v o s t u s t u p u j e a k r o m ě p o s l á n í , ref lexí , d r o b n ý c h n á p i s ů v y s t u p u j e ( n a p ř . v o b o j í c h

Zlomcích epopeje, 1 8 8 6 , 1 8 9 4 ) v d r o b n é ep ice h i s t o r i c k é ; j e š t ě d ř í v e

k této z á m ě n ě f u n k c í d o c h á z í v č istě ž e n s k é m j a m b u . K r á t k ý j a m b j e

j e d n í m z m n o h a n á s t r o j ů p r o m ě n v t ó n u a n á l a d o v é m odst íněn í , o něž

Vrch l ický - v e p i c k ý c h cyk lech v íce než z p o l o v i n y s k l á d a n ý c h pěti-

(193)

s t o p ý m j a m b e m - j i s t ě v ě d o m ě us i lova l . — Z a t í m c o S. Cech s á h l po

n a š e m r o z m ě r u j e n d o c e l a vý j imeěně v r á m c i k o n t r a s t n í p o l y m e t r i e

p o z d n í s k l a d b y Sníh ( 1 9 0 0 ; Píseň rolniček j e z ř e t e l n ý m p r o t i k l a d e m

z á k l a d n í h o r o z m ě r u , o s m i s t o p é h o t r o c h e j e ) , S l á d e k n a c h á z í v n ě m

př í lež i tos t t v o ř e n í a z á r o v e ň d á l e p o z m ě ň u j e j e h o funkc i . O b j e v u j í se

u něho — d o s u d v z á c n é — texty s ložené v ý h r a d n ě z v e r š ů s m u ž s k o u

k l a u z u l í a j e n v nich má p ř e v a h u výs lovně p í s ň o v é z a m ě ř e n í ( n a p ř .

e r o t i c k á b á s e ň Jak slunce na ladech ve s b í r c e Sluncem a stínem, 1 8 8 7 ) . V lyr ice s m u ž s k ý m i a ž e n s k ý m i verš i je p í s ň o v o s t p ř e d e v š í m

zá lež i tos t í d ě t s k ý c h a o h l a s o v ý c h t ř í s t o p ý c h j a m b ů a pod í l í se i na sty­

l izac i d v o u p í s n í s m u t e č n í c h . Větší č á s t těchto S l á d k o v ý c h j a m b ů

a s k o r o v š e c k y se z a k o n č e n í m v ý h r a d n ě ž e n s k ý m se v z d a l u j í od p í s n ě

s m ě r e m k ref lexi , konfes i , m o n o l o g u v b á s n i r o l e a p o d . V p r v o t i n ě je

tento f u n k č n í p o s u n d o b ř e zřete lný n a b á s n i Vystěhovalci, k d e v y p r á ­

věcí r á m e c j e s v ě ř e n t ř í s t o p é m u j a m b u a t ruch l i vé p í s n ě zp íva j í p r o ­

t a g o n i s t é v t ř í s t o p é m troche j i . Ač se n a d p i s z d á svědč i t o n ě č e m

j i n é m , v Selských písních ( 1 8 9 0 ) p ř e v a ž u j e s t r o h ý a p á d n ý m l u v n í

p r o j e v , a u t o s t y l i z a č n í v ý p o v ě ď m y t i z o v a n é p o s t a v y . S l á d e k ved le

j i n ý c h k r á t k ý c h r o z m ě r ů n a c h á z e l v h o d n ý n á s t r o j této l a k o n i č n o s t i

t a k é v t ř í s t o p é m j a m b u . A totéž p l a t í i o s t r u č n ý c h ž ivotn ích l i t a n h c h

a l a k o n i c k ý c h n á p i s e c h p o z d n í c h s b í r e k Za soumraku ( 1 9 0 7 ) n e b o

Léthé ( 1 9 0 9 ) . Ve v y h r a n ě n é m p í s ň o v é m ž á n r u v y s t u p u j e t ř í s t o p ý

j a m b v roz leh lých o s m i v e r š o v ý c h s l o k á c h v p r v n í a z á v ě r e č n é b á s n i

S l á d k o v ý c h Písní smutečních ( 1 9 0 1 ) , j e ž j i n a k j s o u ve s h o d ě se s t a r o u

t r a d i c í p o l o l i d o v ý c h t e x t ů vý lučně t r o c h e j s k é .

T e n k á m e l o d i e k r a t i č k ý c h ř á d e k s e n ě k o l i k r á t h o d i l a S o v o v i p r o

j e h o o p ě t o v n é tesk l i vé mot ivy a t a k é p r o n ě k o l i k i m p r e s i o n i s t i c k ý c h

n á l a d ; v m u ž s k é m t ř í s t o p é m j a m b u j e s l o ž e n a i in t imní r o m a n c e

Melancolía v Lyrice lásky a života ( 1 9 0 7 ) , a le v c e l k u g e n e r a c e d e v a ­d e s á t ý c h let d á v a l a p ř e d n o s t v e r š ů m větš ího r o z s a h u . V g e n e r a c i

T o m a n o v ě s e k s l e d o v a n é m u m e t r u n ě k o l i k r á t o b r a c í D y k , b u ď

v n e r v ó z n í c h , s a t i r i c k ý c h , n e b o i t r a d i č n ě j i n a p s a n ý c h p í s n í c h ( jed­

n o u též v Milé sedmi loupežníků, 1 9 0 6 ) n e b o též v i n t i m n í c h b i lan­c ích a v z p o m í n k á c h své p o z d n í t vorby .

J e s t l i ž e v š a k t ř í s t o p ý j a m b v e 2 0 . stolet í neše l c e s t o u s t e j n o s t o p é -

h o t r o c h e j e ( k t e r ý s e v s a m o s t a t n ý c h v ý s k y t e c h b e z k o m b i n a c e

s j i n ý m i r o z m ě r y t é m ě ř v y t r a t i l ) , j e to duo až m e z i v á l e č n ý c h b á s n í -

(194)

k ů . J a k o v ce lém o b r a t u p o z i c od vo lného v e r š e k m e t r i c k é m u kon­

c e m d v a c á t ý c h let a v t ř i c á t ý c h le tech v ů d č í i n i c i a t i v a v o b n o v ě k r a ­

t i č k ý c h j a m b ů n á l e ž í H o r o v i , S e i f e r t o v i a H o l a n o v i . P r o H o r u v e

v š e c h s b í r k á c h o d Strun ve větru ( 1 9 2 7 ) vče tně j e t ř í s t o p ý j a m b p ř e ­

d e v š í m k r á t k ý m a h u d e b n í m ( s p í š e než p í s ň o v ý m ) r o z m ě r e m . S t u p ­

ň u j e d í k y s v é m u j e š t ě m e n š í m u r o z s a h u h u d e b n o s t j a m b u č t y ř s t o p é -

h o , j e n ž j e "ústředním č lenem H o r o v a s y s t é m u v e r š o v ý c h ú t v a r ů

a n e m ů ž e p a k f u n g o v a t j a k o s p e c i á l n í v e r š k r á t k ý . O b j e v u j e se v ne j-

r ů z n ě j š í c h ž á n r e c h H o r o v y lyr iky, d o b á s n í s á m z e s e b e v n á š í poc i t

p r c h a v é h o o p o j e n í , s u g e r o v a n ý h u d e b n o s t í a v i r t u o z i t o u p r o v e d e n í .

J e h o č a s t ý m m í s t e m j s o u e r o t i c k é r o m a n c e a l y r i c k é b a l a d y , p ř i č e m ž

d r a m a t i č n o s t i s t u p ň o v a n é h o p r o ž i t k u j e n ě k d y d o s a h o v á n o už i t ím

v ý l u č n ě v e r š ů s m u ž s k ý m z a k o n č e n í m . T e n t o s ty l i s t ický o d s t í n d o b ř e

d e m o n s t r u j e b á s e ň Noc lásky ( s b í r k a Tvůj hlas, 1 9 3 0 ) , k d e r á m e c j e

s ložen v ř á d k á c h o b o j í h o z a k o n č e n í , z a t í m c o d r a m a t i c k á g r a d a c e

u v n i t ř b á s n ě j e n e s e n a p r á v ě v ý l u č n ě m u ž s k ý m i ř á d k y . K r á t k o s t

v e r š e j e p r o H o r u p ř í l e ž i t o s t í p r o d i c h o t o m i c k é dě len í a s p o j o v á n í

v s t r o f á c h , v e r š í c h či d v o j v e r š í c h ; t a k p r o s l u l á b á s e ň Čas (Struny ve

větru) j e ř á d k o v á n a s e s t ř í d á n í m d v o u s t o p é h o ž e n s k é h o j a m b u a tří-

s t o p é h o m u ž s k é h o t r o c h e j e — j e t o v l a s t n ě p ě t i s t o p ý j a m b r o z d ě l e n ý

do d v o u ř á d e k , a le p o c i t l e h k o s t i a u p l ý v á n í by se b e z této t y p o g r a ­

f ické o p e r a c e n e d o s t a v i l . H i e r a r c h i c k é o d s t u p ň o v á n í v p l a t n o s t i p ř e ­

dě lů mez i ř á d k y je p a t r n é n e j e n ve v ý s t a v b ě s lok , a l e n a p ř . i v t o m ,

že b á s e ň Míjení (Tonoucí stíny, 1 9 3 3 ) p ř i z a ř a z e n í d o s b í r k y p ř e m ě ­ň u j e p ů v o d n í j e d e n v e r š č a s o p i s e c k é h o o t i s k u v e d v ě ř á d k y defini­

t ivního znění. U ž i t í k r a t i č k é h o v e r š e j a k o d í l k u p r o s e s t a v o v á n í hie-

r a r c h i z o v a n ý c h s t r o f i c k ý c h c e l k ů s p ř e d ě l y r ů z n é v ý r a z n o s t i se

u p l a t n i l o v n e j r o z s á h l e j š í H o r o v ě k o m p o z i c i t ř í s t o p é h o j a m b u , ve

v z p o m í n k o v ý c h v e r š í c h p s a n ý c h p o s m r t i a u t o r o v y v e n k o v s k é b a b i č ­

k y (Marie Aubková ve s b í r c e Tiché poselství, 1 9 3 6 ) . N e o b v y k l é r ý m o v é s c h é m a a b c d e b f d v y č l e ň u j e d v o j v e r š í , z d ů r a z ň u j e p ř e d ě l

v pů l i s t ro fy a z á r o v e ň p o s i l u j e p r o g r e s i v n í d y n a m i k u r y t m u , n e b o ť

r ý m o v a n é v e r š e s e d o ž a d u j í p o k r a č o v á n í , j e h o ž s e d o č k a j í a ž v r á m c i

ce lé strofy.

T a k é p r o H a l a s e j e t ř í s t o p ý j a m b p ř e d e v š í m k r á t k ý m v e r š e m ,

k t e r ý m a x i m á l n ě o d p o v í d á s t r u č n o s t i a s e v ř e n o s t i j e h o p ř í z n a č n ý c h

s h r n u j í c í c h n á p i s ů . H r a n i c e o p r o t i ú t v a r u , j e m u ž j s m e j i n d e d a l i

(195)

n e p ě k n é j m é n o j a m b o t r o c h e j , tu n e n í o s t r á a p o s o u v á se s H a l a s o -

v ý m s m ě ř o v á n í m t e x t u k větš í p r a v i d e l n o s t i . T ř í s t o p ý j a m b se pod í l í

n a a u t o r o v ě z n á m é m úsi l í u k á z a t , ž e „ h o " , t j . m e l o d i c k ý v e r š , t a k é

d o v e d e , v e r o t i c k ý c h s b í r k á c h p o č á t k u t ř i c á t ý c h let. T y t o ř á d k y ,

o p ě t č a s t o v ý l u č n ě m u ž s k é , s p o l u t v o ř í p ř í z n a č n ý r y t m i c k ý styl n a

p o m e z í p á d n é h o n á p i s u a lehce n a z n a č e n é p í s ň o v o s t i .

H o l a n ů v p o d í l n a m e z i v á l e č n é m t ř í s t o p é m j a m b u j e d á n p ř e d e ­

v š í m t ím, že j e to z á k l a d n í r o z m ě r r a n é s k l a d b y Zmizelá katedrála

( s b í r k a Triumf smrti, 1 9 3 0 ) . V t e x t u j s o u r o z e s e t y i v e r š e o d l i š n é h o

r o z s a h u a n e p r a v i d e l n é r y t m i z a c e , p o z d ě j š í p o d s t a t n ě p ř e p r a c o v a n é

v e r z e s k l a d b y s p o s u n e m k s p i r i t u á l n u a a b s o l u t n í poez i i s m ě ř u j e

s p í š e ke z p r a v i d e l n ě n í . J a k o v H o r o v ě Marii Aubkové t a k é z d e j e

t e m a t i c k ý m z á k l a d e m v z p o m í n k o v á v ý p r a v a d o k r a j i n y děts tv í .

V n á s l e d u j í c í l y r i c k é t v o r b ě se o b č a s t ř í s t o p é j a m b y v y n o ř í z m a s y

r y t m i c k y d a l e k o v o l n ě j š í c h j a m b ů v í c e s t o p ý c h ; b ý v a j í t o b á s n ě

v r c h o l n ý c h , č a s t o e r o t i c k ý c h o k a m ž i k ů n e b o o p ě t s h r n u j í c í náp i sy .

V k o m b i n a c í c h s d l o u h ý m i j a m b y se t ř í s t o p ý j a m b p o d í l í na v ý s t a v ­

bě s loky, ať už p ř i s t ř í d á n í d l o u h ý c h a k r á t k ý c h ř á d e k , n ě k d y i p í s­

ň o v é m , n e b o j a k o v e r š k l a u z u l o v ý . D r u h é už i t í k r a t i č k é h o j a m b u

v r o z s á h l e j š í m t e x t u n a c h á z í m e u H o l a n a ve s k l a d b ě Chór ( n a p s á n o

1 9 3 9 ) , což p ů v o d n ě j s o u p r o m l u v y h l a s a t e l e a s b o r u v B u r i a n o v ě

i n s c e n a c i d r a m a t u M a e t e r l i n c k o v a . Z c e l a s p e c i á l n í p ř í p a d j e v l o ž e n á

p í s e ň , č á s t e č n ě s n a d fo lk lorn í c i t á t , č á s t e č n ě v l a s t n í b á s n í k ů v text

v Terezce Planetové ( 1 9 4 3 ) . P o v a h u n a r á ž k y a c i t a c e m á s t r o f i c k y

p r o p r a c o v a n ý t ř í s t o p ý j a m b v š e s t i v e r š í c h Z a h r a d n í č k o v y b á s n ě

Koleda (Stará země, 1 9 4 6 ) , a le j e to sp í š n a r á ž k a n a c h r á m o v o u p í s e ň než na p í s ň o v ý typ u v e d e n ý v j e j í m t i tu lu. V t v o r b ě Z a h r a d ­

n í č k o v ě j e t o , p o k u d v ím, j e d i n ý p ř í p a d t ř í s t o p é h o j a m b u .

T e p r v e nyní, p o e l iminac i t ř í s t o p é h o t r o c h e j e , m ů ž e s e p ř í p a d n ě

t ř í s t o p ý j a m b d o s t a t i do k o n t e x t u n a r á ž k y i na l i d o v o u p í s e ň . Této

m o ž n o s t i v y u ž í v á z e j m é n a S e i f e r t v e svých p o z d n í c h v z p o m í n k o v ý c h

a in t imních c y k l e c h (Maminka, 1 9 5 4 a j . ) . T ř í s t o p ý j a m b se u n ě h o

u p l a t ň u j e p o celé b á s n í k o v o k l a s i c i z u j í c í o b d o b í o d Jablka z klína

( 1 9 3 3 ) , n e j č a s t ě j i v š a k v t extech k o l e m vá lky, z a m ě ř e n ý c h n a s p o l e č ­

ně sd í l ené p r o ž i t k y s t a r š í i s o u č a s n é h i s t o r i e a na š i r o k ý n á r o d n í

o h l a s . S e i f e r t p l n ě o b n o v u j e p í s ň o v é z a m ě ř e n í t ř í s t o p é h o j a m b u , a t o

i v t e x t e c h č a s o v ý c h , v l a s t e n e c k ý c h č i v y p r á v ě c í c h . K r á t k ý r o z m ě r je

(196)

p r o n ě h o i m e t r e m l e h k o s t i a v i r tuoz i ty, k t e r á z v l á d á t e c h n i c k é obt í­

ž e , an iž b y j e n o p í ď u s t o u p i l a o d s a m o z ř e j m o s t i , p ř i r o z e n o s t i h o v o ­

r o v é řeč i . T ř í s t o p ý j a m b v s t u p u j e d o č e t n ý c h k o m b i n a c í s j i n ý m i

metry , Se i fer t s a h á t a k é k r o z č l e n ě n í p ě t i s t o p é h o j a m b i c k é h o v e r š e

d o d v o u ř á d e k ( J 3 + J 2 a j . ) , j a k j s m e to v idě l i u H o r o v y b á s n ě Čas.

S p e c i á l n í m p ř í p a d e m j e t ř í s t o p ý j a m b v e l e g a n t n í m sty lu č t e n á ř e

č a s o p i s u E v a v c y k l u Dvanácti pantoumů o lásce. P ř í z n a k e m v i r tuoz i ty j s o u k r a t i č k é j a m b y v n ě k o l i k a b á s n í c h

H r u b í n o v ý c h , z e j m é n a v cyklu tř í r o n d e l ů Letní den ve sb í rce Mávnutí

křídel ( 1 9 4 4 ) . H r u b í n o v a n o v á t v o r b a v š a k j e s o u s t ř e d ě n a k v ý s t a v ­

bě s loky, a t a k i t ř í s t o p ý j a m b se o b j e v u j e s p í š e v k o m b i n a c í c h s j iný­

m i r o z m ě r y , č a s t o ve l ice k o m p l e x n í c h , než s á m o s o b ě . S a m o s t a t n é ­

h o v ý z n a m u n a b ý v á v p r v n í č á s t i c y k l u Motýlí čas (vzn ik l 1 9 4 4 ) , k d e

v b e z p r o s t ř e d n í m r y t m i c k é m d o j m u s d ě l u j e p ř e d s t a v u l e h k o s t i le tu.

V s o u v i s l o s t i s p ř e v r a t e m h o d n o t , p r o ž í v a n ý m na k o n c i vá lky, se

H r u b í n ů v k r a t i č k ý j a m b s p o j u j e s V e r l a i n e m a s t á v á se v e r š e m

t r u c h l i v é h o b á s n í k a s t a r é z e m ě , š í ř e p a k v ů b e c j e d n í m z r o z m ě r ů

v t i r á d á c h s b o r o v ý c h d i a l o g ů mez i t ř í d n í m i k o l e k t i v y a j e j i c h p o s t o ­

j i . Č a s t ě j i j e to v š a k v k o m b i n a c i s r o z m ě r y j i n ý m i . T ř í s t o p ý j a m b se

s t á v á r y t m i c k y o s t ř e k o n t u r o v a n ý m v e r š e m f ikt ivní n e b o s k u t e č n ě

z a m ý š l e n é s b o r o v é r e c i t a c e . T ý ž r o z m ě r z í s k á v á k o m p o z i č n í p l a t n o s t

ve v i r t u ó z n ě p r o p r a c o v a n é s b í r c e Pečetníprsten ( 1 9 4 1 ) a b á s n i Spáč

ze s b í r k y Síta ( 1 9 4 3 ) J . P a l i v c e . J a k o s o u č á s t s lož i té z v u k o v é h r y

f u n g u j e j a k o o p o z i c e d r u h é h o h l a v n í h o r o z m ě r u , a l e x a n d r i n u . P ř i

p ř e c h o d u o d j e d n o h o k d r u h é m u s e r y t m i c k á k o n t u r a z d á n l i v ě

nemění , t ř í s t o p ý j a m b j e p ů l k a a l e x a n d r i n u a č t y ř v e r š í v k r á t k é m

v e r š i s e r o v n á d v o j v e r š í d v o u d l o u h ý c h . P a l i v e c v š a k u v á d í tento

d o j e m n a p r a v o u m í r u t a k , ž e z a v á d í r ý m n a k o n c i v š e c h ř á d e k a t ím

o b a r o z m ě r y o d l i š u j e i j i n a k než gra f icky. Z d á s e , ž e t a k é už i t í tř í-

s t o p é h o j a m b u m á z d e p ř e d o b r a z u V a l é r y h o ( n a p ř . Píseň sloupů ve

s b í r c e Kouzla, 1 9 3 3 ) , k t e r é h o P a l i v e c p ř e k l á d a l . J i s t o u o b d o b u

P a l i v c o v a k o n t r a s t u d l o u h ý c h ( a l e x a n d r i n ) a k r á t k ý c h ( J 3 ) ř á d e k

m ů ž e m e v idět v n ě k o l i k a b á s n í c h B l a t n é h o Paní Jitřenky ( 1 9 4 0 ) , a le

z d e j d e j e n o tř i p ř í p a d y t ř í s t o p é h o j a m b u . B ě ž n ě u ž í v á B l a t n ý toho­

t o r o z m ě r u v e s v ý c h ř í k a n k á c h a p o h á d k á c h p r o dět i .

V K o l á ř o v ě g e n e r a c i v š a k n e j v ý z n a m n ě j š í u ž i v a t e l e t ř í s t o p é h o

j a m b u n a j d e m e ve Val jov i ( n á p ě v y a p í s ň o v ě v y k l í č e n é b á s n ě v p r v o -

(197)

t ině Nohama v blátě, 1 9 3 6 ) , K a i n a r o v i (Osudy, 1 9 4 7 ) a v r a n ý c h s b í r k á c h O . M i k u l á š k a . P r a v i d e l n é texty s e u p r v n í c h d v o u j a k s i

v y n o ř u j í z r ů z n o s t o p é h o j a m b u , j e n ž j e h l a v n í m ú t v a r e m M i k u l á š ­

k o v y a K a i n a r o v y p o e z i e . U K a i n a r a o p ě t se č a s t o z d á , že j d e o p ů l e ­

ní d l o u h é h o v e r š e (v b á s n í c h Sochy a Obraz, s n a d i Knihovna). P r o M i k u l á š k a j e t ř í s t o p ý j a m b j á d r e m , n a něž s e n a p o j u j í v r ů z n ý c h

v a r i a c í c h p o d o b n é v e r š e j i n é h o m e t r a ( n a p ř . p í s ň o v á Pijácká v Mar­

ném milování, 1 9 4 0 ) . P ř e c h o d y m e z i b l í z k ý m i m e t r y d o s t á v a j í k o m ­

p o z i č n í ro l i , j m e n o v i t ě m o d u l a c e od m u ž s k é h o k ž e n s k é m u a p a k

z a s e k m u ž s k é m u t ř í s t o p é m u j a m b u v b á s n i Ach, jak (v téže s b í r c e ) .

N ě c o p o d o b n é h o j e i v K a i n a r o v ě b á s n i Z plamene, k d e r á m e c j e

p s á n t r o c h e j e m , p ř í b ě h j a m b e m ( n a p ř e d č t y ř s t o p ý m , p a k t ř í s to-

p ý m ) , a v z á v ě r e č n é m n á v r a t u r á m c e se o b a r o z m ě r y v y s t ř í d a j í j e š t ě

j e d n o u . N á z n a k y p í s n ě v n á š í k r á t k ý j a m b d o v ý z n a m n é M i k u l á š k o ­

vy s k l a d b y V domě básníkově (Podle plotu, 1946) .

(198)

K a p i t o l a 9 . K o m b i n a c e k r á t k ý c h d v o u d o b ý c h r o z m ě r ů : T 4 + 3 , J 4 + 3

V e r š o v ý c h ú t v a r ů s l o ž e n ý c h z ř á d e k , j e ž j s o u p s á n y v e d v o u n e b o více

m e t r e c h , j e v č e s k é j a k o v k a ž d é j i n é vers i f ikac i n e s č e t n é m n o ž s t v í

a p r á v ě ony v y t v á ř e j í p ř e d p o k l a d y r y t m i c k é h o b o h a t s t v í , a ne jen

i n d i v i d u á l n í h o v ý b ě r u t o h o , co j e p ř e d e m d á n o , a le i i n d i v i d u á l n í h o

tvořen í . Tyto ú t v a r y j s o u p ř e d m ě t e m strof iky, n ikol i této m é p r á c e ,

k t e r á j e v ě n o v á n a j e d n o t k á m nižš í rov iny, s a m o t n ý m m e t r ů m , tedy

s t a v i v u , z něhož j s o u k o m b i n o v a n é ú t v a r y vy tvářeny . J e s t l i ž e d ě l á m

v ý j i m k u v p ř í p a d ě s p o j e n í j e d n a k č t y ř s t o p é h o a t ř í s t o p é h o t r o c h e j e ,

j e d n a k č t y ř s t o p é h o a t ř í s t o p é h o j a m b u , není t o d á n o s y s t é m o v ě , a le

s p í š e p r a k t i c k ý m i zřete l i . U v e d e n é k o m b i n a c e j s o u m e z i v š e m i k o m ­

b i n a c e m i m e t e r n e j č a s t ě j š í a v deset i let ích z a k l á d a j í v l a s t n í t r a d i c e ,

k t e r é m a j í c h a r a k t e r s p í š e t r a d i c e j e d n o d u c h é h o m e t r a než t r a d i c e

o s m i v e r š o v é strofy s e s t ř í d a v ý m r ý m e m n e b o t r a d i c e s o n e t u . R o z s a h

d v o j v e r š í s loženého z e d v o u k r á t k ý c h r o z m ě r ů s e o s t a t n ě př í l i š n e h š í

od r o z s a h u j e d i n é h o d l o u h é h o v e r š e s c é z u r o u , v p ř í p a d ě m u ž s k ý c h

t r o c h e j s k ý c h ř á d e k se n e h š í v ů b e c (7 + 5) .

V y s o k á četnost v ý s k y t u k o m b i n a c í p r á v ě mez i k r á t k ý m i r o z m ě r y

m á svo je př íč iny t a k ř í k a j í c s t r u k t u r n í . Mezi všemi m o ž n ý m i kombi-

( 1 9 9 )

n a c e m i m e t e r j e t o j e d i n ý p ř í p a d , k d e rozd í l j e d n é a ž d v o u s l a b i k mezi

členy k o m b i n a c e j e d o b ř e zřete lný ( v r á m c i k r á t k é h o ú s e k u není ani

s l a b i k a z a n e d b a t e l n á ) , a p ř i t o m není n u t n ě s p o j e n s e fektem r o z s a h o ­

vého k o n t r a s t u ( s v ý j i m k o u t a k o v ý c h p ř í p a d ů , k d e de lš í č t y ř s t o p á

s l o ž k a j e r e p r e z e n t o v á n a ž e n s k ý m v e r š e m a k r a t š í s l o ž k a v e r š e m m u ž ­

s k ý m , tedy v p ř í p a d ě t r o c h e j e j d e o rozd í l mezi o s m i a pět i s l a b i k a m i ) .

T e n t o efekt nevyhnute lně p r o v á z í k o m b i n a c e d l o u h ý c h (pě t i s topých

a de lš ích) ř á d e k s ř á d k y k r á t k ý m i ; t a k o v ý k o n t r a s t p a k o v š e m defini­

t ivně p ř e s o u v á funkčn í k o m b i n a c e m e t e r n a r o v i n u strof iky, n e b o ť

k r á t k é v e r š e mezi d l o u h ý m i nutně h r a j í roh činitelů vn i t řn ího rozč le­

nění s ledu v e r š ů n a a n a l o g i c k é per iody, r o h e c h a p ř e d c h o z í h o d louhé­

ho v e r š e n e b o , a to je z v l á š ť p ř í z n a č n é , r o h u z a v í r k y s l e d ů o per iod i­

cky s e o p a k u j í c í m p o č t u v e r š ů nebol i r o h s t ro f ické k l a u z u l e .

N a p r o t i t o m u kombinu j í - l i s e m e z i s e b o u v ý l u č n ě v e r š e d l o u h é ,

n e m á t o s t r o f o t v o r n ý , a l e a n i ž á d n ý j i n ý v a l n ý e fekt . R o z d í l

o j e d n u d v ě s l a b i k y s e p ř i j í m á s p í š j a k o v o l n é k o l í s á n í , a s k u t e č n ě

n e s t r o f i c k é v e r š e , n a p ř í k l a d d r a m a t i c k é b l a n k v e r s y , b e r o u pět i-

a š e s t i s t o p é ř á d k y j a k o v o l n ě z á m ě n n é ( n ě c o o b d o b n é h o n a j d e m e

d o k o n c e i v n e j s t a r š í c h p ř e k l a d e c h a n ě k d y i o r i g i n á l e c h s o n e t ů

a p o d . ) . R o z d í l o v íce n e ž j e d n u s t o p u p ř i r o z e n ě z n a m e n á , ž e j e d e n

z k o m b i n o v a n ý c h r o z m ě r ů u ž n e m ů ž e b ý t v e r š e m d l o u h ý m . P o z o ­

r u h o d n á j e k o n e č n ě i s k u t e č n o s t , ž e k o m b i n a c e r o z m ě r ů čtyř-

a p ě t i s t o p ý c h j s o u p o m ě r n ě v z á c n é , n e b o ť n a t o m t o r o z h r a n í

ne j d e l š í h o k r á t k é h o a nej k r a t š í h o d l o u h é h o m e t r a z ů s t á v á s t a v e b ­

n í ú m y s l k o m b i n a c e n e u r č i t ý .

P ř i p o j e n í t ře t ího r o z m ě r u s a m o z ř e j m ě v š e c k o m ě n í a o t v í r á m o ž ­

nost i i p r o t a k o v é s e t k á n í meter , k n imž j i n a k d o c h á z í j e n v o m e z e n é

m í ř e . K o m b i n a c e tří- a ě t y ř s t o p ý c h t r o c h e j ů , r e s p . j a m b ů s e h o j n ě

v y u ž í v á t a k é p r o t o , ž e j e h o k r á t k ý r o z m ě r s e u p l a t ň u j e v l y r i c e ; t a

ve svých ž á n r e c h , c y k l e c h a s o u b o r e c h se d o ž a d u j e r y t m i c k é r o z m a ­

ni tost i , j e j í s p o t ř e b a r ů z n ý c h v e r š o v ý c h ú t v a r ů j e v y s o k á , a tedy

v y č e r p á v á m n o h o z m o ž n o s t í , k t e r é j s o u v k r á t k ý c h m e t r e c h , j e j i c h

k a t a l e k t i c k ý c h v a r i a n t á c h a r o z s a h o v ý c h k o m b i n a c í c h d o s t u p n é .

( V ž á n r e c h e p i c k ý c h , re f lex ivn ích a p o d . p o u ž í v a j í c í c h d l o u h ý c h

v e r š ů j e t a t o s p o t ř e b a d a l e k o m e n š í a m o n o t o n i e , a l e s p o ň p o s t r á n c e

m e t r i c k é , s e p o k l á d á z a s a m o z ř e j m o u . ) P ř i této d i f e r e n c i a c i h r a j í

o v š e m p o d s t a t n o u rol i i p o č t y a p o ř a d í k o m b i n o v a n ý c h ř á d e k ve

(200)

s t r o f ě , z p ů s o b y r ý m o v á n í a j i n é p ř í z n a k y s t r o f i c k é v ý s t a v b y . P ř i

p r e f e r e n c i n e b o p o t l a ě e n í n ě k t e r ý c h k o m b i n a c í p ů s o b í t a k é , j a k uvi­

d í m e , v ý z n a m y a t e m a t i c k é i ž á n r o v é s o u v i s l o s t i , j a k se u s t a v i l y

v l i t e r á r n í t r a d i c i .

Už u k o m b i n a c í ž e n s k é a m u ž s k é v a r i a n t y téhož m e t r a , l iš ící se

o j e d i n o u ^ i e d ů r a z n o u s l a b i k u , se u k r á t k ý c h v e r š ů s i lně u p l a t ň u j e

s k u t e č n o s t , že k r y t m i c k é e k v i v a l e n c i a v ě d o m é p e r i o d i c i t ě d o s p í v á

vn ímate l a ž n a z á k l a d ě o p a k o v a n é s k u p i n y v e r š ů , t e d y m i n i m á l n ě

v r á m c i č t y ř v e r š í . T í m s p í š e to p l a t í u r ů z n o s t o p ý c h k o m b i n a c í , k d e

r o z d í l o v á s l a b i k a j e r y t m i c k y d ů r a z n á ( p ř i d á v á d e l š í m u v e r š i j e d n u

s i lnou poz ic i č i „ s t o p u " ) , n e b o k d e se k o m b i n o v a n é ř á d k y l iš í i o d v ě

n e b o t ř i s lab iky . J e t ím p o s í l e n a r y t m i c k á ú l o h a s tro fy a j e j í h o hie­

r a r c h i c k y n ižš ího k o m p o n e n t u , j í m ž j e m i n i m á l n ě d v o j v e r š í . N e n í

t ř e b a z v l á š ť u v a ž o v a t , a b y c h o m s e z n a l i , ž e t a t o s t r u k t u r a o n ě k o l i k a

h i e r a r c h i c k ý c h s t u p n í c h ( v e r š - p e r i o d a - s t r o f a ) sb l i žu je v e r š o v a n ý

text s p o d o b n ě h u d e b n ě o d s t u p ň o v a n o u s t a v b o u p í s n ě . J e š t ě s i lněj i

než texty m e t r i c k y s t e j n o r o d é , s l o ž e n é z k r á t k ý c h ř á d e k , t í h n o u

k p í s ň o v o s t i s k l a d b y , j e ž k o m b i n u j í d v a r ů z n ě k r á t k é r o z m ě r y .

U ž E j c h e n b a u m ( 1 9 6 8 [ 1 9 2 4 ] ) p ř e d o s m d e s á t i lety p ř i š e l s dů lež i­

tým p o z n a t k e m , ž e z c e l a i d e n t i c k é r y t m i c k é ú t v a r y m o h o u v y s t u p o ­

v a t j a k v p í s ň o v ý c h a na p í s ň o v o s t o r i e n t o v a n ý c h t e x t e c h , t a k v tex­

tech m l u v n í c h a d e k l a m a č n í c h . 0 t o m , k t e r á z těchto m o ž n o s t í

d o s t a n e p ř e d n o s t , s p í š e než m e t r i c k é c h a r a k t e r i s t i k y r o z h o d u j e sty­

l i s t ický r á z d í l a , j e h o s y n t a k t i c k á s t a v b a a d o k o n c e i t e m a t i k a , což

j s o u rysy, k t e r é s e m j . p r o m í t a j í d o i n t o n a č n í p o v a h y s k l a d b y ,

a t ímto p r o s t ř e d n i c t v í m k o n k r e t i z u j í i n h e r e n t n í r y t m i c k é p ř e d p o ­

k l a d y bud ' p r o p í s ň o v é , n e b o p r o m l u v n í a d e k l a m a č n í z a m ě ř e n í .

O b ě ta to z a m ě ř e n í , n iko l i j e n z a m ě ř e n í p í s ň o v é , v n á š e j í d o d ě j i n

k o m b i n o v a n ý c h k r á t k ý c h m e t e r t r v a l é n a p ě t í . T á ž k o m b i n a c e tř í-

a ě t y ř s t o p é h o ž e n s k é h o t r o c h e j e u b á s n í k ů t a k b l í z k ý c h , j a k o j s o u

N e r u d a a H e y d u k , j e j e d n o u p ř í l e ž i t o s t í p ř e d e v š í m k f o r m u l a c i inte­

l e k t u á l n ě v y t ř í b e n ý c h a r y t m i c k y u z a v ř e n ý c h b o n m o t ů , v ý z n a m o ­

v ý c h d r o b n ý c h z v r a t ů a p o i n t , j e d n o u k p í s ň o v ý m a n a l o g i í m m e z i

p a r a l e l n í m i r y t m i c k ý m i p e r i o d a m i a o b d o b n ě k o n s t r u o v a n ý m i vět­

nými celky.

V d o s a v a d n í c h ú v a h á c h j s m e s e z a m ě ř i l i n a t o , c o j e p r o p r o b í r a ­

n é ú t v a r y p ř í z n a č n é j a k o p r o ú t v a r y k o m b i n o v a n é . O s t a t n í v las t-

( 2 0 1 )

nost i a z n ich v y p l ý v a j í c í s é m a n t i c k é a f u n k č n í c h a r a k t e r i s t i k y m a j í

s p o l e č n é s metry , j e ž j s o u s l o ž k a m i j e j i c h k o m b i n a c í ( s t ř í s t o p ý m i

a č t y ř s t o p ý m i d v o u d o b ý m i m e t r y ) . B y l a o t o m ř e č v ú v o d u k a p i ­

toly o t ř í s t o p ý c h r o z m ě r e c h a n o v á ř e č , o p ě t z j i n é h o h l e d i s k a ,

b u d e i v n á s l e d u j í c í m v ý k l a d u o r o z m ě r e c h č t y ř s t o p ý c h . J e s t l i ž e

j s m e o t ř í s t o p ý c h t r o c h e j í c h a j a m b e c h mluvi l i m j . j a k o o r o z m ě r e c h

„ s u p e r k r á t k ý c h " , p l a t í to i p r o k o m b i n o v a n é t r o c h e j e a j a m b y z př í ­

t o m n é k a p i t o l y . C o s e j i m n e d o s t á v á o p r o t i č is tě t ř í s t o p ý m m e t r ů m

na k r á t k o s t i , to po s t r á n c e s ty l i s t ické a r y t m i c k y s ty l i s t i cké d o p l ň u ­

j e f a k t k o m b i n o v a n o s t i , k t e r á , j a k j s m e u k á z a l i , n a s m ě r u j e text

k u m ě l ý m h i e r a r c h i í m r ů z n ě r o z s á h l ý c h r y t m i c k ý c h č lenů, a t e d y

z a s e j i n a k z v ý r a z ň u j e z n a č n ý r o z e s t u p m e z i v e r š o v a n ý m t e x t e m

a p r ó z o u n e b o b ě ž n ě m l u v e n o u řeč í .

9 . 1 K o m b i n a c e č t y ř s t o p é h o a t ř í s t o p é h o t r o c h e j e

K o m b i n a c e k r á t k é h o a s u p e r k r á t k é h o t r o c h e j e ( d á l e T4 + 3 ) , p o d o b ­

n ě j a k o k o m b i n a c e o b o u j e h o s ložek v y s t u p u j í c í c h s a m o s t a t n ě , m á sil­

n o u t r a d i c i v t r o c h e j s k y l a d ě n é m s y l a b i c k é m d o m á c í m v e r š i , a to j a k

u b a r o k n í c h l i t e r á t ů , t a k ve fo lk loru . R o z h o d u j í c í m p ř í z n a k e m těch­

to textů je j e j i c h p í s ň o v o s t . R o z m a n i t é k o m b i n a c e osmi- a šes t i s lab ič-

ného v e r š e j s o u v e d o u c í m r o z m ě r e m M i c h n o v y Svatoroční muziky

( 1 6 6 1 ) a n a j d e m e j e i v B r i d e l o v ý c h Jesličkách ( 1 6 5 8 ) ; u tohoto a u t o ­

ra se s i lně u p l a t ň u j e i k o m b i n a c e š e s t i s l a b i č n ý c h ř á d e k se s e d m i s l a -

b ičnými , k t e r á j e z e j m é n a v e r š e m o s m i ř á d k o v ý c h s lok B r i d e l o v a Sla­

víčka (Slavíček vánoční a Druhý slavíček). U v e d e n é d v ě s y l a b i c k é k o m b i n a c e j s o u ne jčetně j š í t a k é v n e s m í r n ě b o h a t é s t ro f ice folklor­

ních písní , p ř i č e m ž necelou po lov inu z nich zau j íma j í č tyřverš í 8 6 8 6,

r e s p . 7 6 7 6 ( p o d l e odd í lu e r o t i c k ý c h p í s n í v E r b e n o v ě s o u b o r u Pros­

tonárodní české písně a říkadla, 1 8 6 4 ) . Tyto d v ě k o m b i n a c e , s p o j e n é t ím, že k r a t š í ze s ložek nen í v ž d y s u d o s l a b i č n á , z ů s t á v a j í v p o p ř e d í

po ce lou d o b u e x i s t e n c e T4 + 3 v č e s k é m b á s n i c t v í ( a ž na z a j í m a v é , a le

nečetné vý j imky j e t o v las tn í j e n p o l u m í r o v c e ) .

Z á r o v e ň u ž p r ů z k u m t e x t ů A d a m a Michny, s t e j n ě j a k o t e x t ů folk­

l o r n í c h , d o k u m e n t u j e , že T4 + 3 se o b j e v u j í v k o m b i n a c í c h n e j r ů z -

ně j š ích . P r o t o ž e k a ž d á z e s l o ž e k m ů ž e v s t u p o v a t d o vo lné k o m b i n a ­

ce ve své v a r i a n t ě (1) ž e n s k é , (2) m u ž s k é n e b o k o n e č n ě (3) v o b o u

těchto v a r i a n t á c h , d á v á t o d o h r o m a d y devět m o ž n ý c h z p ů s o b ů s p o -

( 2 0 2 )

jení : T 4 Ž M + T 3 Ž M , T 4 Ž M + T 3 Ž , T 4 Ž M + T 3 M ; T 4 Ž + T 3 Ž M , T 4 Ž +

T 3 Ž , T 4 Ž + T 3 M ; T 4 M + T 3 Ž M , T 4 M + T 3 Ž , T 4 M + T 3 M . P o d o b n ě

j a k o u s y l a b i c k ý c h p ř e d c h ů d c ů , t a k é v s y l a b o t ó n i c k ý c h t r o c h e j í c h

se po ce lou d o b u ě e r p á z těchto m o ž n o s t í ve lmi n e r o v n o m ě r n ě .

P o č e t n ě s l a b š í j s o u k o m b i n a c e tří- č i č t y ř s l o ž k o v é ( v n ichž a s p o ň

j e d e n z obitu r o z m ě r ů v y s t u p u j e ve své ž e n s k é i m u ž s k é v a r i a n t ě ) .

K r o m ě r a n é h o o b r o z e n í a p a k u ž j e n j e d n o h o d v o u b á s n í k ů j s o u

n a d t o v ž d y m é n ě f r e k v e n t o v a n é n e b o n e p ř í t o m n é k o m b i n a c e o b s a ­

huj íc í t ř í s t o p é t r o c h e j e m u ž s k é . Z t o h o p ř i r o z e n ě v y p l ý v á v ů d č í

p o s t a v e n í s h o r a u v e d e n ý c h k o m b i n a c í 8 6 a 7 6, t j . v p ř í z v u č n é m

v e r š i T 4 Ž + T 3 Ž a T 4 M + T 3 Ž .

N a s a m é m p o č á t k u o b r o z e n í s e p r o d r u h o u z p r e f e r o v a n ý c h k o m ­

b i n a c í j e d n o z n a č n ě vys lovi ly T h á m o v y a l m a n a c h y , k t e r é z K a d l i n -

s k é h o k r o m ě j i n ý c h zvol i ly s k l a d b y Slavíček, Láska a (v 2. s e b r á n í )

Obraz lidského života, p s a n é v ( g r a f i c k y n e v y z n a č e n ý c h ) č t y ř v e r ­š ích, a l t e r n u j í c í c h s e d m i - a š e s t i s l a b i č n é ř á d k y se s t ř í d a v ý m i r ý m y ;

týž r o z m ě r m a j í i n ě k t e r é d r o b n ě j š í p ř e k l a d y . M e z i n imi j e mimo­

ř á d n ě p a m ě t i h o d n ý B u r g e r ů v Zpěv pijáka. V této j e d i n é své b á s n i

p s a n é r o z m ě r e m T 4 M + T 3 Z n e s m í r n ě v l ivný n ě m e c k ý b á s n í k s e

v š e m i t e m a t i c k ý m i (p i t í , o k o l n o s t i s m r t i ) n á l e ž i t o s t m i využ i l v a g a n t -

s k é strofy, k t e r á k o m b i n o v a l a u v e d e n é s l a b i č n é f o r m á t y a n á m ě t y u ž

v l a t i n s k é s t ř e d o v ě k é p o e z i i (Carmina burana), a le f u n g o v a l a

i v c h r á m o v ý c h p í s n í c h , v p a š i j í c h a p o d . ( F r a n k , 1 9 8 0 : 4 . 3 1 a 8 . 1 3 ) .

J e t o j e d n o z p r v n í c h u d o m á c n ě n í e v r o p s k y r o z š í ř e n é h o , f u n k č n ě

i t v a r o v ě v y h r a n ě n é h o v e r š o v é h o ú t v a r u , i k d y ž o r t o d o x n í B ü r g e r o -

va o s m i v e r š o v á s l o k a s p ř e r ý v a n ý m r ý m e m b y l a v o b r o z e n í g r a f i c k y

p ř e m ě n ě n a v č t y ř v e r š í t ř i n á c t i s l a b i č n í k ů s e z á v a z n o u c é z u r o u p o

7 . s l a b i c e a r ý m e m , j e n ž je ve v šech č t y ř e c h ř á d k á c h s loky ident ický.

P ř i j e t í v a g a n t s k é v e r z e k o m b i n a c e T 4 M + T 3 Ž b y l o ú s p ě š n é , n e b o ť

s t r o f a se u p l a t n i l a ve v š e m o ž n ý c h ž á n r e c h a v t v o r b ě p í s ň o v é i nep í s-

ň o v é , a to po celé r a n é o b r o z e n í , n e z ř í d k a se v r a c e j í c i ke s v é m u

p ů v o d n í m u už i t í j a k o v e r š e p r o p i j á k o v o s e b e v y j á d ř e n í s p o m y š l e ­

n ím n a k o n e c ž i v o t a ; t e n t o a s p e k t by l p o s í l e n j e š t ě d v a c e t let p o

T h á m o v ý c h a l m a n a š í c h p ř e k l a d e m l a t i n s k é h o p r a v z o r u (ve s t r o f ě

s h o d n é s B ü r g e r o v o u ) . T a k é j i n é s t r o f i c k é k o m b i n a c e T 4 M a T 3 Z

h o j n ě f iguru j í v t v o r b ě r a n é h o o b r o z e n í ; j e n f r a g m é n t a m e u v e d u

R y b o v ý texty c h r á m o v ý c h p í sn í , četné e p i g r a m y S y c h r o v y n e b o

(203)

d o k o n c e Š t ě p n i č k o v u ó d u s š e s t i v e r š o v ý m i s l o k a m i A A b C C b . V p í s­

ň o v é m o b o r u p r o s t u p u j e t a t o k o m b i n a c e o b r o z e n í m o d V . N e j e d l é h o

p ř e s H a n k o v y p i j á c k é p í s n ě a z a s t a v e n í č k a a š i r o c e p o s l o v a n š t ě l é

d i d a k t i c k é a š k o l n í p í s n i ě k y p r o dět i ( T r n k a , C h m e l a a j . ) a ž p o oh la­

sové b á s n í k y d v a c á t ý c h a t ř i c á t ý c h let; ve v a g a n t s k é p o d o b ě j i n a j d e ­

me u M a c h á č k a , S n a j d r a a C h m e l e n s k é h o , t ř i k r á t (v j i n é než v a g a n t ­

s k é s t ro fě ) se v y n o ř u j e i v Celakovského č e s k é m Ohlasu. V o b r o z e n í

j s m e z a z n a m e n a l i v íce než 1 0 0 v ý s k y t ů s l e d o v a n é k o m b i n a c e , a t o j e

z e v š e c h m o ž n ý c h k o m b i n a c í T 4 a T 3 n e j r o z s á h l e j š í s o u b o r .

I n t e n z i v n ě j š í i n s p i r a c e fo lk lorn í p í s n í v y z n a č u j e d r u h o u nejčet-

ně jš í o b r o z e n s k o u t r o c h e j s k o u k o m b i n a c i , v ý l u č n ě ž e n s k é s p o j e n í

T 4 Z + T 3 Z ; d o k a z u j e to ve l ice ho jný j e j í v ý s k y t u v š e c h o h l a s o v ý c h

a u t o r ů o d H a n k y (v C e l a k o v s k é h o Ohlasu lOx) . P r a d á v n o u p í s ň o ­

v o u t r a d i c i ú t v a r u f o l k l o r n í d o s v ě d č o v a l y s i lně t r o c h e j i z o v a n é osmi-

a ž š e s t i s l a b i č n í k y l y r i c k ý c h čísel v RK, n e r ý m o v a n é Jahody, Opuš­

těná a Skřivánek ( t a m se s p o l u s o s m i s l a b i č n ý m i ř á d k a m i o b j e v u j í

i v e r š e s e d m i s l a b i č n é ) . P ř e s t o i v t o m t o p ř í p a d ě m á m e i m n o h o textů

v z d á l e n ý c h p í s n í , k t e r é p o č í n a j í u ž v P u c h m a j e r o v ý c h a l m a n a š í c h

b a l a d a m i V. N e j e d l é h o a p o k r a č u j í n e j r ů z n ě j š í d r o b n o u e p i k o u

téhož a u t o r a , K a m a r ý t a č i H e r z o g a ( p o d v l ivem RK) n e b o o p ě t

m n o h a S y c h r o v ý m i e p i g r a m y . R o z s á h l o u re f lex ivn í s t r o f i c k o u s k l a d ­

b o u , v d o b ě v z n i k u n e p u b l i k o v a n o u , j e N e j e d l é h o a l e g o r i c k á Bohy­

ně. T 4 Z + T 3 Z se ob jev i l v celé ř a d ě p í s ň o v ý c h i n e p í s ň o v ý c h t e x t ů

p ř e l o ž e n ý c h , p o č í n a j e P a l k o v i č e m a T a b l i c e m ( k t e r ý p ě t i v e r š o v é

s tro fy z p ř e k l á d a n é S c h u b a r t o v y p í s n ě p ř e v z a l d o v l a s t n í p ů v o d n í

t v o r b y ) , j a k o ž i n ě k o l i k a R o ž n a y o v ý m i p ř e k l a d y A n a k r e o n t a ; v T a b -

l icově p ř e k l a d u p o p u l á r n í h o G o l d s m i t h o v a Poustevníka se p o p r v é

v n a š e m p o j e d n á n í s e t k á v á m e s o b r o z e n s k y c h a r a k t e r i s t i c k o u

n á h r a d o u p ů v o d n í h o j a m b u , z d e t o b y l a t r a d i č n í C h e v y - C h a s e s t r o ­

f a J 4 M + J 3 M , č e s k ý m t r o c h e j e m a z d e n a v í c i o p u š t ě n í m p r ů b ě ž ­

n ý c h m u ž s k ý c h z a k o n č e n í k l a u z u l í ž e n s k o u . N e r ý m o v a n é v e r š e R K

s n a d ovl ivni ly v ý s k y t n e r ý m o v a n é h o T 4 Z + T 3 Ž v Celakovského

p o v ě s t i Tři světýlka.

R a n é o b r o z e n í j e j e d i n ý m o b d o b í m , k d e j s o u o b e c n ě j i r o z š í ř e n é

k o m b i n a c e s t ř í s t o p ý m t r o c h e j e m m u ž s k ý m . P ě t i s l a b i ě n ý v e r š nen í

v z á c n ý v l i dové p í s n i , v y s t u p u j e t a m v n e j r ů z n ě j š í c h k o m b i n a c í c h

s de l š ími r o z m ě r y , a le o h l a s o v á p o e z i e se t ím p r a k t i c k y n e ř í d i l a :

Z* (204)

T 3 M n a c h á z í m e v m n o h a p í s n í c h , j m e n o v i t ě ved le č t y ř s t o p ý c h t r o -

c h e j ů ž e n s k ý c h , a le j s o u t o v š e c h n o j i n é t y p y p í s n í než o h l a s o v é :

p í s n ě c h r á m o v é i v á l e ě n é , p i j á c k é ( T a b l i c ) , H a n k o v o Kozákovo lou­

čení se s l o v a n s k ý m i t e m a t i c k ý m i s p o j i , p í s n ě d ě t s k é , e r o t i c k é ěi vlo­

ž e n é do d r a m a t j j ( K l i c p e r a ) , v k o m b i n a c i s o b ě m a v a r i a n t a m i T4

k u p l e t J . J . M a r k a Domácí lékař a j . J s o u tu i ěetné p ř í p a d y d i d a k ­

t i c k ý c h z b o ž n ě n a b á d a v ý c h i p í s ň o v ý c h v e r š í k ů v l o ž e n ý c h d o p ř e l o ­

ž e n é n ě m e c k é m r a v o u č n é p r ó z y a p o d . M a c h á č e k a T o m í č e k p ř i s p ě l i

v l a s t e n e c k ý m i texty n a p o m e z í p í s n ě a d e k l a m a c e . P r o t i k l a d osmi-

a p ě t i s l a b i č n é h o v e r š e už je z n a č n ý a k r a t š í t r o c h e j e fungu j í p ř i čle­

nění s trofy na o s t ř e o d d ě l e n á d v o j v e r š í . V m l u v n í m h o v o r o v é m v e r š i

p o n e j v í c e v z d á l e n é m p í s n i t o h o využi l K . S . S n a j d r , o d n ě h o ž m á m e

d a l e k o n e j v ě t š í s o u b o r o b r o z e n s k ý c h T 4 Ž + T 3 M ; j s o u t u o b v y k l e

č leněny d o o s m i v e r š o v ý c h s t r o f s r ý m o v á n í m A b C b D e F e ; v a r i a n t y

této s tro fy uži l Š n a j d r i v j e d n o m o d d í l u své s l a v n é a p o p u l á r n í b a l a ­

dy Jan za chrta dán, t ř í s t o p é ř á d k y j s o u tu v š a k o m e z e n y n a d r u h ý

a k o n c o v ý v e r š o s m i v e r š í , v o s t a t n í c h s u d ý c h p o z i c í c h s tro fy j s o u

m u ž s k é t r o c h e j e č t y ř s t o p é . — R ů z n é p o j e d n á n í o s m i v e r š í s ú č a s t í

m u ž s k ý c h t ř í s t o p ý c h ř á d e k m o h l a u n a š i c h a u t o r ů i n s p i r o v a t t v o r b a

G o e t h o v a a S c h i l l e r o v a , z e j m é n a k d y ž se ob jev i la v č e s k ý c h p ř e k l a ­

d e c h . T a k v J u n g m a n n o v ě p ř e v o d u Carodějnického učedníka má o s m i v e r š í s a m o s t a t n o u č t y ř s t o p o u ž e n s k o u a t ř í s t o p o u p o l o v i n u ,

v o s m i v e r š í c h je p s á n a ve s h o d ě s o r i g i n á l e m č á s t J u n g m a n n o v y

i P u r k y ň o v y Písně o zvonu a C h m e l e n s k é h o i P u r k y ň ů v p ř e k l a d

r o m a n c e Rytíř Horovín ( r e s p . Rytíř z Toggenburgu), k d e u s p o ř á d á ­n í s t ro fy j e n e j j e d n o d u š š í .

O s t a t n í k o m b i n a c e T4 a T 3 , t j . p ř e d e v š í m ty, v n ichž j e d e n n e b o

o b a r o z m ě r y v y s t u p u j í v m u ž s k é i ž e n s k é v a r i a n t ě , se v o b r o z e n í

t a k é v y s k y t u j í , n a p ř . v s lož i tě j š ích s t r o f á c h C e l a k o v s k é h o Ohlasu

n e b o u S. K. M a c h á č k a . L i n d a v n e s t r o f i c k é p í sn i f ikt ivn ího p o h a n ­

s k é h o r i t u á l u ze Záře nad pohanstvem u ž í v á v š e c h r o z s a h ů k r á t k é ­

h o t r o c h e j e o d 5 do 8 s l a b i k . V e r š e b á s n ě RK Beneš Hermanóv j s o u

u s p o ř á d á n y do č t y ř v e r š í v p o ř a d í 8 7 7 5, p ř i č e m ž p ř e s 60 % ř á d e k

je ve s h o d ě s t r o c h e j s k o u n o r m o u , tol ik co v s o u d o b ý c h o h l a s e c h . -

A b y c h se už p ř i j e d n o m v y p o ř á d a l s t é m a t e m , z a j d u t e n t o k r á t i do

r o m a n t i c k é f á z e o b r o z e n í a z a z n a m e n á m , ž e č e t n o s t b á s n í k o m b i n u ­

j í c í c h o b ě k a t a l e k t i c k é v a r i a n t y T 4 n e b o T 3 t u p r u d c e k l e s á . O b j e -

(205)

vuj í s e j e n ve d v o u s t ro f icky p r o p r a c o v a n ý c h e p i c k ý c h textech J a b ­

l o n s k é h o ( m j . v 1. z p ě v u p o é m y Lásky boj) a t a k é ve t ř e c h z p ě v e c h

h i s t o r i c k é e p i k y J . E . V o c e l a Pan Vilém Zajíc z Valdeka. Z á v a ž n ě j š í j e I I I . odd í l E r b e n o v a Vodníka ve s ty lu l i dové p í s n ě s ě t y ř v e r š í m i

s ice s y l a b i c k y r o z k o l í s a n ý m i , a le s p ř e v a h o u p ů d o r y s u T 4 M + T 3 Z +

T 4 Z + T 3 Ž ; č lenění s t ro fy s o s t r ý m i p ř e d ě l y j e s n a d z a t í ž e n o k o n o t a ­

cemi o s u d o v o s t i n e b o e legie. Ve Vodníku se s T 4 + 3 s e t k á v á m e t a k é

v e s d r u ž e n é r ý m o v a n ý c h ě t y ř v e r š í c h v o d n í k o v a ú v o d n í h o p o p ě v k u ,

k d e m u ž s k é t ř í s t o p é t r o c h e j e t voř í p á d n ý r e f r é n .

N e j o b l í b e n ě j š í t r o c h e j s k á k o m b i n a c e o b r o z e n í , m u ž s k ý č t y ř s t o p ý

a ž e n s k ý t ř í s t o p ý t r o c h e j , v y s t u p u j e v Kytici ( 1 8 5 3 ) , ve Štědrém dni,

v o d d í l u d r u h é m a p á t é m , z d e d o k o n c e v t r a d i ě n í p o d o b ě v a g a n t -

s k é h o č t y ř v e r š í . V s e d m i v e r š í c h č t v r t é č á s t i téže b á s n ě se o b a r ů z n o -

t v a r y k r á t k ý c h t r o c h e j s k ý c h r o z m ě r ů k o m b i n u j í j e š t ě s p ě t i s t o p ý m

j a m b e m v p ů v o d n í s l o k u , k o n c i p o v a n o u p r o d o j e m l e h k o s t i s v a t e b ­

n ího vese l í , k t e r é k o n t r a s t u j e s o s u d o v ý m v y z n ě n í m b á s n ě v o p r o ­

š těné p á d n é s loce s k o n o t a c e m i o s u d o v o s t i .

P o z d n í , r o m a n t i c k é o b r o z e n í n e m á m e u ž z a c h y c e n o v e v š e z a h r n u ­

j íc í d a t a b á z i , a m ů ž e m e tedy mluvit j e n o ne jvýznamně jš ích a u t o r e c h .

K o m b i n a c e T 4 M + T 3 Ž , p r á v ě p r o b r a n á v Kytici, se p r o s t ř e d n i c t v í m

l idové p í sně, p o s t r á n c e metr ické a u t o r e m bedl ivě s t u d o v a n é , d o s t a l a

už dř í ve do H a v l í č k o v ý c h e p i g r a m ů i smíšených b á s n í ; v p o d o b ě

v a g a n t s k é strofy v y s t u p u j e v S a b i n o v ě p í sňové i n e p í s ň o v é lyr ice,

n ě k d y v b á s n í c h s v a g a n t s k ý m gestem s p j a t ý c h i t emat icky (a též v j e d ­

n o m e p i c k é m z lomku) . P r o J a b l o n s k é h o t o n a o p a k b y l a ž á n r o v ě n i j a k

n e v y h r a n ě n á s t r o f a , použ i te lná v d ě t s k é š k o l s k é poezi i ste jně j a k o

v j i né d i d a k t i c e . U o b o u n a p o s l e d j m e n o v a n ý c h b á s n í k ů ale j d e j e n

o nevelký počet j e d n o t e k . Výlučně ž e n s k á k o m b i n a c e čtyř- a t ř í s topého

t roche je je na tom ste jně, J a b l o n s k ý v n í složil „ s p o l e č e n s k o u " p í seň

kolekt ivního pití, z a j í m a v ý je též j e h o a u t o r s k ý p ř e k l a d b á s n ě Hrají

zvony na Wawelu, k t e r o u s e p s a l p ů v o d n ě polsky. U v e d e n ý ú t v a r j e

j e d i n ý m p ř í p a d e m p r o b í r a n é k o m b i n a c e v č e s k é t v o r b ě K . H . M á c h y :

použi l ho t ř i k r á t ve svých oh lasových b á s n í c h , n a p ř . ve d v o u p á d n ý c h

č tyřverš ích p o u t n í p í sně Ani labuť ani lůna. K o n t r a s t n í k o n f r o n t a c e

osmi- a pě t i s lab ičných trochej ů v osmiverš ích se s t ř í d a v ý m r ý m e m

v b á s n i Der Eremit moh la být i n s p i r o v á n a německými p ř í k l a d y , nej­

sp íše v š a k četnými českými s l o k a m i K . S . Š n a j d r a .

(206)

N e j v ý z n a m n ě j š í p o z d n ě o b r o z e n s k ý výskyt k o m b i n a c e T 4 Ž + T 3 Ž

p ř e d s t a v u j í v š a k ě t y ř v e r š í H a v l í č k o v a Křtu svatého Vladimíra (vznik

ko lem 1 8 5 5 ) , k d e rozd í l d v o u s l a b i k mez i l ichými a s u d ý m i ř á d k y ve

spo jen í se s é m a n t i c k ý m i p o i n t a m i s t a č í k n a v o z e n í d o j m u u z a v ř e n o s t i

strof, z n ichž k a ž d á p ř e d s t a v u j e svůj v las tn í e p i g r a m a t i c k ý efekt. Týž

r o z m ě r je č a s t ý i v s a m o s t a t n ý c h H a v l í č k o v ý c h e p i g r a m e c h a j i n ý c h

a k t u á l n ě z a m ě ř e n ý c h textech. S a m o s t a t n o u k a p i t o l u p ř e d s t a v u j í k o m ­

p l i k o v a n ě j š í s loky Tyrolských elegií (vznikly 1 8 5 2 ) , k d e s t ř í d á n í „ e l e -

g i c k é h o " a „ h e r o i c k é h o " se d o s a h u j e v k l á d á n í m ř á d e k p ě t i s t o p é h o

t r o c h e j e ; důlež i té p o s t a v e n í tu m a j í - s a m o s t a t n ě i v u v e d e n ý c h k o m ­

b i n a c í c h s T5 - i v y s o c e k o n t r a s t n í spo jen í T 4 Z + T 3 M .

Ú s t u p t r o c h e j e v d r u h é pů l i s to let í lze d o b ř e p o z o r o v a t i na t o m ,

že - i p ř i r e l a t i v n ě ú s p ě š n é m p ř e ž í v á n í j e h o č t y ř s t o p é h o ú t v a r u —

k o m b i n a c e tohoto ú t v a r u s t r o c h e j e m s u p e r k r á t k ý m s e j e d n a k u c h o ­

v á v á j e n u n ě k t e r ý c h b á s n í k ů , j e d n a k s e č a s t o o m e z u j e n a d v ě o d e -

v ž d y n e j f r e k v e n t o v a n ě j š í v a r i a n t y n e o b s a h u j í c í t ř í s t o p ý t r o c h e j

m u ž s k ý . P ř í k l a d e m k r a j n í l i k v i d a c e k o m b i n o v a n é h o t r o c h e j s k é h o

ú t v a r u j s o u H á l e k a Pf leger , u n ichž to p ř í z n a č n ě k o n t r a s t u j e s š i r o ­

k ý m využ i t ím a n a l o g i c k é k o m b i n a c e k r á t k ý c h j a m b ů ; u H á l k a j s e m

n a š e l j e d i n o u b á s e ň s r o z m ě r e m T 4 Z + T 3 Ž a d v ě h u m o r n á v e r š o v á

v y p r á v ě n í s T 4 Ž + T 3 M . M a y e r s á h l po ž e n s k é k o m b i n a c i v n e d o ­

k o n č e n é m f r a g m e n t u Žižka a p ě t k r á t v e r o t i c k ý c h č ís lech mez i p í s n í

a n á p i s e m , d v a k r á t v téže f u n k c i využi l v a g a n t s k é strofy. U N e r u d y ,

n a j e h o ž dí le m a j í č i s té č t y ř s t o p é t r o c h e j e n e p o m i n u t e l n ý p o d í l ,

z n á m o p ě t j e n a v ý l u č n ě d v ě h l a v n í v a r i a n t y ( s ž e n s k o u v a r i a n t o u

k r a t š í h o r o z m ě r u ) , a ty j s o u s v ý j i m k o u n ě k o l i k a m á l o e p i g r a m ů

a d v o u čísel Prostých motivů ( 1 8 8 3 ) s o u s t ř e d ě n y d o p r v n í e t a p y j e h o

tvorby. P o č e t n ě j i než p í s n ě s k l á d á N e r u d a t ímto v e r š e m l a k o n i c k é

m l u v n í náp i sy . K n e j v ý z n a m n ě j š í m p ř í p a d ů m u p l a t n ě n í T 4 Ž + T 3 Ž

v r á m c i m á j o v s k é g e n e r a c e p a t ř í l y r i c k é h r a v é a d r a v é cykly : Ele-

gické hříčky, Také růže smrt. P r á v ě p í s n ě a p o p ě v k y a t a k é p í s ň o v ě s t y l i z o v a n o u e p i k u v t o m t o m e t r u č t e m e v Knihách veršů ( 1 8 6 8 )

v pě t i b á s n í c h . P o d o b n é je to i s k o m b i n a c í T 4 M + T 3 Z , k t e r á se

v 1. s v a z k u d v o u d í l n é h o v y d á n í N e r u d o v ý c h b á s n í v K n i h o v n ě k l a ­

s i k ů o b j e v u j e o s m k r á t ; p ř í z n a č n é j e p ř i t o m , ž e k d y s i t a k o b l í b e n é

v a g a n t s k é s tro fy uži l N e r u d a j e n j e d n o u , v p ř e k l a d e c h P e t ó f i h o -

z ř e j m ě to už v d r u h é pů l i v ě k u b y l a v y č p ě l á z á l e ž i t o s t .

(207)

M á j o v c e m , k t e r ý s p o l u s f o l k l o r n í s ty l i zac í v s y n t a x i , l e x i k u

a z e j m é n a r y t m i c k é m u s p o ř á d á n í a s p o l u s p í s ň o v o s t í z ů s t a l k o m b i ­

n a c i T4 + 3 n e j v ě r n ě j š í , je H e y d u k . I u n ě h o má p ř e v a h u k o m b i n a c e

o b s a h u j í c í j e n ř á d k y s ž e n s k ý m z a k o n č e n í m . T a j e j e d n í m z h l a v n í c h

ú t v a r ů r o z s á h l é s b í r k y Cimbál a husle ( 1 8 7 6 ) , p ř i č e m ž p í s ň o v é k u

n e p í s ň o v ý m b á s n í m j s o u t u v p o m ě r u a s i 2 , 5 : 1 . K o m b i n a c e k r á t k ý c h

t r o c h e j ů p a t ř í k b ě ž n é v ý b a v ě H e y d u k o v y lyr iky, v n ě k t e r ý c h sb ír­

k á c h (Hořec a srdečník, 1 8 8 4 ; Písně, 1 8 8 5 ; Rosa a jíní, 1 8 9 9 ; V samotách, 1 9 0 1 ) n a j d e m e i j i n a k m á l o č e t n o u v a r i a n t u T 4 Z +

T 3 M , i z d e s p ř e v a h o u b á s n i č e k p í s ň o v é h o r á z u . H e y d u k v š a k v l ido­

v é m p í s ň o v é m t ó n u s k l á d a l i d r o b n é e p i c k é p ř í b ě h y , p o v ě s t i a j i n á

v y p r á v ě n í . T a k é v n ich s e T 4 + T 3 n ě k o l i k r á t j a k o s o u č á s t p í s ň o v é

s t y l i z a c e u p l a t n i l , j m e n o v i t ě v p o v ě s t i Dudák ( 1 8 8 1 ) ; j a k o nes tro f ic-

ký v e r š v y s t u p u j e T 4 Z + T 3 Z v e p i c k é s k l a d b ě Běla ( 1 8 8 6 ) . Ve smí­

š e n é m ž á n r u Zpěvů pošumavského dudáka ( 1 8 9 9 ) , p ř e c h á z e j í c í c h od l i d o v ý c h p o d á n í a h i s t o r i c k ý c h o b r a z ů k v l a s t e n e c k é d e k l a m a c i ,

j e v e v š e c h u v e d e n ý c h v a r i a n t á c h vče tně k o n t r a s t n ě s e g m e n t o v a n é

T 4 Z + T 3 M s e p s á n o n e m é n ě než d v a c e t s k l a d e b . T o j e p ř e d p o s l e d n í

ve lký r o z k v ě t k r á t k é t r o c h e j s k é k o m b i n a c e v č e s k é poez i i . ( O b d o b u

j s m e p o z o r o v a l i v ý š e v p ř í p a d ě n e k o m b i n o v a n é h o T 3 . )

D r u h ý a p o s l e d n í k v a n t i t a t i v n í r o z k v ě t k o m b i n a c e lze p ř i č í s t b á s ­

n i c k é m u dí lu S l á d k o v u . Ř í k á m v š a k „ k v a n t i t a t i v n í " , p r o t o ž e d a l e k o

p ř e s p o l o v i n u S l á d k o v ý c h T4 + 3 je zá lež i tos t í j e h o d ě t s k é a o h l a s o v é

p o e z i e , a tedy o p ě t s t e r e o t y p n ě k o n o t u j e p r o s t o t u , p í s ň o v o s t a t ě s n é

n a v a z o v á n í n a l i d o v o u t v o r b u . P ř e s t o j e m o ž n o s t s t r u č n é h o ú t v a r u

s v ý r a z n ý m č leněním n e s e n ý m r o z s a h o v ý m i k o n t r a s t y ( s k o r o p o l o v i n u

t r o c h e j s k ý c h k o m b i n a c í z a u j í m á u S l á d k a k o m b i n a c e T 4 Z + T 3 M )

v y u ž i t a i v n e j v l a s t n ě j š í m p ř í n o s u J. V. S l á d k a č e s k é lyr ice — v p í s­

ň o v é lyr ice j e d n a k e r o t i c k é a re f lex ivní , j e d n a k v b á s n í c h r o l e for­

m u j í c í c h m ý t i c k o u p o s t a v u m l u v č í h o , s e d l á k a . M é n ě s e u ž S l á d k o v i

z d á l k o m b i n o v a n ý t r o c h e j v h o d n ý p r o j e h o ž á n r l a k o n i c k ý c h mluv­

n ích n á p i s ů . S p e c i á l n í p o z n á m k u s i z a s l o u ž í d e s e t b á s n í k o m b i n u j í ­

c ích T 4 a T 3 ve s b í r c e L . Q u i s e Písničky ( 1 8 8 7 ) ; j d e o texty l íčící

„ r á z o v i t é " l idové p o s t a v y a s i t u a c e v e n k o v s k é , e l e m e n t á r n í dě je

a p o d . V r o z p o r u s n á z v e m n e j d e o l e h k é p í s ň o v é ž á n r y , i k d y ž v ý b ě r

p r o s t ř e d k ů je s p o j e n se s n a h o u o l idový tón; co tot iž v y z n a č u j e tyto

b á s n ě ( a j e Q u i s o v ý m o s a m o c e n ý m p ř í n o s e m k vývo j i v e r š o v é h o

(208)

ú t v a r u ) , j e n e o b y č e j n ě s lož i tá a č l e n ě n á s t r o f i c k á s t a v b a . S l o k y

t ř e b a o d v a n á c t i ř á d k á c h s k o n t r a s t y v e r š ů r ů z n é h o r o z s a h u z a h r ­

nuj í n ě k d y i v e r š e d a k t y l s k é .

V r c h l i c k ý uži l v š e c h mys l i te lných v e r š o v ý c h v ítvarů, a t e d y i s le­

d o v a n é k o j n b i n a c e T4 + 3. Mez i n imi v y b í r á m k j m e n o v i t é m u u v e d e ­

ní Selské balady ( 1 8 8 5 ) , k d e r o z m ě r j e p ř í m o u s o u č á s t í s e l s k é a folk­

l o r n í s t y l i z a c e , a n ě k o l i k e r ý z p ě v P u k a v c y k l u Puk zpívá

v Potulkách královny Mab ( 1 8 9 3 ) , k d e k r á t k ý z p ě v n í r o z m ě r v y z n a ­

ču je l e h k o s t , h r a v o s t a p o h á d k o v o s t p o s t a v y a j e j í h o s v ě t a .

S t o u t o p o l o h o u se v c e l k u s h o d u j e i t ro j í n a s a z e n í T4 + 3 ( j e d n o u

T 4 Z + T 3 Z , d v a k r á t T 4 Ž + T 3 M ) v p o h á d k o v ý c h p ř í b ě z í c h C e c h o ­

vých Petrklíčů ( 1 8 8 3 ) . C e c h t a k y p o t ř e b o v a l r y t m i c k y r o z r ů z n ě n é

k r á t k é r o z m ě r y k r o z l i š e n í p o s t a v a j e j i c h v n i t ř n í c h i v n ě j š í c h m o n o ­

logů v p o z d n í m cyk lu Sekáči ( 1 9 0 4 ) , k d e z ř e t e l n ě r y t m o v a n ý t r o c h e j

m o ž n á i o n o m a t o p o i c k y n a z n a č u j e p r a c o v n í r y t m u s p r a v i d e l n ý c h

fyz ických p o h y b ů . P o d o b n é využ i t í T 4 Z + T 3 M n a j d e m e už v Leše-

tínském kováři ( 1 8 8 3 ) . R o z c h o d m o d e r n í c h b á s n í k ů s t r o c h e j e m v ů b e c , a to i s d o s u d

s e t r v á v a j í c í m t r o c h e j e m k r á t k ý m , j s e m mohl s l e d o v a t už u t ř í s t o p é h o

t r o c h e j e n e k o m b i n o v a n é h o . J a k o u n ě h o , t a k i v p ř í p a d ě k o m b i n a c e

T 4 Z + T 3 M j e j e h o b r a n o u v ý s m ě š n ě p a r o d i c k é už i t í v z á v ě r e č n é m

z p ě v u Božích bojovníků ( 1 8 9 7 ) ; v ý b ě r v e r š o v é h o ú t v a r u v h o d n é h o

k p o i n t á m s é m a n t i k y s a m o s t a t n ý c h č t y ř v e r š í j e p r o M a c h a r a d o j i s t a

i o d k a z e m k p ř e d c h ů d c i H a v l í č k o v i .

D a l š í v ý s k y t y T4 + 3 lze p o k l á d a t za s i lně m o t i v o v a n é , p ř í z n a k o ­

vé p ř í p a d y . S p o p u l a r i z a c í a z á m ě r n o u a r c h a i č n o s t í p o s v á t n ý c h

p o s t a v a p ř í b ě h ů s o u v i s í t r a d i č n í r o z m ě r v Legendách ( 1 9 0 4 ) S ig i s-

m u n d a B o u š k y . O b r a t a n t i m i l i t a r i s t i c k é h o p í s n i č k á ř e k f o l k l o r u

v n á š í t r o c h e j e v č e t n ě j e j i c h k o m b i n o v a n é v a r i a n t y d o t v o r b y r a n é h o

Š r á m k a ; j e h o o r i g i n á l n í n e r ý m o v a n é m l u v n í č t y ř s t o p é ž e n s k é t r o ­

che je v l y r i c k o e p i c k ý c h t e x t e c h a z p o v ě d í c h j s o u n ě k d y d i f e r e n c o v á ­

n y i a l t e r n u j í c í m t ř í s t o p ý m t r o c h e j e m m u ž s k ý m . J e h o g e n e r a č n í

d r u h G e l l n e r k v y z n a č e n í i n t e r t e x t o v ý c h v z t a h ů k m ě s t s k ý m p í s n í m

n ě k o l i k r á t s á h l k s l e d o v a n é m u ú t v a r u , a u d ě l a l to i v l i d o v é m t ó n u

s v ý c h p o z d n í c h v e r š o v a n ý c h fe je tonů. Z v l á š ť p a m ě t i h o d n é j e v š a k

u n ě h o p ř í m é p ř e v z e t í v a g a n t s k é s tro fy v t e m a t i c k y o d p o v í d a j í c í c h

s l a v n ý c h v e r š í c h o s m r t i syf i l idou.

( 2 0 9 )

V m e z i v á l e č n é g e n e r a c i s e s e m t a m o k r a j o v ě v y n o ř í t r o c h e j s k á

k o m b i n a c e n a p ř . v g l o s á c h H o r o v ý c h sat i r , v d ě t s k ý c h a v z p o m í n k o ­

vých v e r š í c h S e i f e r t o v ý c h a H o l a n o v ý c h . V ý z n a m n ě j š í j e v ý s k y t

v H r u b í n o v ě Řece nezapomnění ( 1 9 4 6 ) , p r a v d ě p o d o b n ě m o t i v o v a n ý

r e c i t a č n í m c h a r a k t e r e m n ě k t e r ý c h p o l i t i c k ý c h textů . K d o v š a k j e d i ­

ný, v e v ě d o m é m o d p o r u p r o t i v š e m r o z h o d u j í c í m t e n d e n c í m s o u d o ­

bé p o e z i e , a tedy t a k é b e z o h l a s u a p o k r a č o v á n í , ve 2 0 . s to let í z k u s i l

s k o m b i n o v a n ý m k r á t k ý m t r o c h e j e m n ě c o d o c e l a n o v é h o , j e

D u r y c h , t v ů r c e s lož i tých, až j e d e n á c t i ř á d k o v ý c h s lok v l y r i c k o e p i c -

k ý c h s k l a d b á c h Panenek ( 1 9 2 3 ) . J e d n a , a n ě k d y o b ě s l o ž k y k o m b i ­

n a c e t u v y s t u p u j í v e své ž e n s k é a m u ž s k é k a t a l e k t i c k é v a r i a n t ě

a r ý m o v á s t r u k t u r a s t echn icky n á r o č n ý m m n o h o n á s o b n ý m n á v r a ­

tem t é h o ž r ý m u j e v e v š e c h s t r o f á c h v i r t u ó z n ě d o d r ž o v á n a .

9 . 2 K o m b i n a c e č t y ř s t o p é h o a t ř í s t o p é h o j a m b u

K r á t k é j a m b i c k é r o z m ě r y n e m a j í v č e s k é poezi i ž á d n o u n e b o nane jvýš

j e n d o c e l a s l a b o u n k o u d o m á c í t r a d i c i , a t a k i p o č á t e č n í z d r o j e a ú lohy

r ů z n ý c h k o m b i n a c í j a m b u čtyř- a t ř í s t o p é h o ( d á l e též J4 + 3 ) j s o u

něč ím n e s a m o z ř e j m ý m , p ř e d m ě t e m netr iv iá ln ího p ř á n í a z k o u m á n í .

Zá lež i tost je o to př i taž l i vě jš í , že s p o l u s č e s k ý m ( n e k o m b i n o v a n ý m )

j a m b e m č t y ř s t o p ý m a m o ž n á , j a k uv id íme, i v ý z n a m n ě j i s n ím p r á v ě

v k o m b i n a c i n a j d e m e t r a d i c i směřu j í c í k j a m b u M á c h o v a Máje ( 1 8 3 6 ) ,

k t e r ý j e n n a z á k l a d ě n e ú p l n ý c h i n f o r m a c í mohl být vyh lášen z a mís to

n a r o z e n í č e s k é h o j a m b u . N e m á m e p ř i t o m n a mysl i j e n techn ické cha­

r a k t e r i s t i k y m e t r a , a le i j e h o d imenzi v ý z n a m o t v o r n o u .

N e d o c e n i t e l n ý m p o m o c n í k e m j m e n o v i t ě p r o r o z p o z n á n í j ednot l i ­

vost í a v e d l e j š í c h linií se p ř i s t u d i u t ě c h t o p o č á t k ů s t a l a d a t a b á z e

z a h r n u j í c í ce lou b á s n i c k o u p r o d u k c i z let 1 7 9 5 - 1 8 2 5 (Thesaurus4),

k t e r á s a m o z ř e j m ě z d e n e m ů ž e být v y u ž i t a v ú p l n o s t i , a le d á v á č lově­

ku n a d ě j i , že t o , co ve v ý k l a d u p o m i n e , p o m i n e n ikol i z n e z n a l o s t i ,

a le že se t a k r o z h o d l .

P r o p ř e d s t a v u o p r o p o r c í c h u v e ď m e , že ce lá d a t a b á z e (včetně

je j ích e x k u r z ů do t v o r b y v ý z n a m n ý c h o b r o z e n c ů i po r . 1825) v y d a l a

z p r á v u o existenci a s i s tovky textů s ložených v J4 + 3, což p ř e d s t a v u ­

je j e d n o a někol ik deset in p r o c e n t a ze v šech z á z n a m ů . N e n í to d o k l a -

4 Uloženo na internetových stránkách Ústavu pro českou literaturu AV.

(210)

clem o n e v ý z n a m n o s t i ú t v a r u , n ý b r ž o t o m , že se k n ě m u j e n z ř í d k a

u c h y l o v a l a r o z m a n i t á k a ž d o d e n n í p ů v o d n í p r o d u k c e př í lež i tostných

b á s n i ě e k , d i d a k t i k y , b l a h o p ř á n í , h u m o r n ý c h r o z p r á v e k , n á p i s ů

a p o d . T a k é t y s a m o z ř e j m ě v e s l e d o v a n é m s o u b o r u n a j d e m e (častě jš í­

m i a u t o r y j s o u J . Mirov í t K r á l n e b o Chmelenský, k t e r ý ved le r o m a n ­

cí n a p s a l - po t řech n e j s t a r š í c h Š a f a ř í k o v ý c h - v J 4 M + J 3 Z čtvrtý

český tr io let ) , a to v n e j r ů z n ě j š í c h k o m b i n a c í c h ž e n s k ý c h a m u ž s k ý c h

z a k o n č e n í ; i v této n e u r č i t é o b l a s t i v š a k má kvant i ta t i vn í p ř e v a h u

p r á v ě o z n a č e n á s e s t a v a , v níž de lš í j a m b y v y s t u p u j í ve své k r a t š í va­

r iantě a n a o p a k , t a k ž e ř á d k y se liší o j e d i n o u s l a b i k u . Za u v e d e n í j e h o

p ř í k l a d u stoj í o s m i v e r š í H a n k o v y r o m a n c e Růže, o t i š těné r . 1 8 1 4 ,

n e b o J u n g m a n n o v a p o z d n í ref lexe Nový rok ze Zápisníku, k t e r á v š a k ,

z ř e j m ě n e u r č e n a ke zveře jněn í , j e r y t m i c k y n e u r č i t á a o b s a h u j e t a k é

i z o s y l a b i c k é ř á d k y t r o c h e j s k é . V téže k o m b i n a c i složil F . J . V a c e k

K a m e n i c k ý text své ob l íbené v l a s t e n e c k é p í sně Češka ( 1 8 3 6 ) , p o z o r u ­

h o d n é i t ím, j a k intenz ivně j e j a m b i c k ý s p á d p o d p o r o v á n roz ložen ím

d louhých s lab ik . V k o m b i n a c i vý lučně m u ž s k ý c h j a m b ů z a s t u p u j e

n á r o č n ě j š í v l a s t e n e c k o u t e m a t i k u r o z b o l e s t n ě n ý d ia log p ě v c e s v last í

od T u r í n s k é h o (Zpěvcův žel), k d e j a m b i č n o s t n a o p a k pos i lu j í neobvy­

kle če tná (v po lov ině v e r š ů ) m o n o s y l a b i c k á z a k o n č e n í .

P o č e t n ě v e l k o u s k u p i n u J 4 + 3 , k d e de lš í ř á d k y j s o u z p r a v i d l a

m u ž s k é ( a ž e n s k é j e d n o h o n e b o d r u h é h o t y p u ) , p ř e d s t a v u j í v o b r o ­

zení o d s a m é h o p o č á t k u s to le t í z a n e d l o u h o zce la z a p o m e n u t é d i d a k ­

t ické a n á b o ž n é texty. S k o r o v š e c h n y j s o u p ř e l o ž e n é z n ě m č i n y

a o b s a ž e n y č a s t o j a k o v ložky v m r a v o u č n é p r o z a i c k é r o d i n n é č e t b ě

a n e b o v l idových s b o r n í c í c h c h r á m o v ý c h p í sn í , z b o ž n ý c h p í s n í p r o

s o u k r o m ý zpěv, s o u b o r e c h ( z p ě v n í m i n e z p ě v n í m v e r š e m p s a n ý c h )

m o d l i t e b i s t ř e l n ý c h m o d l i t b i č e k , v ě t š i n o u u r č e n ý c h š k o l n í m l á d e ž i .

P í s n i č e k p r o d í t k a , i b e z p ř í m é s o u v i s l o s t i se m š í a n á b o ž e n s k ý m i

ú k o n y č a s t o z a č l e n ě n ý c h d o š k o l n í h o p r o v o z u , n a j d e m e v p r v n í čtvr­

tině sto let í des í tky. J s o u p s á n y v n e j r ů z n ě j š í c h m e t r e c h a t ř í s t o p é

i k o m b i n o v a n é j a m b y v n i c h d o s t á v a j í h o j n é m í s t o , z ř e j m ě p r o t o , že

j s o u t o r o z m ě r y p ř e k l á d a n ý c h n ě m e c k ý c h o r i g i n á l ů n e b o v z o r ů .

P o d r o b n ě j š í v ý z k u m t ě c h t o n e p o v š i m n u t ý c h t e x t ů s p o l u s p ř e d l o h a ­

mi by p r a v d ě p o d o b n ě u k á z a l , že s r e p r o d u k c í j a m b u v češ t ině a n i

v e r š o v c i n ikol i n e j p r v n ě j š í t ř ídy neměl i o t ř e s n é obt í že a že ce lá

s u g e s c e , v e d o u c í k n á h r a d á m j a m b u t r o c h e j e m v t v o r b ě d a l e k o vyš-

(211)

š ího ř á d u , n e m ě l a j a z y k o v o u o p o r u . A u t o r y r o z s á h l é s k u p i n y p ř e ­

k l a d o v ý c h t e x t ů j s o u z e j m é n a R a u t e n k r a n c , T o m s a , T a b l i c , J a v o r -

nický, K u b e l k a , T r n k a . Z a h r a n i c e m i , a le p o b l í ž této s k u p i n y úče lo­

vých t e x t ů , j s o u p ř e k l a d y n á r o č n ě j š í c h n á b o ž e n s k ý c h k a n t á t a p o d . ,

j a k o n a p ř í k l a d K i n s k é h o p ř e k l a d y z lat iny. J e n t ím, ž e j d e t a k é

o p í s n ě a o m i m o ř á d n o u i n s p i r a c i , s t ím s o u v i s í i v o j e n s k é p í s n ě

n a b á d a j í c í k s t a t e č n o s t i p ř i o b r a n ě r a k o u s k é v l a s t i ( H o š e k , Š t ě p á ­

n e k , J . N e j e d l é h o p ř e k l a d z M e i n e r t a ) . D a l š í o k r u h p ř í k l a d ů u r č e ­

n ý c h b e z p r o s t ř e d n í m u p o u ž i t í p ř e d s t a v u j í p í s n ě , dvo jzpěvy, á r i e

a d o k o n c e celé o p e r y p ř e v e d e n é z němčiny, a le i z f r a n c o u z š t i n y

J . N . Š t ě p á n k e m . V e s t r o f ě s k o n t r a s t e m devít i- a š e s t i s l a b i č n ý c h

ř á d e k v k o m p o n o v a l d o svého d r a m a t u Brněnské kolo ( z a č á t e k tř i­

c á t ý c h let) č t y ř v e r š í p ů v o d n í v ě ž n í k o v y p í s n ě K l i c p e r a .

G o t t f r i e d A u g u s t B ü r g e r š i r o c e využi l J4 + 3 v d r o b n é e p i c e ,

b a l a d á c h a p o d . a tento f a k t r o z h o d u j í c í m z p ů s o b e m ovlivnil poz ic i

t r a d i č n í j a m b i c k é k o m b i n a c e v r a n é p ř í z v u č n é poez i i č e s k é . P o k u d

j d e o v ý l u č n ě m u ž s k o u k o m b i n a c i , č t y ř v e r š í m m e t r i c k y s h o d n ý m

s r o z š í ř e n o u C h e v y - C h a s e s t r o f o u a n g l i c k é b a l a d i k y , B u r g e r o v ý m i

b á s n ě m i Lust am Liebchen, s j e h o z ang l ič t iny p ř e v e d e n ý m Hrabě­tem Walterem a — ve s p o j e n í d v o u i d e n t i c k ý c h č t y ř v e r š í do o s m i v e r -

š o v é strofy — s e s k l a d b o u Schön Suschen s loži l s n a d v ů b e c p r v n í čes­

k o u j a m b i c k o u b á s e ň H n ě v k o v s k ý . J d e o d i d a k t i c k ý e p i c k ý p ř í b ě h

Dvě sestry, o t i š těný h n e d v p r v n í m P u c h m a j e r o v ě a l m a n a c h u . T a t o

b á s e ň m i m o c h o d e m v y v o l a l a i p r v n í p o l e m i k u o m o ž n o s t i „ d a k t y l -

s k ý c h " inc ip i tň j a m b i c k é ř á d k y , v l o ž e n o u d o H ř i b o v ý c h n á v r h ů

m e t r i c k ý c h v y l e p š e n í ( H ř i b , 1 8 1 6 ) . P ř í m ý k o n t a k t s u v e d e n o u ang­

l i c k o u m u ž s k o u s l o k o u n a v á z a l v z á p ě t í J u n g m a n n , k t e r ý - p o d l e

v l a s t n í p o s t d a t a c e — už r o k u 1797 pře lož i l z o r i g i n á l u (a s n e p ř e h l é d ­

n u t e l n ý m p o d í l e m ř á d e k p o z m ě ň u j í c í c h m e t r i c k o u o s n o v u ) p o p u l á r ­

ní r o m a n c i O. G o l d s m i t h e Poustevník; p ř e k l a d by l v š a k p u b l i k o v á n

a ž p o deset i le t ích. K o m b i n a c i J 4 M + J 3 M z ů s t a l v ě r n ý i p o d v a c e t i

le tech p ř e v o d R a u t e n k r a n c ů v (Poutnice), v z á p ě t í z l idovělý, ten v š a k

v y c h á z e l z e z p r a c o v á n í B ü r g e r o v a a p ř e b í r á j e h o p ě t i v e r š o v o u s l o k u

8 a 6 b 8 c 8 c 6 b . J i ž o r o k p ř e d t í m b y l a z v e ř e j n ě n a b a l a d a F . B . Š t ě p -

n iěky Upřímná dcera, k t e r á d o v ý l u č n ě m u ž s k é p o d o b y u p r a v u j e

š e s t i v e r š í a b a b c c z j i n ý c h B ů r g e r o v ý c h b a l a d (Der wilde Jäger, k d e

z á v ě r e č n ý r ý m o v ý p á r j e ž e n s k ý ) ; t é h o ž r o k u n a p s a l a o m á l o p o z d ě -

(212)

j i zveře jn i l p a r o d i i n a celý b i i r g e r o v s k ý b a l a d i c k ý typ F . D . T r n k a

(Strašidlo v Humpolci 1817, v s a m o s t a t n ě v y n a l e z e n ý c h s e d m i v e r -š ích a a b b c c b ) , v y u ž í v a j e t o h o , ž e ž á n r t r i v iá ln í s t r a š i d e l n é r o m a n t i ­

k y by l u n á s ne jen d o b ř e z n á m , a le t a k é n e r o z b o r n ě s p o j e n s e s t r o ­

f a m i ětyjr- a t ř í s t o p é h o j a m b u .

H l a v n í p ř í p a d t o h o t o s p o j e n í n a s t r a n ě m e t r a v š a k p ř e d s t a v u j e

k o m b i n a c e , v n íž o s m i s l a b i č n á , t j . m u ž s k á ř a d a s e s t ř í d á s e t ř í s t o -

p ý m j a m b e m ž e n s k ý m . P o d l e ž á n r u , s ty lu i n á r o č n o s t i z e d v a c e t i

s k l a d e b , k t e r é s e m s p a d a j í , l ze s v e l k o u p r a v d ě p o d o b n o s t í u s u z o ­

v a t , ž e p r á v ě z d e j s o u o n y p o č á t k y č e s k é h o k r á t k é h o j a m b u , k d e

b y l a z a l o ž e n a t r a d i c e , n a niž p ř í m o n a v á z a l y k r á t k é j a m b y M á c h o ­

va Máje a j e j i c h p r o s t ř e d n i c t v í m j a m b i c k á t v o r b a n á s l e d u j í c í c h

g e n e r a c í .

J á d r o t o h o t o s o u b o r u t e x t ů s i p o l é ta z a c h o v á v á m e t r i c k o u i ž á n ­

r o v o u j e d n o t u . J d e o s t r o f u 8 a 7 B 8 a 7 B 8 c 8 c 7 D 7 D , p ř e s n ě p ř e v z a t o u

z p r o s l u l é B ů r g e r o v y b a l a d y Lenora. V n ě m e c k é p o e z i i ( p o d l e F a l k a ,

1 9 7 0 ) v z n i k l a z d v o j e n í m k o n c o v é h o v e r š e tzv. L u t h e r o v y s t ro fy ;

s p o l u s n í b y l a r o z m ě r e m c h r á m o v ý c h p í s n í a z e s v ě t š t ě l a až p o z d ě

v 18. stolet í . ( L u t h e r o v y s tro fy užil t ehdy B l u m a u e r v t r a v e s t i i Aenei-

dy.) B u r g e r , k t e r ý j i měl i v j i n ý c h s k l a d b á c h d r o b n é epiky, d a l r á z o ­

vité s t ro fě n o v é z a m ě ř e n í i v n ě m e c k é m r á m c i , s t a l a se i t a m v 19. s to­

letí s o u č á s t í r e p e r t o á r u b a l a d a r o m a n c í . Z a m ě ř e n í k h r ů z o s t r a š n ý m

h ř b i t o v n í m v ý j e v ů m a k o n t a k t s t r i v i a l i t o u p o l o l i d o v ý c h m o r y t á t ů

a p o d . j e p o d l e m é h o n á z o r u p o d p o r o v á n s k l a d e m strofy. T a p o n a v o ­

zen í o b v y k l é s e t r v a č n o s t i s t ř í d a v ý c h r ý m ů a m u ž s k ý c h a ž e n s k ý c h

k l a u z u l í k o n t r a s t n ě u r y c h l u j e t e m p o r ý m o v é s a t u r a c e v e s d r u ž e n ý c h

r ý m e c h d r u h é h o č t y ř v e r š í , p ř i č e m ž z á v ě r e č n ý t ř í s t o p ý v e r š o v a n ý

p á r fungu je j a k o v e m l o u v a v á p o i n t a a k l a u z u l e , p ř i t r o š e f a n t a z i e

j a k o o s t e n z i v n í g e s t o k r a m á ř s k é h o z p ě v á k a č i p o u ť o v é h o v y v o l a v a -

če. V č e s k é m p r o s t ř e d í j e t o v š e z n á s o b e n o c i z o k r a j n o u p r o v e n i e n c í

a p ř í z n a k o v ý m z v u k o v ý m c h a r a k t e r e m v z e s t u p n é h o j a m b u .

J a k z n á m o , p ř e k l a d Lenory p u b l i k o v a l J u n g m a n n v r. 1 8 0 6 ; o d

p o l o v i n y let d e s á t ý c h s e d a t u j e v lna o h l a s ů , p ř i č e m ž , což nen í b e z

k o m i č n o s t i , j e d n í m z p r v n í c h je a p l i k a c e s tro fy v H n ě v k o v s k é h o

Přesmutné historii o Drahomíře ( 1 8 1 4 ; h r d i n k a tu m i m o c h o d e m s te jně j a k o L e n o r a p r o p a d n e p r o své h ř í c h y s i l á m p e k l a ) , s t r a v e s t o -

v a n ý m i grify k r a m á ř s k é p í s n ě . ( P o z o r u h o d n ý j e t u pod í l m u ž s k ý c h

(213)

p o p r a v a e r o t i c k é f r u s t r a c e . V p o d s t a t ě je t o m u t a k , o d a l š í c h a s p e k ­

tech b u d u p ř i r o z e n ě mluv i t až v k a p i t o l e o č t y ř s t o p é m j a m b u . Do

p ř í m é souv i s los t i s k o m b i n a c í J 4 M + J 3 Z v š a k p a t ř í k o n s t a t o v á n í , ž e

ž á n r o v ý p ř e s u n od b a l a d a j iné d r o b n é e p i k y s s e b o u p ř i n á š í z r u š e n í

s t r o f i c k é s t a v b y . T o j e p o s u n vel ice p o d s t a t n ý , n e b o ť v j e h o d ů s l e d ­

k u p ř i r o z e n ě p a d á p e r i o d i c i t a extenz ivn ího p o u k a z u k o s a m o s t a t n ě -

lým v ý j e v ů m d ě j o v ý m ; m í s t o n í m á m e ve 2 . a 3 . z p ě v u , k d e se u p l a t ­

ň u j e k o m b i n a c e J 4 + 3 , p l y n u l ý p r o u d m o m e n t k o v ý c h p o p i s n ý c h

z á b ě r ů , p ř í m ý c h řeě í a re f lex í , v n ichž m l u v ě í b á s n ě a p r ů v o d c e l íěe-

ní se v z d a l u j í a p ř i b l i ž u j í s v é m u h r d i n o v i — a v m o m e n t e c h , k d y d á v á

o t e v ř e n ě z a z n í t s v é m u s o u c i t u a s e b e z t o t o ž n ě n í , n a c h á z e j í své met­

r ů m v e vo lně n a s a z o v a n é a z a s o p o u š t ě n é j a m b i c k é k o m b i n a c i ( s t r o ­

f a b a l a d n a o p a k r y t m u s s t ř í d á n í r o z m ě r ů t v r d ě p ř e d u r č u j e ) . V indi­

v i d u á l n í m m e t r i c k é m s y s t é m u Máje ( i n d i v i d u á l n í m i v z h l e d e m

k o s t a t n í M á c h o v ě t v o r b ě ) h r a j e J 4 M + J 3 Z rol i j a k é s i s u b j e k t i v i z o -

v a n é , c i tově z m ě k č e n é v a r i a n t y z á k l a d n í h o J 4 , t a k j a k o p ě t i s t o p ý

j a m b , o m e z e n ý n a j e d i n o u s c é n u p o p r a v y , j e s u b j e k t i v i z o v a n o u

a d ě j o v ě z r y c h l e n o u v a r i a n t o u a l e x a n d r i n u ( Č e r v e n k a , 1 9 8 9 ) .

M á c h a p o u ž i l s l e d o v a n é k o m b i n a c e m i m o Máj j e š t ě t ř i k r á t : j e d ­

n a k v e d v o u o h l a s o v ý c h b á s n í c h ( z h l e d i s k a j a m b u i o h l a s ů d o s t

n e o b v y k l é s p o j e n í , v š a k t a k é o d f o l k l o r u j s m e t u d o s t d a l e k o ) , j e d ­

n a k v p r e g n a n t n í m o s m i v e r š o v é m n á p i s u Otec vzpomene rodině, k d e z k r á c e n í j e nos i te lem t v r d ý c h a hole p o j m e n o v a n ý c h v ý z n a m o v ý c h

z v r a t ů .

Mez i o b r o z e n s k ý m i b á s n í k y n a c h á z í m e J 4 M + J 3 Z j e š t ě v r á m c í c h

či j e d n o t l i v ý c h odd í lech Vocelových Přemyslovců ( 1 8 3 9 ; Břetislav

a Jitka, Spytihněv). N e v y m y k á se to p ř e d c h o z í m u úzu, p ř i č e m ž cel­

k e m vý j imečný o b r a t p r á v ě k t o m u t o v e r š i se u Voce la s p o j u j e s n á ­

z n a k y p í s ň o v o s t i . K o m b i n a c i J4 + 3 n a j d e m e t a k é v h i s t o r i c k é e p i c e

u J. V. Fr ice (Poslední bratr na Sázavě, Mikuláš z Husince). M á j o v c i p ř i j í m a j í z a své (ne v š e c h n a ) j a m b i c k á m e t r a Máje

(a rozmnožu j í je o da l š í j a m b y z á k l a d n í h o v ý z n a m u ) . V p ř í p a d ě J4 + 3

to p l a t í v m a x i m á l n í m í ř e , a le z á r o v e ň d o c h á z í k j e h o ú p l n é m u p ř e ­

h o d n o c e n í , a to po t v a r o v é i s é m a n t i c k é s t r á n c e . K o m b i n a c i k r á t ­

k ý c h j a m b ů s e v této g e n e r a c i p ř e d e v š í m d ů s l e d n ě v r a c í s t r o f i c k á

s t a v b a . J e n n e m n o h o e p i c k ý c h s k l a d e b , n a v a z u j í c í c h u ž s k o r o

a r c h a i c k y n a p ř e d b ř e z n o v o u t r a d i c i b a l a d , h i s t o r i c k ý c h vý jevů

(216)

a r o m a n c í , se v š a k v r a c í k r o z s á h l e j š í a k o n s t r u k č n ě k o m p l i k o v a ­

nější s loce , k t e r á b y l a p r a v i d l e m v d r o b n é e p i c e o b r o z e n s k é , a an i

z nich už ž á d n á n e o p a k u j e v e m l o u v a v é s c h é m a Lenory. J e d n o t l i v é

p ř í p a d y s p o j e n í t r a d i č n í b a l a d i k y s r o z v i n u t o u s t r o f i k o u n a j d e m e

v r lá lkových. Baladách ( 1 8 6 2 ) a Pohádkách z naší vesnice ( 1 8 7 4 ; a le i zde p ř e v a ž u j í p r o s t á č t y ř v e r š í ) n e b o p o z d ě j i u H e y d u k a ( n a p ř .

Zpěvy pošumavského dudáka, 1 8 9 9 ) . T y p i c k o u e p i c k o u r o m a n c í s o s m i v e r š o v o u s l o k o u je Poslední útok v P f l e g e r o v ý c h Cypřiších ( 1 8 6 2 ) , a to j e v l a s t n ě s p o j e n í d v o u s a m o s t a t n ý c h č t y ř v e r š í se s t ř í d á ­

ním osmi- a s e d m i s l a b i č n ý c h j a m b ů . T ý ž ú t v a r je s p o j e n s v ý s k y t y

k r á t k é j a m b i c k é k o m b i n a c e t a k y v Dumkách ( 1 8 5 7 ) , t e n t o k r á t v š a k

běží o int imní l y r i k u ; j e s t l i ž e P f l e g e r s p o j u j e i z d e č t y ř v e r š í do r o z ­

sáh lé strofy, je to s p j a t o s t ě s n ý m n a p o j e n í m t ě c h t o b á s n í n a . . . —

ř í k á m e t o m u o p ě t r o m a n c e , a le t e n t o k r á t m y s l í m e l y r i c k o u p í s e ň

v ý r a z n ě u m ě l é h o m ě s t s k é h o r á z u , v ě t š i n o u o t e v ř e n ě e r o t i c k é h o

o b s a h u a b e z s o u v i s l o s t i s f o l k l o r e m .

Ale v ne jvě tš í č á s t i H á l k o v y e p i k y s e j a m b i c k á k r á t k á k o m b i n a c e

s n a p r o s t o u p ř e v a h o u o r g a n i z u j e v j e d n o d u c h ý c h č t y ř v e r š í c h s p ř e ­

r ý v a n ý m r ý m e m ( a B c B ) . T a t o s t r o f a s e s t á v á v celé g e n e r a c i h l a v n í

r e p r e z e n t a n t k o u J4 + 3 v m á j o v s k é l yr ice . Do š i r o k é h o č t e n á ř s k é h o

p o v ě d o m í v s t o u p i l a ne m é n ě než 70 čísly Večerních písní ( 1 8 5 9 ) , k d e

j e d a l e k o n e j u ž í v a n ě j š í m h l a v n í m r o z m ě r e m . J e č a s t á v p í s ň o v ý c h

odd í l ech P f l e g e r o v ý c h Dumek a Cypřišů, k d e s e k ní b l íž í t a k é čtyř­

verš í s k o m b i n a c í č t y ř s t o p ý c h a t ř í s t o p ý c h j a m b ů v ý l u č n ě m u ž ­

s k ý c h . Vedle j i n ý c h k r á t k ý c h d v o u d o b ý c h r o z m ě r ů f i g u r u j e v H e y -

d u k o v ý c h Básních ( 1 8 5 9 a 1 8 6 5 ) , j m e n o v i t ě v o d d í l e c h p í s ň o v ý c h

včetně Cigánských melodií. J e d o b ř e z n á m á M a y e r o v i a n e n í cizí

Š o l c o v i a p ř e d s t a v u j e b e z k o n k u r e n č n ě h l a v n í a n e j č e t n ě j š í ú t v a r

v n e r o z s á h l é m dí le B a r á k o v ě . V š i c h n i t ito a u t o ř i n a z ý v a j í p ř í s l u š n ý

ž á n r své lyr iky p í s n ě m i , a le v ž d y p ř í t o m n é p ř í z n a k y p í s n ě ( p ř e r ý v a ­

ný r ý m ) se j i m v r ů z n é m p o m ě r u p r o s t u p u j í s k o n c i z n í m l y r i c k ý m

sty lem n á p i s u , p ř i č e m ž k p e v n é m u v y h r a n ě n í , č a s t o i p o i n t o v a n o s t i

s lok p ř i s p í v á s t ř í d á n í v e r š ů o n e s t e j n é m p o č t u s i lných p o z i c . N a p ě t í

p í s n ě a m l u v n í h o , in t imně h o v o r o v é h o n e b o z a s o s u d o v ě s h r n u j í c í h o

stylu je k ve lké p ů s o b i v o s t i d o v e d e n o v l y r i c k ý c h c y k l e c h N e r u d o ­

vých Knih veršů ( 1 8 6 8 ) ; t á ž s t r o f a se u p l a t ň u j e ve v e r š í c h otci

i m a t i č c e , v c y k l e c h Elegické hříčky ( též ve s p o j e n í d v o u č t y ř v e r š í

(217)

v o s m i v e r š í ) , Také růže smrt a j e j e d i n ý m r o z m ě r e m s o u b o r u min ia­

t u r Z mělnické skály. Ž á d n o u v z á c n o s t í nen í a n i v o d d í l u v e r š ů č a s o ­

vých. P o b o k u p r u d c e s e rozv í je j íc ích d a k t y l o t r o c h e j s k ý c h č t y ř v e r š í

se k o m b i n a c e J 4 M + J 3 Z o b j e v u j e v deset i č í s lech Písní kosmických

( 1 8 7 8 ) a d o z n í v á v Prostých motivech ( 1 8 8 3 ) . I k d y ž s e t o m u , j a k z n á m o , v y m y k á Hřbitovní kvítí ( 1 8 5 8 ) se

s v ý m i i n t e r p r e t a č n ě t a k sv íze lnými pět i- a č t y ř s t o p ý m i t r o c h e j i ,

p o p s a n é r o z š í ř e n í a v y n i k a j í c í ú č a s t n a c y k l e c h k r á t k ý c h l y r i c k ý c h

b á s n i č e k b e z n a d p i s u , j e n s p o ř a d o v ý m č í s l em, n e n e c h á v á n á s n a

p o c h y b á c h , ž e u v e d e n á s l o k a j e p r o m á j o v c e r a n ý m e k v i v a l e n t e m

p í s ň o v o - m l u v n í c h s o u b o r ů l y r i k y H . H e i n a . P l a t í t o , i k d y ž vezme­

m e v ú v a h u , ž e J 4 M + J 3 Z n e m á v této z b o ž ň o v a n é p ř e d l o z e ž á d n o u

v y s o k o u f r e k v e n c i a n a p r o s t o u s t u p u j e k o m b i n a c í m t ó n i c k ý c h

v e r š ů . J i n d e ( S g a l l o v á , 2 0 0 4 ) by ly p o d r o b n ě u k á z á n y p o t í ž e s p j a t é

s p ř e v z e t í m H e i n o v a i k t o v é h o v e r š e a j e h o r ů z n á ř e š e n í , mez i n imiž

n a d l o u h o p ř e v á ž i l a s u b s t i t u c e j a m b e m . R o z h o d n ě t o n e b y l o š p a t n é

ř e š e n í z h l e d i s k a t o h o , ž e t o by l ú t v a r p o d o b n ě j a k o H e i n ů v ik tový

v e r š u m o ž ň u j í c í r ů z n é d á v k o v á n í m l u v e n é řeč i a p í s n ě . O d k o m b i ­

n a c e t r o c h e j s k é s e tyto j a m b y z á r o v e ň s é m a n t i c k y lišily r e l a t i v n í m

o d d á l e n í m od l idové p í s n ě , i k d y ž p o p u l á r n í a n e n u c e n ý tón do této

s t r u k t u r y o p ě t o v n ě v n á š e l p ř e r ý v a n ý r ý m .

H e i n o v s k ý cyk lus p ř e d p o k l á d a l t a k é m e t r i c k o u r o z m a n i t o s t , b a

k o n t r a s t y mez i j ednot l i vými čísly. N ě k t e ř í češt í lyr ic i , j a k j s m e viděli

n a Večerních písních, se tohoto r y s u z ř e j m ě v z d á v a j í a v n a p r o s t é p ř e ­

v a z e j e d i n é h o ú t v a r u z a p o j u j í v e r š mezi ruč i te le j e d n o t y l y r ického

cyklu. J i n é s o u b o r y n a c h á z e j í v J4 + 3 j e d e n z n á s t r o j ů této r o z m a n i ­

tosti . J a k by lo ř e č e n o , v cyk lu Z mělnické skály volil N e r u d a p r v n í

z těchto p o s t u p ů , v Elegických hříčkách z p ů s o b d r u h ý , p ř i č e m ž a le

v š e c h n a čís la j s o u i d e n t i c k á v t o m , že vždy j d e o s p o j e n í d v o u p ř e r ý ­

v a n ý c h r ý m o v a n ý c h č t y ř v e r š í d o j e d i n é o s m i ř á d k o v é sloky.

G e n e r a c e l u m í r o v c ů p ř i s p ě l a k p ř i j í m á n í k o m b i n a c e k r á t k ý c h

j a m b i c k ý c h m e t e r j a k o k l a s i c k é s o u č á s t i č e s k é h o r e p e r t o á r u d v ě m a

s v ý m i s n a d n e j p o p u l á r n ě j š í m i t e x t y v ů b e c : V r c h l i c k é h o Jarní

romancí ( B y l j e d n o u j e d e n k o u z e l n í k . . . ) a S l á d k o v o u Lesní studán­kou, t e x t y k a n o n i z o v a n ý m i d l o u h o l e t ý m p o b y t e m v č í t a n k á c h

( a u m ě l e c k y d o k o n a l e p r o v e d e n ý m i ) . Z á r o v e ň v š a k z k o u m a n á k o m ­

b i n a c e v této d o b ě z t r á c í - a už n i k d y n e z í s k á - m i m o ř á d n o u p r o -

(218)

dukt i v i tu z o b r o z e n s k ý c h a m á j o v s k ý c h d o b . S t á v á se j e d n í m

z p r v k ů n e s m í r n ě č e t n é h o s o u b o r u , s o u b o r u n e u s t á l e r o z š i ř o v a n é h o

a ad hoc d o p l ň o v a n é h o o n o v ě se n a s k y t n u v š í a n o v ě k o n s t r u o v a n é

m e t r i c k é ú t v a r y . M e z i l y r i c k ý m i cykly p ř e d n í c h b á s n í k ů této d o b y

v ím o j e d i n é m , v j e h o ž dí le se v y n i k a j í c í m z p ů s o b e m u p l a t ň u j e p ř e ­

r ý v a n ě r ý m o v a n é č t y ř v e r š í , s i lně z a m ě ř e n é k p í s n i , a to v b á s n í c h sil­

ného in t imního l y r i s m u , s e s u b j e k t i v n í m z a m ě ř e n í m . J e t o o d d í l

Písně ve S l á d k o v ě s b í r c e Sluncem a stínem ( 1 8 8 7 ) . S l á d e k p o k r a ­

ču je v m á c h o v s k é t r a d i c i v t o m , že m n o h o b á s n í t o h o t o ž á n r u

( a i j i n ý c h r o z m ě r ů k r á t k é h o j a m b u ) stoj í k d e s i n a p o m e z í m e z i p í s n í

a m l u v n í m n á p i s e m ; p í s ň o v o s t v t a k o v ý c h p ř í p a d e c h p ř e v á ž í p r á v ě

d íky p r o s t é m u , a le d é l k o u v e r š ů o d s t í n ě n é m u s t r o f i c k é m u č t y ř v e r -

š o v é m u ú t v a r u , p ř i č e m ž p ř e r ý v a n ý r ý m p ř i p o m í n á z p ů s o b y l i d o v é

p í s n ě . T o j e v š a k j e d i n á p ř i p o m í n k a f o l k l o r u , v š í m o s t a t n í m p r o ­

m l o u v á s u b j e k t i v i t a m o d e r n í h o p r o ž i t k u . O b d o b n é b á s n ě s e o b j e v u ­

j í i v j i n ý c h o d d í l e c h j m e n o v a n é S l á d k o v y s b í r k y a v n ě k o l i k a j e h o

o s t a t n í c h s b í r k á c h , n a p ř . v p r v o t i n ě Básně ( 1 8 7 5 ) . V ž d y j e to

v r á m c i ús i l í o m e t r i c k o u r o z m a n i t o s t v t e m a t i c k y i ž á n r o v ě j e d n o t ­

n é m cyk lu . S l á d e k t a k é v e d l e n e j f r e k v e n t o v a n ě j š í k o m b i n a c e m u ž ­

s k é h o č t y ř s t o p é h o a ž e n s k é h o t ř í s t o p é h o v e r š e č a s t ě j i než j in í u ž í v á

i v e s k r z e m u ž s k é h o č t y ř v e r š í (bez k o n t a k t u s a n a l o g i c k o u Chevy-

- C h a s e s t r o f o u ) , j a k j e to i ve j m e n o v a n é b á s n i o s t u d á n c e . N e k o m ­

p a t i b i l i t a j a m b u s f o l k l o r e m j e d o d r ž o v á n a s v e l k o u d ů s l e d n o s t í . T a k

v e s b í r k á c h p r o dět i , j a k m i l e s e v p ř e v á ž n ě t r o c h e j s k é m p r o s t ř e d í

ob jev í k o m b i n o v a n ý k r á t k ý j a m b , j s o u t o d a l e k o s p í š e d e k l a m a č n í ,

v l a s t e n e c k y v ý c h o v n é texty s e s lož i tě jš í , p ř e v á ž n ě o s m i v e r š o v o u s lo­

k o u b e z p í s ň o v ý c h a s p i r a c í . T a k é ve Starosvětských písničkách

a jiných písních ( 1 8 9 1 ) a Směsce ( 1 8 9 1 ) j e o h l a s o v ý z á m ě r v e s k r z e

r e a l i z o v á n t r o c h e j e m , devět j a m b i c k ý c h b á s n i č e k j e s ice p í s ň o v é h o

r á z u , a le j s o u to s p í š e u m ě l é r o m a n c e (v r o z s á h l ý c h s t r o f á c h i ve

č t y ř v e r š í c h ) a j e n v e t ř e c h p ř í p a d e c h u č e s a n ý fo lk lor l u m í r o v s k é h o

b á s n í k a . P r o S l á d k a , z a m ě ř e n é h o k p í s n i , j s o u p o ce lou d o b u j e h o

t v o r b y ( o d s b í r k y Světlou stopou, 1881) p ř í z n a č n é n e j r ů z n ě j š í ž á n ­

r o v é r ů z n o t v a r y u m ě l é p í s n ě , v níž n a d č t y ř v e r š í m i p ř e v a ž u j í ra f i ­

n o v a n ě j i a v y n a l é z a v ě j i k o n c i p o v a n é r o z s á h l e j š í s loky. J s o u to j e d ­

n a k p í s ň o v é n e e p i c k é r o m a n c e p ř e d u r č e n é k z h u d e b n ě n í a s ó l o v é m u

p ř e d n e s u , j e d n a k k o l e k t i v n í z p ě v y s v l a s t e n e c k ý m a j i n ý m s p o l e č e n -

( 2 1 9 )

s k ý m o b s a h e m , j a k o j e Píseň vystěhovaleů či d o k o n c e Ráj s n a r á ž k o u

n a p í s e ň c h r á m o v o u (Selské písně a české znělky, 1 8 9 0 ) . V l a s t e n e c k é f u n k c e se p r o s a z u j í ve s b í r c e České písně ( 1 8 9 2 ) , k d e ve čtyř- a tří-

s t o p ý c h j a m b e c h v ý l u č n ě m u ž s k ý c h j e s l o ž e n a n a p ř í k l a d v y n i k a j í c í

p o c h o d o v á p í s e ň s o k o l s k á (Hoj vzhůru, pestrý sokole!). N a k o n c i S l á d k o v a d í la j s o u r o m a n c e - b á s n ě r o l e ( m l u v č í m j e d í v k a a b á s e ň m á

n á z e v Sen lásky), š e s t i v e r š í „ b a l l a d y " ( v l a s t n ě r o m a n c e ) o v íně — v š e

r y t m i c k y o r g a n i z o v á n o n a š í k r á t k o u j a m b i c k o u k o m b i n a c í . N a

v ý s t a v b ě n e j r o z m a n i t ě j š í h o S l á d k o v a ž á n r u této doby, l a p i d á r n í c h

b i l a n č n í c h a s u m u j í c í c h n á p i s ů , se v š a k t a t o k o m b i n a c e pod í l í j e n

m á l o , i k d y ž int imní m l u v n í v e r š e se j í n e v y h ý b a j í .

V r c h l i c k ý ( s l e d o v á n a j e n t v o r b a d o r . 1894) m á k o m b i n o v a n ý c h

tří- a č t y ř s t o p ý c h j a m b ů o n ě c o m é n ě než S l á d e k , a le p ř i n ě k o l i k a ­

n á s o b n é m r o z s a h u j e h o p r o d u k c e t o z n a m e n á , ž e z ú h r n u z k o u m a ­

n ý c h d v o u a p ů l t i s íce b á s n í j s o u t ímto z p ů s o b e m n a p s á n y an i n e

3 % t e x t ů . Z á v a ž n ě j š í je f a k t , že ne lze h o v o ř i t o n ě j a k é m v ě t š í m sou­

b o r u t e x t ů n e b o s a m o s t a t n é m r o z s á h l e j š í m t e x t u , k t e r ý b y k o m b i n a ­

ci u V r c h l i c k é h o n ě j a k f u n k č n ě c h a r a k t e r i z o v a l . S k o r o v k a ž d é sb í r­

c e lze číst n ě k o l i k b á s n í s u v e d e n ý m m e t r e m , a l e s p o ň p o k u d j e

p ř í t o m n a l y r i k a a/nebo d r o b n á e p i k a ; v e r š o v á s t a v b a z p r a v i d l a p ř i ­

n á š í i b l í z k o s t p í sn i . E r o t i c k é b á s n ě a re f lexe v r a n ý c h s b í r k á c h

Z hlubin ( 1 8 7 5 ) a Sny o štěstí ( 1 8 7 6 ) se j e š t ě v r ý m o v á n í i t ó n u d r ž í

H á l k o v a p ř e d o b r a z u , v Eklogách a písních ( 1 8 8 0 ) t é h o ž ž á n r u už

p ř e v l á d n e u m ě l e j š í s t ř í d a v ý r ý m . P o z d ě j i n á v r a t y k p ř e r ý v a n é m u

r ý m u j s o u s p j a t y s t é m a t e m v e n k o v a a se ls tv í (Staré zvěsti, 1 8 8 3 ;

Selské balady, 1 8 8 5 ) . N e j p ř í z n a č n ě j š í p r o V r c h h c k é h o j e r o z m a n i ­

tost t r a d i č n í c h i n o v ě v y t v á ř e n ý c h s t r o f i c k ý c h s t a v e b , j e ž j a m b i c k o u

k o m b i n a c i z a ř a z u j í m e z i č in i te le k u l t u r n ě - h i s t o r i c k é s t y l i z a c e .

V ý s l e d k e m j s o u u m ě l é p í s n ě t y p u r o m a n c e , to n e j č a s t ě j i , a le i p í s n ě

d a t o v a n é s v ý m p r o s t ř e d í m a j í m n a s á k l é — Píseň trubadúra n e b o

Píseň žoldáka ve Zlomcích epopeje ( 1 8 8 6 ) , b a l a d a Král Knut s vn i t řn ími rýmy, k t e r é s n a d m a j í v z d á l e n ě p ř i p o m e n o u t a l i t e r a č n í

v e r š s t a r é g e r m á n s k é e p i k y (Epické básně, 1 8 7 6 ) , v n i t ř n í r ý m y

v Opatovické legendě (Nové epické básně, 1 8 8 1 ) a p o d . P r o s t á čtyř­v e r š í se s t ř í d a v ý m r ý m e m se v š a k o b j e v u j í i v re f l ex ivn í a d r o b n é

e p i c e . P o d o b n o u z p r á v u by o v š e m b y l o m o ž n o p o d a t i o j i n ý c h k o m ­

b i n a c í c h . V r c h l i c k ý j e s n a d j e d i n ý a u t o r , u n ě h o ž t ř í s t o p ý j a m b j e

( 2 2 0 )

k o m b i n o v á n s j i n ý m i j a m b i c k ý m i r o z m ě r y ( n ě k d y i s n ě k o l i k a z á r o ­

veň) , n ě k d y též s d a k t y l o t r o c h e j e m n e b o d a k t y l e m , s t e j n ě ě a s t o j a k o

s j a m b e m ě t y ř s t o p ý m ; v z h l e d e m k d a l š í m p a r t n e r ů m se s t á v á n á s t r o ­

j e m ě lenění a u z a v í r á n í s loky, j i n d y v k o m b i n a c i s k r a t i ě k ý m i j a m ­

b i c k ý m i ř á d k a m i o t ř e c h č t y ř e c h s l a b i k á c h v y t v á ř í e x t r é m n ě fili-

g r á n s k é u z o u n k é s t ro fy p í s ň o v é h o r á z u . N á m i s l e d o v a n á k o m b i n a c e

se s t á v á j e d n o u z u m ě l e c k ý c h m o ž n o s t í .

P ř í s l u š n í c i n á r o d n í š k o l y m a j í s k l o n s p í š e k d l o u h ý m r o z m ě r ů m

a j e j i c h d e k l a m a č n í m u p a t o s u . P a t n á c t l y r i c k ý c h b á s n í v č t y ř v e r š í c h

čtyř- a t ř í s t o p é h o j a m b u n a c h á z í m v Q u i s o v ě s b í r c e Z ruchu ( 1 8 7 2 ) ,

více n e ž z po lov iny v l y r i c k é m o d d í l u Písně lásky, v e d l e b á s n í s j iný­

m i k r á t k ý m i m e t r y ; s i l icet p a r v a c o m p a r a r e m a g n i s j e t o o b d o b a

n a v á z á n í n a m á j o v s k é cyk ly v s h o r a u v e d e n é m p o z d ě j š í m i n t i m n ě

l y r i c k é m s o u b o r u S l á d k o v ě . T ř i k r á t v y s t u p u j e v téže Q u i s o v ě s b í r c e

i v d r o b n é e p i c e j e h o o d d í l u Básně výpravné. P ř e v á ž n ě p í s ň o v é

a s k l á d a n é ve č t y ř v e r š í c h j s o u též n e č e t n é v ý s k y t y J4 + 3 v t v o r b ě

K r á s n o h o r s k é ( z e j m é n a ve s b í r c e Letorosty, 1 8 8 7 ; též v p r v o t i n ě

Z máje žití, 1 8 7 1 ) . N ě k o l i k n á r o č n ě j š í c h s t r o f i c k ý c h s t a v e b sedmi-,

osmi- i d e v í t i v e r š í n a j d e m e v b á s n í c h d e k l a m a č n í h o v l a s t e n e c k é h o

r á z u ve s b í r k á c h Jitřní písně ( 1 8 8 7 ) a Nové písně ( 1 8 8 8 ) od S . Č e c h a ; týž a u t o r — n e b o s n a d j e h o h r d i n a — složil v k r á t k ý c h k o m b i n o v a ­

n ý c h j a m b e c h t a k é č tyř i e r o t i c k é p í s n ě s v é h o Zpěvníku Jana Buria­

na ( č a s o p i s e c k y 1 8 8 6 ) .

S n á s t u p e m g e n e r a c í m o d e r n í c h b á s n í k ů k r á t k á j a m b i c k á k o m b i ­

n a c e - na r o z d í l od t r o c h e j s k é — s ice n e z a n i k á , a le j e j í p ů s o b n o s t se

z p r v u z n a č n ě o m e z u j e . N e n í t o j e n t ím, ž e p o e z i e d e v a d e s á t ý c h let

rozv í j e la s v e l k o u p ř e v a h o u j e n d l o u h é v e r š o v é ú t v a r y . P ř í z n a č n ý

a p r o o s u d y r o z m ě r u v l a s t n ě n e j d ů l e ž i t ě j š í j e f a k t , že v l y r i c k ý c h

c y k l e c h n a v a z u j í c í c h n a H e i n a a j e h o č e s k é n á s l e d o v n í k y , j m e n o v i t ě

u M a c h a r a a p o z d ě j i G e l l n e r a , se z d o s a v a d n í č e s k é t r a d i c e p ř i j í m á

č t y ř s t o p ý j a m b a k r á t k ý d a k t y l o t r o c h e j , n iko l i k o m b i n a c e čtyř-

a t ř í s t o p é h o j a m b u . S o u v i s í to m o ž n á s c e l k o v ý m p o s u n e m tohoto

ž á n r u od p í s n ě k m l u v n o s t i . T a k u G e l l n e r a n a j d e m e s l e d o v a n o u

k o m b i n a c i j e n a s i v o s m i v ý t v o r e c h vče tně Kázání Spartakova ( jež

j e v l a s t n ě t e x t e m d ě l n i c k é p í s n ě ) a j e d n é z v r c h o l n ý c h a u t o s t y l i z a c í ,

Francesco Farniente. S v y h r a n ě n ý m i n a r á ž k a m i n a s o c i á l n ě p ř í ­

z n a č n é p í s ň o v é ú t v a r y ( k u p l e t , p í s e ň v o j á k a , „ f r a n c o u z s k á b a l a d a " )

( 2 2 1 )

j e k r á t k á j a m b i c k á k o m b i n a c e s p o j e n a v po l i t i cké a re f lex ivn í l y r i c e

V. D ý k a , z e j m é n a v a k t u á l n ě p o l e m i c k é s b í r c e Pohádky z naší ves­

nice ( 1 9 1 0 ) . D o této s o u v i s l o s t i d o b ř e z a p a d á i J 4 + 3 v p r o t i m o n a r -

c h i s t i c k é Písni ad usum delphini v T o m a n o v ě Torzu života ( 1 9 0 2 ) . U ž j e n j e d n a T o m a n o v a s k l a d b a , p o p ě v k o v á Píseň z a č í n a j í c í J e m á l o

kvít í p o Č e c h á c h . . . z Melancholické pouti ( 1 9 0 6 ) , se s k l á d á v ý l u č n ě

z tří- a č t y ř s t o p ý c h j a m b i c k ý c h v e r š ů . J i n a k u o b o u n a p o s l e d j m e ­

n o v a n ý c h b á s n í k ů objeví-l i se k o m b i n a c e t ř í s t o p é h o j a m b u , j e v n í

vel ice č a s t o ( a u T o m a n a v ý l u č n ě ) p ř í t o m n ý p ě t i s t o p ý j a m b , t a k ž e s e

v y u ž í v á k o n t r a s t u mez i r ů z n ě d l o u h ý m i ř á d k y k č lenění a p o i n t o v á ­

ní s loky. Z 30 t a k o v ý c h b á s n í u T o m a n a (včetně t e x t ů m i m o s b í r k y )

j e n u t n o j m e n o v a t a l e s p o ň Hady poledne (Melancholická pouť) a Radostný podzim (Verše rodinné a jiné, 1 9 1 8 ) . M e z i dí ly p a t ř í c í m i s v o u p o e t i k o u d o o k r u h u T o m a n o v y g e n e r a c e p ř e c e j e n n a j d e m e

d r o b n ý e r o t i c k ý c y k l u s s ložený c o a l u z e t r a d i č n í h o j a m b i c k é h o čtyř­

v e r š í Večerních písní — je to Rok chudého na slunci z Písní o jediné věci ( 1 9 2 7 ) S . K . N e u m a n n a ; v j e h o p o z d n í e r o t i c k é tr i logi i se J 4 + 3

v y s k y t u j e j e š t ě n ě k o l i k r á t a j e d n o u ve s p o j e n í s t ř í s t o p ý m i d a k t y l y

v y t v á ř í p o z o r u h o d n o u o s m i v e r š o v o u s l o k u (Píseň trampova).

E p i z o d i c k é n e b o d l o u h o d o b é n á v r a t y a u t o r ů m e z i v á l e č n é g e n e r a ­

ce k p r a v i d e l n é m u m e t r u z n a m e n a j í i př í lež i tost p r o s l e d o v a n o u j a m -

b i c k o u k o m b i n a c i , k t e r á p ř i za l íben í v t r a d i č n ě j š í c h t y p e c h z p ě v n o s -

t i m ů ž e vyt lači t i v l á d n o u c í p o e t i s t i c k o u l y r i c k o u m í r u , j a m b o t r o c h e j

s o d c h y l k a m i . V k o n t r a s t u k d l o u h ý m u v o l n ě n ý m v e r š ů m a k v e r š i

v o l n é m u užil N e z v a l J3 + 4 p ř i p r e z e n t a c i t ř í ze s e d m i „ p ř e d k ů "

Podivuhodného kouzelníka ( 1 9 2 2 ) v 2 . z p ě v u s t e j n o j m e n n é poémy.

J s o u t o m a x i m á l n ě o p r o š t ě n á č t y ř v e r š í s p ř e r ý v a n ý m r ý m e m .

P o č e t n ě n e j r o z s á h l e j š í s o u b o r k o m b i n a c e čtyř- a t ř í s t o p é h o

j a m b u v t v o r b ě m e z i v á l e č n é g e n e r a c e p ř i n á š e j í k l a s i c i z u j í c í s b í r k y

S e i f e r t o v y o d let t ř i c á t ý c h , ne jv íce Jaro, sbohem ( 1 9 3 7 ) a p o p u l á r n í

d ě t s k é k n í ž k y let p a d e s á t ý c h . Z á v a ž n é a roz leh lé t e x t y p í s ň o v é h o

c h a r a k t e r u s r o z s á h l ý m i s t r o f a m i j s o u ve s b í r k á c h Vějíř Boženy

Němcové ( 1 9 4 0 ) a Kamenný most ( 1 9 4 4 ) . S p o l u s n e m í s e n ý m tř í s to-

p ý m a n e m í s e n ý m č t y ř s t o p ý m j a m b e m je i j e j i c h s t r o f i c k é s p o j e n í

nos i te lem v ý z n a m u o p r o š t ě n í , o r i e n t a c e n a i d y l i c k o u v z p o m í n k u

a v i r t u ó z n í h o s ty lu na p o m e z í p í s n ě a m l u v n í h o r o z p r á v ě n í se č t e n á ­

ř e m . P ř i s k o r o ú p l n é n e p ř í t o m n o s t i t r o c h e j ů p ř e c h á z í n a k r á t k é

(222)

j a m b y i m o ž n ý k o n t a k t s v e s n i c k ý m s v ě t e m a f o l k l o r e m . N a p o j e n í na

h á l k o v s k o u t r a d i c i m ů ž e b ý t i z á m ě r n é , j e tu o s t a t n ě s r o z m ě r e m

Večerních písníi t e m a t i c k á r e m i n i s c e n c e n a j e j i c h a u t o r a , s in ter tex-

tovým p ř e c h o d e m k p ř e r ý v a n é m u r ý m u m í s t o j i n a k b ě ž n é h o s t ř í d a ­

vého. (Doce la^ j iné t e m a t i c k é s p o j e m á n a p o ě á t k u této ces ty J 4 + 3

v b á s n i Obrazy slečny Toyen, s v ý z n a m y s n o v o s t i , p ř i č e m ž už se odli­

šu je v ý l u č n ě m u ž s k ý m i r ý m y . ) S e i f e r t n ě k d y n a n ě k o l i k a m á l o mís­

tech b á s n ě d i f e r e n c u j e j j r a v i d e l n ý r y t m u s j e d n o t l i v ý m i d a k t y l o t r o -

c h e j s k ý m i ř á d k y , c o ž p o d p o r u j e s p í š e m l u v n í p ó l n a ú k o r p í s ň o v é h o .

N ě k o l i k b á s n í v k r á t k ý c h j a m b e c h se čte t a k é v m l u v n í fe jetonist ic-

ké a ž u r n a l i s t i c k é p r o d u k c i s b í r k y Zpíváno do rotačky ( 1 9 3 6 )

a v p í s ň o v é v l a s t e n e c k é l y r i c e s b í r k y Zhasněte světla ( 1 9 3 8 ) . Se i fer t

p o u ž í v á k r á t k ý c h j a m b ů i v j i n ý c h m e t r i c k ý c h k o m b i n a c í c h , ze jmé­

na s p ě t i s t o p ý m j a m b e m . S o u v i s í to s n á v r a t e m k č l e n ě n é a k o m p o ­

n o v a n é s t r o f ě , a le u něho i ta je p o d ř í z e n a p o t ř e b á m p r o s t o t y .

S k u t e č n ý v s t u p d o z a p o m e n u t é t r a d i c e r o z v i n u t é h o u m ě n í strof i-

ky p ř e d s t a v u j e r a n á l y r i k a H r u b í n o v a , a v t o m t o r á m c i ( je tu o p ě t

i ve lké m n o ž s t v í j i n ý c h j a m b i c k ý c h k o m b i n a c í , s v y u ž i t í m p ě t i s t o p é ­

ho j a m b u ) i s e s t a v y tří- a č t y ř s t o p ý c h j a m b ů . P í s ň o v é ž á n r y , na

k t e r é se p ř i t o m o d k a z u j e , j s o u u m ě l e j š í a k o m p l i k o v a n ě j š í než u S e i ­

f e r t a ( n a p ř . c h r á m o v á p í s e ň ) ; rozd í l y v p o č t u i k t ů mez i ř á d k a m i r o z ­

volňuj í s l o k u o k a m ž i t ý m i z m ě n a m i t e m p a a ve s h o d ě s t ím se z n a č n ě

u p l a t ň u j e k o m b i n a c e ž e n s k é h o č t y ř s t o p é h o s m u ž s k ý m t ř í s t o p ý m

v e r š e m , k d e r o z d í l mezi k r a t š í m a de l š ím ř á d k e m činí celé tř i s lab i­

ky. — M o ž n o s t í v y p r a c o v a n ý c h v této fáz i využi l p a k H r u b í n ve zce la

n o v é f u n k c i v d e k l a m a č n í m v e r š i z a m ě ř e n é m k h l a s i t é r e c i t a c i ve

s v é m g e n e r á l n í m ú č t o v á n í se z k u š e n o s t í v á l k y ve s b í r c e Reka neza-

pomnění ( 1 9 4 6 ) .

Z k o u m a n á j a m b i c k á k o m b i n a c e nen í cizí a n i p o e z i i H a l a s o v ě ,

z v l á š ť v o b d o b í Tváře ( 1 9 3 1 ) a Dokořán ( 1 9 3 6 ) , k d y vzn ik lo n ě k o l i k

s t r u č n ý c h e r o t i c k ý c h a j i n ý c h n á p i s ů a v e r š by l n á s t r o j e m této l a k o ­

n ičnost i . H a l a s o v a d r s n o s t v e d e k m e t r i c k ý m o d c h y l k á m a n e p r a v i ­

d e l n o s t e m , texty s e l e c k d y d o s t á v a j í a ž n a h r a n i c i u v o l n ě n é h o ú t v a ­

ru p o j í m a j í c í v j e d e n ce lek j a m b y , t r o c h e j e a o jed ině lé ř á d k y

n e p r a v i d e l n é . P o d o b n ě p o p ě v k u se b l íž í J 4 M + J 3 M v b á s n i Don Qui-

jote bojující (v Dokořán a ž v p o v á l e č n é m v y d á n í ) , j e j í ž v a r i a n t y s v ě d č í o s n a z e p ř i b l í ž i t j i co ne jv íce r y t m i c k é p r a v i d e l n o s t i : a k t u á l n í

(223)

t e m a t i k a a s p o l u s ní i p í s ň o v o s t c h a r a k t e r i z u j í i v á l e č n o u b á s e ň

Zdařílek (V řadě, 1 9 4 8 ) s fo lk lorn í s ty l i zac í . A u t o r e m n e j r o z s á h l e j š í h o t e x t u p s a n é h o v k o m b i n a c i k r á t k ý c h

j a m b i c k ý c h ř á d e k j e s t a r š í s o u p u t n í k m e z i v á l e č n é g e n e r a c e J . H o r a .

P o z d n í v á l e č n á s k l a d b a Život a dílo básníka Aneliho ( 1 9 4 5 ) j e — v p r o t i k l a d u k p ř e d c h á z e j í c í m H o r o v ý m j a m b i c k ý m p o é m á m se s lo­

ž i tou s t r o f i k o u — s l o ž e n a v t r a d i č n í c h č t y ř v e r š í c h č t y ř s t o p ý c h m u ž ­

s k ý c h a t ř í s t o p ý c h ž e n s k ý c h ř á d e k . U t v a ř u ž d á v n o s p o j e n ý v e

Večerních písních s t é m a t e m b á s n í k a j e s t ř í d a v ý m r ý m e m j e n o n ě c o

p o s u n u t k vě tš í n á r o č n o s t i . Ved le s a m o s t a t n é f ikt ivní b i o g r a f i e ( v ž d y

o o s m i č t y ř v e r š í c h ) p í š e H o r a s t e j n o u m í r o u i l y r i c k é b á s n ě a n á p i s y ,

v ý b o r z d í la p ř i p i s o v a n é h o o r i e n t á l n í m u h r d i n o v i . I z d e se s a m o ­

s t a t n o s t j e d n o t l i v ý c h s lok , p o d p o ř e n á r y t m i c k ý m s t ř í d á n í m ř á d e k

o v ě t š í m a m e n š í m p o č t u s i lných p o z i c , pod í l í na a f o r i s t i c k é m sty lu

e p i c k é i l y r i c k é s ložky.

P o k u d j d e o n á s l e d u j í c í g e n e r a c i , d e b u t u j í c í k o n c e m t ř i c á t ý c h

let, n a c h á z í m e J4 + 3 u t ý c h ž a u t o r ů , u j a k ý c h se v y s k y t o v a l i č istý

t ř í s t o p ý j a m b . V p r v o t i n ě J . Val j i Nohama v blátě ( 1 9 3 6 ) j e v e d l e

k r á t k ý c h j a m b ů n ě k o l i k t e x t ů t o h o t o d r u h u k o m b i n o v a n é h o j a m b u

(Vrba). P o z o r u h o d n é j s o u i z d e p ř e d e v š í m K a i n a r o v y Osudy ( 1 9 4 7 ) ,

v n ichž p r a v i d e l n á s t r o f i c k á s e s t a v a v z n i k á z p r a v i d e l n ě n í m g e n e r a č ­

n ě v l á d n o u c í h o r ů z n o s t o p é h o j a m b u . Z e t ř í t a k o v ý c h t e x t ů j e v této

s b í r c e z v l á š ť p o z o r u h o d n á b á s e ň Lidé z rovin s o r i g i n á l n ě k o n c i p o ­

v a n ý m i a v p r ů b ě h u b á s n ě r a f i n o v a n ě v a r i o v a n ý m i o s m i v e r š o v ý m i

s l o k a m i . Ve z m ě n á c h r ý m o v é h o ř á d u i v d v o j í m p ř e v l á d n u t í v ý l u č n ě

č t y ř s t o p ý c h ř á d e k ( o p r o t i výchoz í p r a v i d e l n é a l t e r n a c i ) , v z á p ě t í z a s e

z r u š e n é m , m ů ž e m e tuš i t k o n t a k t y s p o s t u p y m o d e r n í h u d b y .

(224)

K a p i t o l a 1 0 . Č t y ř s t o p ý j a m b

K a p i t o l u o j a m b u t e n t o k r á t z a ř a z u j i p ř e d t r o c h e j s k o u , v z á j m u b e z ­

p r o s t ř e d n í h o s p o j e n í s t ím, co p ř e d c h á z e l o . V m e t r i c k é m s c h é m a t u

z k o u m a n é h o r o z m ě r u ( d á l e též J 4 , J 4 Z , J 4 M ) a l t e r n u j í č t y ř i s i lné

p o z i c e a v z á v i s l o s t i na k a t a l e k t i c e čtyř i n e b o p ě t p o z i c s l a b ý c h :

J 4 M W t S j W 2 S 2 W 3 S 3 W 4 S 4

J 4 Ž S , W 2 S 2 W 3 S 3 W 4 S 4 W 5 •

S h o d a č í se lných i n d e x ů n e z n a m e n á p ř i n á l e ž i t o s t p o z i c d o téže

„ s t o p y " , a le p o u z e m í s t o d a n é p o z i c e v p o ř a d í v š e c h p o z i c p ř í s l u š n é ­

ho t y p u od levého k p r a v é m u k o n c i p o s l o u p n o s t i .

Z č istě r y t m i c k é h o h l e d i s k a j e p r o k a ž d ý j a m b r o z h o d u j í c í p ř e r u ­

šení d v o u d o b é a l t e r n a c e d ů r a z ů a n e d ů r a z ů , p ř e r u š e n í , j e ž v č e s k ý c h

p o d m í n k á c h n a ř i z u j e in ic iá ln í s k u p i n a tř í p o z i c - a ť u ž j e j a z y k o v ě

r e a l i z o v á n a j a k k o l i . J e t o e l e m e n t á r n í p ř e d p o k l a d d i s t a n c e o d j e d n o ­

t v á r n é h o s u d o s l a b i č n é h o členění, a to p r á v ě h n e d na p o č á t k u ryt­

m i c k é ř a d y ( j iné p ř e r u š e n í a l t e r n a c e n a s t á v á až na k o n c i a j e n v př í ­

p a d ě v e r š ů m u ž s k ý c h ) . V e s t á l e j e š t ě k r á t k é ř a d ě o s m i a ž devít i p o z i c

(225)

se p o c h o p i t e l n ě r y t m i c k ý vliv in ic iá ln í s k u p i n y u p l a t ň u j e d ů r a z n ě j i

než v ř a d á c h r o z s á h l e j š í c h , což — netechnicky, a le s n a d n á z o r n ě řeěe-

no — z n a m e n á , že ě t y ř s t o p ý j a m b se od ě t y ř s t o p é h o t r o c h e j e l iší v íc,

než j a k s e n a v z á j e m odl i šu j í a n a l o g i c k é r o z m ě r y p ě t i s t o p é .

N e v e l k ý r o z s a h ř a d y s p o l u s j e j í m r o z v r ž e n í m n a p o z i c e d v o j í h o

d r u h u d á l e z n a m e n á , ž e v n i t ř n í j e j í ě lenění, p o t e n c i á l n ě o d p o v í d a j í ­

c í i n h e r e n t n í ( i n t o n a č n í ) dvo jd í lnos t i k a ž d é h o v e r š e , z ů s t á v á č i s tě

s t y l i s t i c k o u zá lež i tos t í . I n t e n z i t a , s níž je v y j á d ř e n p ř e d ě l mez i půl-

v e r š i , j e s o u č á s t í i n d i v i d u á l n í h o z á m ě r u k a ž d é h o t e x t u . J e - l i z n a č n á ,

p a k d o s t á v á v ý z n a m okolnost , že v m u ž s k ý c h ř a d á c h p ř i p a d á p ř e d ě l —

p ř i s a m o z ř e j m é t e n d e n c i k j e h o u m í s t ě n í co m o ž n á s y m e t r i c k é m u —

z a č t v r t o u s l a b i k u , a t e d y z a ( d r u h o u ) s i lnou poz ic i ; p ř i n e m o ž n o s t i

a b s o l u t n í s y m e t r i e v ř a d á c h ž e n s k ý c h p a k i z d e p o d l e m u ž s k é h o

v z o r u s e m ů ž e r ý s o v a t t e n d e n c e k r e l a t i v n í p ř e v a z e r o z v r ž e n í ř a d y

p o d l e s c h é m a t u 4 + 5 p ř e d r o z v r ž e n í m o p a č n ý m . Je to č i s tě ry tmic­

k ý p o d k l a d o n o h o s ty l i s t i ckého z a m ě ř e n í , k t e r é b y l o p o p i s o v á n o

j a k o r y t m i c k á v z e s t u p n o s t j a m b i c k é h o v e r š e . Výše ( 4 . 4 ) j s e m u k á ­

za l , že z h l e d i s k a k a t e g o r i z a c e m e t e r je to zá lež i tos t f a k u l t a t i v n í .

R y t m i c k é d ů s l e d k y s t y l i s t i c k é h o r o z l o ž e n í m e z i „ c é z u r o v ý m "

a „ n e c é z u r o v ý m " j a m b e m j s o u p o d o b n ě j a k o v p ř í p a d ě inc ip i tu

d ů s a ž n ě j š í v p ř í p a d ě k r á t k é č t y ř s t o p é ř a d y než u ř a d d e l š í c h . To l ik

k c h a r a k t e r i s t i c e J4 č i s tě v t e r m í n e c h r y t m i c k ý c h .

P ř i z a p o č í t á n í j a z y k o v ý c h s o u v i s l o s t í s e p r á v ě d i s k u t o v a n á p r o ­

b l e m a t i k a r y t m i c k é h o p ř e d ě l u p o d r u h é s i lné p o z i c i k o n k r e t i z u j e

a v y o s t ř u j e . M e z i s l o v n í p ř e d ě l b e z p r o s t ř e d n ě n á s l e d u j í c í p o př í-

z v u č n é s l a b i c e v y ž a d u j e v češ t ině j e d n o s l a b i č n é p ř í z v u č n é s l o v o ,

v r y t m i c k é m s l o v n í k u m á l o f r e k v e n t o v a n é . P ř í t o m n o s t p ř í z v u k u n a

S 2 p ř e d c é z u r o u s a m o z ř e j m ě nen í z á v a z n á , a le p o k u d j e c é z u r a r e a ­

l i z o v á n a t a k t o , j e t ím s t y l i s t i c k á p ů s o b n o s t c é z u r y z n á s o b e n a o d k l o ­

n e m od t o h o , co j e v řeč i b ě ž n é . T o t é ž p l a t í t a k é o p ř í z v u k o v ě n a h r a ­

z e n ý c h z a k o n č e n í c h n a k o n c i m u ž s k ý c h v e r š ů ; j e n v e č t y ř s t o p é m

j a m b u j e p ř i t o m m o ž n á a b s o l u t n í s y m e t r i e p ů l v e r š ů t y p u

h r d l i č č i n zva l k u l á s c e h l a s ,

n e b o b e z p o r u š e n í m e t r a —

j a k k r á s n á ť n o c ! J a k k r á s n ý svět ! ,

k t e r á , j a k lze d o b ř e v idět, vy luču je z e svého r y t m i c k é h o s lovn íku

j i n a k n e j f r e k v e n t o v a n ě j š í d v o u s l a b i č n é t a k t y a n a d v š e c h n u m í r u

, (226)

s t u p ň u j e četnost t a k t ů m o n o s y l a b i c k ý c h . N e s m í m e s e o v š e m d á t

z a s l e p i t k r a j n í m i a u m ě l e c k y a s i n e j ú k o r n ě j š í m i p ř í p a d y a vzdá l i t se

o d ú h r n n é h o p o h l e d u n a r y t m i c k ý s lovn ík j a m b i c k ý c h textů . D a l e k o

více než t r o c h e j e d á v a j í m o ž n o s t t ř í s l a b i č n ý m t a k t ů m , a to ne jen

v k l a u z u l í c h m u ž s k ý c h , a le i v inc ip i tu j a k ý c h k o l i ř á d e k , o v š e m

s v ý j i m k o u n ě k t e r ý c h p u c h m a j e r o v c ů , m á j o v c ů a l u m í r o v c ů , z n ichž

mnoz í - z d a l e k a ne vš ichn i - n e p ř i p o u š t ě j í r e a l i z a c i v e r š o v é h o incipi­

tu p o d l e p r i n c i p u W J S J W 2 —> X x x ( „ d a k t y l s k é " z a č á t k y ) . I v j e j i c h

p ř í p a d ě v š a k p ř e s u n n e p ř í z v u č n ý c h j e d n o s l a b i č n ý c h s l ů v e k n a p o č á ­

tek v e r š e a do r o l e t a k t o v é p ř e d r á ž k y , tedy v ý s l e d n é z n a č n é zvýšen í

četnost i p ř e d r á ž k o v ý c h t a k t ů , n e p ř e d s t a v u j e d r a s t i c k ý z á s a h d o ryt­

m i c k é h o s lovn íku, s p í š e j e h o j e m n o u , a le d ů s a ž n o u ú p r a v u s d ů s l e d ­

ky s p í š e p r o s y n t a x (pos í len í konekt i v i ty a s n í in te lektuá ln ích p r v k ů

sty lu) než p r o využit í s lovní z á s o b y . K d e k o l i u v e d e n á „ d a k t y l s k á

l i c e n c e " j e a k c e p t o v á n a , z n a m e n á t o z n a č n o u vo lnos t j a k z h l e d i s k a

exp l ic i tnost i v y j á d ř e n í g r a m a t i c k ý c h v z t a h ů a d e i x e , t a k z h l e d i s k a

v ý b ě r u s u d o s l a b i č n ý c h n e b o t ř í s l a b i č n ý c h p l n o v ý z n a m o v ý c h p ř í z v u -

k o v ý c h j e d n o t e k . O p ě t j e p ř i t o m p r o n á s v ý z n a m n á s k u t e č n o s t , ž e

s p e c i f i c k á v á h a inc ip i tu j e v k r á t k ý c h v e r š í c h vyšš í n e ž ve v e r š í c h

d l o u h ý c h . Je totiž m o ž n é , že z n a d h l e d u , t j . neohlížíme-l i se na j e d ­

notl ivé vý j imky a p ř í p a d y v y ž a d u j í c í spec iá ln í vysvět lení , p l a t í p r o

vývoj č e s k é h o č t y ř s t o p é h o j a m b u n á s l e d u j í c í s o u v i s l o s t .

V d o b á c h , k d y „ d a k t y l s k é " inc ip i ty j s o u vě tš inově p o k l á d á n y z a

n e m e t r i c k é , se v t extech o b j e v u j e k o l e m 70 % p ř e d r á ž k o v ý c h p o č á t ­

k ů ( o s t a t e k j d e n a v r u b l icenčním d a k t y l ů m , d ů s l e d k ů m l i b e r á l n í h o

po je t í p ř e d l o ž k o v ý c h s p o j e n í a z e j m é n a p ř í z v u č n ý m m o n o s y l a b ů m na

p r v n í s l a b i c e ) . T e h d y j e z á r o v e ň ě t y ř s t o p ý j a m b v p o s t a v e n í využ íva­

ného a p o v a ž o v a n é h o , n ikol i v š a k ú s t ř e d n í h o v e r š o v é h o ú t v a r u ;

p o k u d v ů d č í poz ic i v d a n é m o b d o b í z a u j í m á j a m b (což n e p l a t í v o b r o ­

zení ) , j e J 4 „ d r u h ý m " t y p e m v e r š e , k t e r ý p r o r o z m a n i t o s t o b č a s stř í­

dá a d o p l ň u j e p ě t i s t o p ý j a m b , n e b o je to j e d e n z vě tš ího p o č t u r o z ­

m a n i t ý c h a r o z m a n i t ě k o m b i n o v a n ý c h r o z m ě r ů l y r ických . T y p i c k ý m

p ř í k l a d e m j e p o l y m e t r i c k á e p i k a z p ů l e 19. stolet í , j a k o j e H á l k ů v

Goar ( 1 8 6 4 ) n e b o C h a l u p ů v Závis ( 1 8 8 3 ) . V l y r i c e v y s t u p u j e J 4 d o

p o p ř e d í v n á r o č n ý c h , c i tově intenz ivn ích a j a z y k o v ě v y t ř í b e n ý c h tex­

tech, k t e r é s n e s o u v y s o k o u m í r u s t y h z a c e r y t m i c k é h o s lovn íku, j a k t o

u v i d í m e n a p ř . v p ř í p a d ě V r c h l i c k é h o c y k l u E morta ( 1 8 8 9 ) .

(227)

Výj imky tu s a m o z ř e j m ě j s o u . H á l k ů v c y k l u s V přírodě ( 1 8 7 2 - 7 4 )

n e n í n iě ím e x k l u z i v n í m , b y ť i z d e se dá mluv i t o p ř e s u n u k vě tš í

n á r o č n o s t i o p r o t i p o p u l á r n í m Večerním písním s j e j i c h p í s ň o v ý m i

J4 + 3. V téže g e n e r a c i se č t y ř s t o p ý j a m b s 68 % p ř e d r á ž k o v ý c h inci-

p i t ů s t á v á h l a v n í m a p r a k t i c k y j e d i n ý m r o z m ě r e m b y r o n o v s k é

p o é m y G. P f l e g e r a Mramorový palác. N a d r u h é m konc i předrážkove­

llo o b d o b í iniciuje doce la novou, d o m i n a n t n í l y r ickou r o h č t y ř s t o p é h o

j a m b u M a c h a r ů v Confiteor ( 1 8 8 7 ) , v němž j e š t ě p o ř á d dvě třet iny

ř á d e k z a č í n a j í p ř e d r á ž k o u . N i c m é n ě z n a č n á p ř e v a h a č t y ř s t o p é h o

j a m b u a pozvo lný, a le p o d s t a t n ý ú s t u p j a m b u p ě t i s t o p é h o v celé

m o d e r n í poez i i se č a s o v ě k r y j e s l i b e r a l i z a c í , p ř i p o u š t ě j í c í p o l o v i n u

a v íce v e r š ů b e z p ř e d r á ž k y s d a k t y l s k ý m inc ip i tem. U G e l l n e r a ,

T o m a n a , H o r y n e b o S e i f e r t a - p o d r o b n ě j i n a n ě p ř i j d e ř a d a v h is to­

r i c k é m v ý k l a d u — p a t ř í r y t m i c k ý s lovn ík t e x t ů v e č t y ř s t o p ý c h j a m -

b e c h k t o m u , co se ve v e r š o v a n é poez i i n e j m é n ě o d l i š u j e od r y t m i c ­

k é h o s l o v n í k u n e v e r š o v a n é řeč i . Ale i v s a m ý c h r o m a n t i c k ý c h

z a č á t c í c h , t e d y u M á c h y , je v ů d č í p o s t a v e n í J4 v Máji s p j a t o s o b d o ­

b í m , k t e r é p o k l á d a l o p o č á t e č n í d a k t y l v j a m b u z a o d p o v í d a j í c í

n o r m ě . A p o s t e r i o r i to p l a t í o E r b e n o v ý c h Svatebních košilích.

1 0 . 1 O b r o z e n í

S č t y ř s t o p ý m j a m b e m v s t u p u j e m e d o s féry p ě t i r o z m ě r ů , k t e r é

v r e p e r t o á r u m e t r i c k é h o v e r š e 1 9 . a 2 0 . s to let í m a j í r o z h o d u j í c í

m í s t o . F u n k c e a č e t n o s t i k a ž d é h o z t ě c h t o r o z m ě r ů se p ř i t o m p r o m ě ­

ňu j í v p r o p o j e n í s p o s t a v e n í m v š e c h o s t a t n í c h čtyř. D ů s l e d e k p r o

m ů j v ý k l a d z á l e ž í v t o m , že se n e m ů ž e v y h n o u t u r č i t ý m o p a k o v á n í m :

s t a ť o k a ž d é m m e t r u , v z a t á o s o b ě , b y b e z n ich n e s t á l a n a v l a s t n í c h

n o h o u a n e m o h l a by vyhovět č t e n á ř i , k t e r ý h l e d a j e i n f o r m a c i o o s u ­

d e c h j e d n o t l i v é h o ú t v a r u n e m á mít z a p o t ř e b í číst celý v ý k l a d i o těch

o s t a t n í c h .

N a r o z d í l o d v š e c h k r á t k ý c h r o z m ě r ů n e m á J 4 v ý c h o d i s k o

a o p o r u v d o m á c í p ř e d s y l a b o t ó n i c k é t r a d i c i - ať už s t a r o č e s k é , n e b o

fo lk lorn í . J a k o b s o n ( 1 9 9 5 [ 1 9 3 5 ] : 5 2 3 a d . ) s ice u p o z o r n i l n a s k u p i ­

n u o s m i s l a b i č n ý c h f o l k l o r n í c h b a l a d s j a m b i c k ý m s p á d e m (tzv. Vác-

l a v í č e k a j . ) a H o r á l e k ( 1 9 4 6 : 3 1 9 a d . ) p l a t n o s t j e h o n á v r h u p o d r o b ­

n ě ověř i l . J a k o r y t m i c k y s p e c i f i c k á zá lež i tos t v š a k m o h l y tyto texty

s o t v a f i g u r o v a t v p o v ě d o m í t ě c h , k d o d o č e s k é p o e z i e č t y ř s t o p ý j a m b

(228)

u v á d ě l i , což se o s t a t n ě s t a l o dř ív, než u v e d e n é b a l a d y v E r b e n o v ý c h

z á p i s e c h mohly vej ít ve z n á m o s t .

C i z o z e m s k o u p r o v e n i e n c i p ř í z v u ě n é h o ě t y ř s t o p é h o j a m b u d e m o n ­

stru j í j e h o v ý s k y t y v r a n é m o b r o z e n í . D o b r o v s k é h o v a r o v á n í p ř e d

p o m s t o u řeě i n a pěs t i te l í ch j a m b u f u n g o v a l o p ř e d e v š í m v o b l a s t i

v y s o k é h o fTásnictví, a n a p ř . b r a t ř i N e j e d l í se v y h ý b a l i j a m b i c k ý m

r o z m ě r ů m j a k o čert i k ř í ž ů m . H l a v n í o b l a s t í využ i t í J 4 j s o u p ř e k l a ­

dy, a to d v o j í h o d r u h u . K v a n t i t a t i v n ě z n a č n ě r o z s á h l á m n o ž i n a p ř e ­

k l á d a n ý c h t e x t ů s p a d á m e z i p o p u l á r n ě o r i e n t o v a n é d i d a k t i c k é s p i s y

p r a k t i c k é z b o ž n o s t i , v n ichž se v e r š e č a s t o o b j e v u j í v p r o z a i c k é m

k o n t e x t u ( m ů ž e j í t i o p r ó z u b e l e t r i s t i c k o u n e b o b e l e t r i z o v a n o u ) ;

d á l e j d e o s b o r n í k y m o d l i t e b a c h r á m o v ý c h p í s n í , j e j i c h ž p ř e k l a d a ­

teli ze z n á m ě j š í c h l i t e r á t ů byl i z e j m é n a R a u t e n k r a n c a T o m s a . Z a j í ­

m a v ě j š í a n á r o č n ě j š í j e p o z d ě j i ř a d a C h m e l e n s k é h o s y l a b o t ó n i c k ý c h

p ř e k l a d ů c h r á m o v ý c h p í s n í M á c h o v a uči te le K l á r a ; J 4 t u v y s t u p u j e

v ý l u č n ě ve s t r o f i c k ý c h k o m b i n a c í c h , o b v y k l e s d a l š í m i j a m b i c k ý m i

r o z m ě r y . P ř e k l a d a t e l é t a d y v š u d e p ř e j í m a l i j a m b z e s v ý c h n ě m e c ­

k ý c h p ř e d l o h a o b r a z J 4 v r y t m i c k é m p o v ě d o m í s e f o r m o v a l j a k o

o b r a z u ž i t k o v é h o v e r š o v é h o ú t v a r u , zce la v z d á l e n é h o l i t e r á r n o s t i

a exk luz iv i tě — p o d o b n ě j s m e to v iděl i i u k o m b i n a c e čtyř- a t ř í s t o p é -

ho j a m b u a j e h o k o n t e x t u r o m a n c í a b a l a d .

Mezi texty u r č e n é š i r o k é m u p u b l i k u lze z a h r n o u t i j a m b i c k é p ísňo­

v é vložky, monology a á r i e v p ř e k l a d e c h d r a m a t , z e j m é n a o d J . N . Š t ě ­

p á n k a , včetně f r a n c o u z s k é opery, j e ž b y l a v č t y ř s t o p é m j a m b u kombi­

n o v a n é m s j i n ý m i j a m b i c k ý m i ř a d a m i p ř e l o ž e n a p r a k t i c k y ce lá

( I s o u a r d o v a Popelka, kn ižně 1830) . - Z a z m í n k u stoj í H o l l m a n n o v y

p ř e k l a d y p ísní v ložených d o p r o z a i c k é p a s t o r á l y F lor ianovy .

P ř e k l a d y z č e t n ý c h n ě m e c k ý c h a u t o r ů s e j e n m á l o p o d í l e j í n a

o b r a z u k r á t k é h o j a m b u j a k o o r g á n u t r i v i á l n í c h b a l a d ; p r o t o j s e m

v p ř e d c h o z í k a p i t o l e za p ř e d c h ů d c e Máje o z n a č i l b ů r g e r o v s k é texty

k o m b i n u j í c í č t y ř s t o p ý j a m b s t ř í s t o p ý m . Z n e k o m b i n o v a n é h o J 4

m o h u u v é s t p o u z e K o c i á n ů v p ř e k l a d B ů r g e r o v a Divokého lovce.

N ě c o ú p l n ě j i n é h o p ř e d s t a v u j í s a m o z ř e j m ě č e t n é p ř e k l a d y č t y ř s t o -

p ý c h j a m b ů S c h i l l e r o v ý c h ( J u n g m a n n , A . M a r e k , S i m k o , p o z d ě j i

s y s t e m a t i c k y P u r k y n ě ) , k t e r é p ř i n e s l y p ř í k l a d y využ i t í J 4 v uš le­

chti lé, t e m a t i c k y v y n a l é z a v é , e p i c k y roz leh lé a k l a s i c i s t i c k y u m ě ř e ­

né b a l a d i c e , a s p o l u s t ím i u k á z k y r o z v i n u t ý c h , n e j e d n o u indivi-

(229)

d u á l n ě t v o ř e n ý c h m o n o m e t r i c k ý c h s t r o f i c k ý c h ú t v a r ů . Z d á s e , ž e

o h l a s tohoto t y p u b a l a d i c k é h o J 4 by l v p ů v o d n í t v o r b ě nevelký, s n a d

m o h u u v é s t h i s t o r i c k o u b á s e ň R o k o s o v u s a n t i c k ý m n á m ě t e m

z r. 1 8 2 7 Vynucená odpověď. ( J i n á R o k o s o v a h i s t o r i c k á b a l a d a ,

Vykoupení, k o m b i n u j e J 4 s č t y ř s t o p ý m t r o c h e j e m . )

V t v o r b ě v y s o k é h o s ty lu a h o d n o c e n ý c h ž á n r ů se ě t y ř s t o p ý j a m b

n e u p l a t ň o v a l ě a s t o , a v ě t š i n o u v k o m b i n a c i s j i n ý m i r o z m ě r y . Ne jvý-

z n a m n ě j š í m p ř í p a d e m t u j s o u ódy P u c h m a j e r o v y , p ř i č e m ž j e d e n typ

ódy p r á v ě s t r o f i c k á s p o j e n í n e r o v n o s l a b i č n ý c h ř á d e k mě l p ř í m o

v p o p i s u p r á c e ; p a t r i a r c h a s l e d o v a l p ř e k l a d y p o l s k é a r u s k é .

V P u c h m a j e r o v ý c h k o m b i n o v a n ý c h j a m b i c k ý c h s l o k á c h p o k r a č o v a ­

l i v ž á n r u ó d y S t ě p n i č k a a K r á l . Z p o z d ě j š í c h a u t o r ů , s n a d už z a s e

v d o s a h u b ů r g e r o v s k é t r a d i c e , u ž í v a l J4 v b a l a d ě a h i s t o r i c k é e p i c e

J a n z H v ě z d y ( n a p ř . ve z n á m é r o d o v é r o ž m b e r s k é p o v ě s t i Založení

kláštera vyšebrodského, v r o m a n c i n a s t a r ý r y t í ř s k ý n á m ě t Návrat z Palestiny n e b o v h i s t o r i c k é e p i c k é b á s n i Muromská korouhev).

V m n o h ý c h p í s n í c h b e z v z t a h u k f o l k l o r u j e ě t y ř s t o p ý j a m b z a s t o u ­

p e n v Č e l a k o v s k é h o p í s ň o v é r o m a n c i s r e f r é n e m Pěvkyně, j a k o ž

i v j e h o s b o r o v é Společné písni.

J e s a m o z ř e j m é , ž e s e J 4 v o b r o z e n í o b j e v u j e — j a k o v š e c h n a

m e t r a , c o j i c h b y l o , n e b o ť s p o t ř e b a b y l a v e l k á a i t a k o b r o v s k á p ř e ­

v a h a t r o c h e j ů h r o z i l a j e d n o t v á r n o s t í - v e v š e c h m o ž n ý c h ž á n r e c h

d o b o v é č a s o p i s e c k é lyr iky, v e p i g r a m e c h , p o s l á n í c h , p ř í l e ž i t o s t n ý c h

b á s n í c h , h u m o r k á c h , d i d a k t i c k ý c h s e n t e n c í c h a k o n v e n č n í c h ref le­

x ích ; k r o m ě p ř e k l a d ů j e t o ne jvě tš í p o č e t j e h o v ý s k y t ů , a le v e vývo­

j i b á s n i c t v í a v e r š o v ý c h f o r e m t a k o v á k a ž d o d e n n í p r o d u k c e n e z a n e ­

c h a l a stopy.

P o t o m t o p o h l e d u d o t r a d i c e č t y ř s t o p é h o j a m b u v o b r o z e n s k é

t v o r b ě j e t u š í m n a s n a d ě , ž e j e h o n a s a z e n í j a k o ú s t ř e d n í h o r o z m ě r u

p o l y m e t r i c k é h o Máje b y l o n e o b v y k l ý m č i n e m , b e z p r e c e d e n t u

v d o s a v a d n í m b á s n i c t v í - včetně d o s a v a d n í h o d í la s a m o t n é h o M á c h y

(z d o b y p ř e d Májem z a h r n u j e ve s t e j n é m m e t r u j e d i n ý text , v y p j a t ě

r o m a n t i c k ý snový d i a l o g Páže, o b v y k l e n e s p r á v n ě t i t u l o v a n ý Budou­

cí vlast). S p o j e n í s m e t r i c k o u t r a d i c í , j a k už b y l o ř e č e n o v p ř e d c h á ­

zej íc í k a p i t o l e , z p r o s t ř e d k o v a l a s p í š e než č e s k ý J 4 k o m b i n a c e J 4

s j a m b e m t ř í s t o p ý m ; je j í i n t e r t e x t o v é k o n o t a c e , d a n é impl ic i tn ím

o d k a z e m k t r iv iá ln í b a l a d i c e t y p u Lenory, se v Máji r o z š i ř u j í n a j a k é -

(230)

koli k r á t k é j a m b i c k é v e r š e ( tedy i na p a s á ž e p s a n é v ý l u č n ě v č t y ř s t o -

p é m j a m o u , což j e t e m a t i c k y p o s í l e n o h ř b i t o v n í m vý jevem j e n a j e n

č t y ř s t o p é h o p r v n í h o i n t e r m e z z a ) a s p o l u v y t v á ř e j í p r o s t ř e d í , k d e ezo-

ter icky j e m n é o b r a z y p ř í r o d y a ex is tenc iá ln í re f lexe se k o n f r o n t u j í

s d r a s t i c k o u p o p u l á r n í b a l a d i k o u i n c e s t u , ž á r h v o s t i a smrt i . J e s t l i ž e

h u d b a h lás l tových i n s t r u m e n t a c í z a č l e ň u j e j e d n u s l o ž k u z v u k o v é

vrs tvy Máje mez i souč in i te le b á s n i c k y v ý s o s t n é h o a s p e k t u d í la , p a k

č t y ř s t o p ý j a m b (včetně svého r y t m i c k é h o p o j e d n á n í , s e fektn ím

k u p e n í m o x y t ó n i c k ý c h k l a u z u l í ) činí j i n o u z v u k o v o u s l o ž k u , v e r š o v ý

r y t m u s , p o d í l n í k e m k o n t r a s t n í h o , t r iv iá lně b a l a d i c k é h o p ó l u b á s n ě .

T a k s i a l e s p o ň s é m a n t i c k é d r a m a h lavn ího č e s k é h o r o m a n t i c k é h o

d í la p ř e h r á v á d n e š n í v y k l a d a č : M á c h o v ý m s o u č a s n í k ů m v y s t u p o v a l a

do p o p ř e d í p ř e d e v š í m c i z o t a t e x t u , k t e r ý s p o l u s o s t a t n í m i n á v y k y

p o d v r a c e l i d o s a v a d n í o č e k á v á n í své p o d o b y m e t r i c k é .

Z b a v e n ý s t r o f i č n o s t i a p ř e n e s e n ý d o ž á n r u l y r i c k o e p i c k é v e r š o ­

v a n é p o v í d k y o d k a z o v a l p ř e v l á d a j í c í č t y ř s t o p ý j a m b k n ě k t e r é m u

z e p o s ů G. G. B y r o n a , p o k u d by ly u n á s z n á m y z n ě m e c k ý c h p ř e ­

k l a d ů . T o byl cizí svět p r o g r a m o v é r o z e r v a n o s t i , p ř e d n ímž m n o z í

h o d l a l i č e s k o u k u l t u r u u z a v ř í t . N a d t o , i n a r o z d í l o d B y r o n a , byl t u

J 4 z a s a z e n d o p o l y m e t r i c k é s k l a d b y s t ě ž k o p o c h o p i t e l n ý m s t ř í d á ­

ním v e r š o v ý c h ú t v a r ů , p ř i č e m ž h l a v n í m j e h o p r o t i h r á č e m — v r o z ­

p o r u s b ě ž n ý m o č e k á v á n í m p ě t i s t o p é h o t r o c h e j e — b y l d o c e l a už cizí

(a v n ě m e c k é p o e z i i d á v n o z a v r ž e n ý ) a l e x a n d r i n . M l u v í m o n ě m

p r o t o , a b y c h ve v ý k l a d u o h l a v n í m r o z m ě r u Máje a l e s p o ň n a z n a č i l ,

že s p o l u s n ím p r e z e n t u j e M á c h a s y s t é m meter, k t e r ý neby l a k c e p t o ­

v á n v p r ů b ě h u ce lého 19. stolet í , a le k t e r ý se s t a l - b y ť ne v r á m c i

j e d i n é b á s n i c k é s k l a d b y - p ů d o r y s e m t v a r o v é h o r o z v r ž e n í m e t r i c k é ­

ho v e r š e sto let po Máji a a u t o r o v ě s m r t i .

S p o l e č n ě s Májem p s a l M á c h a , j a k z n á m o , Cikány, a k d y ž byl i p o

létech k o n e č n ě u v e ř e j n ě n i , četl s e t a m j e š t ě text v e č t y ř s t o p é m

j a m b u , v l o ž e n á p í s e ň a u t o r e m exp l ic i te s p o j e n á s e s t a r ý m r o m s k ý m

f o l k l o r n í m t e x t e m a p o v ě s t í . J d e o n e r ý m o v a n o u a n e s t r o f i c k o u ele-

g i c k o u s k l a d b u . J a m b b e z r ý m ů k r o m ě b l a n k v e r s u byl v této d o b ě

d o s t n e v í d a n o u věc í ( p o k u d s i č t e n á ř n e v z p o m n ě l n a d á v n é u ž R o ž -

n a y o v y p ř e k l a d y A n a k r e o n t a ) , n e r ý m o v a n o s t , j a k u k a z u j í i n ě k t e r á

č ís la M á c h o v ý c h o h l a s ů , s n a d n ě k d y b y l a p o u k a z e m k m i m o č e s k é m u

f o l k l o r n í m u z a k o t v e n í t e x t u .

( 2 3 1 )

R o m a n t i c k o u s k l a d b o u v J 4 , k t e r á p ř í m o č a ř e j i n e ž Máj s e vč le­

ň u j e d o b ů r g e r o v s k é b a l a d i c k é t r a d i c e , j s o u Svatební košile.

S v y u ž i t í m t r a n s f o r m a c í té to t r a d i c e v Máji se č t y ř s t o p ý j a m b

už i tý b e z e s v é h o k r á t k é h o p a r t n e r a d e f i n i t i v n ě s t á v á p ř í s l u š e n ­

s t v í m b a l a d i k y , a p r á v ě o d t u d , n i k o l i z Máje, v s t u p u j e do d r o b n é

e p i k y n á s l e d u j í c í c h g e n e r a c í . N e n í t ř e b a ř í k a t , ž e p ř i t e m a t i c k é

p ř í b u z n o s t i s Lenorou v y t v o ř i l E r b e n j e j í o p o z i t u m , o b n o v u j e

d r a s t i c k é n o t y v e p r o s p ě c h n á r o d n í k l a s i č n o s t i ; s t ím z ř e j m ě s o u ­

v is í i z n a č n é o m e z e n í M á c h o v ý c h n á s i l n i c k ý c h o x y t ó n i c k ý c h k l a u ­

zul í : j e n o m á l o v í c e n e ž č t v r t i n a ř á d e k s k l a d b y s v ý l u č n ě m u ž ­

s k ý m i v e r š i k o n č í p ř í z v u č n ý m m o n o s y l a b e m . H o r á l e k j i ž p ř e d léty

( 1 9 4 6 : 3 3 3 ) p o u k á z a l n a s o u v i s l o s t m e z i f o l k l o r n í m j a m b e m a j a m -

b e m M á c h o v ý m a E r b e n o v ý m .

A u t o r e m , j e m u ž č t y ř s t o p ý j a m b — j i s t ě i p o d sugesc í M á c h o v o u —

nebyl cizí, j e K a r e l S a b i n a . N a rozdí l o d p ř e d c h o z í c h d v o u r o m a n t i k ů

u p l a t ň u j e J4 t a k é v int imní a ref lexivní lyr ice, v cyklech a u t o r s k y ozna­

čených n e dost j e d n o z n a č n ý m n a d p i s e m „ p í s n ě " , č e m u ž o d p o v í d á

i celkový styl a č t y ř v e r š o v á s tro f ika. D o b o v ě p ř í z n a č n ý je J4 v nestro-

f ických i s trof ických o b r a z e c h r o m a n t i c k ý c h b l o u d ů , j a k o j e Cizinec,

umíra j íc í básn i l i (Posledníslavík) n e b o Náměsíčník, k d e J 4 p o u z e p ř e ­

v a ž u j e mezi j a m b i c k ý m i ř á d k y r ů z n é h o r o z s a h u . S l e d o v a n ý r o z m ě r

čteme i v p o l y m e t r i c k é m Přírody snu, k d e se ozývaj í r ů z n é hlasy,

a v j e d n o m z f r a g m e n t ů n ikdy n e d o k o n č e n é s k l a d b y Černá růže.

Č t v r t ý r o m a n t i c k ý b á s n í k , k t e r ý v o d d í l u o J 4 m á b ý t a l e s p o ň

z a z n a m e n á n , j e J a b l o n s k ý . N e j d e o v š e m o j e h o p o p u l á r n í t r o c h e j -

s k o u d i d a k t i k u , a le v p r v é ř a d ě o t ř i b á s n ě z m l a d i s t v é lyr iky, e r o ­

t ické r o m a n c e vys loveně p í s ň o v é p o v a h y ; p r á v ě v t ě c h t o in t imních

ž á n r e c h n a š e l J 4 p o z d ě j i své n e j v l a s t n ě j š í u p l a t n ě n í . J a b l o n s k ý

v r o z s á h l e j š í s t r o f ě s r e f r é n e m složi l i c h r á m o v o u p í s e ň , s ty lově j e h o

r o m a n c í m d o s t b l í z k o u . N a s t a r š í t r a d i c i n a v á z a l i d v ě m a b á s n ě m i

d r o b n é epiky, m e z i n imiž Spící mládenec s v ý l u č n ě m u ž s k ý m i k l a u ­

zu lemi s k o n t r a s t e m h r ů z n é h o a i l u z o r n í h o snění je o s p r a v e d l ň o v á n

c e l k o v o u v l a s t e n e c k o u m o t i v a c í .

1 0 . 2 M á j o v c i

V t v o r b ě m á j o v c ů s e u ž u t v á ř í p o s t a v e n í , j e ž č t y ř s t o p ý j a m b z a u j a l

v d r u h é p ů l i 19. s to let í a k t e r é j s e m n a z n a č i l v ú v o d u této k a p i t o l y ,

(232)

u v á d ě j e j e d o s o u v i s l o s t i s p ř e s n ě j š í m p o j e t í m j a m b i c k é h o p ř e d l o ž ­

k o v é h o inc ip i tu . J 4 s e s t á v á vždy p ř í t o m n ý m ( z á v a ž n o u v ý j i m k o u j e

N e r u d a , k t e r ý h o omezi l n a k o m b i n a c i s J 3 ) , a l e n iko l i ne j f rekven-

t o v a n ě j š í m r o z m ě r e m . J e h o o b o r y p ů s o b n o s t i t e ď p o p í š u p o d r o b n ě ­

j i . J d e o tř i d o c e l a r o z d í l n é b á s n i c k é ž á n r y , a v š e c h n y n a j d e m e v d í le

V. H á l k a . ~

P r v n í a v l a s t n ě u ž t é m ě ř a r c h a i c k á j e o b l a s t d r o b n é epiky, ze jmé­

n a b a l a d i c k é , v níž H á l e k těsně n a v a z u j e n a o b r o z e n s k o u t r a d i c i

a j e j í b ů r g e r o v s k é z a u j e t í , s v ý r a z n ý m p o s í l e n í m f o l k l o r i s t i c k ý c h

r y s ů , v č á s t i p ř í p a d ů i l i d o v é p í s ň o v o s t i , v e s n i c k é l o k a l i z a c e a p r e ­

z e n t a c e r ů z n ý c h těch r á z o v i t ý c h p o s t a v . P o ve l ice h o j n é m využ i t í

v r a n ý c h Baladách p ř e c h á z í J4 v t o m t o s v a z k u i do p o z d ě j š í c h

Pohádek z naší vesnice. P r o v e r s o l o g i i j e z á v a ž n é č a s t é využ i t í v ý l u č n ě m u ž s k ý c h v e r š ů , a p ř e d e v š í m r o z v i n u t é u p l a t n ě n í r e f r é n u

a j i n ý c h o p a k o v á n í — do v y h r a n ě n é s ty lové l inie z N ě m e c k a i m p o r t o ­

v a n é d r o b n é e p i k y t u v s t o u p i l d o c e l a o d j i n u d vl iv š a n s o n y B é r a n g e -

r o v y ( V o d i č k a , 2 0 0 3 [ 1 9 3 5 ] : 67—71). ( K B é r a n g e r o v ě v l ivu se j e š t ě

v r á t í m . )

C t y ř s t o p ý j a m b j a k o j e d e n z r o z m ě r ů d r o b n é e p i k y s e u d r ž u j e

i t a m , k d e se tyto ž á n r y j e š t ě v íce n e ž u H á l k a v z d a l u j í od r o m a n t i c ­

ké p o h á d k o v é b a l a d y z p r v n í p ů l e sto let í . S t e m a t i k o u o s u d ů a z á p a ­

s ů j i n o s l o v a n s k ý c h n á r o d ů h o v n ě k o l i k a b á s n í c h spo j i l i J . V . F r i c

a V. Š o l c , těsně j i k m o d e r n í d o b ě a j e j í m k o n f l i k t ů m ho v o s m i v e r -

š ích p r o s l u l é b á s n ě V poledne p o s u n u l M a y e r . J e m o ž n é , že p r o H e y -

d u k a by l J 4 m á l o z p ě v n ý a s p o n t á n n ě zně j íc í r o z m ě r , k o m b i n a c e

s j a m b e m t ř í s t o p ý m je če tně j š í , a z p r a v i d l a j s o u č e t n ě j š í i č t y ř s t o p é

t r o c h e j e . T e p r v e v p r ů b ě h u o s m d e s á t ý c h let se H e y d u k , sb l ižu j íc í se

s p o e t i k o u l u m í r o v s k é g e n e r a c e , d ů r a z n ě o b r a c í k J4 v d r o b n é , v la­

s t e n e c k y k o m e n t o v a n é e p i c e p o v ě s t í , k r a j o v ý c h a h i s t o r i c k ý c h př í­

h o d a s i t u a c í ve s b í r k á c h Na černé hodince ( 1 8 8 4 - 8 6 ) , Zpěvy pošu-mavského dudáka ( 1 8 8 7 - 9 0 ) a z e j m é n a v - m é n ě e p i c k ý c h -

Dumách a dojmech ( 1 8 7 9 - 8 9 ) , k d e j e č t y ř s t o p ý m j a m b e m s e p s á n o

1 8 čísel . O d f o l k l o r i s m u t u H e y d u k o v a d r o b n á e p i k a s m ě ř u j e

k m l u v n o s t i a v y p r a v ě č s t v í .

V ú v o d n í č á s t i té to k a p i t o l k y j s e m n a z n a č i l , že v o b d o b í p ř e s n ě

r e a l i z o v a n é h o v z e s t u p n é h o v e r š o v é h o inc ip i tu m á ctyřstopý j a m b

funkc i „ d r u h é h o " r o z m ě r u , p o v l á d n o u c í m j a m b u p ě t i s t o p é m , p ř i -

( 2 3 3 )

č e m ž p ř í k l a d e m b y l a m j . i H á l k o v a b y r o n o v s k á p o é m a Goar ( 1 8 6 4 ) .

J e m o ž n é , ž e k r a t š í r o z m ě r , z e j m é n a v e 2 . a 3 . z p ě v u , t u j e v í a f in i tu

k o d d í l ů m s p ř í r o d n í a e r o t i c k o u t e m a t i k o u , a le j e h o r y c h l e j š í t e m p o

ho H á l k o v i s p o j i l o i s p o z d ě j š í m l ícen ím b o j e . P ř í r o d n í t é m a má

i p a s á ž č t y ř s t o p é h o j a m b u v p o l y m e t r i c k é m Alfrédu ( 1 8 5 8 ) , a le

v j i n é m o d d í l e se o z ý v á i t r a d i c e h ř b i t o v n í b a l a d i k y v o b l i g á t n í m re j i

u m r l c ů . J i n a k s e u ž J 4 v H á l k o v ě e p i c e o b j e v u j e l e d a v e v l o ž e n ý c h

p í s n í c h , nepoč í táme- l i o v š e m d e s í t k y r o z m a n i t ý c h „ h l a s ů " , „ s b o r ů "

a p o d . ve s c é n i c k y o r i e n t o v a n ý c h Dědicích Bílé hory ( 1 8 6 9 ) . J a k o

h l a v n í r o z m ě r se v š a k ě t y ř s t o p ý j a m b u m á j o v c ů p r o s a z u j e v ote­

v ř e n ě m á c h o v s k é m Mramorovém paláci P f l e g e r a M o r a v s k é h o

a v n e d o k o n ě e n é m M a y e r o v ě Seffenusserovi, j e h o ž o r i e n t á l n í h r d i n a

a s c e n e r i e u k a z u j í sp í š k i n s p i r a c i b y r o n o v s k é . N a p r o t i t o m u r o z ­

s á h l é p o é m y a p o v í d k y v e r š e m A. H e y d u k a v ř e t n ě r a n é h o a ne jv íce

b y r o n o v s k é h o Miloty ( 1 8 7 4 ) a ž d o k o n c e o s m d e s á t ý c h let ě t y ř s t o p ý

j a m b n e z n a j í , s p ř í z n a č n o u v ý j i m k o u Dřevorubce ( 1 8 8 2 ) , k d e s ice

h l a v n í v y p r á v ě n í s v ě ř e n é t i tu lní p o s t a v ě se d ě j e v p ě t i s t o p é m t r o c h e -

j i , a le a u t o r s k ý r á m e c j e s e p s á n v J 4 : j e t o p ř í m ý p r ů m ě t l i t e r á r n í h o

v e r s u s l i d o v é h o z a b a r v e n í d v o u k r a j n ě p r o t i c h ů d n ý c h r o z m ě r ů . A ž

v le tech d e v a d e s á t ý c h s e s ta l J 4 h l a v n í m r o z m ě r e m H e y d u k o v y

p o é m y Sekerník ( 1 8 9 3 ) , n e m l u v ě o z c e l a s p e c i á l n í m p ř í p a d u „ r o m á ­

n u v p í s n í c h " Na vlnách ( 1 8 9 0 ) , k d e s p o l u s če tnými d a l š í m i k r á t k ý ­

m i r o z m ě r y j e (ne jče tně j š í ) ě t y ř s t o p ý j a m b v ý m l u v n ý m č in i te lem

k r a j n í l y r i z a c e ž á n r u .

U m á j o v c ů — k r o m ě N e r u d y — se z a č í n á s t a b i l i z o v a t p o s t a v e n í

č t y ř s t o p é h o j a m b u j a k o v e r š e n á r o č n ě j š í , in t imní n e b o i v l a s t e n e c k é

lyr iky na h r a n i c i m l u v n í h o a p í s ň o v é h o (s v ý l u č n ý m z a m ě ř e n í m

k u m ě l é p í s n i ) s ty lu a s v ý r a z n ý m i p ř í z n a k y b á s n i c k o s t i . V l y r i c k ý c h

c y k l e c h j e to j e d e n z vě t š ího p o č t u k r á t k ý c h r o z m ě r ů s l o u ž í c í c h ryt­

m i c k é r o z m a n i t o s t i v d u c h u t v o r b y Heinovy. K h l a v n í m p ř e d s t a v i t e ­

l ů m t o h o t o už i t í J 4 p a t ř í Dumky P f l e g e r a M o r a v s k é h o ( 1 8 5 7 ) ;

v p o z d ě j š í c h Cypřiších ( 1 8 6 2 ) č t y ř s t o p é h o j a m b u p o n ě k u d u b ý v á ve

p r o s p ě c h p a t e t i č t ě j š í h o p ě t i s t o p é h o j a m b u a h e i n o v š t ě j š í h o d a k t y -

l o t r o c h e j e . V y s o c e l i t e r á r n í p o v a h u větš iny t e x t ů v J 4 u t v r z u j e

v Dumkách a u t o r s k ý p ř e k l a d d e k l a m a č n í B y r o n o v y b á s n ě Farewell,

r e s p . j e n ú r y v k u o d v o u o s m i v e r š o v ý c h s t r o f á c h p o d n á z v e m Sbo­

hem. U H e y d u k a , M a y e r a a m l a d é h o H á l k a (Večernípísně) j e v lyr ic-

(234)

k ý c h s o u b o r e c h v ž d y p ř í t o m n o n ě k o l i k čísel v t o m t o r o z m ě r u , a n i ž

by z í s k a l y p ř e v a h u ; k p ř e v a z e d o c h á z í j e n v H á l k o v ě p o z d n í m tř í-

d í lném c y k l u V přírodě ( 1 8 7 2 - 7 4 ) , v ý š e už v té to s o u v i s l o s t i - j a k o

vý j imka — p ř i p o m e n u t é : č t y ř v e r š í J 4 s r ů z n ý m i r ý m o v ý m i s c h é m a t y

(ne jče tně j š j j e p í s ň o v ý p ř e r ý v a n ý r ý m ; a ž v e t ř e t í m d í lu m á p ř e v a h u

l i t e r á r n ě j š í r ý m s t ř í d a v ý ) j s o u v c y k l u V přírodě m e t r e m t é m ě ř d v o u

třet in b á s n í .

V lyr ice s re f l ex ivn ím, s e b e r e f l e x i v n í m z a m ě ř e n í m a v l a s t e n e c k ý ­

m i t é m a t y j s e m n e n a š e l ě t y ř s t o p ý j a m b v m n o h a t e x t e c h , p ř i p o m e n u

j e n j e d n o t l i v é b á s n ě R . M a y e r a ( J 4 s e t u č a s t o n e p r a v i d e l n ě mís í

s J 5 ) a z v l á š t ě J . V. F r i c e , k t e r ý s m l a d š í m i s o u č a s n í k y se v ý r a z n ě

pod í le l na z d o m á c n ě n í j a m b u v č e s k é m b á s n i c t v í a v j a m b u č t y ř s t o -

p é m složi l n a p ř . d e k l a m a č n í p r o s l o v Nad hrobem Boženy Němcové a h o ř k o u a u t o s t y l i z a č n í b i l a n c i Dožij — dopij! s t r o c h e j s k ý m r e f r é ­

n e m ( r o v n ý m n a d p i s u ) ; t a k é v ní, z ř e j m ě kvů l i r e f r é n u a r o z s á h l e j š í

s t r o f ě , s p a t ř u j e V o d i č k a p o p l a t n o s t B é r a n g e r o v i . O t é b y c h s e o d v á ­

žil u v a ž o v a t , p o k u d j d e o v e ř e j n ě a k t i v i s t i c k o u poez i i m á j o v c ů ,

i v p ř í p a d ě s a t i r i c k é b á s n ě V. Š o l c e Píseň o zvířatech s t e m a t i c k ý m

r e f r é n e m ( v J 3 ) n a k o n c í c h r o z s á h l ý c h s t r o f v ž e n s k é m č t y ř s t o p é m

j a m b u ; p ř e n e s e n í s o c i á l n ě n e g a t i v n í c h l i d s k ý c h t y p ů d o z v í ř e c í c h

p o d o b p ř i p o m í n á d o b o v é k a r i k a t u r y . B á s e ň j e s o u č á s t í u m ě l e c k y

v ý r a z n é h o v l a s t e n e c k é h o c y k l u Zpěvy svatováclavské (z d r u h é po lo­

viny š e d e s á t ý c h let ) , k t e r ý j e z a h á j e n šes t i b á s n ě m i s j i n ý m z p ů s o ­

b e m č t y ř s t o p é h o j a m b u — v ý l u č n ě m u ž s k é h o v j e d n o d u c h ý c h čtyř­

v e r š í c h s p ř e r ý v a n ý m r ý m e m , č t y ř v e r š í c h , j e ž už s a m a o s o b ě

o b r a c e j í texty k p í s ň o v o s t i . Ke k o n c i c y k l u se k n i m p ř i p o j u j e j e š t ě

j e d n a s o c i á l n ě k r i t i c k á b á s e ň s t e j n é h o r o z m ě r u . O s t a t e k j e d n o h o

z n e j v ý z n a m n ě j š í c h m á j o v s k ý c h v l a s t e n e c k y a n g a ž o v a n ý c h c y k l ů

v e d e t e m a t i c k á k o m p l e x i t a a p a t o s k užit í r o z s á h l e j š í h o j a m b u o p ě t i

s t o p á c h .

1 0 . 3 L u m í r o v c i a j e j i c h s o u č a s n í c i

V d r u h é pů l i 19. s to let í se v c e l k u u s a z u j e č e s k ý „ k l a s i c k ý " s y s t é m

m e t r i c k ý c h ú t v a r ů , j e h o ž h l a v n í osy j s o u u r č e n y j e d n a k u n i v e r z á l n í ,

v š u d e s n a d n a světě fungu j í c í o p o z i c í d l o u h ý c h a k r á t k ý c h r o z m ě r ů ,

j e d n a k s p e c i f i c k ý m p r o t i k l a d e m t r o c h e j e a j a m b u j a k o p a r a l e l y k o n ­

t r a s t u „ d o m á c í " ( „ n á r o d n í " ) a „ s v ě t o v é " ( „ k o s m o p o l i t n í " ) o r i e n t a c e

(235)

b á s n i c t v í . P ř i t o m t o r o z e s t a v e n í sil j e č t y ř s t o p é m u j a m b u u r č e n a

p o z i c e , smím-li t o ř íc i n e n á l e ž i t ě , p r v n í h o n e b o d r u h é h o „ d r u h é h o

r o z m ě r u " , t j . m e t r a s n iko l i v ů d č í , a le r o z h o d n ě s t á l o u a b e z p e č n o u

p o z i c í v ú h r n u b á s n i c k é tvorby. U l u m í r o v c ů p ř i ve l ice s i lné ( S l á d e k )

č i d o k o n c e n a d p o l o v i č n í (Vrchl ický, Z e y e r ; v š u d e p o č í t á m v ý s k y t y

m e t e r b e z o h l e d u n a r o z s a h y p ř í s l u š n ý c h t e x t ů a k a ž d o u k o m b i n a c i

r ů z n ý c h r o z m ě r ů b e r u z a s a m o s t a t n ý ú t v a r ) p ř e v a z e p ě t i s t o p é h o

j a m b u j e J 4 r o z m ě r e m t é m ě ř 1 1 % v š e c h t e x t ů u V r c h l i c k é h o ( d o

r . 1 8 9 4 ) , což je p o d s t a t n ě více než v p ř í p a d e c h č t y ř s t o p é h o t r o c h e j e ,

u S l á d k a j e toto p o ř a d í p ř e h o z e n o , p o č e t j a m b i c k ý c h č t y ř s t o p ý c h

b á s n í nen í o m n o h o m e n š í , a le textů t r o c h e j s k ý c h j e s k o r o d v o j n á s o ­

b e k ( p ř i č e m ž n e b y l y p o č í t á n y s k o r o v e s k r z e t r o c h e j s k é o h l a s o v é

a d ě t s k é k n í ž k y ) . U a u t o r ů n á r o d n í školy, k t e ř í p o n e c h a l i ve své

t v o r b ě z á v a ž n é mís to p ě t i s t o p é m u t r o c h e j i , j e v ý s k y t J 4 z n a č n ě o m e ­

zen a o b d o b y j e h o ú l o h y v Alfrédu n e b o Goarovi j s e m u S . Č e c h a

n e b o Č e r v i n k y n e n a š e l . D o k o n c e i v l yr ice u těchto b á s n í k ů vystu­

p u j e j e n v Jitřních písních ( 1 8 8 7 ) a v ý z n a m n ě j i v Modlitbách k neznámému ( 1 8 9 6 ) . Ve své v l a s t n í t v o r b ě k n ě m u j e n z ř í d k a s a h á

K r á s n o h o r s k á s v ý j i m k o u p r o g r a m o v ě p í s ň o v é h o c y k l u Písně p r v o ­

tiny Z máje žití ( 1 8 7 1 ) . V z a p o m e n u t é p o l y m e t r i c k é e p i c e S t a š k o v ě ,

j e n ž j a k o a u t o r v e r š o v a n ý c h t e x t ů s to j í mezi m á j o v c i a r u c h o v c i , j e

z ře te lný ú b y t e k J 4 o d m l a d i s t v é h o Václava a j i n ý c h s k l a d e b z p o č á t ­

ku s e d m d e s á t ý c h let k p r o d u k c i k o l e m r . 1 8 8 0 , k d e tento v e r š se už

j e n m i h n e j a k o j e d e n z v e d l e j š í c h ú t v a r ů b á s n ě Varoň. Z b ý v á n e z a ­

n e d b a t e l n á ú l o h a , k t e r o u s e h r á l č t y ř s t o p ý j a m b v p o k u s u o h i s t o r i c ­

ký e p o s Závis ( 1 8 8 3 ) , j e h o ž a u t o r e m j e F. C h a l u p a ; j e š t ě i z d e se s n a d

u p l a t ň u j í m á c h o v s k é r e m i n i s c e n c e a lyr izu j íc í s p o j e n í J4 s t é m a t e m

o s a m ě l é h o č l o v ě k a v e v o l n é p ř í r o d ě .

T a t o f a k t a j e m o ž n é i n t e r p r e t o v a t v tom s m y s l u , ž e v p ř í p a d ě J 4

d o c h á z í v p o s l e d n í t řet ině stolet í k j a k é s i spec ia l i zac i . J a k o k r á t k ý

v e r š neměl š a n c i v b á s n í c h r é t o r i c k é h o p a t o s u ( k t e r ý do j i s t é m í r y

z a b a r v u j e z n a č n o u č á s t lyr iky i ep iky Vrch l ického) s j e h o p o t ř e b o u

š i r o k é h o rozv inut í n a r ů s t a j í c í c h a k lesa j íc ích i n t o n a č n í c h vln. J e h o

j a m b byl v z d á l e n k a ž d é fo lk lorní remin iscenc i , t a k ž e sb l ížení s p í sn í

by lo m o ž n é j e n u je j ích umělých f o r e m s p j a t ý c h s n ě k t e r ý m i v y h r a n ě ­

nými k u l t u r n í m i s f é r a m i . B e z k u l t u r n í h o z p r o s t ř e d k o v á n í s e n a o p a k

p o m a l u u p l a t ň u j e re la t i vně z n a č n á b l í zkost k r á t k é h o j a m b u ( k t e r ý u ž

(236)

d á v n o rez ignova l n a „ v z e s t u p n o s t " n a v o z e n o u k o n c o v ý m i př í zvučný-

mi m o n o s y l a b y ) b ě ž n ě m l u v e n é řeč i , ú t v a r u , v n ě m ž an i p ř i n e v e l k é m

r o z s a h u není n á p a d n ý a l ternu j íc í r y t m u s a v e r š o v o s t se j ev í j a k o j e m ­

nější ú p r a v a , nikol i b r u t á l n í z á s a h d o zvyk lost í mluvení .

Č t y ř s t o p ý j a m b j e t a k o r i e n t o v á n v j á d r u v š e c h t e x t ů k l y r i c k é ­

m u , uměkfcky i p o c i t o v ě i n d i v i d u a l i z o v a n é m u s e b e v y s l o v e n í s o u d o ­

b é h o s u b j e k t u v j e h o c i tově č i m y š l e n k o v ě d ů l e ž i t ý c h s i t u a c í c h .

N a p ě t í mezi l y r i c k o u k o n f e s í a ref lexí , mezi h u d e b n o s t í a p ř i r o z e n o u

m l u v o u z a m ě ř u j e J 4 d o o b l a s t i in t imní lyr iky. N e z ů s t á v á v š a k z a p o ­

m e n u t a an i t r a d i c e j e h o u p l a t n ě n í v d r o b n é e p i c e b a l a d a r o m a n c í ,

v níž j a m b i c k ý r o z m ě r v o s t r é m p r o t i k l a d u k t r o c h e j i i d a k t y l o t r o -

cheji n a z n a č u j e s o u v i s l o s t s e s t a r ý m i , n a n á r o d n í o b l a s t n e o m e z e n ý ­

mi t é m a t y i z p ů s o b y s l o v e s n é s t y l i z a c e .

P r o t o t y p e m l u m í r o v s k é h o l y r i s m u v e č t y ř s t o p é m j a m b u j e t v o r b a

J . V. S l á d k a . V j e h o l y r i c k ý c h c y k l e c h , k t e r é — na r o z d í l od H á l k a —

us i lu j í o m e t r i c k o u r ů z n o t v á r n o s t , j e v ž d y n ě k o l i k b á s n í , v ě t š i n o u

u m ě l e c k y n e j z á v a ž n ě j š í c h , s l o ž e n o v e č t y ř s t o p é m j a m b u . T o t é ž p l a t í

i o o d d í l e c h re f l ex ivn ích a v l a s t e n e c k ý c h , p ř i č e m ž o v š e m ve lké S l á d ­

k o v o t é m a , se ls tv í , v e s h o d ě s p ř i j a t o u s é m a n t i k o u j e p r e z e n t o v á n o

v r o z m ě r e c h t r o c h e j s k ý c h (ve d v o u o h l a s o v ý c h s b í r k á c h č t e m e J 4

v n ě k o l i k a p í s n í c h , k t e r é se p ř e d s t a v ě v e s n i c k é h o f o l k l o r u v y m y k a ­

j í ) . H l a v n í u s k u p e n í č t y ř s t o p ý c h j a m b ů v této f u n k c i j s o u n a p o č á t ­

k u a n a k o n c i S l á d k o v y t v o r b y ; z p r v o t i n y Básně ( 1 8 7 5 ) ne lze ne­

u v é s t v e l k o u b o l e s t n ě e r o t i c k o u s k l a d b u Loučení, j e ž v y n a l é z a v ě

u p l a t ň u j e r ů z n é s t r o f i c k é f o r m y a t ím i r ů z n é kva l i ty téhož J 4 ;

v p o z d n í s b í r c e V zimním slunci ( 1 8 9 7 ) j e J 4 h l a v n í m r o z m ě r e m

int imního c y k l u Matce. T ý ž r o z m ě r se o b j e v u j e ve s h r n u j í c í c h n á p i ­

s e c h , re f lex ích z k u š e n o s t i se ž i v o t e m i s m r t í a t d . Ne v š e c h n y texty

v t i tu lech o z n a č e n ý c h z a p í s e ň m a j í s k u t e č n ě p í s ň o v ý c h a r a k t e r ,

m n o h é se p o h y b u j í na h r a n i c i ú t v a r ů m l u v n í c h a j e š t ě četně jš í k n im

p r o s t ě ná lež í . T o t o n a p ě t í m e z i d v ě m a pó ly j e ú d ě l e m č t y ř s t o p é h o

j a m b u a ž p o b á s n í k y m o d e r n í . P í s ň o v á s t y l i z a c e u S l á d k a o d k a z u j e

n e j č a s t ě j i k u m ě l é r o m a n c i , a le i k c h r á m o v é p í s n i n e b o k p í s n i v la­

s t e n e c k é . J e n č a s o p i s e c k y a v p o s m r t n ě v y d a n é s b í r c e v y š l a i a g r á r ­

ní h y m n a Zelený prapor, j e n m a t n ý o d l e s k v l a s t e n e c k ý c h t e x t ů , j e ž

by ly u v e d e n y v o d d í l e o J4 + 3. - M i m o l y r i k u se u S l á d k a v y s k y t u j e

č t y ř s t o p ý j a m b n e p ř í l i š č a s t o , a l e v p r ů b ě h u c e l é h o d í la t a k é v d r o b -

(237)

n é e p i c e , v b a l a d á c h , k r e s b á c h p o s t a v , b á s n í c h r o l e , b a d o k o n c e

i v d r o b n é m j i n a č í c í m b i b l i c k é m m ý t u o v y h n a n c i z r á j e (je to b á s e ň

0 12 v e r š í c h Smír ve s b í r c e Za soumraku, 1 9 0 7 ) . P ř í z n a č n ý m , více­

m é n ě a r c h a i c k ý m r y s e m S l á d k o v a J 4 j e ve lký p o d í l t e x t ů s v ý l u č n ě

m u ž s k ý m z a k o n č e n í m ř á d e k .

S t ě m i t o z j i š t ě n í m i o s t y l o v é m a ž á n r o v é m z a m ě ř e n í č t y ř s t o p é -

h o j a m b u d o b ř e s o u h l a s í b á s n i c k á p r a x e J e l í n k o v a ; j e h o m i n i a ­

t u r n í e r o t i c k é n á p i s y a g losy, j a k o ž i s t r u č n é r e f l e x e u p ř e n é k def i­

n ic ím s i t u a c e s u b j e k t u s i ve l ice č a s t o v y b í r a j í č t y ř s t o p ý j a m b ( a t a k é

j a m b i c k é ú t v a r y j e š t ě k r a t š í ) . S d e l š í m i r o z m ě r y p r o n i k á v ž d y d o

t é t o l y r i k y l u m í r o v š t ě j š í a k o n v e n č n ě j š í p a t o s , a l e b á s n i č k a v J 4

s e m u o p ě t o v n ě v y h ý b á a n a s a z u j e i n t i m n ě i n d i v i d u a l i z o v a n o u

p s y c h o l o g i i . — T a k é J e l í n k o v i j e l u m í r o v s k ý č t y ř s t o p ý j a m b i ver­

š e m d r o b n é e p i k y , č a s t o z e x o t i c k ý c h zemí ; z d e j e p o z o r u h o d n ý

ú r y v k o v i t ý p ř í b ě h Z Afriky, k d e s n a d v ý l u č n ě m u ž s k á z a k o n č e n í

m a j í p o d p o r o v a t e x o t i c k o u n á l a d u v d u c h u f r a n c o u z s k ý c h p a r n a -

s i s t ů . J 4 j e též z á k l a d n í m r o z m ě r e m p o l y m e t r i c k é s o c i á l n í p o v í d k y

Vyhnanci. D o s a v a d n í o b e c n á t v r z e n í o J 4 l u m í r o v c ů j s e m p o c h o p i t e l n ě

v y s l o v o v a l s o h l e d e m n a dí lo J a r o s l a v a V r c h l i c k é h o (můj m a t e r i á l

s a h á j e n po r . 1 8 9 4 a z této d o b y je ú p l n ý ) , t a k ž e ú h r n n ý p o h l e d a už

1 p r ů z k u m j e d n o t l i v o s t í j e p o t v r z u j í . V n e r o z l i š e n é m a s e t vorby, j a k

j s e m p o v ě d ě l v ý š e , j e v J4 s loženo 11 % t e x t ů , ve 33 t y p i c k ý c h sb í r­

k á c h ( b e z m o n o m e t r i c k ý c h k n i h s o n e t ů , k n i h o b s a h u j í c í c h j e d i n o u

n e b o n ě k o l i k m á l o s k l a d e b ) j e t o 1 2 % . Č t y ř s t o p ý j a m b s e t u ř a d í z a

j a m b p ě t i s t o p ý , k t e r ý h o o v š e m c o d o četnost i p ř e v y š u j e č t y ř n á s o b ­

ně . D a l e k o č e t n ě j š í v ý s k y t y než j i n d e c h a r a k t e r i z u j í s k u p i n u s b í r e k

in t imní lyr iky, j m e n o v i t ě Hořká jádra ( 1 8 8 9 ) , Okna v bouři ( 1 8 9 4 ) a z v l á š ť E morta ( 1 8 8 9 ) , c o ž j e j e d i n á s b í r k a , k d e j e v íce b á s n í v J 4

než b á s n í v J 5 . J e z a j í m a v é , že v r a n é lyr ice s b í r k y Eklogy a písně

( 1 8 8 0 ) ž á d n é m i m o ř á d n é m n o ž s t v í J 4 není. M e z i ž á n r o v ě s m í š e n ý m i

s o u b o r y l y r i k y z a u r č i t é o b d o b í j e v í vý j imečný s k l o n k č t y ř s t o p é m u

j a m b u s b í r k y Poutí k Eldorádu ( 1 8 8 2 ) a Život a smrt ( 1 8 9 2 ) , a tento n á r ů s t j e z p ů s o b e n s k o r o v ý l u č n ě re f lex ivn ími b á s n ě m i .

N a p r o s t o b e z v ý j i m e č n ě to p l a t í o h i s tor icko- f i lozo f ickém Brevíři

moderního člověka ( 1 8 9 2 ) ; re f lexe p a t ř í k J 4 i v Dědictví Tantalovu ( 1 8 8 8 ) , k d e v r á m c i ce lé s b í r k y f r e k v e n c e J 4 o d p o v í d á p r ů m ě r u .

(238)

N a p r o t i t o m u v k n i z e Duch a svět ( 1 8 7 8 ) j e ve č t y ř s t o p é m j a m b u slo­

ženo n ě k o l i k t e x t ů s v y s o k ý m i m y š l e n k o v ý m i n á r o k y , u m n ě r o z v e d e ­

n o u s t r o f i k o u a s t i tu ln ími ž á n r o v ý m i c h a r a k t e r i s t i k a m i „ m ý t u s " ě i

„ l e g e n d a " ; k n i m s e p o j í s n a d d r u h ý n e j r o z s á h l e j š í V r c h l i c k é h o text

v J 4 , s t ř e d o v ě k á v e r z e Dědicové sv. Grála (z r o k u 1 8 7 5 ) v j i n a k r o n ­

de lových 'Symfoniích ( 1 8 7 8 ) . ( R o z s a h e m ho p ř e d ě í j e n t ř i c e t i s t r á n -

k o v á m e t a f o r i c k á p o h á d k a Kovář a smrt v Potulkách královny Mab, 1 8 9 3 . ) V z á j e m n o u p ř i t a ž l i v o s t m e z i ě t y ř s t o p ý m j a m b e m

a d r o b n o u e p i k o u b a l a d , r o m a n c í a p o d . d o k l á d a j í Epické básně

( 1 8 7 6 ) a Nové epické básně ( 1 8 8 1 ) , n ikol i u ž Potulky královny Mab, k d e J 4 a d o k o n c e i J 5 j s o u c o d o m n o ž s t v í v ý s k y t ů zce la z a s t í n ě n y

ě t y ř s t o p ý m t r o c h e j e m ; ten j e v á ž n ý m k o n k u r e n t e m j a m b ů i v e d v o u

d ř í v e j m e n o v a n ý c h s o u b o r e c h d r o b n é epiky. P o k u d j d e o e p i k u

s h i s t o r i c k ý m i n á m ě t y , j e ve lký r o z d í l mez i Zlomky epopeje ( 1 8 8 6 ) ,

k d e p o d í l J 4 j e n icotný, a p o z d ě j š í m i Novými zlomky epopeje ( 1 8 9 4 ) s deset i b á s n ě m i t é h o ž r o z m ě r u . Z a p o z n á m k u sto j í , ž e k r o m ě

u v e d e n é h o ě í s la Symfonií by l J 4 p r o V r c h l i c k é h o z ř e j m ě n e v h o d ­

ný v r o z s á h l ý c h e p i c k ý c h d í lech. N e v y s k y t u j í se n a p ř . a n i j e d n o u

v e p i c k ý c h f r e s k á c h Mýtů ( 1 8 7 9 , totéž m i m o c h o d e m p l a t í t a k é

o e p i c e Z e y e r o v ě ) . Z d r a m a t i c k y k o n c i p o v a n é p o e z i e má v e d l e pět i­

s t o p é h o j a m b u J 4 z á v a ž n é m í s t o v Twardowském ( 1 8 8 5 ) , k d e fungu­

j e v r é t o r i c k é m š e r m u d i a l o g ů s n a d j a k o e k v i v a l e n t r ů z n o s t o p é h o

j a m b u g o e t h o v s k é h o p ř e d o b r a z u ( „ f a u s t v e r s " ) . P o k u d j d e o l y r i k u

u m ě l ý c h s t r o f i c k ý c h f o r e m , j s o u e l e g a n t n í m ě t y ř s t o p ý m j a m b e m slo­

ženy r o n d e l y v Dojmech a rozmarech, v i l lonské b a l a d y v Hudbě v duši ( 1 8 8 6 ) a Mojí sonátě ( 1 8 9 3 ) , k d e k r á t k ý v e r š se s t á l e se v r a c e ­

j í c ími r ý m y j e s k u t e č n o u d e m o n s t r a c í t e c h n i c k é o h e b n o s t i , a r o n d a

ve Zlatém prachu ( 1 8 8 7 ) . - U V r c h l i c k é h o n e n í s n a d p o t ř e b í r o z v á ­

dět , ž e t a k é č t y ř s t o p é m u j a m b u s e v d í lně v e l k é h o ž á k a H u g o v a

d o s t a l o n e j b o h a t š í h o p r o p r a c o v á n í v o b o r u s trof iky, s u m n ý m i

r ý m o v ý m i s c h é m a t y ; t a t o s t r o f i k a p o t ř e b u j e r ů z n ě z a k o n č e n é ř á d k y ,

Vrch l i cký d á v á p ř e d n o s t už i t í r e f r é n ů a n ě k d y i k r á t k ý c h ř á d e k ,

č leníc ích s t r o f u n a h i e r a r c h i c k y o d s t u p ň o v a n é úseky . T o t o u m ě n í j e

v e v e l k ý c h s k l a d b á c h p o d k l a d e m r é t o r i c k é h o n e b o sui gener i s scé­

n i c k é h o m n o h o h l a s í , j e ž v p o u h é m s l o v e s n é m ú t v a r u z p ř í t o m ň u j e

k u l t u r n ě - h i s t o r i c k é p r o s t o r y (viz n a p ř . Pohřeb Alaricha v Epických básních, 1 8 7 6 ) . J e n z ř í d k a dovol í toto u m ě n í h l a s u , a b y se - v p o d o b ě

(239)

n e j č a s t ě j i e r o t i c k é r o m a n c e , a le n ě k d y t ř e b a i c h r á m o v é h o z p ě v u -

d o s t a l o t a k é n a p í s e ň .

Mez i V r c h l i c k é h o ep igony a n á s l e d o v n í k y j s e m v y b r a l j e n tř i b á s ­

n íky tzv. p r v n í d e k a d e n t n í g e n e r a c e . V e v š e c h s b í r k á c h J . K v a p i l a s e

J 4 p o d í l í n a t e x t e c h int imní lyr iky, p ř i b ý v á h o v Tiché lásce ( 1 8 9 1 ) ,

v Liber aureus ( 1 8 9 4 ) , k t e r é už j s o u v ý p l o d e m a u t o r o v a o b r a t u z p á t ­

k y k e k o n v e n c i . P í s ň o v ý ž ivot r o m a n c í j e t u z a s t o u p e n s te jně s i lně

j a k o v e r š e mluvn í , ve s t a r š í c h s b í r k á c h šlo i o v e r š c y k l u a r t i s t n í c h

rondo. N e o b v y k l é d e k l a m a č n í č t y ř s t o p é j a m b y p ř í l e ž i t o s t n é j s o u v e

s b í r c e Trosky chrámu ( 1 8 9 9 ) . N e m a l ý s o u b o r s d n ě s t y l i z o v a n ý c h

( t a k é v a r a b s k é m n e b o č í n s k é m d u c h u ) l y r i c k ý c h b á s n í s J 4 o b s a h u ­

j e i B o r e c k é h o Rosa mystica ( 1 8 9 2 ) , k d e J 4 j e i j e d n í m z r o z m ě r ů p r o

s o n e t , r o n d e l č i v i l l o n s k o u b a l a d u . E r o t i k u a re f lex ivn í t v o r b u p s a ­

n o u č t y ř s t o p ý m j a m b e m r o z š i ř u j e ve Zpívajících labutích ( 1 8 9 1 ;

p r v o t i n a Verše z r. 1 8 8 9 m á J 4 vel ice m á l o ) A u ř e d n í č e k o m ě s t s k é

a p ř í r o d n í n á l a d y a k u p o d i v u t a k é o ideo log icky v y o s t ř e n ý s o c i á l n í

text Trháni. Z d e už se z ř e j m ě p r o j e v i l vl iv M a c h a r a .

1 0 . 4 M a c h a r o v a a T o m a n o v a g e n e r a c e

B y l a t o m o ž n á p r á v ě t a t o p o m ě r n ě u r č i t á a s y m p a t i c k á m i n u l o s t

u m á j o v c ů a l u m í r o v c ů , co z p ů s o b i l o , že v d o b ě p o k l e s u š i r o c e d o s u d

u ž í v a n ý c h r o z m ě r ů , č t y ř s t o p é h o t r o c h e j e , p ě t i s t o p é h o j a m b u

a s a m o z ř e j m ě t a k é u ž o d b y t é h o p ě t i s t o p é h o t r o c h e j e , d o s p í v á tento

č t y ř s t o p ý j a m b k n e b ý v a l é m u r o z k v ě t u , a to a l e s p o ň na d a l š í č tvrt­

stolet í . J e n m é n ě z ř e t e l n ě , a le n e p o p i r a t e l n ě h o v t o m p r o v á z í lyr ic­

ký d a k t y l o t r o c h e j , p o v s t a v š í z p o s t r o m a n t i c k é h e i n o v s k é i n s p i r a c e ,

v s o u s e d s t v í t e x t ů , k t e r é u p e v ň o v a l y a n o v ě z h o d n o c o v a l y J4 v tvor­

b ě m á j o v c ů . T a k é p r o m o d e r n í b á s n í k y by l J 4 p ř i t a ž l i v ý s v o u nevy-

č e r p a t e l n o s t í v p o h y b u mez i b e z p r o s t ř e d n o s t í d e n n í m l u v y a melo­

d i c k ý m i f i g u r a c e m i p í s n ě .

Ve s t ř í d a v ě r ý m o v a n ý c h č t y ř v e r š í c h č t y ř s t o p é h o j a m b u s ž e n s k ý ­

m i v e r š i v l i chých a m u ž s k ý m i v s u d ý c h ř á d k á c h n a š e l J . S . M a c h a r

i d e á l n í a p ř e v l á d a j í c í v e r š o v ý ú t v a r svých r a n ý c h l y r i c k ý c h s b í r e k .

N a p s a l v n ě m z e j m é n a ce lou p r v n í pů l i a p a k i v ě t š i n u d a l š í c h čísel

Kapitol z mého románu, k t e r é s t á l y v čele p r v o t i n y Confiteor ( 1 8 8 7 ) . Z m í n ě n á č t y ř v e r š í p r o p o j i l a p r o a u t o r a , n e s č e t n é č t e n á ř e a če tné

b u d o u c í b á s n í k y tento r y t m u s s h o d n o t o v ě z á m ě r n ě r o z k o l í s a n ý m

(240)

vys loven ím m o d e r n í erot iky, p l n ý m v ý z n a m o v ý c h z v r a t ů , i r o n i e

a s e b e i r o n i e , s e b e i r o n i c k ý c h v š e d n o s t í v e d l e c i tových t r a p a s ů , vys lo­

ven ím o t e v ř e n ě s p o j e n ý m s p s y c h i c k o u t e c h n i k o u o b n o v o v a n é rov­

n o v á h y po o t ř e s e c h z c i tových p r ů š v i h ů i k a t a s t r o f . T a k é p o k r a č o ­

v á n í r o m á n u v d a l š í c h e p i z o d á c h a n a k o n e c i š ť a s t n é m m a n ž e l s t v í se

d r ž í j e d n o u z v o l e n é h o v e r š o v é h o ú t v a r u , a ten se i v d a l š í c h le tech

v y b a v í a u t o m a t i c k y , k d y k o l i s e v r a c í t é m a v l a s t n í h o int imního o s u d u .

K r á t k ý v e r š s j a m b i c k o u m l u v n o s t í , v e r š t e x t ů , k t e r é s v é h o p ů v o d ­

c e an i s a m y s e b e n e b e r o u s n e n a r u š i t e l n o u v á ž n o s t í , u s n a d ň u j e

n a p r o s t ý r o z c h o d s l u m í r o v s k ý m p a t o s e m . Š a l d a ( 1 9 5 0 [ 1 8 9 6 ] :

98—99) k o n t r a s t o v a l z p ě v n é s k ř i v a n y M a c h a r o v ý c h v e r š ů s k r o c a n í m

h u d r o v á n í m p a t e t i c k ý c h t i r á d V r c h h c k é h o , a n e p ř e s n ý by l a s i j e n

v p ř e c e n ě n í z p ě v n í h o ž iv lu — J 4 j e u M a c h a r a v e r š e m d i a l o g u j a k

mez i l y r i c k ý m i p o s t a v a m i , t a k mez i s u b j e k t e m d í la a j e h o č t e n á ř e m .

T o t a k é zač len i lo J 4 mez i ú t v a r y č e t n ý c h j e h o v e r š o v a n ý c h c a u s e r i í ,

m ě s t s k ý c h p o p i s ů a d r o b n ý c h vý jevů o d p o č á t k u , a le z e j m é n a v e

s b í r c e Pêle-mêle ( 1 8 9 2 ) .

T a k é u r a n é h o M a c h a r a v y s t u p u j e t edy č t y ř s t o p ý j a m b p ř e d e ­

v š í m v l y r i c k é m c y k l u d e n í k o v é h o r á z u a z a č l e ň u j e se do t r a d i c e lyri­

k y i n s p i r o v a n é o b d o b n ý m i cyk ly H . H e i n a , j e ž by ly o v š e m n a p s á n y

v e r š e m t ó n i c k ý m ( p r o č e s k é b á s n í k y d a k t y l o t r o c h e j s k ý m ) . M a c h a r

n a r o z d í l o d t o h o t o p ř e d o b r a z u m é n ě u s i l u j e o r y t m i c k o u p e s t r o s t

a m e t r i c k é p ř e s u n y s p o j u j e č a s t o s e z m ě n a m i t é m a t u ( t a k h n e d

v z m i ň o v a n ý c h Kapitolách z mého románu). L u m í r o v s k á k o n v e n c e j e n a r u š e n a ě t y ř s t o p ý m j a m b e m ( a o v š e m

i j i n ý m c i z o r o d ý m r o z m ě r e m ) v s o n e t o v ý c h c y k l e c h , j i c h ž d ů s t o j ­

n o s t u l u m í r o v c ů v y ž a d o v a l a m e t r i c k o u j e d n o t u a p e t r a r c o v s k ý

p e n t a m e t r . N e p o ě í t á m - l i p ř í p a d y , k d e J 4 v j e d i n é b á s n i t v o ř í s a m o ­

s t a t n o u p a s á ž v e d l e r o z m ě r ů j i n ý c h , n a p s a l M a c h a r ě t y ř s t o p ý m

j a m b e m a s i p ě t i n u v š e c h č íse l ze Čtyř knih sonetů (def in i t ivn í v y d á ­

n í 1 9 0 3 ) . ( J e p r a v d ě p o d o b n é , ž e p ř í m ý m o h l a s e m M a c h a r o v ý c h

s o n e t ů i j e j i c h ě t y ř s t o p é h o j a m b u j s o u s l o k y d e k a d e n t n í h o b á s n í k a

H o u d k a , k t e r ý t a k é p s a l s o n e t y i j i n ý m i v e r š o v ý m i ú t v a r y , a le J 4

m a j í u n ě h o v ý r a z n o u p ř e v a h u . ) Č t y ř s t o p ý j a m b , i p ř i p e v n é m s p o ­

j e n í s u v e d e n ý m i t é m a t y a p o s t o j i , se už v r a n ý c h M a c h a r o v ý c h

s b í r k á c h o b j e v u j e t a k é v d r o b n é e p i c e , s v y u ž i t í m v ě d o m ý c h remi­

n i s c e n c í n a a r c h a i c k é ž á n r y b a l a d y a r o m a n c e , j e j i c h ž k o n v e n c e

(241)

j s o u n e j e d n o u o t e v ř e n ě i r o n i z o v á n y . S e p ě t í s e p i k o u z m o d e r n í h o

ž i v o t a se p r o s a z u j e v šes t i j a m b i c k ý c h t e x t e c h c y k l u Zde by měly

kvést růže ( 1 8 9 4 ) , z n ichž d v a j s o u r o z l e h l ý m i p o v í d k a m i v e r š e m ;

s t r o f i k a j e t u p ř i r o z e n ě u ž d o c e l a j i n á , a le p ř í z n a ě n é j e , ž e ref lexiv­

n í b á s e ň o b u d o u c í m o s u d u v l a s t n í d c e r y , t e d y v z t a h u j í c í se k p o s t a ­

vě i n t i m n ě s p j a t é s m l u v ě í m b á s n ě a j e h o „ r o m á n e m " , se n a v r a c í ke

s h o r a p o p s a n é m u č t y ř v e r š í .

P ř i v y p r á v ě n í o e p i c e n e s m í m p o m i n o u t j e d e n s k r y t ý motiv, m o t i v

s o u v i s l o s t i M a c h a r a s P u š k i n e m , u ž p r o t o , ž e p o č tyř ice t i l e tech b u d e

mít své l i t e r á r n ě m i m o ř á d n ě v ý z n a m n é p o k r a č o v á n í . J a k u p o z o r n i l

V o d i č k a ve v y n i k a j í c í s tud i i o r o m á n u ve v e r š í c h ( V o d i č k a , 1 9 9 8

[ 1 9 6 8 ] ) , p ů v o d n í v e r z i Magdalény s e p s a l M a c h a r p o d s i lným P u š k i -

n o v ý m v l i vem a v e s t r o f i c k é m , r ý m o v a n é m č t y ř s t o p é m j a m b u , o d v o ­

l á v a j í c í m se n a Oněgina (c i tá t n e d o c h o v a n é h o textu v Konfesích lite­ráta u k a z u j e , že š lo z ř e j m ě o v íce než o s m i v e r š o v é s loky, p ř i č e m ž

c i t o v a n ý c h 8 v e r š ů j e p s á n o v e z n á m ý c h n á m č t y ř v e r š í c h A b A b ) . P o

B e n d l o v ě p ř e k l a d u a n á p o d o b ě P f l e g e r a M o r a v s k é h o , o b é v p ě t i s t o ­

p é m j a m b u , j e to p r v n í o h l a s Oněgina už íva j íc í r o z m ě r u o r i g i n á l u .

N e n í v y l o u č e n o , že i j i n é b á s n ě v J 4 (Intermezzo, v ě n o v a n é p a d l ý m

u S a d o v é ve s b í r c e Tristium Vindobona, 1 8 9 3 ) j s o u z b y t k y n e d o c h o ­

v a n é v e r z e Magdalény, v def in i t ivn ím znění p ř e p s a n é č t y ř s t o p ý m

n e r ý m o v a n ý m t r o c h e j e m j a k o n á s t r o j e m p r o z a i z a c e , j a k o ž i elimi­

n a c e j a k ý c h k o l i v p ř í z n a k ů v ir tuoz i ty .

T e m a t i c k é r e m i n i s c e n c e a sty l ist ické o d k a z y k r a n é lyr ice se

n e z ř í d k a ob jevu j í i v M a c h a r o v ý c h uži t ích č t y ř s t o p é h o j a m b u v j i n ý c h

s b í r k á c h , n a p ř . v n e b á s n i c k é t e m a t i c e v n ě k o l i k a de lš ích odd í l ech

p o l y m e t r i c k é s k l a d b y Tristium Vindobona, v p o z d ě j š í m Výletu na Krym ( 1 9 0 0 ) n e b o ve Vteřinách ( 1 9 0 5 ) . S e p ě t í r o z m ě r u s b á s n í k o v o u

r a n o u t v o r b o u n á z o r n ě d e m o n s t r u j e p r o g r a m o v ý sonet z Golgaty

( 1 9 0 1 ) Popeleční středa, k t e r ý v y h l a š u j e r o z c h o d s n e v á ž n o u poez i í

n d á d í , ž á d a j e d r a m a t i č t ě j š í h o umění , a z a v r h o v a n o u - b á s n i c k y

ne jmohutně jš í ! — e t a p u s a m o z ř e j m ě líčí č t y ř s t o p ý m j a m b e m .

N a r o z d í l o d M a c h a r a s e A n t o n í n S o v a ( o B ř e z i n o v i t u n e m l u v í m ,

p r o t o ž e s v ý j i m k o u n ě k o l i k a t e x t ů ve v o l n é m v e r š i se vždy z a j í m a l

j e n o v e r š e z n a č n é h o r o z s a h u ) z á s a d n ě n a m o d e r n í m r o z v o j i č tyř­

s t o p é h o j a m b u pod í le l j e n v t o m s m y s l u , ž e t o h o t o r o z m ě r u v ž d y c k y

t r o c h u u ž í v a l — p o d o b n ě j a k o l u m í r o v c i č i j e j i c h ep igon i . S o v a vol í

( 2 4 2 )

a m o d i f i k u j e v e r š o v ý ú t v a r od p ř í p a d u k p ř í p a d u , p o d l e j e j i c h s h o d y

s j e d i n e č n ý m i i n t o n a c e m i k o n k r é t n í c h t e x t ů ; k a ž d ý ž á n r č i t é m a

m o h o u být s p o j e n y s k t e r ý m k o l i r o z m ě r e m . V k a ž d é j e h o s b í r c e t a k

s to j í i n ě k o l i k b á s n í ve č t y ř s t o p é m j a m b u , z r a n ý c h j s o u na něj ne j­

bohatěji Květy intimních nálad ( 1 8 9 1 ) . J e h o h l a v n í m i k o n k u r e n t y

j s o u d a k t y l o t r o c h e j (v Soucitu i vzdoru, 1 8 9 4 ) a n i k d y n e u s t u p u j í c í

p ě t i s t o p ý j a m b . J e z a j í m a v é , ž e ž á d n é J 4 n e j s o u v j á d r u r o z h o d u j í c í

s b í r k y Vybouřené smutky ( 1 8 9 7 ) , t j . m e z i o n ě m i 15 b á s n ě m i , j e ž j i

r e p r e z e n t o v a l y v 1. v y d á n í . D o k o n c e i do p ř e v á ž n ě p ř í r o d n í l y r i k y

s b í r k y Ještě jednou se vrátíme se J 4 d o s t a l y (s j e d i n o u v ý j i m k o u ) a ž s p o z d ě j š í m i texty j e j í h o d r u h é h o v y d á n í ( 1 9 1 2 ) . V Dobrodružství

odvahy ( 1 9 0 6 ) j e to j e n n e m n o h o t e x t ů k o l e k t i v n í c h p í s n í r e v o l u č ­

ních. O č e k á v a l i b y c h o m , ž e i d e á l n í m m í s t e m p r o č t y ř s t o p ý j a m b j e

e p i z o v a n á e r o t i k a m o d e r n í c h b a l a d a p o d . v Lyrice lásky a života

( 1 9 0 7 ) , a l e i t a m j e t o j e n j e d e n r o z m ě r mez i m n o h a r o z m ě r y . Ú h r ­

n e m je v S o v o v ě d í le až do této d o b y m é n ě b á s n í v J4 než v a l e x a n -

d r i n u n e b o d a k t y l o t r o c h e j i . V r o z h o d u j í c í c h S o v o v ý c h d í l ech je

n u t n o j m e n o v i t ě s e v ě n o v a t j e n j e d n o m u p ř í p a d u , a t o n e r ý m o v a n é ­

m u J 4 v 5. o d d í l u Zlomené duše ( 1 8 9 6 ) Smutky peripatetika. J d e o v y p j a t é k r i t i c k é h o d n o c e n í s p o l e č n o s t i v s o u d o b é P r a z e . J a k j s e m

n a p s a l v ý š e , S o v a t voř í s o u v i s l o s t i m e z i m e t r e m a j e d i n e č n ý m tex­

t e m , n e ř í d í s e z v y k l o s t m i n e b o v l a s t n í m i p ř e d c h o z í m i v ý b ě r y ; p r o

vys t i žen í n e k l i d u m o d e r n í h o m ě s t a a p ř e d e v š í m r y c h l e se měn íc ích

d u š e v n í c h r e a k c í s v é h o l y r i c k é h o m l u v č í h o z k r á t i l p ě t i s t o p ý b l a n k ­

v e r s , k t e r ý j e z á k l a d n í m r o z m ě r e m j e h o p o v í d k y v e r š e m , o j e d n u

s t o p u . J 4 j e n e r o z v i n u t ý b l a n k v e r s .

D r u h á p ů l e S o v o v a d í la n a n e u t u c h a j í c í m , a le nepř í l i š č a s t é m

v y s k y t o v á n í s e č t y ř s t o p é h o j a m b u nic n e m ě n í ; t a k é s e m v š a k z a ř a d i l

S o v a (do Knihy baladické, 1 9 1 5 ) j e d n u s t a r š í ( u ž z r. 1903) b á s e ň ,

Baladu o jednom člověku a jeho radostech. Ž á n r o v é u r č e n í v t i tu lu j e m a t o u c í , běž í o ve l ice o b s á h l o u s n o v o u a legor i i . Z á r o v e ň j e t o

j e d e n z n e j d e l š í c h s o u v i s l ý c h v ý t v o r ů celé této doby, v n e o b v y k l ý c h

d e s e t i v e r š o v ý c h s l o k á c h s d e k a n o n i z o v a n ý m u v o l n ě n ý m r ý m e m

( Č e r v e n k a , 2 0 0 2 b : 1 4 7 ) . J e j í p ř í s p ě v e k k p o z d ě j š í m u r o z v i n u t í č tyř­

s t o p é h o j a m b u n e n í v y l o u č e n .

V p r v n í c h deset i l e t ích m o d e r n í h o č e s k é h o b á s n i c t v í se v š a k

o o s u d u J 4 r o z h o d o v a l o v t v o r b ě g e n e r a c e T o m a n o v y . D v a a u t o ř i

( 2 4 3 )

měli k l í ěové m í s t o v p r o c e s u , k t e r ý z p ů s o b i l , že m i m o ř á d n á in ic iat i­

v a m l a d é h o M a c h a r a n e d o s t a l a p o v a h u o s a m ě l é h o e x t e m p o r e . Vik­

tor D y k od s v ý c h r a n ý c h s b í r e k ( z e j m é n a v ý z n a m n é j s o u v tom Mar­

nosti, 1900) t r v a l e využ íva l č t y ř s t o p é h o j a m b u v in t imní a č a s o v é

(Pohádky z naší vesnice, 1 9 1 0 ) i s y m b o l i c k y ep izu j íc í s t y l i z o v a n é t v o r b ě , t a k ž e r e l a t i v n í p o d í l tohoto r o z m ě r u j e v e s r o v n á n í s Vrch­

l i c k ý m t é m ě ř d v o j n á s o b n ý ( 2 0 % v š e c h b á s n í ; ú m ě r n ě t o m u v t é m ž

s r o v n á n í z n a č n ě p o k l e s á č e t n o s t textů v p ě t i s t o p é m j a m b u , n e d o s a ­

h u j e a n i č tvr t iny ) . B e z o h l e d u n a k v a n t a m á v š a k z v l á š t n í v ý z n a m

t o , že J 4 s e s t a l z á k l a d n í m r o z m ě r e m l y r i c k o e p i c k é Milé sedmi lou­pežníků ( 1 9 0 6 ) , t j . n a p r o s t é větš iny j e j í c h e m o c i o n á l n ě s t u p ň o v a ­

n ý c h a z á r o v e ň v y s o c e s t y l i z o v a n ý c h i n d i v i d u á l n í c h m o n o l o g ů

s n a p r o s t o n e j a s n ý m k o m u n i k a č n í m s t a t u t e m , k t e r á ž t o n e j i s t o t a j e

j e š t ě z á m ě r n ě d o v r š e n a m a t o u c í m s l o v e s n ý m o z n a č e n í m p ř í s l u š n é

j a z y k o v é č innost i (Loupežník zpívá). Č t y ř s t o p ý j a m b po m a c h a r o v -

s k é p r o z a i z a c i z ů s t á v á s p j a t s in t imním t é m a t e m a z á r o v e ň o b n o v u ­

je t r a d i č n í s p o j e n í s v y h r a n ě n ě p o e t i c k ý m i světy n i t e r n é h o p r o ž i t k u —

b y ť v t e x t e c h , k t e r é se ř a d í k b á s n í m m a s k y , se s u b j e k t e m d o c e l a

o d l i š n ý m o d s u b j e k t u a u t o r s k é h o .

P r á v ě tento m o m e n t styl izačního o d s t u p u j e n a m i n i m u m omezen

v lyr ice K a r l a T o m a n a ; č t y ř s t o p ý j a m b p a t ř í k j e j í m t r v a l ý m vy jadřo­

v a c í m p r o s t ř e d k ů m od Torza života ( 1 9 0 2 ) , m j . i j a k o m e t r ů m mimo­

ř á d n ě v h o d n é p r o texty p o s t a v e n é n a n e r o z h o d n u t é m n a p ě t í mezi

mluvn í a p í s ň o v o u or ientac í (v t rad ic i N e r u d o v ě a S l á d k o v ě ) . K T o m a ­

nově poet ice, sumuj íc í na nevelké p loše v k r y s t a l s r a ž e n é k o m p l e x y

citové zkušenos t i , p a t ř í i to, že č t y ř s t o p ý c h j a m b ů se čítá v ce lku j e h o

dí la více než d v o j n á s o b e k ve s r o v n á n í s texty v j a m b u vý lučně pět isto­

p é m , což z n a m e n á definitivní o d c h o d od 19. století; T o m a n p ř i t o m

intenzivněj i než D y k byl i n s p i r a c í a u v ě d o m ě l ý m p ř e d c h ů d c e m nás le­

duj íc ích generac í , p ř e d e v š í m o n přenes l lyr ický J 4 o d S l á d k a a M a c h a ­

ra k H o r o v i a Sei fertovi . J e h o p r e f e r o v á n í tohoto r o z m ě r u je zřetelné

t a k é z toho, že p r á v ě v n ě m j s o u n a p s á n y rozhodu j í c í texty mýt icky

v tahuj íc í T o m a n o v u z k u š e n o s t revolty, b á s n ě Tuláci a Paříž ze s b í r k y

Sluneční hodiny ( 1 9 1 3 ) ; k o m p l e x n í z á b ě r m o d e r n í r e a h t y tu vedl

i k rozsáh le j š í s t ro fě , oprot i j i n a k obvyk le j š ímu čtyřverš í , nemluvě už

o r a n ý c h n e r ý m o v a n ý c h s t r o f á c h s ant ickými remin iscencenú. K o n k u ­

r e n t e m č t y ř s t o p é h o j a m b u byly u T o m a n a i j i né lyr ické útvary.

(244)

J e d n í m z n ich b y l a d a k t y l s k á a h l a v n ě d a k t y l o t r o c h e j s k á č tyřver­

š í s t r a d i c í od H e i n a , N e r u d y a M a c h a r a , a p r á v ě ta p ř e v á ž d a ve sb í r­

k á c h F r a n t i š k a G e l l n e r a — ve v š e c h t ř e c h není b á s n í v J4 více než

tucet , a v d r u h é a ne josob i tě j š í , v Radostech života ( 1 9 0 3 ) , d o k o n c e

ž á d n á ! P ř e s t o t a k é G e l l n e r m á s p e c i á l n í p o d í l n a u m í s t ě n í J 4

* v m o d e r n í poez i i . N e c h á m - l i u ž s t r a n o u v e l k o u ř a d u ž u r n a l i s t i c k ý c h

c a u s e r i í a p o l i t i c k ý c h k o m e n t á ř ů z těsně p ř e d v á l e č n é b á s n í k o v y akt i ­

vity v L i d o v ý c h n o v i n á c h , z h l e d i s k a b u d o u c í c h o s u d ů č t y ř s t o p é h o

j a m b u j a k o e p i c k é h o r o z m ě r u nelze p o m i n o u t čtyř i v e r š o v a n é p o v í d ­

ky z téže d o b y ; j e d n a z nich, Mravoučná povídka o hodném a zlém hochu, v s t o u p i l a do p o s m r t n ý c h Nových veršů, s d a l š í m i t ř e m i se čte­

n á ř i seznámi l i až v edic i s e b r a n ý c h s p i s ů k o n c e m let d v a c á t ý c h .

B e z v ý z n a m u z ů s t a l č t y ř s t o p ý j a m b p r o F r á ň u Š r á m k a . J a k o

j e d n o z h l a v n í c h meter , v e d l e t r o c h e j ů a p ě t i s t o p é h o j a m b u , se z n a ­

te lně u p l a t n i l v e r o t i c k é tr i logi i S. K. N e u m a n n a z d r u h é p ů l e let

d v a c á t ý c h a p o č á t k u t ř i c á t ý c h let, k t e r o u m ů ž e m e d ů v o d n ě p o k l á d a t

z a p o z d n í v ý t v o r p o e t i k y T o m a n o v y g e n e r a c e .

1 0 . 5 T ř i c á t á a č t y ř i c á t á l é t a : v e l k ý n á v r a t J 4

Ve d v a c á t ý c h l e tech, v d o b ě o b e c n é h o p ř í k l o n u k v o l n é m u v e r š i , p ř e ­

c h á z e j í d o s a v a d n í f u n k c e č t y ř s t o p é h o j a m b u j a k o r o z m ě r u d r o b n é

l y r i k y p ř e v á ž n ě n a d v o u d o b ý k r á t k ý v e r š s o b č a s n ý m i p o r u c h a m i

a l t e r n a c e — j a m b o t r o c h e j s o d c h y l k a m i , v ý s l e d e k p ů s o b e n í v o l n é h o

v e r š e n a m e t r i c k ý . P ř i n á v r a t u k e k l a s i c k ý m v e r š o v ý m ú t v a r ů m

v l e tech t ř i c á t ý c h s i b á s n í c i j e n p o s t u p n ě v y b í r a j í m e t r a , o něž se

b u d o u o p í r a t , a n a p ř . d e b u t u j í c í F r a n t i š e k H r u b í n , k t e r ý a ž d o s t á ř í

n i k d y n e m ě l nic s v o l n ý m v e r š e m , s t a v í s lož i tou s t r o f i k u s v é h o r a n é ­

h o d í la s p í š e n a p ě t i s t o p é m j a m b u a j e h o k o m b i n a c í c h než n a r o z ­

m ě r e c h k r á t k ý c h . H o r a a Se i fer t s p o l é h a j í a ž d o d r u h é p ů l e t ř i c á ­

t ý c h let n a m e t r i c k o u r o z m a n i t o s t , t a k ž e J 4 z í s k á v á u n i c h

r o z h o d u j í c í p ř e v a h u a ž ve s b í r k á c h Tiché poselství ( 1 9 3 6 ) a Jaro, sbohem ( 1 9 3 7 ) . ( H o r a m i m o c h o d e m n e n a v a z o v a l n a J 4 svých p ř e d ­

c h ů d c ů a n i v e své p ř e d v á l e č n é p r v o t i n ě , d á v á t a m j e d n o z n a č n ě

p ř e d n o s t j a m b i c k ý m r o z m ě r ů m d l o u h ý m a o d T o m a n o v y g e n e r a c e

p ř e j í m á t a k é t ř í s t o p ý d a k t y l o t r o c h e j . )

N a s a m é m p r a h u s l e d o v a n é h o o b d o b í t a k z a j í m a v é využ i t í č tyř­

s t o p é h o j a m b u s h l e d á v á m u a u t o r a , u n ě h o ž b y c h to n e č e k a l : Vítěz-

(245)

s l a v N e z v a l s loži l č t y ř s t o p ý m j a m b e m e p i c k é h o , c o d o u m ě l e c k é h o

z á m ě r u n e j a s n é h o Jana ve smutku ( 1 9 3 0 ) , a p a k t a k é ve lký p o ě e t

d r o b n ý c h l y r i c k ý c h t e x t ů ve s b í r k á c h Skleněný havelok ( 1 9 3 2 )

a Zpáteční lístek ( 1 9 3 3 ) - k n i h á c h , z n ichž k a ž d é m u p ř i v z p o m í n c e

z a j i s t é v y t a n o u r o z s á h l é p r e s u r r e a l i s t i c k é texty v e v o l n é m verš i .

N e z v a l a t r v a l e p ř i t a h o v a l a t r a d i ě n í p o e z i e ř í k a n e k a n a i v n í č í t a n k o ­

v é do je t í , a le j d e m u t a k é o z p r o s t ř e d k o v á n í tohoto t y p u p o e t i ě n a

k l a s i k y 19. stolet í . S t y l i z a c e n a z p ů s o b r o m a n c í n e b o re f lex í v e d e

k p r e f e r e n c i j a m b ů p ř e d č t y ř s t o p ý m t r o c h e j e m , k t e r ý b y s e j i n a k

p r v o p l á n o v ě n a b í z e l . T ě ž k o p ř i p u s t i t , ž e b y toto d o c e l a s p e c i á l n í

z a c h á z e n í s J 4 b y l o n ě ě í m , n a ě b y m o h l o n a v á z a t p o z d ě j š í m é n ě i ro­

n i c k é a d i s t a n č n í už i t í t o h o t o r o z m ě r u u j i n ý c h a u t o r ů , a le N e z v a l

s á m , k d y ž s e by l z c e l a o d v r á t i l o d J 4 n e j e n v s u r r e a l i s t i c k ý c h sb í r­

k á c h , a le i v j a k é s i o b n o v ě p o e t i s m u v k n í ž c e Sbohem a šáteček

( 1 9 3 4 ) , s e k n ě m u intenz ivně v r a c í v e v š e c h 5 2 b a l a d á c h R o b e r t a

D a v i d a , a p a k též v p o l o v i n ě s o n e t ů a j i n ý c h f o r e m d a v i d o v s k é h o

s o u b o r u . S p o l u s p o t ř e b o u u k r ý t a u t o r a z a k á z a n é h o r ý m o v á n í p ř e d

p a ř í ž s k ý m ú s t ř e d í m j e t u p s e u d o n y m t a k é o r g á n e m s t u p ň o v a n é h o

s t y l i z á t o r s t v í , v n ě m ž m e t r i c k ý v e r š s n á r o č n ý m i r ý m y s p o l u s j iný­

m i r y s y sty lu f u n g u j e j a k o činitel b á s n ě r o l e , j a k o l i t e r á r n í o d k a z

a c i tá t . K r o m ě t o h o , p o d o b n ě j a k o u V r c h l i c k é h o , uži l ve v i l l o n s k é

b a l a d ě v e r š e k r á t k é h o , a t e d y s m u ž s k ý m i rýmy, což je m a n i f e s t a c í

t e c h n i c k é v ir tuoz i ty . Ta o v š e m se o p í r á u N e z v a l a t a k é o j i s t o u lho­

s t e j n o s t k m o t i v i c k é m u o b r a z n é m u r o z v o j i t é m a t u .

J e m o ž n é , ž e u v e d e n á N e z v a l o v a d í la p ř e d s t a v u j í s a m o s t a t n o u ,

ba i z o l o v a n o u linii a že o s t a t n í b á s n í c i , nos i te lé r e s t i t u c e a r o z k v ě t u

č t y ř s t o p é h o j a m b u v l e tech t ř i c á t ý c h , neby l i s N e z v a l o v ý m i p o č i n y

v k o n t a k t u . ( O s t a t n ě a n i N e z v a l s á m , k d y ž p o m i n u l y v ý š e n a z n a č e ­

n é m o t i v a c e , s e u ž k J 4 n e v r a c e l . ) T ě ž k o s i n a p ř . p ř e d s t a v i t n ě j a k o u

r e á l n o u n á v a z n o s t m e z i Janem ve smutku a e p i k o u t ř i c á t ý c h a čtyř i­

c á t ý c h let.

N a p r o t i t o m u m i p ř i p a d á d o c e l a p r a v d ě p o d o b n é , ž e p ř e d c h ů d ­

c e m v p r e h i s t o r i i t é t o e p i k y j e l y r i c k o e p i c k á b á s e ň J i n d ř i c h a

H o ř e j š í h o Paní z námoří ( č a s o p i s e c k y 1 9 3 1 ) , u s i l u j í c í o r o z m a n i ­

t o s t v r e a l i z a c í c h s c h é m a t u J 4 a z e j m é n a p o p r v é s p o j u j í c í toto

m e t r ů m s m é n ě o b v y k l ý m s t r o f i c k ý m ú t v a r e m ( š e s t i v e r š í m s h o j ­

n ý m i r ý m y ) . H o ř e j š í v š a k z á r o v e ň b á s n i c k y t é m ě ř u m l k á a j e h o

(246)

p o z d n í Návrat ztraceného syna ( p o s m r t n ě 1 9 4 6 ) j e s e p s á n j a m -b e m p ě t i s t o p ý m .

Ú s t ř e d n í p o s t a v o u v p ř í b ě h u ě t y ř s t o p é h o j a m b u této d o b y j e

J o s e f H o r a . N e n á p a d n ý v z n i s t ěetnost i t o h o t o r o z m ě r u z a ě í n á u ž v e

s b í r c e Tvůj hlas ( 1 9 3 0 ) , p ř í z n a ě n ě ve s p o j e n í s m á c h o v s k ý m t é m a ­

t e m ( b á s e ň Jezero); n a d p i s y o s t a t n í c h b á s n í n a z n a ě u j í , že v J 4 se

otevře l i d e á l n í v ý r a z o v ý p r o s t ř e d e k H o r o v a s n o v é h o r o z e c h v ě n í :

A jenom vítr všecko ví, Sen, Ozvěna, Chvějí se světla. J e š t ě v Tonou­cích stínech ( 1 9 3 3 ) se v š a k J 4 děl í o b á s n ě r o v n o m ě r n ě s ě t y ř s t o p ý m

t r o c h e j e m (s ic ! ) a s ř a d a m i d a k t y l o t r o c h e j s k ý m i , j e ž p o č e t n ě p ř e v l á ­

d a j í n a p ř . v e v ý z n a m n é m o d d í l u b a l a d , k d e k o n k u r e n c i J 4 a D T 4

n á z o r n ě p ř e d v á d í b a l a d a Noční host s nece lými d v ě m a t ř e t i n a m i

j a m b i c k ý c h a o s t a t k e m d a k t y l o t r o c h e j s k ý c h ř á d e k . Ve Dvou minu­

tách ticha ( 1 9 3 4 ) m á z a s e p ř e v a h u č t y ř s t o p ý t r o c h e j . T a k t e p r v e

v m á c h o v s k é m r o c e 1 9 3 6 se v H o r o v ý c h p u b l i k a c í c h č t y ř s t o p ý j a m b

r o z h o d n ě u j í m á v lády. S t á v á s e p ř e d e v š í m v e r š e m d v o u v ý z n a m n ý c h

m o n o m e t r i c k ý c h c y k l ů , b á s n ě Zasněný vlak ve s b í r c e Tiché poselství a v s a m o s t a t n ě v y d a n ý c h Máchovských variacích. A č v o b o u p ř í p a ­

d e c h j d e o l y r i k u a č t y ř v e r š í s t ř í d a v é h o r ý m u , v a z b a na Máj je i met­

r e m j e d n o z n a č n ě v y z n a č e n a . V o v z d u š í d r u h é p ů l e t ř i c á t ý c h let j e

tento o d k a z j e d n a k k o n t a k t e m s t r a d i c í s v o b o d n é h o č e s k é h o b á s n i c ­

tví a j e h o m e t a f y z i c k é o d v a h y , j e d n a k z n a m e n á o r i e n t a c i n a š i r š í čte­

n á ř s k é p u b l i k u m (včetně t ě c h , j i m ž z ů s t a l cizí vo lný v e r š a ú t v a r y

p o d o b n é ) . V Tichém poselství j s o u č t y ř s t o p é j a m b y n e j č e t n ě j š í m r o z ­

m ě r e m i m i m o j m e n o v a n ý c y k l u s a v t o m t o r o z m ě r u j s o u s loženy

n a p ř . š e s t i v e r š o v é s tro fy v ý z n a m n é č a s o v é a re f lex ivn í s k l a d b y Zpěv

k andělům, j e ž ve s b í r c e t v o ř í s a m o s t a t n ý oddí l . D o m i n a n c e ě t y ř s t o ­

p é h o j a m b u v H o r o v ě l y r i c e p o k r a č u j e ve s b í r k á c h Proud ( 1 9 4 6 )

a Zápisky z nemoci ( 1 9 4 5 ) , k t e r á ce lá (s v ý j i m k o u d v o u p ř í p a d ů ) se

s k l á d á z k r a t i č k ý c h l y r i c k ý c h d e n í k o v ý c h glos o d v o u č t y ř v e r š í c h J 4

s r ý m o v ý m s c h é m a t e m A b A b . - S b í r k a Domov ( 1 9 3 8 ) s v á ž n ý m i kul­

t u r n í m i a h i s t o r i c k ý m i t é m a t y d á v á p ř e d n o s t d e l š í m r o z m ě r ů m , a le

p a k už se v r o z s á h l ý c h b á s n í c h , c y k l e c h - s v ý j i m k o u Života a díla

básníka Aneliho ( 1 9 4 5 ) - i ve s b í r c e Proud z n o v u s u v e r é n n ě u p l a t ­

ň u j e č t y ř s t o p ý j a m b . J a k z n á m o , z n a č n ý p o d í l n e j e n n a v e r š o v é

s t a v b ě , a l e i n a ž á n r o v é p o d o b ě l y r i c k o e p i c k é s k l a d b y Jan houslista

( 1 9 3 9 ) mě l H o r ů v p ř e k l a d P u š k i n o v a Evžena Oněgina ( 1 9 3 7 ) . O d t u d

(247)

j e k r o m ě J 4 p ř e v z a t a k o m p o z i c e , t j . sér ie roz lehlých, r a f i n o v a n ě rýmo­

v a n ý c h s lok o z n a č e n ý c h ř í m s k ý m i čísl icemi. ( P r o s t ř e d n i c t v í m Oněgina

souvis í toto pojet í s t rof ické ep iky s B y r o n e m a dá le s r e n e s a n č n í e p i k o u

i t a l s k o u a ang l ickou. ) N e j d e ovšem o r o m á n , ale o l y r i c k o e p i c k o u

p o v í d k u v e r š e m , k t e r á n a rozdí l od Oněgina n e m u s í být č leněna n a

vyšš í r o z s á h l é hlavy. M á m e t u tedy p r o s t ě j e d n o t n é p á s m o strof ických

ú s e k ů , po s t r á n c e t e m a t i c k é a d o k o n c e i syntakt ické na s e b e text od

strofy k s trofě č a s t o velmi těsně n a v a z u j e . Jan houslista se liší t a k é tím,

že n e m á u s t á l e n é r ý m o v é s c h é m a d v a n á c t i v e r š o v ý c h s lok. 47 s lok ze

6 0 m á stejné roz ložení r ý m ů a ž p o 7 . verš : A b A b b C C . . . , 8 . v e r š s e p a k

b u ď v r a c í k m u ž s k é m u r ý m u z p ř e d c h o z í c h ř á d e k , n e b o p ř i n á š í muž­

s k ý r ý m nový. N e j č a s t ě j š í , a le i t a k j e n 12x se vrace j íc í s c h é m a celé

s loky j e : A b A b b C C d d E E d , tedy dvě pět iverš í o d d ě l e n á dvoj ic í s d r u ž e ­

né r ý m o v a n ý c h ř á d e k . Virtuózní s c h é m a , j e ž na 12 veršů vys tač í s pou­

hými t řemi rýmy, j e zálež i tost í z a č á t k u b á s n ě , více než po lov ina slok

využívá pět i r ý m o v ý c h dvoj ic n e b o troj ic. N a p o z a d í č t e n á ř s k ý c h zvyk­

lostí u r č e n ý c h n a p r o s t o u p ř e v a h o u v m o d e r n í poezi i p r ů h l e d n ý c h

ú t v a r ů , j a k o j e č tyřverš í , j e r ý m o v é dění v H o r o v ě strofě s p í š e z d r o j e m

p ř e k v a p e n í (např . o p a k o v á n í téhož r ý m u v 5. verš i p o t é , co m u ž s k ý

r ý m byl už z a h r n o v á n v p ř e d c h o z í m čtyřverš í ) než p r o s t ě k l idu, j e h o ž

v ý r a z h ledal v H o r o v ý c h d o u z a i n e c h kr i t ik (Černý, 1992 [ 1 9 4 6 ] : 719) :

k u z a v ř e n o s t i a stabi l i tě se d o s p í v á až s k r z e nej istoty a k o m p l i k a c e .

D v a n á c t i v e r š o v o u s t r o f o u p r o m ě n l i v é h o r ý m o v é h o s c h é m a t u (ne­

c e l á p o l o v i n a z a č í n á a B a B c c ) s loži l H o r a t a k é Rekviem ( 1 9 4 0 ) , j e ž j e

o v š e m ž á n r o v ě d o c e l a j i n d e než Jan houslista. J e to p á s m o ref lex í

a r e m i n i s c e n c í t ý k a j í c í c h se s m r t i a p o h ř b u . Z d á s e , že v l y r i č t ě j š í m

t e x t u s e H o r a m é n ě v y h ý b á v y p l n ě n í d v a n á c t i v e r š o v é h o c e l k u s t a n ­

d a r d n í m i ú t v a r y , n a p ř . p o d l e p r i n c i p u 4 + 4 + 4 n e b o 6 + 6; už ú v o d

s tro fy j e v p o l o v i n ě p ř í p a d ů k o n c i p o v á n j a k o s a m o s t a t n é č t y ř v e r š í

b e z o p ě t o v á n í j e h o r ý m ů v n á s l e d u j í c í c h ř á d c í c h . - S o u b ě ž n á s k l a d ­

b a Popelka přebírá hrách ( 1 9 4 0 ) nen í už n a p s á n a č t y ř s t o p ý m j a m -b e m , a le j a m b e m r ů z n o s t o p ý m , p ř i č e m ž k a ž d é z j e j í c h 1 2 čísel s e

s k l á d á z pě t i č t y ř v e r š í ; t a j s o u z a l o ž e n a n a k o n t r a s t u k r á t k o v e r š o -

vých z a č á t k ů a d l o u h ý c h ř á d e k n a k o n c i s trofy, t a k ž e p r o s t o r p r o J 4

j e m a x i m á l n ě o m e z e n .

K d r u h é m u v r c h o l n é m u u m ě l e c k é m u využit í d o s p í v á v téže d o b ě

J 4 v p o é m á c h V l a d i m í r a H o l a n a . O d j e d n é k e d r u h é s e d á s l e d o v a t

(248)

r ů s t k o m p l e x i t y v e r š o v é h o ú t v a r u v souv i s los t i s k o m p o z i c í a p r o m ě ­

n a m i ž á n r u . P r v n í t a k o v ý k r o k by l k u p o d i v u uě iněn v p r ů b ě h u n ě k o ­

l ika t ý d n ů n a p o d z i m 1 9 3 8 : c y k l u s r o z h n ě v a n ý c h č a s o v ý c h glos

a p o p ě v k ů Odpověď Francii ( d a t o v a n ý 3 0 . z á ř í m ) j e j e š t ě p s á n ve

č t y ř v e r š í c h r ů z n o s t o p é h o j a m b u , p ř í z n a č n ý c h p r o ce lou d o s a v a d n í

H o l a n o v u r a n o u l y r i k u . V z á p ě t í p o v s t á v á d e s e t i d í l n á h l u b š í re f lexe

u d á l o s t í a j e j i c h m ý t i c k á s ty l i zace . Září 1938 je p r v n í m H o l a n o v ý m

r o z s á h l ý m textem v ý l u č n ě v j a m b u č t y ř s t o p é m ( jen p r o p o i n t u ce lého

cyk lu j e využ i to z k r á c e n ý c h ř á d e k t ř í s t o p ý c h ) . Z á r o v e ň s t ím n a s t u ­

p u j e l e x i k a a m e t a f o r i k a p ř í z n a č n á p r o v á l e č n é h o H o l a n a , a tedy

i n a p ě t í mez i n e p o d d a j n ý m i , d l o u h ý m i cizími s lovy a p o d . a p ř e s n ě

z a c h o v á v a n ý m , b y ť m a x i m á l n ě v a r í r o v a n ý m j a m b i c k ý m r y t m e m .

O b d o b n é n a p ě t í mez i j a z y k o v ý m i a r y t m i c k ý m i celky, z d e mez i v ě t o u

a s t r o f o u , se s t u p ň u j e v Zpěvu tříkrálovém (z p o m e z í let 1 9 3 8 a 1939) na z á k l a d ě větš ího r o z s a h u a k o m p l e x n o s t i strofy, to je s e d m i v e r š í ,

j e h o ž r ý m o v é s c h é m a A b A b C C b s t u p ň u j e u z a v ř e n o s t , z a t í m c o souvě­

t í p ř e k r a č u j e m e z i s l o k o v o u h r a n i c i i p ř e d ě l y uvn i tř s trofy d a n é kon­

ste lac í r ý m ů . N a r ů s t a j í e p i c k é p r v k y a p o s t a v y b o j o v n í k ů d o s t á v a j í

m ý t i c k o u d imenzi . S t r o f y j a k o s o u č á s t i s e d m i t e m a t i c k ý c h odd í lů

j e š t ě n e m a j í k o m p o z i č n í s a m o s t a t n o s t , a le nen í v y l o u č e n o , ž e j e j i ch

p o č t y v odd í l ech j s o u n ě j a k ov l ivněny m o d u l y 7 a 10 (což je p o č e t s lok

v 1. a 2. odd í le ) . - N o č n í v ize Snu z d u b n a 1939 s t é m a t e m o k u p o v a ­

ného m ě s t a r u š í t e m a t i c k é odd í ly a j e p r e z e n t o v á n a j a k o neč leněný

p r o u d 3 6 n e č í s l o v a n ý c h strof ; s t r o f a j e tedy j e d i n o u v y š š í j e d n o t k o u

k o m p o z i c e . Na s t u p ň u j í c í se t v o ř i v o s t a or ig ina l i tu p ř i j e j í m k o n c i p o ­

v á n í z d e m o h l a (a le n e m u s e l a ) p o p r v é mít vhv č t e n á ř s k á z k u š e n o s t

s H o r o v ý m Oněginem (Jan houslista j e š t ě n e e x i s t o v a l ) . N a rozd í l o d

Jana houslisty a ve s h o d ě s Oněginem H o l a n z d e i vždy d á l e z a c h o ­

v á v á j e d i n é r ý m o v é s c h é m a v celé s k l a d b ě a b e z o d c h y l e k . J d e o d e s e -

t i veršový k o m p l e x n í ce lek, j e h o ž r ý m y ( A b A b C C d E E d ) v y t v á ř e j í

p ř e d p o k l a d p r o k o n f r o n t a c i ú v o d n í h o a z á v ě r e č n é h o č t y ř v e r š í ( jed­

n o u s e s t ř í d a v ý m , p o d r u h é o b k r o č n ý m s k l a d e m r ý m ů ) a a k c e l e r u j e

o s o v ý m p o l o ž e n í m d i s t i c h u ; v ě t a o p ě t n a t o m t o p ů d o r y s u p r o v á d í své

v las tn í r o z v r ž e n í , k t e r é - k r o m ě k o n c e strofy - n a s t o l u j e ne js i lně jš í

p ř e d ě l za v e r š e m d r u h ý m (!) a p a k č t v r t ý m a s e d m ý m (!).

N a s t u p u j e t r o j i c e o b s á h l ý c h b á s n í v y s l o v e n ě e p i c k é h o c h a r a k t e ­

r u . První testament ( 1 9 4 0 ) , o n ě g i n s k é l inii ne jb l i ž š í a o s t a t n ě Oněgi-

(249)

n a c i tu j íc í , n a v a z u j e n a t r a d i c i r o m a n t i c k é e p i c k é p o v í d k y v e r š e m .

J a k o Zpěv tříkrálový se č lení n a č á s t i o z n a č e n é ř í m s k ý m i č ís l icemi,

z n ichž k a ž d á se s k l á d á z n i j a k už n e č í s l o v a n ý c h strof ; p ř i n e s t e j n é m

r o z s a h u č á s t í j e m o ž n é , ž e p o č t y s t r o f v č á s t e c h j s o u o r g a n i z o v á n y

p o d l e j a k é h o s i m o d i d u : „ 5 n e b o 4 " : 9 - 4 - 4 - 4 - 4 - 5 - 5 - 9 - 1 9 -

7 - 1 2 ( tř i z á v ě r e č n é č á s t i o d p o v í d a j í s c h é m a t u 5 5 5 4 ) . S t r o f y j s o u

u H o l a n a do té d o b y n e j r o z s á h l e j š í a j e j i c h r ý m o v á k o s t r a a B a -

B c D D D c E E c E n a z n a č u j e č lenění na č t y ř v e r š í + p ě t i v e r š í + č t y ř v e r ­

ší, p ř i č e m ž p o s l e d n í d v ě p e r i o d y j s o u p o m o c í m u ž s k é h o r ý m u p r o ­

pojeny. T ř i s o u s e d í c í ž e n s k é r ý m y v e s t ř e d u s loky p ř i n á š e j í z r y c h l e n í

a s t u p ň o v á n í n a p ě t í , k o n c o v é d v a v e r š e , o p a k u j í c í r ý m y p ř e d t í m u ž

s a t u r o v a n é , p ů s o b í d o j m e m u v o l n ě n í a p ř e k v a p i v é „ n a d m í r y " : j e š t ě

i „ p o " u z a v ř e n í s t ro fy s e va l í b e z o d d y š n ý p r o u d b á s n i c k é p ř e d s t a v i ­

vost i . — Terezka Planetová ( 1 9 4 3 ) s n e a u t o r s k ý m v y p r a v ě č e m a r o z ­

p r a c o v a n ý m r á m c e m s e v á ž e sp í š k t r a d i c i r e a l i s t i c k é p r o z a i c k é

povídky. J e j í tř i oddí ly j s o u vyznačeny p o u z e typograf icky ( n o v á s t r á n ­

k a ) a d r á ž d i v ě n e s o u h l a s í s r o z v r h e m v y p r a v ě č e p ř í b ě h u v r á m c i .

N e č í s l o v a n é j s o u v nich roz loženy s n a d o p ě t v s o u h l a s u s j a k ý m s i skry­

tým s c h é m a t e m ( t e m a t i c k é p ř e d ě l y uvn i tř 1 . odd í lu v y z n a č u j í r o z v r h

3 + 11 + 3, ve d r u h é m 3 + 1 1 , v třet ím 5 + 6 /=11/ + 1). S t r o f a má deset

ř á d e k j a k o ve Snu a p o p r v é mezi p r o b í r a n ý m i texty v ů b e c z a č í n á

s d r u ž e n é r ý m o v a n ý m dis t ichem. J e j í č lenění na 2 + 4 + 4 ř á d k y

( A A b C b C d E E d ) s e j e n z d á , a le není n e p r o b l e m a t i c k é , in ic iá ln í ř á d k y

n a v o z u j í o č e k á v á n í š e s t i v e r š o v é h o s t a n d a r d n í h o ú t v a r u a a b c c b , d v ě

p r v n í p e r i o d y strofy j s o u j a k s i do s e b e zak l íněny a 3 . v e r š se z d á být

s o u č á s t í o b o u . Od těchto m e g a s l o k spě je s l o k a k n a p r o s t é j a s n o s t i

z á v ě r e č n é h o č tyřverš í , a le i to je r o z r u š e n o , a to syntakt icky . Ne j f re-

k v e n t o v a n ě j š í a h i e r a r c h i c k y ne jvyšš í s y n t a k t i c k é p ř e d ě l y totiž člení

s t ro fu d o c e l a j i n a k než r ý m o v é s c h é m a , a to na 3 + 2 + 3 + 2 ř á d k y . . .

Cesta mraku ( 1 9 4 5 ) d o té to v y s o k é š k o l y s t r o f i c k é s t a v b y p ř i ­

n á š í j e n j e š t ě z v ě t š e n ý r o z s a h s t ro fy , j e t o č t r n á c t i v e r š í ( j a k o

v Oněginovi), t e n t o k r á t z c e l a z ř e t e l n ě r o z č l e n ě n é n a 6 + 4 + 4 ř á d k y ;

z n a k e m v i r t u o z i t y j e č t y ř n á s o b n é o p a k o v á n í j e d n o h o z m u ž s k ý c h

k o n c o v ý c h s o u z v u k ů : A b b A b b C d d C e F F e . S y n t a k t i c k é p ř e d ě l y

v c e l k u p o d p o r u j í r o z v r ž e n í s t r o f y p o d l e r ý m ů , a l e p a r a l e l n o s t

k o n c o v é h o č t y ř v e r š í s e d o s y n t a x e p r o m í t á j e n n e v ý r a z n ě . S l o k y

n e j s o u č í s l o v á n y , a n i s e n e s p o j u j í v n ě j a k é v y š š í ce lky. H o l a n o v y

* (250)

j a m b i c k é p o é m y k o n č í d v ě m a p ř í l e ž i t o s t n ý m i t e x t y z r . 1 9 4 5 .

S l o k a Díku Sovětskému svazu j e s t e j n á j a k o v e Snu, j a k o c e l á

b á s e ň j e j a k o u s i k o n t r a s t n í p a r a l e l o u o n é s k l a d b y . V r o z s á h l e j š í

Panychidě se s t r o f a z j e d n o d u š u j e n a š e s t i v e r š í s p r ů h l e d n o u s t a v ­

b o u A A b C C b .

T ř e t í m p r o t a g o n i s t o u p o z d n í h o r o z k v ě t u ě t y ř s t o p é h o j a m b u j e

J a r o s l a v S e i f e r t . J e d n í m r o z m ě r e m z m n o h a (7 v l a s t e n e c k ý c h čísel ve

s b í r c e Zhasněte světla, 1 9 3 8 ) p ř e s t á v á p r o n ě h o b ý t ve s b í r c e Jaro, sbohem ( 1 9 3 7 , z d e v y c h á z í m z p o z d ě j š í h o š i r š í h o v y d á n í ) . J 4 se tu

u p l a t ň u j e j e d n a k v p í s ň o v é a z á r o v e ň m l u v n í l y r i c e v z p o m í n e k na

dě ts tv í ( o d t u d p a k p ř e c h á z í v e s t e j n é funkc i d o n e s č e t n ý c h b á s n i č e k

p o z d n í h o m e l a n c h o l i c k é h o i d y l i s m u s b í r e k Maminka, 1954 a p o d . ) ,

j e d n a k v j í b l í z k ý c h c y k l e c h r o n d o a k a l e n d á ř o v ý c h b á s n í . Z á m ě r e m

j e p r e z e n t a c e d o k o n a l e t e c h n i c k y z v l á d n u t é f o r m y n a p o d k l a d ě t é

n e j p r o s t š í a n e j h o v o r o v ě j š í řeč i , b e z j a k ý c h k o l i l icencí a ú s t u p k ů na

k t e r é m k o l i z o b o u n e n e j s n a d n ě j i s m i ř i t e l n ý c h p ó l ů . P o d o b n ě j e

t o m u i v d r o b n é ep ice u v e d e n é s b í r k y , j m e n o v i t ě v Malé romanci

0 knížeti Oldřichu a jeho Boženě, k d e d v ě š e s t i v e r š o v é s loky j s o u o d d ě l e n y č t y ř v e r š í m p r o s t ř e d n í h o o d d í l u . J e t o e p i k a , a le v e s v é m

h u m o r u j i n é h o z a m ě ř e n í a v y s o k é k l a s i c i s t n í s t y l i z o v a n o s t i zce la

j i n é h o t y p u , než o j a k é j s e m mluvi l u H o r y n e b o H o l a n a . To p l a t í

1 o d a l š í c h r o z s á h l ý c h s k l a d b á c h , u c h v á c e n ý c h i d y l i c k ý m i k r á s a m i

a d r a m a t i c k ý m i s i t u a c e m i m ý t ů n á r o d n í h o o s u d u a k u l t u r y . V i r tuóz-

n í č t y ř s t o p ý j a m b j e v b o h a t ě p r o r ý m o v a n ý c h o s m i v e r š í c h r o z m ě r e m

tř í z pět i o d d í l ů Vějíře Boženy Němcové ( 1 9 4 0 ) a d o k o n c e — z a s e

s j i n ý m i , d o k o n a l e v y v á ž e n ý m i s t r o f a m i — z á k l a d n í m r o z m ě r e m

v š e c h pět i r o z s á h l ý c h , v ě t š i n o u v íced í lných č á s t í s k l a d b y Kamenný

most ( 1 9 4 4 ) . Z d e j e n v p o s l e d n í č á s t i Staroměstský orloj j s o u m a l é

odd í ly v y p r á v ě n y v k o n t r a s t n í m p ě t i s t o p é m t r o c h e j i . S l o k a Májové

romance j e s t e j n á j a k o v H o l a n o v é s t a r š í m Snu, a sp í š než o n á h o d u

j d e o i n t e r t e x t o v ý o d k a z , n e b o ť i z d e se p í š e o p ř e l u d e c h m ě s t s k é

noci . P o č t y s lok v j e d n o t l i v ý c h o d d í l e c h k a ž d é b á s n ě j s o u z p r a v i d l a

u s p o ř á d á n y p o d l e p r e c i z n ě d o d r ž o v a n é h o k o m p o z i č n í h o r o z v r h u .

P o s l e d n í m , t r a g i č t ě j š í m p o k r a č o v á n í m těchto j a m b i c k ý c h p o é m j e

Píseň o Viktorce ( 1 9 5 0 ) , k t e r á s t ř í d á v e r s l i b r i s t i c k á i n t e r m e z z a se

z á k l a d n í m i odd í l y v č t y ř v e r š í c h m é n ě o b v y k l é h o o b k r o ě n é h o r ý m u ,

k t e r ý s t u p ň u j e u z a v ř e n o s t s loky; o d c h y l n ý č t v r t ý o d d í l p s a n ý v š e s -

(251)

t i verš ích s r á m c o v ý m o p a k o v á n í m p r v n í h o d v o j v e r š í n a k o n c i s loky

j e p í s ň o v o u v l o ž k o u s e s ty l i zac í u m ě l é r o m a n c e .

J e p ř í z n a ě n é , ž e J 4 h r a j e ve l ice m a l o u n e b o ž á d n o u r o l i v e sb í r­

k á c h Osm dní ( 1 9 3 7 ) a Ruka a plamen ( 1 9 4 3 , 1 9 4 8 ) , j e j i c h ž o s l a v n é

z a m ě ř e n í v e d l o k p r e f e r e n c i r o z m ě r ů p ě t i s t o p ý c h .

G e n e r a c e O r t e n o v a a K o l á ř o v a z a s t i h l a p ř i s v é m n á s t u p u d o t v á ­

ře j íc í s e d o c e l a nový s y s t é m r o z m ě r ů p r a v i d e l n é h o v e r š e , j a k ý u n á s

v p l n o s t i n i k d y n e e x i s t o v a l , z a l o ž e n ý na p r o t i k l a d u ě t y ř s t o p é h o

j a m b u a a l e x a n d r i n u . ( J e h o v z d á l e n ý p ř e d o b r a z lze v idět v j e d i n é

b á s n i Máj.) V e r š o v ý m ú t v a r e m k a ž d o d e n n í h o užit í s e p r o n ě n icmé­

n ě s t a l j a m b r ů z n o s t o p ý , k t e r ý by l t a k é s o u ě á s t í u v e d e n é h o s y s t é m u ,

v dí le s t a r š í g e n e r a c e v š a k by l t a k ř k a v ý h r a d n ě s p j a t s r a n o u l y r i k o u

H o l a n o v o u . Volný j a m b se f u n k ě n ě př í l i š neliši l od ě t y ř s t o p é h o , a t a k

j s o u s p í š e a l t e r n a t i v a m i než k o e x i s t u j í c í m i ú t v a r y . O p r o t i H o l a n o v i

s e v m l a d é g e n e r a c i s i lněj i u p l a t n i l r ů z n o s t o p ý j a m b nes tro f ický . P ř í ­

z n a ě n é j s o u p o m ě r y v t v o r b ě O r t e n o v ě : p r v n í d v ě s b í r k y Čítanka

jaro ( 1 9 3 9 ) a Cesta k mrazu ( 1 9 4 0 ) j s o u n a r ů z n o s t o p é m j a m b u

p o s t a v e n y a J 4 s k o r o n e z n a j í , v Ohnici ( 1 9 4 1 ) j e p o m ě r o b o u v e r š o ­

v ý c h t y p ů v y r o v n a n ý ( p ř i ě e m ž o b a s p o l e ě n ě n a p r o s t o p ř e v a ž u j í n a d

v š í m o s t a t n í m ) , v p o s l e d n í s b í r c e Scestí už J 4 n a p r o s t o p ř e v l á d á .

H r a n i c e mez i o b ě m a ú t v a r y v š a k n i k d e nen í d o c e l a o s t r á , a v t e x t e c h

č t y ř s t o p ý c h n a j d e m e j e d n o t l i v é ř á d k y o d c h y l n é h o r o z s a h u .

T a k é v dí le J o s e f a K a i n a r a s e ě t y ř s t o p ý j a m b v ý r a z n ě j i p r o s a z u ­

j e a ž v Osudech ( 1 9 4 7 , p s a n é 1 9 4 0 ^ 3 ) a v p o z d ě j š í c h Nových mýtech ( 1 9 4 6 ) , ě a s t o t a k é k o n t a m i n o v á n j a m b y o d c h y l n é délky, n e b o j d e

o p a s á ž e v b á s n í c h o b s a h u j í c í c h i r o z m ě r y j i n é (Violoncello, Marie

z Magdaly); r y t m i c k ý r o z b o r těchto k o m p o z i č n ě p r o p r a c o v a n ý c h

s k l a d e b b u d e j e d n o u v d ě č n ý m t é m a t e m . V Osudech v s t u p u j e J 4 m e z i

n á s t r o j e e p i k y a m b i v a l e n t n í c h p o s t a v a p ř í z r a č n ý c h d ě j ů .

P ř í z n a č n é p r o m e t r i k u této g e n e r a c e j e o b m y s l n é v a r í r o v á n í

a o b e h r á v á n í z n á m ý c h , a le z d e n á h l e z c i z e n ý c h a z n á s i l ň o v a n ý c h

p r a v i d e l n ý c h ú t v a r ů . T o h o t o d r s n é h o , a le s v r c h o v a n ě z a j í m a v é h o

a r a f i n o v a n é h o z a c h á z e n í se č t y ř s t o p é m u j a m b u d o s t a l o v e x p e r i ­

m e n t á l n í c h t e x t e c h v a l é r y o v s k é h o J . M . T o m e š e . O b a s t a r š í s o u b o r y

s e m h led íc í se j m e n u j í Za..., j e d e n z n ich j e s o u č á s t í p r v o t i n y Klub­

ko Ariadnino ( 1 9 4 2 ) , d r u h ý , roz leh le j š í , p o c h á z í ze s t e j n é d o b y a by l

o t i š těn a ž p o v á l c e (Ruby, 1 9 4 6 ) . J 4 tu p ř e d s t a v u j e n e j v ě t š í č á s t ze

C (252)

3 1 0 ř á d e k v d e s e t i v e r š í c h d r u h é h o z o b o u Z a . . . , v íce než 7 0 % .

O s t a t n í v e r š e b y c h o m b ě ž n ě n a z v a l i d a k t y l o t r o c h e j e , o d J 4 s e h n e d

t o t á l n ě v z d a l u j í ( j s o u tu i p ě t i s t o p é t r o c h e j e č i j a m b y , č i s té d a k t y l y

a p o d . ) , h n e d t ě s n ě p ř i b l i ž u j í ( m n o h o ř á d e k , k d e k j a m b u s d a k t y l -

s k ý m i n c i p i t e m j e p ř i d á n a „ j e š t ě j e d n a " p ř e d r á ž k a ) . T o t é ž s e p o z d ě ­

j i dě je s o n e t ů m ve d v o u c y k l e c h p o v á l e č n é s b í r k y Ruby.

(253)

K a p i t o l a I I . Č t y ř s t o p ý t r o c h e j t e z e 5

V e č t y ř s t o p é m t r o c h e j i j s o u p ř í t o m n é č tyř i s i lné p o z i c e ; s l a b é . p o z i c e

j s o u tř i u m u ž s k é k l a u z u l e a č tyř i u ž e n s k é :

T 4 M S , W , S 2 W 2 S 3 W 3 S 4

T 4 Ž S 1 W 1 S 2 W 2 S 3 W 3 S 4 W 4

B u d e m e nyní mluvit o n e k o m b i n o v a n é m T 4 . ( 0 k o m b i n a c i , v e k t e r é

T 4 v y s t u p u j e vůči j i n ý m v e r š ů m j a k o verš delší, viz o d d . 9 . 1 . K o m b i ­

n a c e , v e k teré T 4 v y s t u p u j e j a k o verš k r á t k ý , b u d e m u s e t být j e š t ě

v b u d o u c n u p r o b r á n a ; p ř i p o m e ň m e t a d y j e n n a o k r a j , ž e k o m b i n a c e

T4 s T5 není zce la b ě ž n á . )

V č e s k é poez i i se T4 n e j č a s t ě j i u p l a t ň u j e v p r a v i d e l n é m s t ř í d á n í

v e r š ů ž e n s k ý c h a m u ž s k ý c h , m n o h e m m é n ě j e b á s n í p s a n ý c h j e n

5 Tato kapitolka vychází z předcházejících prací M. Červenky a z materiálu, se kterým se připravoval k sepsání poslední části této knihy. Tu už mu bohužel nebylo dopřáno napsat. Vzhledem k tomu se tato část práce soustřeďuje pouze na hlavní protagonisty a vývojové charakteristiky čtyřstopého trocheje. Čtenář proto musí oželet zevrubný výklad, neobyčejně široce pojatý materiál i jeho často poeticky vyjádřenou interpre­taci, která byla typická pro dosavadní výklad.

(255)

v ž e n s k é , a j e š t ě m é n ě j e n v m u ž s k é v a r i a n t ě . P r a v i d e l n ý m s t ř í d á n í m

osmi- a s e d m i s l a b i ě n ý c h t r o c h e j s k ý c h v e r š ů ( jen v ý j i m e č n ě strofy

z a č í n a j í k r a t š í m s e d m i s l a b i č n ý m v e r š e m ) s e v y t v á ř e j í i d e á l n í p o d ­

m í n k y p r o č t y ř v e r š í s e s t ř í d a v ý m r ý m e m , k t e r ý j e v o b r o z e n í d v a ­

k r á t č a s t ě j š í než r ý m s d r u ž e n ý . J e t o d á n o t ím, ž e s t ř í d á n í osmi-

a s e d m i s l a b i ě n ý c h v e r š ů u m o ž ň u j e využ í t v š e c h n y n e j b ě ž n ě j š í př í -

z v u k o v é t a k t y v m í ř e m n o h e m b l ižš í č e t n o s t e m těchto t a k t ů v p r ó z e

a t ím p ř e k o n á v a t u r č i t é n e v ý h o d y č e s k é h o t r o c h e j e ( T 4 M n u t n ě o m e ­

z u j e č t y ř s l a b i č n é takty , T 4 Z t a k t y t ř í s l a b i č n é a j e d n o s l a b i č n é ) .

V t o m t o r o z m ě r u m o h l o n o v o č e s k é v e r š o v á n í d o b ř e n a v á z a t n a

p ř e d o b r o z e n s k o u p o e z i i a p ř e d e v š í m na l i d o v o u p í s e ň , k d e v osmi-

a s e d m i s l a b i č n é ř a d ě p ř e v l á d á t r o c h e j s k ý s p á d : n a j d e m e h o v e v íce

než p o l o v i n ě p ř í p a d ů (viz Č e r v e n k a - S g a l l o v á , 2 0 0 1 ) . T a k é D o b ­

r o v s k é h o t e o r i e o p ř i r o z e n o s t i s e s t u p n ý c h m e t e r v č e š t i n ě , k t e r á

b y l a v e své d o b ě p ř i j í m á n a j a k o z c e l a z á v a z n á , p ř i s p ě l a k v ý r a z n é

p r e f e r e n c i t r o c h e j s k ý c h v e r š ů , d o k o n c e d o t é míry, ž e n ě k t e ř í a u t o ­

ř i s e j i n ý m m e t r ů m v y h ý b a l i . T a k n a p ř . V . N e j e d l ý m á p o u z e b á s n ě

t r o c h e j s k é a n ě k o l i k d a k t y l s k ý c h a d a k t y l o t r o c h e j s k ý c h a m e z i

n ě k o l i k a sty P a t r č k o v ý c h v e r š o v á n e k n a j d e m e j e n d v ě b á s n ě s výji­

m e č n ý m J 4 M .

V p u c h m a j e r o v s k é d r u ž i n ě byl i n e j v ý z n a m n ě j š í m i pěst i te l i T4

A . J . P u c h m a j e r a j i ž z m í n ě n ý V . Nejed lý . O b a už íva l i tento r o z m ě r

ne jen k t v o r b ě k r á t k ý c h l y r i c k ý c h p ísn í , n á p i s ů a r ů z n ý c h př í lež i­

t o s t n ý c h v e r š o v á n í , a le i k p s a n í ó d , p o s l á n í č i e p i c k ý c h p ř í b ě h ů ,

č a s t o h i s t o r i c k é h o r á z u , a t o j i ž o d p r v n í h o r o č n í k u P A . T r o c h e j e

o b o u a u t o r ů v d u c h u D o b r o v s k é h o z á s a d ve lmi p ř e s n ě d o d r ž u j í t ro­

c h e j s k ý m e t r i c k ý p ů d o r y s a v e s m ě s m a j í s i lný p ř e d ě l s y m e t r i c k y

r o z d ě l u j í c í v e r š . P r o t o m í r a s ty l i zace těchto v e r š ů s p ř e v a h o u d v o u -

s l a b i č n ý c h t a k t ů j e t a k v y s o k á . P u c h m a j e r , k t e r ý s e n a r o z d í l o d

N e j e d l é h o a n ě k t e r ý c h j i n ý c h ve v ý b ě r u m e t e r n e o m e z o v a l , se snaž i l

v p r ů b ě h u d o b y p o d o b u č e s k é h o v e r š e o b o h a t i t ne jen t e o r e t i c k ý m i

v ý k l a d y , a le i s v o u b á s n i c k o u p r a x í . P r o t o ož ivu je m o n o t ó n n o s t

v e r š e č e t n ý m i p ř í z v u č n ý m i m o n o s y l a b y n a p r v n í s i lné poz ic i .

P ř i p o m e ň m e n a t o m t o m í s t ě z n o v u , c o b y l o k o n s t a t o v á n o j i ž v ý š e

( o d d . 1 0 . 1 ) , že v r a n é m o b r o z e n í j e p r e f e r e n c e t r o c h e j e p a t r n á i na

p ř e k l a d e c h , z e j m é n a z němčiny : p ů v o d n í j a m b se m ě n í v č e s k é v e r z i

n a t r o c h e j , a ť už se p ř e k l á d á z B ú r g e r a ( P u c h m a j e r o v a Blaženost

* (256)

a J . N e j e d l é h o Poutník) a S c h i l l e r a (A. M a r k a Tajemství a P u r k y -

ň o v o Světlo s teplem) či n á b o ž e n s k é v e r š e a d i d a k t i c k é r ý m o v á n k y

z p r ó z y ( K u b e l k a , J a v o r n i c k ý ) .

Ú d a j e Thesauru d o k l á d a j í , že T 4 by l v o b r o z e n í v ů b e c nejobl í-

b e n ě j š í m r o z m ě r e m a n i k d y p o z d ě j i u ž n e m ě l t a k o v é d o m i n a n t n í

p o s t a v e n í . J a k o z a j í m a v é z j i š tění p ř i p o m e ň m e , ž e víc než č t v r t i n a

b á s n í t o h o t o r o z m ě r u v o b r o z e n í p o c h á z e l a o d a u t o r ů l i t e r á r n ě b u ď

ú p l n ě n e z n á m ý c h , n e b o t a k o v ý c h , j e j i c h ž v e r š o v á p r o d u k c e j e o p r a v ­

du min imá ln í , č í tá tot iž m é n ě než d e s e t t i tu lů. P r á v ě u n ich se T4

u p l a t ň o v a l p ř e d e v š í m v ž á n r e c h m e n š í h o r o z s a h u a v r ů z n ý c h př í l e­

ž i t o s t n ý c h v e r š í c h . Ani o s t a t n í m a u t o r ů m v š a k tyto ž á n r y n e b y l y

cizí: p o j e t í T 4 j a k o v h o d n é h o a p ř i j a t e l n é h o t y p u v e r š e d o k l á d á

o s t a t n ě i M á c h o v a d e d i k a c e Máje. Ved le těchto n e j r o z š í ř e n ě j š í c h

ú t v a r ů ( n á p i s y , s e n t e n c e , modl i tby , d i d a k t i c k é v e r š e a k r á t k é p í s­

n ičky a p o p ě v k y ) b á s n í c i o v š e m u ž í v a j í T4 i k v y j á d ř e n í z á v a ž n ý c h

t é m a t , i k d y ž v t a k o v ý c h t o ž á n r e c h ( v l a s t e n e c k á p a t e t i c k á l y r i k a

a h i s t o r i c k á e p i k a ) v o b r o z e n í p ř e v l á d á t r o c h e j pě t i s topý .

C t y ř s t o p ý t r o c h e j , k t e r ý byl v o b r o z e n í t a k o b l í b e n ý a r o z š í ř e n ý ,

s e d o s t á v á d o z v l á š t n í p o z i c e v e v r c h o l n é s k l a d b ě n o v o č e s k é p o e z i e ,

v Máji: j e h o už i t í n e j e n ve v ý š e z m í n ě n é d e d i k a c i , a l e i na z a č á t k u

2. z p ě v u a z e j m é n a ve s p o j e n í s 2. i n t e r m e z z e m s p o l u v y t v á ř í — j s a

z á r o v e ň k o n f r o n t o v á n s p ř e v l á d a j í c í m j a m b e m — z n a č n é s é m a n t i c k é

n a p ě t í (v iz Č e r v e n k a , 1 9 9 5 : 14).

P o k u d j d e o s t r o f u , p ř e v l á d á p ř i r o z e n ě č t y ř v e r š í ( p ř e d e v š í m s e

s t ř í d a v ý m r ý m e m , p o z d ě j i p ř i o h l a s o v é poez i i a p í s ň o v é t v o r b ě s e

č a s t ě j i o b j e v u j e i r ý m p ř e r ý v a n ý ) , k t e r é j e v ý h o d n é p r á v ě p r o m e n š í

ž á n r y ; v á ž n á t é m a t a j s o u č a s t o p o d á v á n a v r o z s á h l e j š í c h s t r o f á c h ,

n e j č a s t ě j i v šest i- a o s m i v e r š í c h ( v ý j i m e č n á je S e d l á č k o v a př í lež i­

t o s t n á b á s e ň z r . 1 8 3 2 ke č t y ř i c á t é m u v ý r o č í p a n o v á n í F r a n t i š k a I .

s e š e s t n á c t i v e r š o v ý m i s t r o f a m i ) . N e r ý m o v a n é v e r š e by ly p ř i r o z e n ý m

e k v i v a l e n t e m v R o ž n a y o v ý c h p ř í z v u č n ý c h p ř e k l a d e c h A n a k r e o n t a

( k n i ž n ě 1 8 1 2 ; t ý k á s e t o s a m o z ř e j m ě ne jen č t y ř s t o p ý c h t r o c h e j -

s k ý c h , a le i j a m b i c k ý c h v e r š ů ) . N e r ý m o v a n á č t y ř v e r š í s e o b j e v u j í

i u V. N e j e d l é h o , k t e r ý j i ž na k o n c i 1 8 . s to let í v č t y ř s t o p é m ž e n s k é m

t r o c h e j i a v n e r ý m o v a n é m č t y ř v e r š í v y p r á v ě l de l š í e p i c k é p ř í b ě h y

(Jaromír u vězení, Jaromír na honbě). J e ve lmi p r a v d ě p o d o b n é , že p r á v ě a b s e n c e r ý m u m o h l a a m ě l a u č t e n á ř e n a v o d i t p o c i t b l í z k o s t i

( 2 5 7 )

a n t i c k é h o v e r š o v á n í a a n t i c k é h o hrd iny. P o z d ě j i a v j i n ý c h souv i s­

l o s t e c h p o u ž i l n e r ý m o v a n ý n e s t r o f i c k ý v e r š J a b l o n s k ý ve Třech zla­

tých vlasech. Od p o ě á t k u 19. stolet í v souv is lost i s o h l a s o v ý m i v e r š i a p o z d ě j i

i s v l ivem RKZ sflí t l ak na uvo lněn í d o g m a t i c k é h o d o d r ž o v á n í metr ic­

k é h o p ů d o r y s u . U m í s ť o v á n í p ř í z v u č n ý c h m o n o s y l a b n a s l a b é p o z i c e ,

k t e r é p r a k t i k o v a l i j i ž p u c h m a j e r o v c i , j e v sy lab izu j íc ím o b d o b í v ý r a z ­

n ě p ř e k o n á v á n o v íces lab iěnými takty, j e j i chž z a ě á t e k s e k l a d e p r á v ě

na s l a b é poz ice . U H a n k y j e t a k o v é t o zat ížen í s l a b ý c h poz ic r o z l o ž e n o

ce lkem r o v n o m ě r n ě v p r ů b ě h u v e r š e , z a t í m c o J . J . M a r e k , k t e r ý

v T 4 Z p o r u š o v a l t r o c h e j s k o u n o r m u zat í žen ím s l a b ý c h poz ic v íces la-

b i ě n ý m t a k t e m nejvíc ze v š e c h o b r o z e n c ů , s o u s t ř e ď u j e tyto v íces lab iě-

n é t a k t y d o p r v n í po lov iny v e r š ů . Tyto p ř í p a d y v e r š ů s e s i lným a k c e n ­

tem na W, z a c h o v á v a j í silný p ř e d ě l po 4. s l a b i c e , a p r o t o se p o v a ž u j í

z a m é n ě p o r u š u j í c í t r o c h e j s k o u n o r m u než ty, v e k t e r ý c h j e z a ě á t e k

v íces lab ičného s lova u m í s t ě n n a n ě k t e r é d a l š í s l a b é pozic i . O s t a t n í

sy lab izu j íc í a u t o ř i ( M á c h a , J a b l o n s k ý , Vocel, E r b e n a nejv íc Č e l a k o v -

ský, a to ne jen v Ohlasu písní českých, a le i v Růži stoliste) k o n ě í pěti­n u a ž t ře t inu svých ě t y ř s t o p ý c h ž e n s k ý c h t r o c h e j ů t ř í s l a b i ě n o u k l a u ­

zulí, což se p a k p ř i r o z e n ě p r o m í t á i do p ř í z v u k o v é n e s h o d y r ý m u j í c í c h

se dvoj ic. D a l š í m r y s e m těchto sy lab izu j íc ích v e r š ů s p o j e n ý m se závě­

r e č n o u t ř í s l a b i ě n o u k l a u z u l í j e p o t l a č o v á n í s t ředn ího s y m e t r i c k é h o

p ř e d ě l u u ž e n s k ý c h t r o c h e j ů ; n a p r o t i t o m u u T 4 M tento p ř e d ě l více

d o d r ž u j í i t i a u t o ř i , k t e ř í ho v ž e n s k é v a r i a n t ě os labu j í .

S y l a b i z u j í c í t e n d e n c e se v Kytici p r o j e v u j í ve v š e c h ě t y ř s t o p ý c h

t r o c h e j s k ý c h b á s n í c h (Poklad, Polednice, Vrba, Dceřina kletba). D ů v o d e m p r o u m í s ť o v á n í z a č á t k ů v í c e s l a b i č n ý c h t a k t ů n a W j e z ř e j ­

m ě j e j i c h u p l a t ň o v á n í v e s t y l i z o v a n é p ř í m é řeč i (viz Č e r v e n k a , 1 9 6 7 :

2 1 8 ) . D o p l ň m e v této s o u v i s l o s t i , že i v m á l o r o z s á h l é (a t e d y i s t a t i s ­

t icky m é n ě p r ů k a z n é ) Polednici j s o u t a k o v á „ p o r u š e n í " m e t r i c k é h o

p ů d o r y s u h l a v n ě v p ř í m é řeč i a že j s o u z d e j e n d v ě „ b e z c h y b n é "

s t ro fy ; j e d n u n a j d e m e v p o p i s u č innost i b á j n é o s o b y , č ímž s e z p o m a ­

luje d ě j o v ý s p á d , a d r u h o u v s a m é m z á v ě r u b á s n ě , k d e z k l i d ň u j e

b a l a d i c k ý tón.

P r o m á j o v c e j e T 4 v e r š e m d o m á c í p r o v e n i e n c e , s p j a t ý m s ven­

k o v s k ý m p r o s t ř e d í m a s f o l k l o r e m , z a t í m c o j a m b je p r o ně (viz

o d d . 1 0 . 2 ) v e r š e m s t y l i z o v a n ý m , s p j a t ý m s e v r o p s k o u r o m a n t i c k o u

(258)

t r a d i c í (viz Č e r v e n k a , 1 9 6 6 : 1 6 6 ) . Už i t í č t y ř s t o p é h o t r o c h e j e a j e h o

v ý z n a m se u n ich p ř í l i š n e m ě n í , a le u s t u p u j e j e h o k v a n t i t a . To j e

p a t r n é u ž v p r v o t i n á c h j a k N e r u d y (v Hřbitovním kvítí, 1 8 5 8 , j e p ř e ­

v l á d a j í c í m r o z m ě r e m T 5 ) , t a k i H á l k a (z j a m b i c k ý c h Večerních

písní, 1 8 5 9 , se v y m y k a j í j e n d v ě b á s n ě , s e p s a n é v T 4 ) . V Básních

H e y d u k o v ý c k ( 1 8 5 9 ) v o d d í l e Cikánské melodie p ř e v l á d a j í k r á t k é

( i k o m b i n o v a n é ) r o z m ě r y (viz o d d . 9 . 1 a 9 . 2 ) , z e j m é n a t r o c h e j s k é ;

v Písních ( 1 8 8 5 ) a v Básních smíšených p ř i b ý v á T 4 , k t e r ý p ř e v l á d á v p o l y m e t r i c k é Růži povážské. Z d e j e p r o n ě h o s y m b o l e m p r o s t o t y

a l i d o v é h o t ó n u ; t e p r v e v p r ů b ě h u s v é h o vývo je se H e y d u k — p o d vli­

v e m l u m í r o v s k é p o e t i k y — více p ř i k l o n i l k j a m b i c k é m u v e r š o v á n í .

T a k é N e r u d a se o b r a c í k ě t y ř s t o p é m u t r o c h e j i tehdy, k d y ž j d e o t é m a

b l í z k é f o l k l o r u , p o h á d k o v é m u v y p r á v ě n í a p o d . ( n a p ř . v Baladách

a romancích, 1 8 8 3 ) . P o s t u p n ý ú s t u p o d č t y ř s t o p é h o t r o c h e j e m ů ž e ­

m e z a z n a m e n a t i p ř i s r o v n á n í P f l e g e r o v ý c h Dumek ( 1 8 5 7 ) a Cypřišů

( 1 8 6 2 ) . Z a j í m a v ý S t a š k ů v ( n e d o k o n č e n ý ) p o k u s z š e d e s á t ý c h let

o v e r š o v a n o u p o v í d k u Z krčmy horské, p s a n ý — ve s n a z e př ib l í ž i t

poez i i m l u v e n é m u p r o j e v u - č t y ř s t o p ý m t r o c h e j e m n e r ý m o v a n ý m ,

byl p ř i j a t v c e l k u n e g a t i v n ě . V p o z d ě j š í m e n š í s k l a d b ě Na Krkonoších

s p ř í z n a č n ý m p o d t i t u l e m „ S t a r o s v ě t s k ý o b r á z e k " s e u ž tento r o z m ě r

r ý m u j e .

V tomto o b d o b í - s te jně t a k t o m u by lo i dř ív - se z m o ž n ý c h va­

r i a n t č t y ř s t o p é h o t r o c h e j e n e j m é n ě u p l a t ň u j e j a k o s a m o s t a t n ý v e r š

T 4 M ; n a o p a k n e j č a s t ě j š í je T4 s ž e n s k o u k lauzu l í , a to i ve č t y ř v e r š í c h

s p ř e r ý v a n ý m r ý m e m , k t e r ý — t a k typ ický p r o p í s ň o v o u t v o r b u umě­

lou i fo lk lorní — větš inou s t ř í d a l ž e n s k á a m u ž s k á z a k o n č e n í .

V e s r o v n á n í s e s y l a b i z u j í c í p o e z i í m á j o v c i t r o c h e j s k o u n o r m u více

d o d r ž u j í . V t o m t o s m ě r u v y n i k á ne jv íce H e y d u k , u k t e r é h o je m o ž n o

na j í t a s i j e n d e s e t p r o c e n t v š e c h v e r š ů , v n ichž j s o u s l a b é p o z i c e

o b s a z e n y p ř í z v u č n o u s l a b i k o u (u n ě h o se v š a k v p r o t i k l a d u k N e r u ­

dov i na této poz ic i č a s t ě j i u p l a t ň u j í v í c e s l a b i č n á s l o v a ) . V t o m t o

d o d r ž o v á n í zvo leného m e t r i c k é h o s c h é m a t u se H e y d u k o v i v n á s l e ­

d u j í c í m o b d o b í b l íž í S l á d e k .

U l u m í r o v c ů a r u c h o v c ů mě la ve lký v ý z n a m s t r o f a , ve k t e r é se

mohly k o m b i n o v a t r ů z n é typy veršů . P ř i t o m v š a k v z á s a d ě p lat í , že T 4 ,

vyskytuj íc í s e i s a m o s t a t n ě , j e p r o t i k l a d e m z á k l a d n í h o J 5 , k t e r ý j e roz­

m ě r e m b e z p ř í z n a k o v ý m . V této g e n e r a c i nejvíce využíval T4 S l á d e k ,

(259)

a to nejen v d ě t s k ý c h a oh lasových b á s n í c h . M i m o zcela j a m b i c k o u

sonetovou s b í r k u Na prahu ráje (1883) n a j d e m e n e k o m b i n o v a n ý T 4 ve

všech S l á d k o v ý c h s b í r k á c h . P r o S l á d k a j e t o verš , k terý v ý r a z n ý m

d o d r ž o v á n í m si lných a s l a b ý c h poz ic z d ů r a z ň u j e r y t m u s , č ímž verš

n a b ý v á p á d n o s t i ve v las teneckých a for is t ických b á s n í c h (např . České

písně, 1892) , zat ímco j i n d e p ů s o b í j e h o k r á t k o s t j a k o p ř í z n a k p í sně ,

t a n c e a prostoty, n a p ř . Sluncem a stínem ( 1 8 8 7 ) , Léthé (1909) a j .

V p o e t i c e V r c h l i c k é h o z a u j í m á ved le z á k l a d n í h o J 5 v ý z n a m n é

m í s t o J 4 ; t r o c h e j - i ve s r o v n á n í se S l á d k e m — je z d e m é n ě v ý r a z n ý ,

a le m e z i v š e m i t r o c h e j s k ý m i r o z m ě r y m á p o m ě r n ě v ý s a d n í p o s t a v e n í

p r á v ě T 4 . V r c h l i c k ý ho p o u ž í v á — s p í š e v p o č á t c í c h své t v o r b y — j a k o

p í s ň o v ý r o z m ě r v in t imních a m i l o s t n ý c h b á s n í c h , v ý r a z n ě j i p a k

v d r o b n ě j š í c h i r o z s á h l e j š í c h e p i c k ý c h s k l a d b á c h , č a s t o s p j a t ý c h

s d o m á c í m p r o s t ř e d í m (Legenda o sv. Prokopu, 1 8 7 7 ) . T e m a t i k a

š p a n ě l s k á v e d l a V r c h l i c k é h o ( a p o d o b n ě i Z e y e r a v p o v í d c e Ramon-

do Lulo, Poezie, 1 8 8 4 ) k p o u ž i t í n e r ý m o v a n é h o T 4 Z , v e r š e c h a r a k ­

t e r i s t i c k é h o p r o š p a n ě l s k é r o m a n c e , v Satanele (Epieké básně, 1 8 7 6 ) . M l u v n í v e r š V r c h l i c k é h o s k l a d b y a v e l k á d i a l o g i č n o s t z p ů s o ­

b u j í , ž e ve lmi č a s t o s p a d á k o n e c vě tného c e l k u d o p r o s t ř e d v e r š e ,

č a s t o p o č t v r t é s l a b i c e , č ímž j e s t ř e d n í c é z u r a j e š t ě z d ů r a z n ě n a a v íce

s e v y o s t ř u j e m e t r i c k ý p ů d o r y s . A b s e n c e r ý m u p ř i t o m ov l i vňu je ryt­

m i c k ý s lovn ík, t a k ž e vě tš í v á h u — než v r ý m o v a n ý c h s t r o f i c k ý c h b á s ­

n ích - z d e m a j í č t y ř s l a b i č n é t a k t y , u m í s ť o v a n é v š a k s p í š e d o d r u h é

p o l o v i n y v e r š e , což t a k é p o s i l u j e j e h o s y m e t r i i ( srov . s d a l š í m výk la­

d e m o M a c h a r o v ě n e r ý m o v a n é m T 4 v Magdaléně). N e r ý m o v a n ý T 4 —

o p ě t s k o n o t a c e m i n a š p a n ě l s k é p r o s t ř e d í — n a j d e m e i v Pokání Dona

Juana ( 1 8 7 7 ) ; t e n t o k r á t j e tento r o z m ě r užit ve č t y ř v e r š o v ý c h s t r o ­

f á c h , p ř i č e m ž 4 . v e r š k a ž d é s tro fy j e s e d m i s l a b i č n ý ( T 4 M ) .

U S v a t o p l u k a Č e c h a j e n e k o m b i n o v a n ý T 4 p o m ě r n ě v ý r a z n ě

z a s t o u p e n v l y r i c k ý c h s b í r k á c h , k d e o v š e m p ř e v l á d á j a m b . T 4 j e

h o j n ě v y u ž í v á n v j e h o e p i c k ý c h s k l a d b á c h b u ď j a k o z á k l a d n í r o z m ě r

(Petrklíče, Šotek, Zpěvník Jana Buriana, Do světa širého), n e b o j a k o r o z m ě r větš í s a m o s t a t n é p a s á ž e (Bouře, Snové, Anděl, Lešetín-ský kovář, Hanuman), či l y r i c k é v l o ž k y p o l y m e t r i c k é s k l a d b y (Ada­mité, Ve stínu lípy, Dagmar).

Z a t í m c o v h l a v n í m b á s n i c k é m p r o u d u v d r u h é p o l o v i n ě 19. s to le­

t í n a s t á v á n a p r o s t é v í tězs tv í j a m b u a z e j m é n a J 5 s e s t á v á h l a v n í m

* (260)

r o z m ě r e m l u m í r o v c ů a v r c h o l í u n ich o d v r a t od t r o c h e j e , ep igon i

l u m í r o v s k é školy ( K l á š t e r s k ý , M u ž í k , T á b o r s k ý ) v n í m a j í ě t y ř s t o p ý

t r o c h e j j a k o p ř í z n a k o v ý r o z m ě r p r o u r ě i t é ž á n r y ( p í s ň o v é , o h l a s o v é ,

h u m o r i s t i c k é ) a t a k ho t a k é ve své t v o r b ě už íva j í .

N a s t u p u j í c í u m ě l c i d e v a d e s á t ý c h let se v ý r a z n ě k o n f r o n t u j í i po

s t r á n c e l i t e r á r n í s p ř e d c h á z e j í c í g e n e r a c í , p r o t i j e j í m u ž p o j e t í l i t e ra­

t u r y s e o s t ř e p o s t a v i l i s t e j n ě j a k o p r o t i j e j í p o e t i c e , k t e r o u p o v a ž o ­

val i za v y p r á z d n ě n o u . O d v r a c e j í c e se od fo lk loru a v e s n i c k é a h is to­

r i c k é p r o b l e m a t i k y s m ě r e m k s o u č a s n é m u ž ivotu a j e h o p r o b l é m ů m ,

o d v r a c e j í s e j a k o g e n e r a c e t a k é o d m e t r i c k é h o v e r š e , p ř i č e m ž ze jmé­

n a j e h o t r o c h e j s k ý t v a r p o v a ž u j í z a p r o t o t y p s t a r o m i l s t v í s v á z a n é h o

s o b r o z e n s k ý m p o s t o j e m . P r o t i t a k o v ý m t o t r a d i č n í m f o r m á m s t a v ě ­

j í vo lný v e r š , k t e r ý j e p r o n ě p r v k e m m o d e r n í m .

N e z n a m e n á to o v š e m , že t r o c h e j , a t e d y a n i ě t y ř s t o p ý t r o c h e j ,

z č e s k é p o e z i e z c e l a zmize l . N a p r o s t á a b s e n c e T 4 ( p o p ř . t r o c h e j e

v ů b e c ) u B ř e z i n y a K a r á s k a a j e n ve lmi s t ř í d m ý v ý s k y t n e k o m b i n o -

v a n é h o T 4 u S o v y , H l a v á č k a a m l a d é h o N e u m a n n a (viz t a b u l k y

v p ř í l o z e u Č e r v e n k y , 1 9 9 1 ) d á v á p a k v y n i k n o u t n e z v y k l é m u využí­

v á n í T4 v M a c h a r o v ě p o e z i i . V j e h o l y r i c k ý c h s b í r k á c h s ice p ř e v l á ­

d á j a m b , a le v e s b í r k á c h s o n e t ů ( 1 8 9 3 ) n a j d e m e d o k o n c e b á s n ě

n a p s a n é d o t é d o b y d o s t i o j e d i n ě l ý m č t y ř s t o p ý m t r o c h e j e m m u ž ­

s k ý m (Sonet o motýlech, Sonet v listopadu), p ř i č e m ž o d k l o n o d t r a ­d i č n í h o p o j e t í s o n e t u se p r o j e v u j e i v r ý m o v é s t r u k t u ř e : s t ř í d a v é

r ý m y v k v a r t e t e c h , k t e r é j s o u o v š e m b ě ž n é i v M a c h a r o v ý c h j a m -

b i c k ý c h z n ě l k á c h . M a c h a r využ i l T 4 v j e h o n e r ý m o v a n é v a r i a n t ě

v n ě k o l i k a č ís lech s b í r k y Zde by měly kvést růže a z e j m é n a v r o z ­

s á h l é m r o m á n u ve v e r š í c h Magdaléna ( o b o j í 1 8 9 4 ) . N e r ý m o v a n ý

v e r š , p ř i k t e r é m s e a u t o r n e m u s í ohl ížet n a u m í s t ě n í p ř í z v u č n ý c h

s l a b i k v e v e r š o v é k l a u z u l i , u m o ž ň u j e v o l n ě j š í v ý b ě r t a k t ů , z e j m é n a

těch d e l š í c h . T a k M a c h a r s e v e využ i t í ě t y ř s l a b i ě n ý c h s lov b l íž í

p r ó z e a j e j i c h č a s t ý m u m í s t ě n í m d o p r o s t ř e d v e r š e z a k r ý v á c é z u r u ,

což s p o l u s n e s t r o f i č n o s t í v ý r a z n ě p ř i s p í v á k p r o z a i z a c i s k l a d b y .

V t o m j e r o z d í l m e z i M a c h a r o v o u Magdalénou a V r c h l i c k é h o Sata-

nelou. P ř i p o m e ň m e j e š t ě , že de l š í e p i c k á b á s e ň Teta ze s b í r k y Zde

by měly kvést růže tyto n e r ý m o v a n é č t y ř s t o p é t r o c h e j e o r g a n i z u j e

d o p r a v i d e l n ý c h č t y ř v e r š í . J i n d e M a c h a r T 4 p o u ž í v á j a k o i r o n i c k é

c i t á t y (Boží bojovníci).

(261)

P e t r B e z r u č , o němž se ve verso log ické l i t eratuře mluví p ř e d e v š í m

v souvis lost i s j e h o v e r š e m d a k t y l s k ý m , p a t ř í p ř e c e j e n j a k o v ý r a z n ý

a u t o r i d o n a š e h o p ř e h l e d u troche j ského. T r o c h e j ve Slezských písních

j e m e t r e m evokuj íc ím p í sňovost (Setkání), n e b o je fiktivní n a r á ž k o u na

fo lk lorní ep ický text (Ondrás) ěi n a t rad iěn í b a l a d u s v e n k o v s k o u

t e m a t i k o u (Idyla ze mlýna). Od M a c h a r o v a n e r ý m o v a n é h o č t y ř s t o p é -

ho troche je se tento B e z r u ě ů v r o z m ě r odl išu je u m í s ť o v á n í m z a č á t k u

v íces lab ičných t a k t ů na s l a b é poz ice ( v e r š ů s t a k o v ý m i p ř í p a d y je

u B e z r u c e č tvr t ina, u M a c h a r a j e n 14,3 % ) , p ř i č e m ž u B e z r u c e p ř e ­

v l á d a j í n a těchto poz ic ích, z e j m é n a n a W,, z a č á t k y p ř e d e v š í m vícesla­

b ičných slov. B e z r u č a M a c h a r se shodu j í j e n ve s l a b š í m p ř i z v u k o v á n í

S 2 , k t e r é je u nich — pomineme-l i b á s n í k y sy labizuj íc í — p ř i z v u k o v á n o

(spo lu s Vrchl ického nestro f ickou a n e r ý m o v a n o u Satanelou) ze všech

z k o u m a n ý c h s o u b o r ů ne js labě j i . V nás ledu j í c ím S 3 se už z n a č n ě odli­

šují : z a t í m c o M a c h a r c é z u r u umís těn ím č tyřs lab ičného t a k t u d o p r o ­

s t ř e d v e r š e více z a k r ý v á , B e z r u č z a č á t e k d r u h é h o p o l o v e r š e více zdů­

r a z ň u j e ( B e z r u č zde metr ický impu lz d o d r ž u j e m n o h e m v ý r a z n ě j i než

v p r v n í m po loverš i ) . U B e z r u c e se vyplat í z k o u m a t z v l á š ť b á s n ě rýmo­

v a n é a n e r ý m o v a n é , n e b o ť jednot l i vé silné poz ice se od sebe liší m í r o u

p ř í z v u k o v é h o zat ížení; v n e r ý m o v a n é m verš i je S, v ý r a z n ě s labě j i př i­

z v u k o v á n o než S 3 , v r ý m o v a n é m verš i j e t o m u n a o p a k . Z a z n a m e n e j m e

t u n a o k r a j p ř e k v a p i v é p ř í p a d y v ý z n a m o v ě zat ížených m o n o s y l a b

v s o u b o r u r ý m o v a n ý c h b á s n í n a W 4 . J s o u t o v š a k l iché v e r š e č tyřverš í

s p ř e r ý v a n ý m r ý m e m , de facto j d e tedy o v e r š e n e r ý m o v a n é , s v o u p o d ­

s t a t o u umožňuj íc í v ý z n a m o v ě důlež i tá m o n o s y l a b a umíst it i na s á m

k o n e c ř á d k y bez oh ledu n a r ý m .

N a p o č á t k u 2 0 . s to le t í p í š o u t r o c h e j s k é v e r š e též Š r á m e k a D y k .

Š r á m e k h o j n ě v y u ž í v á r ů z n é k o m b i n a c e k r á t k ý c h r o z m ě r ů ,

n e k o m b i n o v a n ý ě t y ř s t o p ý t r o c h e j u p l a t ň u j e j e n v n ě k o l i k a b á s n í c h

i n t i m n í l y r i k y ve s b í r k á c h Života bído, přec tě mám rád ( 1 9 0 5 ) a Splav ( 1 9 1 6 , r o z š í ř e n o 1 9 2 2 ) . T y t o p í s n ě s v o u p r o s t o t o u a z p ě v -

n o s t í v y v o l á v a j í p o c i t b l í z k o s t i f o l k l o r u (Znám já jeden krásný

zámek, 2 . v y d . Splavu). P o k u d j d e o m e t r ů m , Š r á m k o v y č t y ř s t o p é

t r o c h e j e v e s m ě s d o d r ž u j í t r o c h e j s k ý m e t r i c k ý p ů d o r y s a z v ý r a z ň u ­

j í s t ř e d n í v e r š o v ý p ř e d ě l ( j e n n ě k o l i k č t y ř s l a b i č n ý c h t a k t ů z a k r ý ­

v a j í c í c h t u t o c é z u r u n a j d e m e v n e s t r o f i c k é m n e r ý m o v a n é m n á l a ­

d o v é m o b r á z k u V dalmatinské vinárně).

* (262)

N a p r o t i t o m u u D ý k a , k t e r ý u t r o c h e j s k ý c h m e t e r p r e f e r o v a l

p ě t i s t o p o u p o d o b u ( j s o u j í p s á n y celé s k l a d b y j a k o Giuseppe Moro,

1 9 1 1 a Zápas Jiřího Macků, 1 9 1 6 ) , ě t y ř s t o p ý t r o c h e j n e n í tol ik s p o ­

j e n s v e s n i c k o u t e m a t i k o u , d o k o n c e a n i v Pohádkách z naší vesnice ( 1 9 1 0 ) . T 4 u D ý k a u p l a t ň u j e s v o u p á d n o s t , p o d t r h u j e i r o n i c k ý

z á m ě r a s a t i r i c k ý tón v e r š ů , k t e r é n a v a z u j í n a H a v l í ě k a .

Z a j í m a v ý byl v d e s á t ý c h le tech v z t a h J a r o s l a v a D u r y c h a k n a š e ­

m u z k o u m a n é m u r o z m ě r u . P o u ž i t í T 4 v de lš ích b á s n í c h Cikánčina

smrt ( 1 9 1 6 ) a Laň a panna b y l o z ř e j m ě m o t i v o v á n o j e j i c h b a l a d i c ­

k ý m t ó n e m . V t e x t u Vznik Cikánčiny smrti se D u r y c h - p o s t u d i u h d o v ý c h p í s n í - v y z n á v á z o b d i v u k E r b e n o v i a v y s o c e cení ě e s k ý

t r o c h e j . V r e a l i z a c i m e t r a se p o t o m v b a l a d á c h bl íž í s y l a b i z u j í c í m

b á s n í k ů m ; p o d t i t u l e m Cikánčiny smrti „ P í s e ň z j a r m a r k u " j a k o b y

chtěl a u t o r n a z n a ě i t p ř í b u z n o s t s j a r m a r e ě n í p í s n í a l i d o v ý m tó­

n e m . J d e v š a k o ve l ice v y t ř í b e n o u u m ě l o u d e v í t i v e r š o v o u s t r o f u

A b A b C D D C b , k t e r á s e m u z d á l a p r o úěe l t a k o v é t o b a l a d i k y t a k

v h o d n á , že j i p o u ž U i v b a l a d ě d r u h é .

V m e t r i c k é poez i i mez i v á l k a m i j e n a p r o s t o p ř e v a ž u j í c í m v e r š e m

j a m b . J s o u b á s n í c i , p r o k t e r é t r o c h e j n e b y l p ř í l i š v ý z n a m n ý ,

a p o k u d k r á t k ý t r o c h e j v ů b e c využ íva l i , p a k j e n v k o m b i n o v a n é

a l t e r n a c i , n e j č a s t ě j i T4 + 3. T a k je t o m u u S e i f e r t a , u k t e r é h o n e k o m -

b i n o v a n ý T4 v ů b e c n e n a j d e m e , u H r u b í n a — m i m o d ě t s k é v e r š e — j e n

o k r a j o v ě , s te jně j a k o u O r t e n a . P ř i p o m e ň m e z d e j e š t ě , ž e t r o c h e j s k é

ř á d k y se u n ě k t e r ý c h ( i v ý š e z m í n ě n ý c h ) a u t o r ů o b j e v u j í v tzv. j a m -

b o t r o c h e j i s o d c h y l k a m i (v iz Č e r v e n k a , 2 0 0 1 : 7 0 a d . ) .

A u t o r e m , k t e r é h o t roche j ský v e r š p r o v á z í o d prvot iny v lastně p o

celou d o b u tvorby, j e J o s e f H o r a . Mezi j e h o t r o c h e j s k ý m i verš i j e p r á v ě

n e k o m b i n o v a n ý T 4 ne jěastě j š í ; j s o u t o h lavně ref lexivní b á s n ě p s a n é

b u ď p ř e d e v š í m ve č t y ř v e r š í c h (Tonoucístíny, 1 9 3 3 ) , n e b o v o d s t a v c í c h

se složitými r ý m o v ý m i s c h é m a t y (Dvě minuty ticha, 1934) . V Proudu (1946) d o k o n c e n a j d e m e T4 j a k v něko l ika r i spe tech, t a k v nestro f ické,

téměř sto v e r š o v é s k l a d b ě Doma (se s ložitým r ý m o v á n í m ) .

Ani N e z v a l , j e h o ž m e t r i c k ý r e p e r t o á r j e o b d i v u h o d n ě š i roký, s e

t r o c h e j i n e v y h ý b a l , p ř i č e m ž ne jv íce v y u ž í v a l j e h o č t y ř s t o p o u p o d o ­

b u . U n ě h o j e T 4 p ř e d e v š í m v e r š e m p í s n ě , n á l a d o v é h o p o p ě v k u ,

a n a j d e m e ho h l a v n ě ve s b í r k á c h Zpáteční lístek ( 1 9 3 3 ) a Sbohem a šáteček ( 1 9 3 4 ) . J e to p r o n ě h o o v š e m m e t r ů m m i n o r i t n í .

(263)

J i n a k j e t o m u u B o h u s l a v a R e y n k a , j e h o ž b á s n i c k á t v o r b a s e

v ý r a z n ě o d l i š o v a l a o d č e s k é a v a n t g a r d n í p o e z i e v m n o h a o h l e d e c h ,

a to je p a t r n é i na R e y n k o v ě v ý b ě r u meter. J i ž v p r v n í c h s b í r k á c h

n a j d e m e č a s t o t r o c h e j s k é v e r š e , a le j e t o p ř e d e v š í m t r o c h e j d louhý,

a ž o s m i s t o p ý , p ř i p o m í n a j í c í l i tan ie . Ve s b í r c e Rty a zuby ( 1 9 2 5 ) p a k

n a s t á v á v ý r a z n ý p o s u n k t r o c h e j i č t y ř s t o p é m u , p ř e d e v š í m ž e n s k é ­

m u , a to h l a v n ě n e s t r o f i c k é m u . N a j d e m e z d e v š a k i b á s e ň Jitro

v zimě, což j e sonet v n e o b v y k l é m č t y ř s t o p é m t r o c h e j i ( p o d o b n ě uži l

T 4 p o z d ě j i N e z v a l v s o n e t u Světelný efekt ve s b í r c e Zpáteční lístek).

V n á s l e d u j í c í Setbě samot ( 1 9 3 6 ) j e T 4 (včetně n ě k o l i k a b á s n í

s v ý l u č n ý m T 4 ) d o k o n c e a b s o l u t n í m r o z m ě r e m a ve s b í r c e Pieta

( 1 9 4 0 ) j e T 4 , t e n t o k r á t s t ro f ický, r o z m ě r e m d v o u t ř e t i n b á s n í .

V p o v á l e č n é m o b d o b í T4 p o n ě k u d u s t u p u j e , a le v p o s l e d n í s b í r c e ,

Odletu vlaštovek ( 1 9 6 9 - 7 1 ) , se z n o v u d o s t á v á do p o p ř e d í .

R e y n k o v y č t y ř s t o p é t r o c h e j s k é v e r š e , p r o s t o u p e n é p o c i t e m sou­

n á l e ž i t o s t i s p ř í r o d o u a s o u s t ř e d ě n é na h l e d á n í k r á s y , s m ě ř u j í k p r o ­

s totě . A u t o r s e s v ý m v e r š e m bl íž í s y l a b i z u j í c í m b á s n í k ů m ; o d l i š u j e s e

v š a k o d n ich t ím, ž e S , r e a l i z u j e p ř í z v u č n ě t é m ě ř v e 1 0 0 % . P o d v o u -

s l a b i č n é m t a k t u č a s t o n á s l e d u j í d v a t a k t y t ř í s l a b i č n é , č ímž s e z a k r ý v á

c é z u r a ; r ý m o v á d v o j i c e m ů ž e b ý t p a k p ř í z v u k o v ě n e s t e j n á ( p o d o b n ě

s r ý m e m z a c h á z e l i i s y l a b i z u j í c í o b r o z e n c i ) .

V R e y n k o v ý c h b á s n í c h p r o ž i l č t y ř s t o p ý t r o c h e j svů j p o s l e d n í

v z m a c h . I p o r o c e 1 9 4 5 ( p ř í p a d n ě z a v á l k y ) s e T 4 o b č a s o b j e v u j e ,

a t o j a k o v h o d n é m e t r ů m p r o e p i g r a m y č i b á s n ě a k t u á l n ě p o l i t i c k é ,

b l í z k é r e k l a m n í m s l o g a n ů m . P o m i n e m e - l i tyto p ř í p a d y už i t í T 4

v p r v o t i n á c h J i ř í h o Šoto ly , m u s í m e p ř i p o m e n o u t v e d l e Z á v a d o v ý

s b í r k y Polní kvítí ( 1 9 5 5 ) , s n a ž í c í se o n e r u d o v s k y p r o s t é v e r š e a vy­

už íva j í c í k t o m u i T 4 , J o s e f a P a l i v c e . T e n j i ž v Naslouchání ( 1 9 4 1 )

užU T 4 ; zvo lené s e d m i v e r š í r ý m u j e A a b b C C d , p ř i č e m ž n a v í c v e 2 0 z e

49 s t r o f se p o s l e d n í v e r š r ý m u j e s m u ž s k ý m i r ý m y 3. a 4. v e r š e . Už i t í

T 4 z d e s n a d m o h l o b ý t m o t i v o v á n o d e d i k a c í b á s n í k o v ě m a t c e , š lo b y

t e d y o užit í m e t r a v h o d n é h o p r o p r o s t é h o č t e n á ř e . V Básni z r. 1947

t a t o m o t i v a c e u ž chyb í ; T 4 s e u p l a t ň u j e v m i s t r n ě k o m p o n o v a n é r o z ­

s á h l é b á s n i s d o k o n a l ý m i rýmy.

(264)

P o z n á m k a v y d a v a t e l ů

V z n i k této p u b l i k a c e p o p i s u j e a u t o r o v a p ř e d m l u v a i n á š d o d a t e k

k ní. Z a t í m c o v p r v n í č á s t i k n i h y ( a ž po 7. k a p i t o l u v č e t n ě ) j s m e p r o ­

v á d ě l i v p o d s t a t ě j e n b ě ž n é r e d a k č n í ú p r a v y ( o p r a v y z j e v n ý c h c h y b

a p ř e k l e p ů , s j e d n o c e n í t e x t u , d o p l n ě n í l i t e r a t u r y , r e j s t ř í k ) , j e h o

d r u h o u č á s t ( o d 8 . k a p i t o l y ) p o z n a m e n a l a s k u t e č n o s t , ž e M i r o s l a v

Č e r v e n k a z a n e c h a l své d í lo v p r v n í v e r z i a de f a c t o n e d o k o n č e n é .

K a p i t o l u 8 . , 9 . a 10 . j s m e t a k p ř e p s a l i z a u t o r o v a r u k o u p s a n é h o

t e x t u , k t e r ý j s m e m í s t y lušt i l i s ve lkými obt í žemi . M u s e l i j s m e j e j

r e d i g o v a t ve vě tš í m í ř e , o v ě ř o v a t a o p r a v o v a t ú d a j e , vý j imečně

i d o p l ň o v a t č i š k r t a t i n t e r p u n k c i , j e d n o t l i v á s l o v a a p o d . D a t a c e

j e d n o t l i v ý c h děl j s m e d o p l ň o v a l i až v h i s t o r i c k é m v ý k l a d u , t j . od

8 . kap i to ly . Z a c h o v á v á m e a u t o r o v o o z n a č o v á n í p r a v i d e l a k o r e s p o n ­

d e n č n í c h p r a v i d e l z n a č k a m i P , K , K O , a t a k é j e h o o z n a č o v á n í h y p o ­

te t i ckých p r a v i d e l ( p ř í p . h y p o t e t i c k é h o v e r š e ) h v ě z d i č k o u .

S n a ž i l i j s m e se v a u t o r o v ý c h in tenc ích o to, a b y text by l p lynu lý

a k n i h a vůč i č t e n á ř ů m co m o ž n o v s t ř í c n á , a p r o t o t a t o m í s t a z v l á š ť

n e o z n a č u j e m e , j a k b y s e s l u š e l o v k r i t i c k é m v y d á n í . ( P r o b a d a t e l e

b u d o u tento i d a l š í r u k o p i s y M i r o s l a v a Č e r v e n k y k d i s p o z i c i v lite-

(265)

r á r n í m a r c h i v u P a m á t n í k u n á r o d n í h o p í s e m n i c t v í . ) Z a p o m o c p ř i

č ten í r u k o p i s u d ě k u j e m e M i l a d ě C h l í b c o v é , M i l a n u J a n k o v i č o v i ,

J a r o s l a v u K o l á r o v i , I r e n ě K r a i t l o v é , M a r c e l e P i t t e r m a n n o v é

a P e t r u S g a l l o v i .

N a š e e d i č n í z á s a d y j s o u v e s h o d ě s u z u á l n í m i p r a v i d l y v y d á v á n í

n o v o č e s k é l i t e r a t u r y , j a k s e j i m i ř íd í n a p ř . Č e s k á kn ižn ice . T o z n a ­

m e n á , ž e j s m e s e p o p r a v o p i s n é s t r á n c e ř íd i l i P r a v i d l y č e s k é h o p r a ­

v o p i s u a A k a d e m i c k ý m s l o v n í k e m ciz ích slov. Z a c h o v á v á m e tedy

d ů s l e d n ě p o d o b y alexandrin, cézura, extenzivní, fantom, folklor, impulz, romský, stadium, sylabismus, tónický a p o d . Ve s h o d ě s L e x i k o n e m č e s k é l i t e r a t u r y p í š e m e n á z v y děl Alfréd, Magdaléna.

P o k u d j d e o mor fo log i i , d á v á m e p ř e d n o s t geni t ivn ím t v a r ů m Lange­

ra, Pflegera. J i n a k o v š e m z a c h o v á v á m e a u t o r ů v spec i f i cký z p ů s o b

p s a n í , n a p ř . v i n t e r p u n k c i č a s t ě j š í č á r k y v d l o u h ý c h s o u v ě t í c h ,

p o d o b y mýtický, poéma, prozodie, versifikace, versologie; p o n e c h á ­v á m e i j e h o z á m ě r n é o d c h y l k y o d b ě ž n é h o o d b o r n é h o s ty lu , j i m i ž t u

a t a m text z p e s t ř o v a l , j a k o n a p ř . inf init ivy n a -ti, poezie, nejúkor-

nější, přizpůsobujeť se. K . S . a J . H .

(266)

C i t o v a n á l i t e r a t u r a

ATTRIDGE, Derek

1982 The Rhythms of English Poetry. London and New York, Longman.

ČERNÝ, Václav

1992 [1946] „Zpěv duše". In: V. C, Tvorba a osobnost I, ed. J. Sulc, Praha,

Odeon, s. 710-731. ČERVENKA, Miroslav 1966 „K sémantice metrického systému májovců". In: Teorie verše 1, ed. J. Levý,

Brno, U J E P , s. 161-170. 1967 „Veršové systémy v Erbenově Kytici". Česká literatura 15, s. 201-220. 1981 „Die Sémantik des Metrums im Werk von Josef V. Sládek". Wiener Sla-

ivistischer Almanach 8, s. 159-185. 1989 „Polymetrie Máje". Česká literatura 37, s. 413^130. 1991 Z večerní školy versologie II. Sémantika a funkce veršových útvarů: ver-

sologický průvodce tvorbou generace devadesátých let. Praha, UČL. 1993a „Český alexandrin". Česká literatura 41, s. 459-513. 1993b „Verš Hněvkovského Děvína". In: Po cestách naléhavosti myšlení, ed.

I. Šnebergová, Praha, Filosofický ústav, s. 238-246. 1995 „Polymetrie v české epice 19. století". In: M. Č. - K. Sgallová, Z večerní

školy versologie III, Praha, ÚČL, s. 7-100. 1999 Z večerní školy versologie IV. Daktyl. Praha, UČL.

( 2 6 7 )

2001 Dějiny českého volného verše. Brno, Host. 2002a „Hlásková instrumentace". In: Pohledy zblízka: zvuk, význam, obraz,

eds. M. Rubínová a M. Vojtková, Praha, Torst, s. 7-54. 2002b „Dekanonizaee rýmu". In: Pohledy zblízka: zvuk, význam, obraz,

eds. M. Rubínová a M. Vojtková, Praha, Torst, s. 127-161. 2003 Fikční světy lyriky. Praha a Litomyšl, Paseka.

2006 „Vývojová imanence a kontakty mezi literaturami: májovský daktylotro-chej". In: Mezi texty a metodami, eds. D. Turecek a Z. Urválková, Olomouc, Periplum, s. 41-72.

ČERVENRA, Miroslav - SGALLOVÁ, Rvěta 1978 „Český verš". In: Slowiaňska metryka porównawcza I. Slownik rytmicz-

ny i sposoby jego wykorzystania, eds. Z. Ropczynska a L. Pszczolowska, Wroclaw, Ossolineum, s. 45-94.

1988 „Český verš. Sémantika metra v poezii lumírovců". In: Slowiaňska met­ryka porównawcza III. Semantyka form wierszowych, ed. L. Pszczolowska, Wroclaw, Ossolineum, s. 55—104.

1994 „Novinky o verši Slávy dcery". Slovenská literatura 41, s. 417^127. 1997 [1984] „Verš a věta. Rytmické a větné členění v české poezii 19. století".

Slovo a slovesnost 58, s. 241-287. 2001 „Přízvukový rytmus v českém folklorním verši". Česká literatura 49,

s. 254-279.

ČERVENRA, Miroslav - SGALLOVÁ, Rvěta - KAISER, Petr 1995 „Hlavní česká přízvučná metra v 19. století". In: Slowiaňska metryka

porównawcza VI. Europejskie wzorce metryczne w literaturách slowiaň-skich, eds. M. Červenka ad., Warszawa, I B L , s. 75-144.

DANEŠ, František

1957 Intonace a věta ve spisovné češtině. Praha, NČSAV.

DOBROVSKÝ, Josef

1974 [1795] „Böhmische Prosodie". In: J. D., Spisy a projevy 6, ed. M. Heř­man, Praha, Academia, s. 75-97.

DOKULIL, Miloš aj.

1986 Mluvnice češtiny 1. Praha, Academia.

DURDlK, Josef

1881 Poetika jakožto estetika umění básnického. Praha, Kober.

DVOŘÁK, Karel

1947 „Studie a poznámky vydavatelovy". In: F. L. Čelakovský, Slovanské národní písně, Praha, Kuncíř, s. 538-721.

(268)

DVOŘÁK, Karel - VODIČKA, Felix 1955 „Včleňování folkloru do obrozenské literatury". Česká literatura 3,

s. 298-324.

E J C H E N B A U M , Boris Michajlovič 1968 [1924] „Melodika verše". In: Poetika, rytmus, verš, ed. J. Lotman, Praha,

Svět sovětu, s. 14—18.

FALK, Walter 1970 „Die Anfänge der deutschen Kunstballade". Deutsche Vierteljahresschrift

44, s. 670-686.

F I R B A S , J a n 1971 „On the Concept of Communicative Dynamism in the Theory of Functio­

nal Sentence Perspective". In: Sborník prací FF brněnské univerzity A19, Brno, U J E P , s. 135-144.

F I S C H E R , Otokar 1958 [1921] „Metrické poznámky". In: České teorie překladu, ed. J. Levý,

Praha, SNKLHU, s. 568-572.

FRANK, Horst Joachim

1980 Handbuch der deutschen Strophenformen. München - Wien, Hanser Verlag.

HALLE, Morris - K E Y S E R . Samuel J a y

1966 „Chaucer and the Study of Prosody". College English 28, s. 187-219. 1971 English Stress. Its Form, Its Growth, and Its Role in Verse. New York,

Harper and Row.

HAYES, Bruce 1989 „The Prosodic Hierarchy in Meter". In: Phonetics and Phonology 1:

Rhythm and Meter, eds. P. Kiparsky a G. Youmans, San Diego a j . , Academic Press, s. 201-260.

HORÁLEK, Karel 1942a „K teorii českého jambu". Slovo a slovesnost 8, s. 130-135. 1942b „K teorii předrážky v českém verši". Naše řeč 26, s. 107-110. 1946 „ J a m b v české lidové písni". In: K. H., Studie o slovanském verši, zvi.

otisk ze Sborníku filologického XII-XV, Praha, ČAVU, s. 303-333. 1947 „Studie k popisu Bezručova verše". In: Pět studií o Petru Bezručovi, eds.

O. Králík a K. Horálek, Olomouc, Universitní fond, s. 145-183.

1949 „K otázce českého amfibrachu". Slovo a slovesnost 11, s. 46-47.

(269)

H Ř Í B , Václav František

1816 „České básnictví v novém rouše". Prvotiny pěkných umění, č. 30-38.

JAKOBSON, Roman

1995 [1923] „Základy českého verše". In: R. J . , Poetická funkce, ed. M. Čer­venka, Jinočany, H + H , s. 157-248. (Jakobsonův vlastní překlad této starší ruské verze s titulem Češskij stich preimuščestvenno v sopostavlenii s russkim z r. 1923, viz Jakobson, 1926.)

1924 „Staročešskije stichotvorenija, složennyje odnorifmennymi četverostišija-mi (8a.4)". Slávia 3, s. 272-315.

1926 Základy českého verše. Praha, Odeon. 1995 [1929] „O překládání veršů". In: R. J . , Poetická funkce, ed. M. Červen­

ka, Jinočany, H+H, s. 145-147. 1962 [1931] „Die Betonung und ihre Rolle in der Wort- und Syntagmaphonolo-

gie". In: R. J . , Selected Writings 1, Den Hague, Mouton, s. 117-136. 1995 [1934] „Verš staročeský". In: R. J . , Poetická funkce, ed. M. Červenka,

Jinočany, H+H, s. 275-318. 1995 [1935] „Poznámky k dílu Erbenovu". In: R. J . , Poetická funkce, ed.

M. Červenka, Jinočany, H+H, s. 500-530. 1962 [1937] „Uber die Beschaffenheit der prosodischen Gegensätze". In: R. J . ,

Selected Writings 1, Den Hague, Mouton, s. 254-261. 1995 [1938] „K popisu Máchova verše". In: R. J . , Poetická funkce, ed. M. Čer­

venka, Jinočany, H + H , s. 427^176. 1964 „Ob odnosložnych slovach v russkom Stiche". In: R. J . , Selected Writings

5, Den Hague, Mouton, s. 201-214.

J E S P E R S E N , Otto

1933 [1900] „Notes on Metre". In: 0. J . , Linguistica. Selected Papers in Eng­lish, French and German, Copenhagen, Levin and Munksgaard / London, George Allen, s. 249-274.

JIRÁT, Vojtěch

1946 [1930] „Hlaváčkův rým". In: V. J . , O smyslu formy, Praha, Petr, s. 113-144.

KAISER, Petr

1993 „Český jamb a česká metrika". Česká literatura 41, s. 520-534.

KIPARSKY, Paul

1975 „Stress, Syntax and Meter". Language 51, s. 576—616.

KIPARSKY, Paul - HANSON, Kristin

1996 „A Parametric Theory of Poetic Meter". Language 72, s. 287-335. (270)

KRÁL, Josef

1923 O prosodii české. Praha, ČAVU.

LEVÝ, J iř í

1962 „Izochronie taktů a izosylabismus jako činitelé básnického rytmu". Slovo a sloi'esnost 2S, s. 1—8, 83-92.

1963 Umění překladu. Praha, Československý spisovatel. 1971 [1965] „Matematické aspekty teorie verše". In: J. L., Bude literární věda

exaktní vědou?, ed. M. Červenka, Praha, Odeon, s. 264-288.

LOTZ, John 1972 „Elements of Versification". In: Versification: Major Language Types, ed.

W. K. Wimsatt, New York, NYU Press, s. 1-21.

MATHESIUS, Vilém

1947 [1931] „K dynamické linii české věty". In: V. M., Čeština a obecný jazy-kozpyt, Praha, Melantrich, s. 257-276.

MUKAŘOVSKÝ, J a n 1926 „Roman Jakobson: Základy českého verše". Naše řeč 10, s. 174-180

a 212-221.

1982 [1929] „Souvislost fonické linie se slovosledem v českých verších". In: J. M., Studie z poetiky, ed. K. Chvátili (pod jménem M. Pohorského), Praha, Odeon, s. 170-186.

1982 [1931] „Fonologie a poetika". In: J. M., Studie z poetiky, ed. K. Chvatík (pod jménem M. Pohorského), Praha, Odeon, s. 161-169.

2001 [1933] „Intonace jako činitel básnického rytmu". In: J. M., Studie II, eds. M. Červenka a M. Jankovič, Brno, Host, s. 199-214.

2001 [1934] „Obecné zásady a vývoj novočeského verše". In: J. M., Studie II, eds. M. Červenka a M. Jankovič, Brno, Host, s. 116-198.

PÁLKOVÁ, Zdena

1994 Fonetika a fonologie češtiny. Praha, UK.

SGALLOVÁ, Květa

1967 Český deklamační verš v obrozenské literatuře. Praha, UK. 1973 „Postavení monosylab v českém sylabotónickém verši". In: Semiotyka

i struktura tekstu, ed. M. R. Mayenowa, Wroclaw aj . , Ossolineum, s. 247-258. 2004 „Heinův tónický verš v raných českých překladech". Česká literatura 52.

s. 504-509. S I E D L E C K I , Franciszek

1937 Studiu z metryki polskiej I, II. Wilno, FKN.

(271)

STROHSOVÁ, Eva

1963 „Doslov". In: F. Šrámek, Splav a jiné básně, Praha, S N K L , s. 289-296.

ŠALDA, František Xaver

1950 [1896] „Jaros lav Vrchlický: Písně poutníka". In: F. X. Š. , Kritické proje­vy 3, ed. K. Dvořák, Praha, Melantrich, s. 90—106.

ŠTRAUS, František 1989 „K metodě rytmickej analýzy verša ako systému". In: F. Š. , Štúdie o slo-

venskom verši, Bratislava, Ustav umeleckej kritiky a divadelnej dokumentá-cie, s. 21-34.

TARANOVSKI, Kiril

1953 Ruski dvodelni ritmovi. Beograd, Naučná kniga.

T H E S A U R U S

Thesaurus českých meter, http://isis.ucl.cas.cz

T O M A Š E V S K I J , Boris

1929 [1917, 1919] O stiche. Leningrad, Priboj.

1959 „Stich i jazyk". In: B. T., Stich i jazyk, Leningrad, GICHL, s. 9-68.

TRÁVNÍČEK, František

1932 Uvod do české fonetiky. Praha, Česká grafická unie.

VODIČKA, Felix

2003 [1935] „Ohlas Bérangerovy poezie v české literatuře". In: F. V., Fran­couzské impulsy v české literatuře 19. století, ed. Z. Dětáková, Praha, Karo­linum, s. 47-99.

1998 [1968] „Mezi poezií a prózou. K funkci veršovaného románu v systému české literatury 19. století". In: F. V., Struktura vývoje, Praha, Dauphin, s. 483-512.

VRCHLICKÝ, Jaroslav 1896 [1893] „Sonet Kollárův po jeho stránce formální". In: J. V., TSové studie

a podobizny, Praha, Šimáček, s. 22-33. W E I S M I L L E R , Edward R. 1989 „Triple Threats to Duple Rhythm". In: Phonetics and Phonology 1:

Rhythm and Meter, eds. P. Kiparsky a G. Youmans, San Diego a j . , Academie Press, s. 261-290.

(272)

ZAWODZIŇSKI, Karol W.

1954 [1936] „Zarys wersyfikacji polskiej". In: K. W. Z., Studia z wersyfikacji

polskiej, Wroolaw, Ossolineum, s. 1—356.

ZICH, Otakar 1920 „O rytmu qgské prózy". Živé slovo 1, s. 65-78. 1928 „Předrážka v českých verších". Časopis pro moderní filologii 14, s. 9 7 - 1 2 2 .

(273)

J m e n n ý r e j s t ř í k

(Číslo v závorce označuje stránku, autora.)

kde se mluví o díle bez uvedení

Anakreon 190, 204, 231, 257 Attridge, Derek 43 Auředníček, Otakar 240

Barák, Josef 217 Bendi Stranický, Václav Čeněk 83,

124, 242 Benešová, Božena 49 Béranger, Pierre-Jean 233, 235 Bezruč, Petr 19, 21, 42, 43, 44, 46,

48, 55, 68, 73, 94, 117, 173, 178, 262

Blatný, Ivan 125, 128, 129, 132, 133, 168, 169, 197

Blumauer, Alois 213, 215 Borecký, Jaromír 169, 240 Bouška, Sigismund 209 Bridel, Fridrich 202 Brudzinski, Kazimierz 186 Březina, Otokar 91, 126, 129, 165,

166, 168, (173), 242, 261

Biirger, Gottfried August (103), (105), (107), 203, 212-214, (217), 229, (230), (232), 256

Burian, Emil František 196 Byron, George Gordon 129, 151, 231,

234, 248

Čapek, Karel 49, 72, 120, 125, 127, 166

Čech, Svatopluk 53, 56, 67, 71, 74, 83, 91, 123, 143, 151, 154, 155-156, 164, 173, 194, 209, 221, 236, 260

Čelakovský, František Ladislav 18, 53, 54, 55, 56, 94, 103, 119, (124), (144), 146, 148, 173, 185, 186, 190, 191, 192, 204, 205, 230, 258

Cenkov, Emanuel 214 Černý, Václav 248 Červenka, Miroslav 5, 6, 8, 11, 16,

19, 23, 28, 31, 34, 38, 49, 52, 54,

( 2 7 5 )

87, 93, 118, 165, 174, 175, 185, 216, 243, 255, 256, 257, 258, 259, 261, 263, 265

Červinka, Otakar 236

Daneš, František 76 Dědina, Václav - viz Mertlík, Rudolf Dobrovský, Josef 16, 17, 18, 60, 74,

82, 83, 113, 191, 229, 256 Dokulil, Miloš 23 Doucha, František 191 Durdík, Josef 18 Durych, Jaroslav 61, 120, 127, 128,

133, 143, 189, 210, 263 Dvořák, Karel 186, 189 Dvořák, Xaver 89, 151, 154 Dyk, Viktor 53, 57, 65, 73, 78, 91,

103, 106, 107, 123, 126, 127, 141, 142, 152, 154, 157, 158, 188, 194, 222, 244, 262, 263

Ejchenbaum, Boris Michajlovič 201 Erben, Karel Jaromír 18, 24, 25, 74,

87, 90, 103, 105, 107, 120, (127), 129, (130), 144, 150, 151, 154, 184, 185, 186, 202, 206, 228, 229, 232, 258, 263

Falk, Walter 213 Firbas. J a n 76 Fischer, Otokar 53, 57, 89, 92, 125,

128, 129, 153, 168, 177 Florian. Jean Pierre Claris 229 Frank, Horst Joachim 203 Fric, Josef Václav 216, 233, 235

Gellner, František 92, 104, 106, 107, 108, 132, 146, 147, 189, 209, 221, 228, 245

Goethe, Johann Wolfgang 205, 215 Goldsmith, Oliver 204, 212, 214

Halas, František 124, 125, 143, 195-196, 223-224

Hálek, Vítězslav 53, 56, 74, 83, 97, 103, 105, 107, 126, 127, 132, 133, 140, 142, 143, 162, 176, 193, 207, 217, 220, (223), (224), 227, 228, 233, 234, 235, 237, 259

Halle, Morris 21, 52 Hanka, Václav 53, 54, 55, 56, 94,

124, 129, 185, 186, 189, 204, 205, 211, 214, 258

Hanson, Kristin 59 Hanuš, Josef 189 Havel, Václav 10 Havlíček Borovský, Karel 187, 188,

206, 207, 209, 263 Haydn, Michael 192 Hayes, Bruče 59, 60 Heine, Heinrich 192, 193, 218, 221,

234, 241, 245 Herzog, J a n 204 Heyduk, Adolf 53, 55, 56, 74, 89, 94,

96, 103, 105-106, 107, 122, 123, 125, 128, 129, 130, 142, 144, 146, 150, 162, 183, 184, 187, 193, 201, 208, 217, 233, 234. 259

Hilský, Martin 75, 129, 150, 153 Hlaváček, Karel 44, 130, 161, 162,

166, 261 Hněvkovský, Šebestián 19, 48, 49,

53, 56, 60, 82, 129, 135, 151, 189, 192, 212,213

Holan, Vladimír 19, 31, 67, (71), 74, 78, 101, 106, 107, 108, 128, 129, 132, 133, 144, 174, 177. 195, 196, 210, 248-251,252

Hollmann, Josef František 229 Holý, J iř í 11 Hora, Josef 30, 31, 53, 57, 62, (71),

73, 101, 106, 108, 125, 128, 129, 142, 144, 147, 149, 177, 195, 196, 197, 210, 224, 228, 244, 245, 247-248, 249, 251, 263

Horálek, Karel 8, 38, 44, 76, 82, 100, 228, 232

Hořejší, Jindřich 246-247

(276)

Hošek, J a n 212 Houdek, Vladimír 241 Hrubín, František 127, 129, 143,

152, 154, 167, 163, 174, 197, 210, 223, 245, 263

Hřib, Václav František 212 Hugo, Victor 239*

Chalupa, František 227, 236 Chlíbcová, Milada 6, 266 Chmela, Josef 204 Chmelenský, Josef Krasoslav 47, 186,

191, 192, 204, 205, 211, 214, 229

Isouard, Nicolas 191, 229

Jablonský, Boleslav 60, 67, 74, 75, 90, 103, 109, 110, 123, 127, 130, 141, 147, 154, 192-193, 206, 232, 258

Jakobson, Roman Osipovič 7, 16, 23-27, 28, 32, 34, 60, 82, 87, 88, 89, 90, 92, 93, 98, 103, 105, 113, 129-130, 136, 176, 190, 191, 228

J a n z Hvězdy - viz Marek, J a n Jin­dřich

J a n d a Cidlinský, Bohumil 89, 125, 157, 162

Jankovič, Milan 266 Javornický, J a n 212, 257 Jedlička, Josef 120 Jelínek, Bohdan 53, 56, 103, 124, 142,

145, 238 Jeřábek, František Věnceslav 160 Jespersen, Otto 69 Jirát, Vojtěch 125 Jung, Václav Alois 89, 129, 151, 154 Jungmann, Josef 82, 89, 102, 103,

105, 113, 123, 141, 142, 154, 205, 211, 212, 213, 214, 215, 229

Kadlinský, Felix 82, 203 Kafka, Tomáš 6 Kainar, Josef 198, 224, 252

Kaiser, Petr 5, 6, 31, 84, 175 Kalina, Josef Jaroslav 94, 151 Kamarýt, Josef Vlastimil 185, 204,

214 Kaminský, Bohdan 94, 97 Kapper, Sigfried 90, 158 Karásek ze Lvovic, J iř í 154, 261 Keyser, Samuel J a y 21, 52 Kinský, Dominik František 192, 212,

215

Kiparsky, Paul 59 Klar, Alois 229 Klášterský, Antonín 66, 129, 130,

145, 147,261 Klicpera, Václav Kliment 82. 205, 212 Kocián, J a n 190. 215, 229 Kolár, Jaroslav 266 Kolář, J iř í 22, 197, 252 Kollár, J a n 31, (52), 53, 55, 56, 68,

69, 74, 82, 113, 118-119, 124, 127, 140, 151, 153, 158

Kopta, Petr 117, 125, 169 Körner, Karl Theodor 192 Koubek, J a n Pravoslav 94, 124, 163 Kraitlová, Irena 266 Král, Josef 27, 28, 83, 85 Král, Josef Mirovít 211, 214, 230 Krasicki, Ignacy 163 Krásnohorská, Eliška 42, 48. 70, 89,

103, 108, 124, 151, 154, 155, 164, 221, 236

Krchovský, J. H. 44, 174 Kubelka, Josef 212, 257 Kvapil, František 129, 158, 164, 166 Kvapil, Jaroslav 89,123, 147, 158, 240

Langer, Josef Jaroslav 185, 186, 189, 190

Levý, J i ř í 17, 119, 182 Linda, Josef 205 Lötz, John 14, 15

Macura, Vladimír 6 Maeterlinck, Maurice 196

(277)

Mácha, Karel Hynek 45, 53, 55, 56, 57, (58), 66, 68, 74, 78, 82, 83, 86, 87, 88, 90, 93, 94, 101, 103, (104), 105, 106, 107, 108, 122, 124, 128, 129, 130, 139, 140, 144, 145, 146, 147, 148, 168, 169, 172, (174), 176, 186, 190, 191, 192, 206, 210, 213, 215, 216, (226), 228, 229, 230-231,

232, (247), (252), 257, 258 Macháček, Simeon Karel 97, 151,

159, 160, 204, 205 Máchal, J a n 189 Machar, Josef Svatopluk 46, 53, 56,

62, 63, 66, 74, 78, 89, 91, 95, 101, 103, 104, 106, 107, 108, 109, 110, 117, 123, 126, 127, 146, 152, 154, 160, 188, 209, 221, 228, 240-242, 244, 245, 260, 261, 262

Málková, Iva 6 Malý, J a k u b 53 Marek, Antonín 103, 122, 147, 215,

229,257 Marek, J a n Jindřich (Jan z Hvězdy)

90, 105, 107, 148, 186, 191, 205, 214, 215, 230, 258

Mathesius, Vilém 88, 95 Mayenowa, Maria Renata 9 Mayer, Rudolf 83, 125, 154,207,217,

233, 234, 235 Mazáčová, Stanislava 6 Meinert, Joseph Georg 212 Mertlík, Rudolf 165

Michna z Otradovic, Adam 202 Mikulášek, Oldřich 19, 198 Milton, John 82, (113) Mukařovský, J a n 7, 8, 9, 15, 24-28,

52, 54, 74, 75, 82, 86, 87, 124, 129, 136, 176

Mužík, Augustin Eugen 129, 261

Nebeský, Václav Bolemír 53, 54, 56, 123, 158

Nejedlý, J a n 212, 229, 257 Nejedlý, Vojtěch 43, 73, 79, 102, 105,

123, 124, 142, 145, 156, 185, 204, 229, 256, 257

Němcová, Božena 49 Neruda, J a n 48, 53, 56, 67, 68, 71,

74, 76, 77, 78, 101, 103, 104, 107, 108, 109, 116, 117, 123, 126, 127, 140, 142, 154, 156-157, 159, 162, 182, 187, 193, 201, 207, 217-218, 233, 234, 244, 245, 259

Neumann, Stanislav Kostka 125, 222, 245, 261

Nezval, Vítězslav 123, 125, 164, 166, 167, 169, 222, 246, 263, 264

Occam, William 7 Ondráčková, J a n a 38 Orten, J iř í 19, 53, 57, 60, 68, 71, 75,

78, 103, 104, 106, 107, 108, 125, 127, 135, 146, 149, 252, 263

Ossian 191

Palivec, Josef 86, 92, 132, 133, 143, 167, 171, 177, 197, 264

Pálková, Zdena 28, 29, 38, 120 Palkoviě, Jura j 204 Patrčka, Michal Silorad 256 Petofi, Sándor 207 Petruželka, Luboš 6 Pfleger Moravský, Gustav 74, 103,

109, 110, 125, 193, 207, 217, 228, 234, 242,259

Pittermannová, Marcela 266 Pokorný, Rudolf 157 Polák, Milota Zdirad 189 Pope, Alexander 113 Prince, Frank Templeton 60 Procházka, Arnošt (173) Procházka, František Serafínský 187 Pszczolowska, Lucylla 9 Puchmajer, Antonín J a r o s l a v 89,

110, 143, 145, 147, 158, 176, 204, 212, 230, 256

Purkyně, J a n Evangelista 103, 205, 215, 229, 257

(278)

Puškin, Alexander Sergejevič 83, 242, 247. (248-250)

Quis, Ladislav 41, 89, 151, 154, 188, 208-209,221

Rais, Karel Vácfav 49, 120 Rautenkranc, Josef František 189,

191, 212, 229 Ressel, Josef 23 Reynek, Bohuslav 18, 53, 57, 73,

97-98, 103, 125, 127, 133, 145, 147-148, 173, 264

Rokos, František Alexander 230 Rožnay, Samuel 163, 164, 165, 189,

190, 204, 231, 257 Rubeš, František Jaromír 49 Ryba, J a k u b J a n 203

Sabina, Karel 53, 54, 55, 56, 90, 144, 192, 206, 232

Saudek, Erik Adolf 89, 160 Sedláček, Vojtěch 191, 257 Seifert, Jaroslav 53, 57, 65, 74, 78,

104, 106, 108, 109, 110, 123, 125, 127, 132, 133, 141, 143, 146, 152, 154, 158, 159, 172, 176, 183, 184, 195, 196-197, 210, 222-223, 228, 244, 245, 251-252, 263

Sgall, Petr 266 Sgallová, Květa 5, 6, 11, 13, 16, 19,

23, 28, 31, 34, 38, 52, 53, 54, 65, 174, 175, 185, 218, 256

Shakespeare, William 53, 55, 75, (82), 129, 150

Schiller, Johann Christoph Friedrich (102), 103, (105), 205, 215, 229, 257

Schubart, Christian Friedrich Daniel 204

Siedlecki, Franciszek 22 Sládek, Josef Václav 74, 83, 89, 93,

103, 104, 106, 107, 108, 124, 127, 129, 133, 141, 142, 147, 159, 164, 176, 177, 183, 184, 187-188, 194,

208, 218-220, 221, 236, 237-238, 244, 259-260

Sofokles 165 Sova, Antonín 53, 57, 61, 63, 67, 74,

78, 91, 117, 123, 126, 127, 129, 130, 142, (151), 154, 158, 159, 167, 168, 194, 242-243,261

Stašek, Antal 89, 236, 259 Stehlík z Čeňkova - viz Cenkov,

Emanuel Stiebitz, František 165 Strohsová, Eva 97 Sušil, František 185 Svejkovská, Olga 6 Svoboda, František Xaver 129. 130,

145, 147 Sychra, Matěj Josef 203, 204

Šafařili, Pavel Josef 44, 48, 89, 102, 103, 104, 105, 132, 145, 153, 192, 211,214

Šalda, František Xaver 241 Šiktanc, Karel 19, 174 Simko, Pavel Adalbert 229 Šnajdr, Karel Sudinůr 186, 204, 205,

206 Šolc, Václav 65, 70, 74, 94, 123, 125,

217, 233, 235 Šotola, J iř í 264 Špindler, Ervín 193 Šrámek, Fráňa 18, 66, 73, 78, 94, 97,

209, 245, 262 Štěpánek, J a n Nepomuk 191, 212, 229 Štěpnička, František Bohumír 158,

191, 192, 204, 212, 214, 230 Štorek, Břetislav 6 Storch, Karel Boleslav 169 Štraus, František 31

Tablic, Bohuslav 89, 99, 152, 154, 165-166, 204, 205, 212

Táborský, František 162, 188, 261 Taranovski, Kiril 8, 136 Thám, Václav 203

(279)

Theer, Otakar 125, 169 Toman, Karel 28, 73, 92, 104, 106,

108, 124, 126, 147, 149, 176, 194, 222, 228, 240, 243, 244, 245

Tomaševskij, Boris 37, 136 Tomeš, J a n Marius 252-253 Tomíček, J a n Slavomír 205 Tomsa, František J a n 47, 191, 212,

214, 229 Trávníček, František 24 Trnka, František Dobromysl 186,

204, 212, 213 Trochová, Zina 6 Turínský, František 124, 192, 211 Tyl, Josef Kajetán 49, 54, 70, 82

Uhdeová, J a n a 6

Vacek Kamenický, František Jaros lav 190, 211

Valéry, Paul 197 Valja, J iř í 197-198, 224 Vergilius (213) Verlaine, Paul 197 Verrier, Paul 25 Vinařický, Karel Alois 190 Vísková, Jarmila 6 Vocel, J a n Erazim 94, 124, 129, 146,

148, 206, 216, 258

Vodička, Felix 9, 189, 233, 235, 242 Vrbová, Alena 89 Vrchlický, Jaroslav 31, 40, 41, 42, 45,

46, 48, 49, 53, 56, 61, 70, 74, 83, 89, 90, 91, 95, 100, 101, 102, 103, 104, 106, 107, 108, 109, 110, 117, 118, 122, 123, (124), 129, 141, 142, 145, 146, 147, 148, 153, 154, 157, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 172, 174, 176, 183, 184, 188, 193, 209, 218, 220-221, 227, 236, 238-240, 241, 244, 246, 260, 261, 262

Weismiller, Edward R. 21 Wieland, Christoph Martin 82

Zábrana, J a n 132, 133, 135, 143, 146,171

Zahradníček, J a n 53, 57, 70, 74, 78, 125, 127, 132, 133, 152, 154, 159, 196

Závada, Jaroslav 38 Závada, Vilém 264 Zawodziňski, Karol W. 22 Zeyer, Julius 53, 56, 65, 70, 74, 83,

96, (123), 236, 239, 260 Zich, Otakar 7, 82-89, 92, 129

(280)

O b s a h

Předmluva 5

Kapitola 1. Prozodie českého přízvučného verše 13

1.1 Prozodická typologie 14

1.2 Sylabické a tónické 16

1.3 Sylabo- 20

1.4 -tónické 24

1.5 Přízvukové celky 29

1.6 Prozodická pravidla 32

1.7 Verš a věta 33

Kapitola 2. Dvoudobé a třídobé 37

2.1 Dvoudobé a třídobé z hlediska řeči 38

2.2 Daktyl 42

2.2.1 Silné pozice v daktylských verších 42

2.2.2 Slabé pozice v daktylských verších 45

Kapitola 3. Slabé pozice v trocheji a jambu 51

3.1 Zákaz přízvuku na slabých pozicích? 52

3.2. Přízvučná monosylaba na slabých pozicích 58

3.3 Rozložení přízvuků na slabých pozicích 65

( 2 8 1 )

3.4 Levý kontext 67

3.5 Lexikální slabost 71

3.6 Intonační hierarchie 75

Kapitola 4. J a m b a trochej 81

4.1 Polemika s učiteli 82

4.2 Tzv. příznakovost jambu 88

4.3 Příznakovost trocheje 92

4.4 Jambická cézura 98

4.5 Bílá místa v obrazu 108

Kapitola 5. Ženské a mužské 113

5.1 Metrika veršových klauzulí 114

5.2 Daktylská klauzule navíc 116

5.3 Koncové slovo a takt 118

5.4 Jazykové předpoklady ženských a mužských

zakončení 120

5.5 Akcentuace poslední silné pozice - ženské verše 122

5.6 Akcentuace poslední silné pozice - mužské verše . . . . 126

5.7 Ženské a mužské rýmy 130

Kapitola 6. Třístopé, čtyřstopé, pětistopé, šestistopé 135

6.1 Třístopé 140

6.2 Čtyřstopé 143

6.3 Pětistopé 149

6.4 Šestistopé včetně alexandrinů 160

Kapitola 7. Parametry rytmického stylu 171

Kapitola 8. Třístopý trochej a jamb 181

8.1 Třístopý trochej 184

8.2 Třístopý jamb 190

Kapitola 9. Kombinace krátkých dvoudobých rozměrů:

T4 + 3 . J 4 + 3 199

9.1 Kombinace čtyřstopého a třístopého trocheje 202

9.2 Kombinace čtyřstopého a třístopého jambu 210

Kapitola 10. Čtyřstopý jamb 225

10.1 Obrození 228

10.2 Májovci 232

10.3 Lumírovci a jejich současníci 235

10.4 Macharova a Tomanova generace 240

10.5 Třicátá a čtyřicátá léta: velký návrat J4 245

(282)

Kapitola 11. Čtyřstopý trochej - teze (Květa Sgallová) 255

Poznámka vydavatelů 265

Citovaná literatura 267

Jmenný rejstřík 275

(283)

M I R O S L A V Č E R V E N K A

K A P I T O L Y

O Č E S K É M V E R Š I

K vydání připravili PhDr. Květa Sgallová, CSc. a prof. PhDr. J iř í Holý, DrSc.

Vydala Univerzita Karlova v Praze Nakladatelství Karolinum Ovocný trh 3, 116 36 Praha 1 Praha 2006

Prorektor-editor prof. PhDr. Mojmír Horyna Redakce Lenka Šěerbaničová Obálka a grafická úprava Zdeněk Ziegler Technická redakce Šárka Svobodová Sazba a zlom D T P Nakladatelství Karolinum Tisk tiskárna Nakladatelství Karolinum

Vydání první

I S B N 80-246-1274-7

J e h o pos lední , p o s m r t n ě v y d a n á k n i h a Kapitoly

o českém verši s h r n u j e a u t o r ů v celoživotní v ý z k u m

českého verše, j e m u ž věnoval někol ik monograf i í .

P r v n í č á s t s e z a b ý v á o b e c n ý m i pr inc ipy verso log ie

a v n á v a z n o s t i , ale i po lemice v ů č i d o s a v a d n í m

k o n c e p c í m (včetně J a n a M u k a ř o v s k é h o a R o m a n a

J a k o b s o n a ) formulu je nově některé z á k l a d n í

r y s y českého verše. D r u h o u č á s t tvoř í p r ů v o d c e

n e j v ý z n a m n ě j š í m i m e t r y novočeské poez ie, o d

p o č á t k u obrozen í d o po lov iny 20. stolet í . K n i h u , k t e r á

vzn ik la n a z á k l a d ě r o z s á h l é h o e x c e r p č n í h o m a t e r i á l u

a na které Miros lav Č e r v e n k a p r a c o v a l do p o s l e d n í c h

d n ů svého ž ivota, př iprav i l i k v y d á n í K v ě t a S g a l l o v á

a J i ř í Holý.

K o r e s p o n d e n č n í p r a v i d l

K 1 K a ž d é p o z i c i s c h é m a t u o d p o v í d á j e d n a

a j e n j e d n a s l a b i k a — s. 2 0 , 6 3 , 1 7 4

K 2 P o u r č e n é m p o č t u p o z i c n á s l e d u j e

m e z i s l o v n í p ř e d ě l — s . 2 1 , 6 3 , 1 7 4

K3 S i l n é p o z i c i o d p o v í d á p ř í z v u č n á

n e b o n e p ř í z v u č n á s l a b i k a — s . 40

K4 (d) S i l n é p o z i c i m e t r a o d p o v í d á

p ř í z v u č n á s l a b i k a — s . 4 3 , 1 7 8

*K5 (j,t) S l a b é p o z i c i m e t r a o d p o v í d á

n e p ř í z v u č n á s l a b i k a — s. 5 2 , 1 7 7

K6 (j,t) S l a b é p o z i c i m e t r a o d p o v í d á

n e p ř í z v u č n á s l a b i k a n e b o p ř í z v u č n é

j e d n o s l a b i č n é s lovo — s. 5 8 , 6 3 , 1 7 8

K7 (t) P r v n í s i lné p o z i c i v t r o c h e j i

o d p o v í d á p ř í z v u č n á s l a b i k a — s . 94, 1 7 7

K 8 S l a b ý m p o z i c í m z a p o s l e d n í s i l n o u

p o z i c í o d p o v í d a j í n e p ř í z v u č n é s l a b i k y

- s . 1 1 7 , 1 7 6 , 1 7 8 , 1 7 9

KOI P o k u d s i lné p o z i c i n e o d p o v í d á

j e d n o s l a b i č n é s lovo, n e o d p o v í d á

n á s l e d u j í c í s l a b é p o z i c i p ř í z v u č n á

s l a b i k a - s. 4 7 , 1 7 8

K02 P o k u d s i lné p o z i c i n e o d p o v í d á

p ř í z v u č n á s l a b i k a , n e o d p o v í d á

p ř í z v u č n á s l a b i k a a n i n á s l e d u j í c í s l a b é

p o z i c i — s. 4 7 , 1 7 8

K03 (j,t) S l a b é p o z i c i m ů ž e o d p o v í d a t

p ř í z v u č n á s l a b i k a j e n v p ř í p a d ě ,

ž e o d p o v í d á p ř í z v u č n á s l a b i k a t a k é

n á s l e d u j í c í p o z i c i s i lné — s. 6 3 , 1 7 8

P r e f e r e n č n í p r a v i d l a :

P1 M e z i m e z i s l o v n í m i předě ly, j e ž se

p e r i o d i c k y o p a k u j í p o u r ě e n é m p o e t u

p o z i c , s e p r e f e r u j í m e z i s l o v n í p ř e d ě l y

p o s í l e n é — s. 2 3 , 1 7 5

P2 P ř i o b s a z o v á n í s i l n ý c h p o z i c se

p r e f e r u j í p ř í z v u ě n é s l a b i k y — s. 4 2 , 176

P3 (d) P ř i o b s a z o v á n í s i lné p o z i c e ,

j e ž j e p o s l e d n í p o z i c í s c h é m a t u ,

se p r e f e r u j í p ř í z v u ě n é s l a b i k y — s . 4 4 , 1 7 8

P4 (d) P ř i o b s a z o v á n í s i lné p o z i c e ,

j e ž j e p r v n í p o z i c í s c h é m a t u ,

se p r e f e r u j í p ř í z v u ě n é s l a b i k y — s . 4 5 , 1 7 8

P5 (d) P ř i o b s a z o v á n í s l a b é p o z i c e ,

k t e r á j e d r u h o u p o z i c í s c h é m a t u ,

se p r e f e r u j í n e p ř í z v u č n é s l a b i k y — s. 46

P6 (d) P ř i p a d n e - l i na p o i k t o v o u s l a b o u

p o z i c i p ř í z v u č n á s l a b i k a , p r e f e r u j í s e

p ř í z v u k y v e s l o v e c h j e d n o s l a b i č n ý c h

- s . 4 8 , 1 7 8

P7 P ř i o b s a z o v á n í s l a b ý c h p o z i c se p r e f e r u j í

n e p ř í z v u č n é s l a b i k y — s. 6 5 , 1 7 8

P8 (j) P ř i o b s a z o v á n í p r v n í s l a b é p o z i c e

v j a m b u s e p r e f e r u j í j e d n o s l a b i č n á s l o v a

- s . 9 0 , 1 7 7

P9 (d) P ř i o b s a z o v á n í k o n c o v é p o z i c e

d a k t y l s k ý c h v e r š ů z a k o n č e n ý c h d v ě m a

s l a b ý m i p o z i c e m i s e p r e f e r u j í n e p ř í z v u č n é

s l a b i k y - s . 1 1 8 , 1 7 9

fi 183186

http://cupress.cuni.cz ISBN 80-246-1274-7