SBORNÍK PRACÍ PEDAGOGICKÉ FAKULTY MASARYKOVY … · 3 STUDIE MITY ZAŁOŻYCIELSKIE I TRADYCJA...

SBORNK PRAC PEDAGOGICK FAKULTYMASARYKOVY UNIVERZITY

ADASPOLEENSKCH VD

30/2016/2

Brno2016

Upozornn redakce / Notice of the Editorial Board: Redakn rada neodpovd za obsahovou npl jednotlivch pspvk. / The views expressedherein are those of the authors and are not necessarily shared by the Editorial Board.Za jazykovou rove textu odpovd autor. / The author is responsible for the language level ofthe text.

Rukopisy jsou anonymn posuzovny dvma recenzenty a z jejich hodnocen vychz redaknrada pi pijmn rukopis. S vsledky recenznho zen je autor redakc seznmen v nejkratmmonm termnu. / The articles are anonymously reviewed by two reviewers and based on theevaluation the editorial board gives the articles into press. The editoral board announces theresults of the review process to the author in the shortest possible time.

Od nora 2016 je asopis zaazen do prestin evropsk databze vdeckch asopis ERIHPLUS (evropskho referennho indexu pro humanitn a spoleensk vdy). V roce 2013 bylasopis zaazen na seznam recenzovanch neimpaktovanch asopis vydvanch v eskrepublice. / Since February 2016 the journal has been included in the prestigious Europeandatabase of scientific journals ERIH PLUS (European Reference Index for the Humanities andthe Social Sciences). Since 2013 it has been on the list of peer-reviewed, non-impacted journalpublished in the Czech Republic.

Recenzovali: PhDr. et PaedDr. Ji Dvok, Ph.D., FF JU, esk Budjovicedoc. PhDr. Radomr Vlek, CSc., H AV R, poboka Brno

Vedouc redaktor: Jaroslav VaculkVkonn redaktor: Luk Kratochvl

Redakn rada: Roman Baron, Frantiek apka, Tom ernuk, Frantiek Hanzlk, MiroslavJebek, Bohuslav Klma, Michail Kovaljov (Saratov), Pavel Krafl, tefan Kuck (Ruomberok),Robert Letz (Bratislava), Ji Mihola (pedseda), Miroslav Piwowarczyk (Wrocaw), Jan Saheb,Kamil tpnek, Marek Vaeka

Adresa redakce: Pedagogick fakulta MUkatedra historiePo 9/11, 603 00 Brnoe-mail: [email protected]

Copyright Masarykova univerzita, 2016ISSN 1211-6068

3

STUDIE

MITY ZAOYCIELSKIE I TRADYCJA DYNASTYCZNA

U PIASTW I PRZEMYLIDW NA PODSTAWIE KRONIK

ANONIMA ZW. GALLEM I KOSMASA

PIOTR GOLTZ

Much has been written about each of medieval chronicles by scientists from various fields ofstudies. If anything should be added, it seems that possibilities lie in comparative study ofmedieval texts. There are several reasons to justify such an approach to chronicles by Anonymuscalled Gallus and Cosmas of Prague. Both narratives were written in a similar time period, inneighboring countries, becoming evidence for the conscious forming of a dynastic vision of thepast, as well as milestones of passing from the oral to the written form of collecting, selectingand passing on the tradition. Also similar is the scope of the authors interests, as well as theliterary genre and courtly and chivalric character of their works. Firstly the founding myths willbe deconstructed in search for three fundamental elements that determine the shape of thecommunity: the main character, the place and the causing force. Secondly comparison of bothbodies of lore will follow.

Key words: Anonymus called Gallus Cosmas of Prague myth dynastic tradition.

Prezentowane badania przynale do nurtu prac z dziedziny komparatystyki historycznej1.Skupiam si na micie zaoycielskim2, ktry jest potwierdzeniem wsplnego pochodzenia, prezentuje pami zbiorow dotyczc grupy etnicznej. Peni funkcj [...] biografii plemiennej3.

Sbornk prac Pedagogick fakulty Masarykovy univerzity,

ada spoleenskch vd, ro. 30, 2016, . 2

1 Postulat ostronych bada porwnawczych, gdzie to moliwe i celowe, zgasza m. in. Jerzy Strzelczyk. Por. STRZELCZYK, J.: Pocztki Polski w wietle rde pisanych. Studia nad dawn Polsk 1 (2008), s. 55.

2 Podstaw rdow stanowi: ANONIM zw. Gallem: Anonima tzw. Galla Kronika czyli Dzieje Ksit i wadcw polskich. Wyd., wst. i kom. K. Maleczyskiego. Krakw 1952 KOSMAS: Die Chronik der Bhmen des Cosmas vonPrag Hrsg. W. Weinberger, B. Bretholz. Berlin 1955. W rozwaaniach skupiam si na rdz. IIII ks. I kroniki Anonima. Z kroniki Kosmasa podstaw rdow stanowi rdz. IIX ks. I. Opowieci o pocztkach traktuj jako autonomiczne fragmenty narracji, kompletne wtki fabularne, nie muszce by interpretowanymi w oparciu o wczeniejszebd dalsze partii kronik. Odniesienia do innych fragmentw kronik bd oczywicie pojawia si tam, gdzie bdzieto niezbdne.

3 WINIEWSKA, K.: Mit a tosamo. Czowiek i wiatopogld 2/265 (1985), s. 19. Gdy mowa o micie nie idzieo powizanie analizowanych przekazw z zagadnieniem prawdy lub faszu. Mit oznacza szczeglny sposb oddziaywania narracji o pocztkach, warunkowany potrzebami spoecznymi, wyobraeniami czonkw wsplnoty o ichprzeszoci i form przekazu. Rozwaany bdzie specyficzny rodzaj mitu, legenda dynastyczna, w ktrej wyjaniono ideologi i symbolik wadzy zwierzchniej, jej prawa i obowizki. Por. BANASZKIEWICZ, J.: Podanie o Piaciei Popielu: studium porwnawcze nad wczesnoredniowiecznymi tradycjami dynastycznymi. Warszawa 1986, s. 18, 24.Mitu specyficznego rodzaju narracji nie naley racjonalizowa. Jest on nonikiem okrelonej prawdy (por. LABUDA, G.: Studia nad pocztkami pastwa polskiego t. 2. Pozna 1988, s. 12), suy jej goszeniu, a nie badaniu i argumentowaniu. W sowniku jzyka polskiego mit zosta zdefiniowany jako fantastyczna historia, opowie o bogach,demonach, legendarnych bohaterach oraz o nadnaturalnych wydarzeniach z udziaem tych postaci stanowi prb wyjanienia odwiecznych zagadnie bytu, wiata i czowieka, ycia i mierci, dobra i za. Haso Mit. In: Sownik jzyka

Poddam dekonstrukcji, porwnam i wyjani rol opowieci o pocztkach w dwch badanychkronikach. Szczeglnie interesuj mnie: bohater, miejsce akcji i przyczyna sprawcza wydarze4.Do ogromnej literatury naukowej powiconej obu kronikom5 w ktrej nurt bada nad opowieciami o pocztkach jest silnie reprezentowany naley niewiele prac o charakterze komparatystycznym6. Jeli za sedno kultury przyj wartoci wyznawane i przekazywane z pokolenia

4

PIOTR GOLTZ

polskiego, t. 2. Warszawa 1979, s. 187. Podobnie zdefiniowa mit Wadysaw Kopaliski: podanie bajeczne o powstaniu wiata, bogach albo legendarnych bohaterach opowie sakralna uzasadniajca i kodyfikujca wierzenia religijne zwizane z kultem i rytuaem. KOPALISKI, W.: Mit. In: Tene: Sownik wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych. Warszawa 1980, s. 637. W obu definicjach zaakcentowano fikcyjny charakter mitu, co nie jest tuprzyjmowane a priori. Podkrelenie spoecznego znaczenia mitu: a popular belief or tradition that has grown uparound something or someone, esp. embodying the ideals and institutions of a society or segment of society. HasoMyth. In: MISH, F. C. (ed.): Websters Ninth Collegiate Dictionary, Springfield 1983, p. 785. Zdaniem Andrzeja Feliksa Grabskiego, ktry analizowa relacje midzy historiografi i mitem, podobiestwa sprowadzaj si do (1) wartociowania relacjonowanych zaszoci i (2) kierowania si przy tym kryterium prawdziwoci, za rnice wskaza w:(1) innym kryterium prawdziwoci (wedug niego historiografia orzeka prawdy o dziejach, za mit prawdy nieustala, lecz zawiera j i gosi) (2) w sposobie pojmowania czasu (historiografia jest dziedzin, gdzie mowa o zaszociach, ktre wystpiy w okrelonym czasie, jest zwrcona ku przeszoci, w przeciwiestwie do mitu, ktry nie suy poszukiwaniu prawdy, lecz jest jej nonikiem i suy jej goszeniu, jest zatem jest czasowo zwrcony ku przyszoci). Por. GRABSKI, A. F.: Historiografiamitotwrstwomitoburstwo. In: Historia, mity, interpretacje. Red.A. BarszczewskaKrupa. d 1996, s. 29n.

4 Czas akcji jest spraw drugoplanow. Nie idzie te o ustalenie czy zapisane wydarzenia miay miejsce, ani o ich datowanie, gdy brak ku temu rde.

5 Z najwaniejszych wspczesnych prac powiconych opowieci o pocztkach w kronice Anonima trzeba wymienidwie prace, pierwsz autorstwa Jacka Banaszkiewicza (Podanie o Piacie i Popielu: studium porwnawcze nad wczesnoredniowiecznymi tradycjami dynastycznymi. Warszawa 1986 wyd. II, 2010), drug Czesawa Deptuy (GallaAnonima mit genezy Polski. Studium z historiozofii i hermeneutyki symboli dziejopisarstwa redniowiecznego. Lublin1990 wyd. II, 2000). W pierwszej, za pomoc metod antropologii kulturowej i zastosowania modelu trzech funkcjiGeorgesa Dumzila, autor przeledzi szerokie spektrum wczesnoredniowiecznych narracji pochodzenia indoeuropejskiego, uwypuklajc pogaski aspekt piastowskiej tradycji dynastycznej. Odmienny pogld zaprezentowanow drugiej publikacji, starajc si wykaza, e mit zaoycielski Anonima zosta ujty w dobrze znane autorowi ramybiblijne. W literaturze powiconej mitowi zaoycielskiemu zawartemu w kronice Kosmas trzeba szczeglnie wyrni prace Duana Tetka (m. in. Kosmas: studie s vbrem z Kosmovy kroniky. Praha 1966, wyd. II, 1972 Kosmova kronika: studie k potkm eskho djepisectv a politickho mylen. Praha 1968 Mty kmene ech 7.10. stolet: ti studie ke starm povstem eskm. Praha 2003 Potky Pemyslovc. Praha 1981, wyd. II, 1997). Istotnes te m. in: KARBUSICK, V.: Bje, mty, djiny: nejstar esk povsti v kontextu evropsk kultury. Praha 1995SADLEK, J.: Kosmovy star povsti ve svtle dobovch pramen: antick a biblick motivy. Praha 1997, wyd. II,2001. Okolicznoci powstania kronik opisano wystarczajco w literaturze cho cz kwestii pozostaje spornymi std czuj si zwolniony z obowizku omawiania okolicznoci powstania kronik, ktre bd uwzgldnia, gdy bdzieto niezbdne.

6 Dlaczego warto porwnywa kroniki Anonima i Kosmasa? (I) Okolicznoci powstania kronik: (1) mona zaoy, eprzez pewien czas powstaway jednoczenie (cho niezalenie od siebie i w oparciu o inne rda inaczej: WOJCIECHOWSKA, M.: Kosmas z Pragi a benedyktyni. In: Opuscula Casimiro Tymieniecki septuagenario dedicata. Red.A. Horst et al. Pozna 1959, s. 345354.) (2) powstay w ssiadujcych ze sob pastwach (3) zakres chronologicznydzie jest podobny (od pradziejw do czasw wspczesnych autorom). (II) Rycerski i dworski charakter obu tekstw.(III) Podobiestwa pod wzgldem formy, mimo, e dzieo Kosmasa jest kronik, a prac Anonima okrelamy jakogesta. Nie wszystkie rda redniowieczne poddaj si wspczesnej klasyfikacji, ktrej nie naley absolutyzowa.Por. BLHOV, M.: Klasifikace pisemnych pramen obdob stedovku. In: Nauki pomocnicze historii: teoria, metody bada, dydaktyka. Red. A. Jaworska, R. Jop. Warszawa 2013, s. 69. (IV) Znaczenie obu tekstw rdowych jakowiadectw przechodzenia od niepimiennej, ustnej formy gromadzenia i przekazywania wiedzy o przeszoci, donowej, pimiennej. Dzieje rodu Piastw i Przemylidw zostay spisane zgodnie ze wzorami kultury aciskiej, a wicza pomoc jzyka i form obcego pochodzenia. Rnice s take istotne zwaszcza pochodzenie autorw, rda,z ktrych korzystali, konstrukcje czasowe narracji lecz nie przesdzaj na niekorzy porwnywania obu tekstw.Por. szerzej: DEPTUA, Cz.: Galla Anonima mit genezy Polski. Studium z historiozofii i hermeneutyki symboli

na pokolenie, tematem niniejszych rozwaa jest mentalno redniowiecznych twrcw. Kroniki Anonima i Kosmasa to kamienie milowe na drodze gromadzenia, selekcji i przekazywaniawiedzy o przeszoci. S ladami mentalnoci ludzi o ktrych i dla ktrych kronikarze pisali.Geneza wsplnoty i dynastii byy kluczowe dla wytworzenia podzielanej przez czonkw danejwsplnoty perspektywy, z ktrej przeszo bya opowiadana i komentowana7. Mit zaoycielskizawiera odpowiedzi na pytania fundamentalne dla umiejscowienia danego ludu w drzewie genealogicznym ludzkoci i na okrelonym terenie, determinanty rnych poziomw tosamoci

5

MITY ZAOYCIELSKIE I TRADYCJA DYNASTYCZNA U PIASTW I PRZEMYLIDW NA PODSTAWIE KRONIKANONYMA ZW. GALLEM I KOSMASA

dziejopisarstwa redniowiecznego. Lublin 2000, s. 18. We wspomnianej pracy dokonano analizy opowieci Anonimai Kosmasa o pocztkach, lecz bez pooenia nacisku na porwnanie ich ze sob, za rozbir przekazw kronikarskichprzeprowadzono z innej perspektywy badawczej.

7 Ze spisaniem tradycji ustnej wizay si dwa istotne zagadnienia. Pierwsze to podzia na spoeczestwo pimiennei przedpimienne. W obu inaczej gromadzi, przechowuje i przekazuje si wiedz o przeszoci. W spoeczestwachniepimiennych jej nonikiem jest zindywidualizowana pami ludzka, transmisja ma charakter bezporedniego kontaktu nadawcy z odbiorc (por. PARKS, W.: The textualization of orality in literary criticism. In: Vox intexta: oralityand textuality in the Middle Ages. Ed. A. N. Doane, C. B. Pasternack. Madison 1991, p. 58). Wtedy wiedza podlegagbokim przemianom, jako materia pynna, uytkowana w zalenoci od potrzeb (por. SZACKI, J.: Tradycja. Przegld problematyki. Warszawa 1971, s. 108). W spoeczestwach pimiennych transfer komunikatw nastpowa w sposb poredni. Pojawia si moliwo uniknicia zmiennoci komunikatw z biegiem czasu, gdy raz spisane mogyprzetrwa dugo w niezmienionej formie (por. POMIAN, K.: Od historii czci pamici do pamici przedmiotuhistorii. In: Tene: Historia nauka wobec pamici. Przek. H. Abramowicz, J. PietrzakThebault. Lublin 2006,s. 153). Wreszcie, odbiorca czciej mia szereg przekazw, nierzadko sprzecznych, ktre musia samodzielnie interpretowa. Drugie to podzia na pami zinstytucjonalizowan i potoczn. Spoeczestwa dziel si na grupy uprzywilejowane z racji atwiejszego dostpu do osigni kultury i posiadania wystarczajcych zasobw do jej opanowania i rozwijania wiadomie ksztatoway swoj wizj przeszoci oraz na grupy takich moliwoci, mniej lubbardziej, pozbawione. Przewaga elit dotyczy nie tylko warunkw gromadzenia, przechowywania i przekazywaniawiedzy o przeszoci zbiorowej, ale i moliwoci wyraniejszego wyartykuowania wasnych tradycji i ograniczeniadostpnoci do niej (por. SZACKI, J.: Tradycja, s. 113). Tak elity staway si depozytariuszami pamici caejwsplnoty, celebrujc j w yciu wsplnotowym poprzez symbole i rytuay (por. POMIAN, K.: Od historii,s. 148n). Pami elit i poddanych mogy rni si midzy sob lub sta w fundamentalnej sprzecznoci. Zaleao tood tego jak bardzo posuna si alienacja rzdzcych w stosunku do rzdzonych. Z drugiej strony dokadano stara,by pami uwsplni, by bya spoiwem, a nie czynnikiem dzielcym spoeczestwo (por. HALBWACHS, M.: Spoeczne ramy pamici. Przek. M. Krla. Warszawa 1969, s. 422). Nisze warstwy spoeczne rwnie miay wyobraenia o przeszoci, co uwidacznia si w wiekach pniejszych wraz z upowszechnieniem si pisma, przeamaniemmonopolu elit na posugiwanie si nim. Fakt spisania tradycji ustnej jest w kontekcie podziaw spoecznych istotny. Wwczas dochodzio do formalizacji przekazu, do nabrania przez niego cech oficjalnych, przez co powstaamoliwo jego krytyki lub uznania go za jedyny zgodny z rzeczywistoci. Nie naley absolutyzowa roli pisma, niebdcego warunkiem sine qua non istnienia tosamoci zbiorowej lub grupowej. Pismo stanowi narzdzie wspomagajce pami, a nie jej substytut (por. RIFFATERRE, M.: The Minds Eye: Memory and Textuality. In: The new medievalism. Ed. M. S. Brownlee et al., London 1991, p. 44). Czciej fakt posugiwania si pismem awansuje i alienujegrup rzdzc, ktra si nim posuguje, przez co oba rodzaje pamici mog oddala si od siebie coraz bardziej. Dlazaistnienia takiego zjawiska nie jest konieczny fakt posugiwania si pismem. Czy mity zaoycielskie uwaano zanajwaniejsze elementy narracji w czasach, kiedy kroniki powstaway? A moe geneza wsplnoty ju wtedy byazapomniana? Czy w uwerturze dziejw pira Anonima i Kosmasa umieszczono cokolwiek klarownie brzmicego,lecz ju przez wspczesnych traktowanego z rezerw? Odpowied na tak postawione pytanie jest trudn. W poszukiwaniu nie tyle prawdy, co samej narracji o pocztkach, zmuszeni jestemy poprzesta na posiadanych przekazach.Kronika Anonima jest uwaana za najstarsz opowie o pocztkach powsta w Polsce, analogiczn rol w Czechachpeni praca Kosmasa. Nie przetrway do dzi tak w Czechach, jak i w Polsce starsze narracje o pocztkach, aninie wiadomo nic, aby takowe istniay, a przepady. Badane teksty powstay wedug wszelkiego prawdopodobiestwana polecenie panujcych, ich autorzy zwracali si z podzikowaniami do przedstawicieli elit wieckich i duchownych,za przekaz kronik ukierunkowano na uytek komunikacji rzdzonych z rzdzonymi oraz dynastii z innymi dworami.Warto doda, e chronologicznie obie narracje nie s najstarszymi tekstami, w ktrych mowa o pocztkach Czechwlub Polakw. Zachowaa si do naszych czasw tzw. kronika Nestora (ok. 1050?1114), w ktrej zapisano skd wzili si Sowianie i jak pniej podzielili si na poszczeglne ludy.

odbiorcy oraz punkt wyjcia pniejszych wypadkw. Opowieci o pocztkach w obu kronikachwykraczay poza zwyczajne pojmowanie otaczajcego wiata. Byy to wypadki dramatycznei tajemnicze, gdzie aktywnie dziaay siy nadprzyrodzone. Opowie o pocztkach to solidnyi wysoki postument, na ktrym stan pomnik w formie dyskursu o dziejach godny panujcych i ich ludu. Bez wzgldu na to czy Piast i Przemys istnieli, mamy wiadectwa czeskiegoi polskiego wyobraenia o najstarszych dziejach, spisanych w I. po. XII w.

Anonim rozpocz narracj od genezy rodu Piastw8. Faktu zamieszkiwania Gniezna przez nienazwany lud9 nie wyjaniono. Od pocztku miejsce akcji jest znane. W Gnienie10 panowa ksi(dux11) Popiel, ktry more gentilitatis12 urzdzi postrzyyny13 swoich dwch synw. Gwny bohater opowiadania z pocztku nie wiemy kim jest zosta wyrniony spotkaniem dwch zagadkowych postaci, na ktrych autor skupi si w pierwszej kolejnoci. Contigit autem ex occulto Dei consilio 14, e przybyli dwaj gocie (hospites), nie zaproszeni na uczt i odpdzeni, cum iniuria15, odgrodu. Nie wiadomo kim przybysze byli i skd przyszli. Nieludzko zachowania mieszkacw grodu polegaa na nieudzieleniu schronienia i gociny. Dopiero wtedy pojawia si najwaniejsza posta,lecz nadal nie pado jej imi. Wdrowcy udali si na podgrodzie, gdzie forte fortuna16 trafili do cha

6

PIOTR GOLTZ

8 Analiz mitu pocztku u Anonima przeprowadzam na podstawie fragmentu kroniki, od przedstawienia Popiela dojego haniebnej mierci gdy zawarto tam wszystkie trzy elementy bohater gwny, miejsce i przyczyna sprawdza zawizujce akcj i suce legitymizacji wadzy Piastw. Podstawowym zaoeniem Anonima byo wskazanienierozerwalnego zwizku midzy dynasti, panujc z boej aski, a wsplnot (pierwotn w stosunku do rodu panujcego) i wanie to uczyni w analizowanym passusie. Inaczej uwaa Cz. Deptua, ktrego zdaniem w narracji Anonima zawarto dwa pocztki: pierwszy pogaski i drugi (czy te: powtrzony) chrzecijaski. Twierdzi, e drugi z nich by waniejszy, jako konieczny warunek aktualizacji jakociowej wsplnoty i rodu panujcego, bez ktregoniemoliwym byyby wybrastwo boe Polonorum. Por. DEPTUA, Cz.: Galla Anonima mit, s. 99, 117, 353. Wewspomnianej koncepcji istotn rol odgrywao zaoenie, e chrzecijascy autorzy opisujcy pogask genezwsplnot i (lub) dynastii z pewnoci dyli do ujcia dziejw w ramy biblijne, ukaza kade wydarzenie jako ogniwo historii powszechnej. Por. tame, s. 87.

9 Micie zaoycielskim u Anonima opowiedziano o gnienieskich pocztkach, nie podano nazwy ludu, cho m. in.w Licie z pocztku kroniki pojawia si nazwa Polska (Poloniam ANONIM, s. 3 i 6). W prooemium wymieniono:czyny ksit polskich (res gestas Polonicorum principiorum s. 6), kraj Polakw (regio Polonorum, s. 1 i 6), ksiPolakw (Polonorum dux, duce Poloniensi s. 7).

10 Anonim poda, i Gniezno (civitate Gneznensi por. ANONIM, I, 1, s. 9) to w miejscowym jzyku gniazdo, co podnosi m. in. Marian Plezia jako jeden z dowodw na to, e kronikarz zna jzyk ludu, ktrego dzieje spisywa (por.PLEZIA, M.: Wstp. In: Anonim zw. Gallem: Kronika polska. Przek. Roman Grodecki. Oprac. i wst. Marian Plezia.Wrocaw 2003, s. 11, przyp. 2). Warto przytoczy wspczesne wyjanienie, wedug ktrego civitate Gneznensi (ac.nidus) tumaczy si jako miejsce pooone w terenie podmokym, botnistym, otoczonym wzgrzami. Por. ADAM CZYKNOWAK, R.: Stoeczno Gniezna wynikiem przemylanej polityki Piastw. In: Z dziejw redniowiecznejEuropy rodkowowschodniej: zbir studiw cz. II. Red. J. Tyszkiewicz. Warszawa 2007, s. 31). Inaczej, potwierdzajc etymologi Anonima: ROSPOND, S.: Pochodzenie nazwy Gniezno. In: Dzieje Gniezna. Red. J. Topolski. Warszawa 1965, s. 7080. Por. BANASZKIEWICZ, J.: Jedno porzdku przestrzennego, spoecznego i tradycji pocztkw ludu. (Uwagi o urzdzeniu wsplnoty plemiennopastwowej u Sowian). Przegld Historyczny 1986, t. 78,s. 460n. O pniejszej roli Gniezna wiadczy wyrnienie go jako miejsca spoczynku w. Wojciecha i spotkania Bolesawa I z cesarzem Ottonem III. Szczegowo o genezie i roli Gniezna autor przywoa opowie o Anonima pocztkach jako zasugujc na zaufanie w kontekcie stoecznoci tego grodu. Por. OWMIASKI, H.: Pocztki Polski: z dziejw Sowian w I tysicleciu, t. 5. Warszawa 1973, s. 456461.

11 ANONIM, I, 1, s. 9. W dalszej czci Popiel zosta okrelony jako princeps urbis. Por. Anonim, I, 1, s. 9.12 ANONIM, I, 1, s. 9.13 Z racji szczupoci rde niewiele wiadomo o pochodzeniu, znaczeniu i przebiegu obrzdu postrzyyn, zwaszcza jeli idzie

o czasy przedchrzecijaskie. Por. GANSINIEC, R.: Postrzyyny sowiaskie. Przegld Zachodni 1952, t. VIII, s. 353369.14 ANONIM, I, 1, s. 9.15 ANONIM, I, 1, s. 9.16 ANONIM, I, 1, s. 9.

ty ubogiego oracza Popiela (aratoris predicti ducis17). Biedak (pauperculus) peen wspczucia dlaprzybyszw, zaprosi ich do swojej skromnej chaty (domunculam), cho mia niewiele do zaoferowania18. Wchodzc do domu gocie pozdrowili domownikw19. Wane byy okolicznoci zaproszenia obcych do chaty. Piast chcia odby postrzyyny syna, gdy czyni to Popiel dla swoich juniorw20.Bez wzgldu na intencje Piasta, wizyta przybyszw nastpia w najwaciwszym momencie21.

Nastpnie Anonim przedstawi mieszkacw chaty: Piast, syn Chociska, i jego ona Rzepka. By jeszcze syn gospodarzy, ale o tym kronikarz wspomni pniej. Gdy Piast zacz nalewapiwa, w narracji wystpio nagromadzenie zdarze cudownych22. Anonim podkreli wyjtkowystatus przybyszw23. Chat na podgrodziu wypenia rado z mnogoci podstawowych dbr, niezota lub innych zbytkw. Na widok zjawisk Piast i Rzepka magni presagii de puero sentiebant24, cho nie mieli zapyta o nie przybyszw. Zastanawiali si czy gocie mieliby co przeciwko zaproszeniu na uczt ksicia i jego wspbiesiadnikw. Oniemieleni gospodarze niewychodzili z inicjatyw, lecz domylni przybysze doradzili Piastowi t drog postpowaniai zachcili do dziaania25. Anonim wyjani niecodzienno goszczenia Popiela przez Piasta takdziwami, jak i wczesn mentalnoci26. Fina uczty: [...] hospites illi puerum totonderunt, eiqueSemouith vocabulum ex presagio futurorum indiderunt27. O ile pierwsza wypowied przybyszwnie stanowia zapowiedzi czegokolwiek konkretnego, to druga zawieraa proroctwo. Imi wrebne, jak si miao okaza nadali chopcu postrzygajcy, posiadajcy dar jasnowidzenia. Go

7


17 ANONIM, I, 1, s. 9.18 Czyby sacrum interweniowao tylko raz gdy przybysze dotarli do bram grodu, a kiedy znaleli si przed chat ksi

cego oracza, stao si to zupenym przypadkiem? Wydaje si, e w obu sytuacjach natura siy sprawczej jest tosama. [...] in suburbium descendentes, ante domunculam aratoris predicti ducis pro filiis convivium facientis forte fortuna devenerunt. Anonim, I, 1, s. 9. Por. MICHAOWSKI, R.: Restauratio Poloniae w ideologii dynastycznej GallaAnonima. Przegld Historyczny 1985, t. 76, s. 461.

19 Bene [...] nos advenisse gaudeatis, et in nostro adventu bonorum copiam, et de sobole honorem et gloriam habeatis.Anonim, I, 1, s. 10. Odtd wiadomo byo, e przybycie nieznajomych mogo zwiastowa bliej nieokrelone dobro.Allochtoni nie byli postaciami neutralnymi, lecz wyranie pozytywnymi, co zostao potwierdzone w dalszym cigunarracji. Ich wypowied wolno bra za uprzejmy, utarty zwrot, uywany np. przez strudzonego wdrowca wchodzcego pod strzech gocinnych, nieznanych mu ludzi.

20 Postrzyyny Popiela okreli Anonim mianem obyczaju pogaskiego (mos gentilitatis). Analogiczny rytua miaodprawi Piast, w tekcie idzie o ten sam obyczaj. Z drugiej strony Cz. Deptua stwierdzi, e pogasko dotyczyatylko postrzyyn w grodzie, lecz ju nie w chacie. Por. DEPTUA, Cz.:Galla Anonima mit, s. 281.

21 By moe narrator nie odczuwa potrzeby wytumaczenia kwestii, wwczas uchodzcej za oczywist, za dzi wcaletak nie postrzegan. W kolejnych wersach opowiadania Anonim pozostawi bez dalszego cigu pomys Piasta, ktryjeszcze przed niezapowiedzian wizyt mia zaprosi rwnie ubogich jak on przyjaci i biedakw. [...] aliquidobsonii pro suo tondendo parvulo preparare et quosdam amicorum et pauperum non ad prandium sed ad gentaculuminvitare [...]. ANONIM, I, 2, s. 10.

22 Odnoszc si do zjawisk wykraczajcych poza codzienne, ziemskie dowiadczenie korzystam z typologii zaproponowanej przez Grzegorza Myliwskiego, ktry wyrni zjawiska cudowne jako kategori gwn, za w niej mieszcz si zarwno cuda, jak i cudownoci. Por. MYLIWSKI, G.: Zjawiska cudowne w pisarstwie redniowiecznym (XIIpocztek XIII w.). Przegld Historyczny 1989, t. 80, s. 407n.

23 Imperant igitur eum hospites securi cervisiam propinari, quam bene noverant pitissando non deficere sed augeri.Anonim, I, 2, s. 11. Por. DEPTUA, Cz.: Galla Anonima mit, s. 271nn.

24 ANONIM, I, 2, s. 11.25 Quid moramur? Consilio itaque hospitum et exhortatione dominus eorum dux et convive omnes ipsius ab agricola

Pazt invitatur [...]. ANONIM, I, 2, s. 11.26 Anonim umiejscowi narracj o pocztkach jak to sam okreli w czasach jemu odlegych, gdy wadza zwierzch

nia nie bya sprawowana z zachowaniem wikszego dystansu wobec rzdzonych. W takiej interpretacji utwierdza zdanie Anonima: Nondum enim ducatus Polonie erat tantus, neque princeps urbis tanto fastu superbie tumescebat, nectot cuneis clientele stipatus ita magnifice procedebat. ANONIM, I, 2, s. 11.

27 ANONIM, I, 2, s. 11.

cinny i wdziczny Piast powierzy postrzyyny i nadanie synowi imienia28 tajemniczym wdrowcom. Tak powstao sztuczne pokrewiestwo midzy chopcem a nieznajomymi29. w aktuczyniony przez nieznanych bohaterw wydaje si faktycznym incipitem wybrastwa BoegoPiasta i jego potomkw.

(1) Kto, (2) gdzie i (3) dlaczego? (Ad.1.) Mocami przybyszw Piast za okazan gocinnozosta wywyszony, jego syn namaszczony do odegrania wielkiej roli, a Popiel poniony30.Zasugi Piasta nie spowodoway ustanowienia go wadc, zaszczyt ten spotka Siemowita, wybrastwo zawdziczajcego cnotom ojca. Chopiec31 nie odegra na uczcie aktywnej roli. Bohaterem w wiecie widzialnym by ubogi oracz, lecz prawdziwym sprawc i sdzi wypadkw byBg. (Ad. 2.) Rzecz dziaa si w Gnienie, w grodzie i na podgrodziu. adna inna nazwa miejscowa nie pada, cho wspomniano o miejscu mierci Popiela (wyspa o niewiadomej lokalizacji, na niej drewniana wiea32). Wyjtkowo Gniezna zaakcentowano podan etymologi: miejsce narodzin, pocztku dla dynastii i by moe wsplnoty33. (Ad. 3.) Prymarn przyczynbyo bogosawiestwo Boe dla Piasta i jego syna, objawione obecnoci niezwykych osb na

8

PIOTR GOLTZ

28 Na moliwo, i kluczem do zrozumienia legendy dynastycznej Piastw s imiona gwnych bohaterw, zwrciliuwag m. in. R. Michaowski, Restauratio Poloniae, s. 462 OWMIASKI, H.: Studia nad dziejami Sowiaszczyzny, Polski i Rusi w wiekach rednich. Pozna 1986, s. 236249. Dokonanie postrzyyn przez osoby spoza rodzinySiemowita by moe byy koniecznym elementem rytuau. Por. GANSINIEC, R.: Postrzyyny, s. 362364.

29 Epilog opowiadania to losy Siemowita dalsze losy jego rodzicw nie s znane ktry [...] viribus et etate crevit,et de die in diem in augmentum proficere probitatis incepit, eotenus quod rex regum et dux ducum eum Polonie ducemconcorditer ordinavit. ANONIM, I, 3, s. 12. Dowiadujemy si, e odbyo si to drog usunicia Popiela: [...] et deregno Pumpil cum sobole radicitus exstirpavit. (cho zasug za to Anonim przypisa Bogu, a nie np. zbuntowanemuludowi). ANONIM, I, 3, s. 12. Sowo regnum nie oznacza tu wadzy nad terytorium, lecz samo terytorium. Por. WISZEWSKI, P.: Rex in regno suo? Wok wyobrae i propagandy wadzy krlewskiej Piastw (do 1296 r.). In: Promna stedovchodn Evropy ranho a vrcholnho stedovku: mocensk souvislosti a paralely. Red. M. Wihoda et al.Brno 2010, s. 428.

30 Skd okrutny koniec Popiela w opowieci Anonima? Dokadni sprawcy odpdzenia wdrowcw pod bram Gnieznanie s znani, wiadomo tylko, e byli to mieszkacy grodu (cives). Nie wynika z narracji, by Popiel by osobicie w tozaangaowany. Wydaje si, e idzie o konwencj, w ktrej redniowieczni autorzy czyli moralno i charakter wadcy ze stanem pastwa w szerokim zakresie oraz serc i umysw poszczeglnych poddanych (najniszy poziom).Jeli poprawnie odczytuj myl moralizatorsk opowieci, Popiel jako princeps urbis (ANONIM, I, 2) nie przeszed surowej prby. Narracja moga stanowi memento dla rzdzcych, ktrzy nie znali dnia ani godziny prby. Korzystajc z przywilejw wadzy nie powinni wywysza si ponad poddanych, penic suebn rol tak wobec wsplnoty, jak rwnie w stosunku do Boga, z namaszczenia ktrego przypado im panowanie. Anonim podkrelidobrodziejstwa ze strony Boga, nagradzajcego pokor i gocinno ubogich choby okazywan przez pogan: Miradicturus sum, sed quis valet Dei magnalia cogitare, vel quis audet de divinis beneficiis disputare qui temporaliterpauperum humilitatem aliquociens exaltat et hospitalitatem etiam gentilium renumerare non recusat. ANONIM, I, 2,s. 10n. Por. MUDZKI, P.: Jakiego pocztku Polski potrzebuj badacze?. Przegld Humanistyczny 2009, t. 53,s. 1923 Tene, Spr o analiz strukturaln poda i mitw dotyczcych Pocztku Polski (na marginesie ksiekJacka Banaszkiewicza i Czesawa Deptuy). Przegld Historyczny 2002, t. 93, s. 451471. By moe wskazwk jestsposb zapisu imienia Popiela, najpierw jako Popel (rdz. I), a nastpnie Pumpil (rdz. III).

31 Nie wiemy jak syn Piasta nazywa si przed postrzyeniem przez przybyszw. Wolno domniemywa, e jakkolwieknazywa si powinien.

32 Por. OWMIASKI, H.: Pocztki, t. 4, s. 776n. Wzmianka o miejscu mierci Popiela, jako znajdujcym si pozaGnieznem, szczeglnie pooonym (wyspa na jeziorze? rzece?) moga mie symboliczny, nie do koca uchwytny dladzisiejszego badacza wymiar. Moliwe, e woda stanowia wyznacznik granicy midzy terenami wsplnoty, a ziemiami poza nimi, tak w sensie fizycznym, jak i magicznym.

33 W relacji Anonima o pocztkach Piastw miejsce Gniezna zostao szczeglnie wyrnione, a jego ideowe znaczeniewykraczao poza ramy tradycji rodowej. Por. DALEWSKI, Z.: Midzy Gnieznem a Poznaniem. O miejscach wadzyw pastwie pierwszych Piastw. Kwartalnik Historyczny 1991, t. 98, s. 33.

wanej uroczystoci rodzinnej i ich dziaaniami. Nie ma wtpliwoci, e Piastowie byli dynastipanujca z boej aski34. Sekundarn byo wyniesienie Siemowita concorditer35.

Argumentw za podan interpretacj mitu zaoycielskiego Piastw jest kilka. Pierwszy toudzia niezwykych goci, czcych w narracji losy Piasta i Popiela. Status przybyszw okrelono zanim Piast zaprosi ich do chaty, gdy zjawili si u bram Gniezna trafili tamz t a j e m n e j w o l i B o g a. Przeniesienie czy pomnoenie mniejsza o to jakiezjawisko wystpio, gdy kluczowe s jego skutki jada i piwa byo nie mniej istotne, wrazz nim nastpio odwrcenie rl. Popiel z gomi przenieli si do chaty Piasta, panujcy sta sigociem u poddanego wobec niemonoci kontynuowania uczty w grodzie36 nie tyle chcieli,co musieli uda si do Piasta. Sens spotkania dwch wiatw pana grodu i gospodarza chatynki i towarzyszcej mu zamiany funkcji37 polega na tym, e osoba zdolna nakarmi wsplnot godna bya sprawowania nad ni wadzy38. Przywoane wydarzenia z chaty Piasta stanowiy klucz do rozumienia narracji i zapowied zmiany panujcego. Anonim podkreli ubstwooracza, cho trudno powiedzie, czy byo widoczne w porwnaniu z zamonoci Popiela, czyte Piast by biedny nawet w porwnaniu z innymi mieszkacami podgrodzia39.

Drugi powd to znaczenie chrztu Mieszka, poprzedzonego jego przejrzeniem. Dla Anonima nieulegao wtpliwoci jaka sia nadprzyrodzona dziaaa poprzez wdrowcw40. Charyzmat wybrastwa krlewskiego rodu Piastw (regalis prosapia I, 16) wywiedziono z czasw pogaskich41. Zwizku wydarze rozgrywajcych si w Gnienie z Bogiem nie negowaa pniejsza uwaga autora42,

9


34 Por. ANONIM, I, 2.35 Por. ANONIM, I, 3. Wzmianka o poparciu ludu z pewnoci byaby pomocn w legitymizowaniu wadzy, silnie odd

ziaujc na wyobrani niszych warstw ludnoci (o ile te miay moliwo recepcji kroniki). Siemowita ustanowiono ksiciem (dux) concorditer, to jest zgodnie, jednomylnie, wbrew tumaczeniu Romana Grodeckiego, ktrytumaczy w zwrot jako za powszechn zgod. Zob. ANONIM zw. Gallem: Kronika polska. Przek. R. Grodeckiego. Oprac. i wst. M. Plezi. Wrocaw 2003, s. 14. Zdaniem Jana Baszkiewicza historia Piasta nie bya odosobnionana tle legend dynastycznych wiekw rednich. Potwierdzi istnienie aklamacji jako reliktu elekcji ludowej, chomiaa by traktowana jako element dodatkowy, nieszczeglnie ceniony. Por. BASZKIEWICZ, J.: Myl polityczna wiekw rednich. Pozna 2009, s. 101.

36 Por. MICHAOWSKI, R.: Restauratio Poloniae, s. 459.37 Moe szo nie tylko o to, e pan z gospodarza na wasnej uczcie sta si gociem u swojego poddanego? Moe take o to,

e Popiel, zwykle zapewniajcy poywienie Piastowi, na uczcie u oracza znalaz si w roli korzystajcego z hojnoci,a nie jak byo to przyjte dawcy? Jeli tak, to nie tylko wzmocnieniu ulegoby przesanie narracji, wyrniajce, wywyszajce Piasta, lecz stanowioby wyjanienie terminu, w jakim Piast nie tyle chcia, co mg odby postrzyyny syna.

38 Por. DEPTUA, Cz.: Problem mitu monarchy dawcy ywnoci w Polsce redniowiecznej na przykadzie podaniao Piacie. Zeszyty Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego 1975, t. 18, s. 42.

39 Jaka bya pozycja spoeczna Piasta (arator predicti ducis, pauperculus, pauper) wzgldem Popiela (dux, princepsurbis, dominus)? Pytaniem otwartym pozostaje czy planowanie przez Piasta postrzyyn dla syna w tym samym dniu,w ktrym Popiel urzdza analogiczny obrzd dla swoich dwch synw wiadczy o zalenoci oracza od pana grodu.Naley pamita o fragmencie przekazu: Decreverat enim rusticus ille pauper, quando dominus suus dux pro filiisconvivium prepararet, nam in alio tempore pre nimia paupertate non posset [...]. ANONIM, I, 2, s. 10. Wtpliwocizdaj si wynika z wczesnych realiw, oczywistych dla autora, lecz nie w peni znanych dzisiejszemu odbiorcy.O niewolnym statusie Piasta por. m. in. BANASZKIEWICZ, J.: Podanie, s. 45n WISZEWSKI, P.: Domus Bolezlai: w poszukiwaniu tradycji dynastycznej Piastw (do okoo 1138 roku). Wrocaw 2008, s. 175n.

40 Deus, rex regum et dux ducum [...]. ANONIM, I, 3, s. 12. Contigit autem ex occulto Dei consilio [...]. ANONIM, I, 1, s. 9.41 Miejsce, jakie w niniejszym tekcie powicono pogaskim elementom narracji, stanowi zaprzeczenie stwierdzenia

H. owmiaskiego, i Anonim i Kosmas w swoich kronikach kroniki nie wykazali adnego zainteresowania pogastwem. Por. OWMIASKI, H.: Religia Sowian i jej upadek: w. VIXII. Warszawa 1986, s. 211.

42 Sed istorum gesta, quorum memoriam oblivio vetustatis abolevit et quos error et ydolatria defedavit, memorare negligamus, et ad ea recitanda, que fidelis recordatio meminit, istos succincte nominando transeamus. ANONIM, I, 3,s. 12. Bdy pogastwa mona odnie tak do samej opowieci o mierci Popiela, jak te do caoci narracji o pocztkach. Inaczej: DEPTUA, Cz.: Galla Anonima mit, s. 279.

co znajduje potwierdzenie w dalszych rozdziaach kroniki. Pogask genez rodu panujcego Anonim umieci w kronice ad maiorem Dei gloriam43. Piastowie doszli do wadzy nie dziki wyniesieniu przez lud cho jego poparcie zostao odnotowane lecz dziki boskiej interwencji. Piast, chonie by chrzecijaninem, zyska przychylno Boga. Uczt Piasta naley postrzega jako: zapowiedchrztu (ju wwczas dziaay siy, ktre w peni ujawniy si za panowania Mieszka i BolesawaChrobrego) zrczne opowiedzenie o wypadkach przebiegajcych zgodnie z zamysem Boga, choakcja rozgrywaa si w pogaskiej rzeczywistoci44. Do ukonstytuowania wsplnoty i dynastii doszo w czasach przedchrzecijaskich. W kronice Anonima chrzest by istotny, jako kolejna gdypierwsz bya uczta u Piasta aktualizacja wsplnoty, nie jako jej geneza45.

Trzecia kwestia to troska Anonima o ukazanie prawowitoci wadzy Piastw. Ogromne znaczenie miao ukazanie przyczyny zmiany wadcy dziki przeciwstawieniu filoksenii mieszkacw chatynki i braku takowej u grodzian. Opowie o cudownych okolicznociach postrzyyn w skromnejchacie oracza, ktrego syn zaj miejsce wypdzonego wadcy de facto drog zalegalizowanegozamachu stanu bya zapowiedzi kolejnych interwencji niebios. Jest to czytelne tam, gdzie Bg bezporednio lub porednio ingerowa w zdarzenia, zwaszcza gdy wspomaga potomkw Piasta.Teraniejszo i przyszo w analizowanym przekazie miay by oceniane wedle powoania dowielkich przeznacze rodu, ktrego protoplasta by ubogim rolnikiem, lecz za wyrokiem Bogazstpni Piasta zostali wyniesieni do najwyszych godnoci. Waciwy pocztek wsplnoty to wyrnienie Piasta i wyniesienie jego syna, by rzdzcy i rzdzeni mogli zacz wypenia zadania wyznaczone przez Boga. Nie ma znaczenia, e nie powstaa wwczas ani wsplnota Gniezno i jegomieszkacy s w narracji czym zastanym ani wadza zwierzchnia (Popiel rzdzi wsplnot przedSiemowitem, nie wiadomo jak w lub jego przodkowie zdobyli wadz). Wraz z uczt Piasta i wyniesieniem Siemowita spoeczno i jej przywdztwo zostay zaktualizowane. Dopenieniem ustanowienia dynastii lecz nie momentem kluczowym byo przyjcie chrzecijastwa.

W micie zaoycielskim Piastw zwracam uwag na trzy fakty. (I) Piastowie byli dynastirodzim. (II) W narracji zawarto ideow i etyczn legitymacj wadz Piastw46. (III) Uczta

10

PIOTR GOLTZ

43 Wydaje si, e opowie o pocztkach dynastii u Anonima bya ograniczona do uczty Piasta i wyniesieniu Siemowita na tron ksicy. Innego zdania jest Czesaw Deptua, wedug ktrego przemiany w mitach zaoycielskim taku Anonima, jak i u Kosmasa zachodziy etapami. Pierwszym miao by ukierunkowanie przez Boga przyszociwsplnot, jeszcze w czasach pogaskich. Drugim miao by przyjcie chrzecijastwa, ktrego moc doszo do aktualizacji przeznacze dynastii i rzdzonych, by mogli wypeni zadania przewidziane dla nich w planach Boych. Por.DEPTUA, Cz.: redniowieczne mity genezy Polski. Znak 1973, t. 25, s. 1378n. Oczywicie nie naley bagatelizowa przejrzenia i chrztu Mieszka. Przyjcie chrzecijastwa byo donios zmian o charakterze jakociowym, leczpostrzegam j jako kontynuacj, logiczn i nieuchronn, wydarze na gnienieskim podgrodziu. Przyjcie chrzecijastwa nie skutkowao ani powstaniem wsplnoty, ani dojciem do wadzy dynastii. Twierdz, i chrzest nie odegradecydujcej roli w pojawieniu si dwch najwaniejszych tematw narracji Anonima (rzdzcych i rzdzonych), choniewtpliwie znaczco zaktualizowa obie te grupy, otwierajc im drog na wyyny moliwoci, osignitych zapanowania Bolesawa I.

44 By moe t drog Anonim unikn zarzutu zbyt sabego podkrelania boskiej w sensie chrzecijaskim proweniencji wadzy Piastw, jak i t spraw rwnie trzeba opatrzy znakiem zapytania groby odcicia wsplnoty odjej korzeni. Zwaszcza jeli podstaw dla zapisanej w kronice opowieci byy spisane relacje. Z drugiej strony wartozacytowa zdanie poprzedzajce wprowadzenie opowieci o pocztkach: Qualiter ergo ducatus honor generacionihuic acciderit, subsequens ordo narrationis intimabit. ANONIM, I, s. 9. Oznacza to, e Anonim podkreli o jakichwanych wypadkach bdzie mowa, nie ukrywajc ich znaczenia dla caoci dziea.

45 Warto doda, e w obu kronikach brak bliszych okolicznoci przyjcia chrztu. U Anonima (por. ANONIM I, 5) zaprzyczyn Dbrwki wystpujcej jako mulier suadens Mieszko wyzby si bdw pogastwa i przyj chrzest(nie podano daty). U Kosmasa informacj o przyjciu nowej wiary przywoano nad wyraz lakonicznie o czym niej(por. KOSMAS I, 10 14).

46 Byo to istotne w kontekcie celw powstania kroniki, zwaszcza w obliczu problemw Bolesawa III Krzywoustegoz jego legitymacj do rzdzenia. Jego ojciec, Wadysaw Herman, przej wadz po wygnaniu Bolesawa Szczodrego,

Piasta stanowia ideowy, a nie rzeczywisty pocztek dynastii Piastw. Anonim ukaza w korzystnym wietle dynasti i wykaza jej praworzdno. Pisa o panach przyrodzonych (domininaturales), cho nie zdefiniowa tego pojcia47. Piastowie, jak Przemylidzi, byli predestynowani do sprawowania wadzy Dei gratia. Rol Piastw podkrelono w prooemium geograficznympoprzedzajcym wprowadzenie Gniezna, Popiela i Piasta48. Wspomniane trzy kluczowe elementy narracji bohater, miejsce i przyczyna byy pozytywnie wartociowane. Wydarzeniazaszy w najlepszym moliwym miejscu. Dobr bya zmiana panujcego, gdy wyniesiony zosta bardziej zasuony. Dobra bya natura si ingerujcych w wydarzenia. Piasta ukazano w sposb symboliczny jako zapewniajcego wsplnocie dobrobyt wyraany nie poprzez zbytki,lecz dobra podstawowe troszczcego si o ni, niczym ojciec opiekujcy si rodzin.

Na pocztku legendy dynastycznej u Kosmasa: do niezaludnionej krainy (ukazanej jako locusamoenus49) po potopie i pomieszaniu jzykw50 przybyo pogaskie51 plemi pod wodz Czecha (Boemus) podano konkretne miejsce, w ktrym osiedlio si52 przybysze nazwali kraj Czechami od imienia swojego starszego (senior nie by ich wadc, ani sdzi z pniejszej narracjiwynika, e nie istniaa jeszcze wadza zwierzchnia). W pierwszej przemowie Czech okreli krainobjt w posiadanie jako przeznaczon plemieniu przez los. W drugiej opisa j rwnie jakowyproszon tysicem ofiar53. Kosmas ukaza ludzi obficie korzystajcych z darw nieskaonejcywilizacj natury. By to obraz zotego wieku, bez trosk, broni, maestw i wasnoci. Pierwotnaszczliwo ulega zaburzeniu przez spory na tle dzy posiadania, przez co zanika wsplnotadbr54. Z wasnoci i towarzyszcej jej chciwoci wyksztaciy si rnice spoeczne. Potrzebnyby autorytet wybitnego przedstawiciela ludu, rozsdzajcego spory i przywracajcego pokj. Zosta nim Krok (Crocco), wyjtkowego charakteru i obyczajw. Pierwszy sdzia nie mia synw, leczgenuit tamen tres natas, quibus natura non minores, quam solet viris, sapientie dedit divicias55.

11


po jego konflikcie z biskupem Stanisawem. Pniej nastpia mier Mieszka Bolesawowica syna wygnanego krla, Anonim podejrzewa otrucie po jego powrocie do kraju z emigracji, na ktr uda si ongi z ojcem oraz kopoty Bolesawa Krzywoustego ze starszym bratem Zbigniewem.

47 Por. ADAMUS, J.: O monarchii gallowej. Warszawa 1952, s. 128 BACZKOWSKI, K.: Panowie przyrodzenia elekcyjno tronu w Polsce redniowiecznej. In: Tene: Polska i jej ssiedzi za Jagiellonw. Krakw 2012, s. 27n.

48 Anonim, wpisujc opowiadanie w kontekst europejski, poda pooenie i walory Polski, jej starodawn wolno orazcnoty mieszkacw. W prooemium Anonim zawar podstawowe wiadomoci o Sowiaszczynie (pooenie, ssiedzi, opis kraju), okreli j jako nigdy przez nikogo nie ujarzmion w zupenoci. Myl o starodawnej wolnoci, tymrazem w kontekcie wycznie polskim, zostaa ponownie przywoana w komentarzu do najazdu krla Henryka IVw 1109 r. Por. ANONIM, III, 15, s. 141n.

49 Por. KOSMAS I, 2.50 U Kosmasa dzieje Czechw najpierw wi si z dziejami biblijnymi, by przez pewien czas rozgrywa si w izolacji od

historiae sacrae, powracajc ponownie zosta do niej wczonych. Por. DEPTUA, Cz.: Galla Anonima mit, s. 147.51 Ludzie zasiedliwszy bezludn krain, [...] primas posuit sedes, primas fundavit et edes et quos in humeris secum appor

tarat, humi sisti penates gaudebat. KOSMAS I, 2, s. 7 (wspomniano te, i zostaa ona wyproszona tysicem ofiar [mille votis tame]). Istotna jest te pniejsza dziaalno Tetki: Hec stulto et insipienti populo Oreadas, Driadas, Amadriadas adorare et colere, et omnem supersticiosam sectam ac sacrilegos ritus instituit et docuit [...]. KOSMAS I, 4, s. 10.

52 [...] circa montem Rip inter duos fluvios, scilicet Ogram et Wlitauam [...]. KOSMAS I, 2, s. 7.53 Hec est illa, hec est illa terra, quam sepe me vobis promisisse memini [...] Salve, terra fatalis, mille votis quesita

nobis [...]. KOSMAS I, 2, s. 7.54 [...] quicumque in sua tribu vel generatione persona, moribus potior et opibus honoratior habebatur, sine exactore,

sine sigillo, spontanea voluntate ad illum confluebant et de dubiis causis ac sibi illatis iniuriis salva libertate disputabant. KOSMAS I, 3, s. 9. W cytowanym fragmencie Kosmas przeszed od wieku zotego do epoki przejciowej,bdcej odpowiednikiem wiekw srebrnego i spiowego.

55 Kosmas I, 3, s. 9. Pojawienie si w narracji Kroka stanowio zamknicie bezczasowego etapu dziejw, gdy od niego mona wyprowadzi drzewo genealogiczne wadcw Czech a do czasw wspczesnych Kosmasowi. CrkamiKroka byy (w kolejnoci starszestwa): Kazi (czarodziejka), Tetka (kapanka) i Libusza (sdzia).

Po ojcu rzdy nad Czechami sprawowaa wrka (phitonissa56) Libusza do czasu, gdystanli przed ni dwaj mowie, qui videbantur populi esse rectores57. Kolejno wypadkwbya nastpujca: ktnia midzy mczyznami zakoczona bjk (poszo o granic midzyssiednimi polami) zwrcenie si przez nich do Libuszy rozsdzenie sporu agresywna przemowa58 tego, ktry usysza niepomylny dla siebie wyrok (tak z powodu decyzji, jaki zachowania kobiety59) zgoda Libuszy, uraonej oskareniem, by wsplnocie przewodzimczyzna60. W nocy crki Kroka odprawiy tajemne rytuay, aby wskaza przyszego ksicia. Rano Libusza, z wysokiego tronu (sublimi solio), przemwia do nieokrzesanychmw (ad agrestes viros) ostrzegajc przed ustanowieniem ksicia, ktrego tak bardzo dobrowolnie, bez jakichkolwiek zacht pragnli61. Gdy sowa czarodziejki nie odniosyskutku, wskazaa waciw jej zdaniem osob62, wyjania jej imi, prorokowaa o losach

12

PIOTR GOLTZ

56 Kosmas nie nazwa Libuszy prophetessa lub vates, lecz phitonissa, sowo pochodzce od Pytii (okrelenie dziewiczych kapanek w wityni Apolla w Delfach). Szerzej por.: GEARY, P. J.: Women at the beginning: origin myths fromthe Amazons to the Virgin Mary. PrincetonWoodstock 2006, p. 38n.

57 KOSMAS I, 4, s. 11. Kada z trzech crek posiadaa wyjtkowe zdolnoci, z ktrej wynikaa rola w yciu spoecznoci. Najstarsza, Kazi, bya zielark i czarodziejk. Modsza, Tetka, nauczya lud czci bstwa. Wreszcie najmodsza z crek Kroka, Libusza, bya najbardziej wyjtkow, gdy bya wrk, jak i cechoway j prawo, rozwaga i dobre obyczaje, std po mierci ojca zaja jego miejsce jako sdzia.

58 O iniuria viris haud toleranda! Femina rimosa virilia iudicia mente tractat dolosa. Scimus profecto, quia femina sivestans seu in solio residens parum sapit quanto minus, cum in stratis accubat? Re vera tunc magis est ad accessummariti apta quam dictare militibus iura. Certum est enim longos esse crines omnibus, sed breves sensus mulieribus.Satius est mori quam viris talia pati. Nos solos obprobrium nationibus et gentibus destituit natura, quibus deest rector et virilis censura, et quos premunt feminea iura. KOSMAS I, 4, s. 12.

59 Zgodnie z narracj przewin Libuszy byo to, e Illa interim, ut est lasciva mollicies mulierum, quando non habetquem timeat virum, cubito subnixa, ceu puerum enixa, alte in pictis stratis nimis molliter accubabat. Cumque percallem iusticie incedens, personam hominum non respiciens [...]. KOSMAS I, 4, s. 12.

60 Libusza odpowiedziaa nastpujco: Ita est, inquit, ut ais femina sum, femina vivo, sed ideo parum vobis sapere videor, quia vos non in virga ferrea iudico et quoniam sine timore vivitis, merito me despicitis. Nam ubi est timor, ibi honor. Nunc autem necesse est valde, ut habeatis rectorem femina ferociorem. [...] Ite nunc domum, ut quem vos cras eligatis in dominum, ego assumam mihi in maritum. KOSMAS I, 4, s. 12.

61 O plebs miseranda nimis, que libera vivere nescit, et quam nemo bonus nisi cum vita amittit, illam vos non inviti libertatem fugitis, et insuete servituti colla sponte submittis. Heu tarde frustra vos penitebit, sicut ranas penituit, cumydrus, quem sibi fecerant regem, eas necare cepit. Aut si nescitis, que sint iura ducis, temptabo vobis ea verbis dicerepaucis. Inprimis facile est ducem ponere, sed difficile est positum deponere nam qui modo est sub vestra potestate,utrum eum constituatis ducem an non, postquam vero constitutus fuerit, vos et omnia vestra erunt eius in potestate.Huius in conspectu vestra febricitabunt genua, et muta sicco palato adherebit lingua. Ad cuius vocem pre nimiopavore vix respondebitis: Ita domine, ita domine, cum ipse solo suo nutu sine vestro preiudicio hunc dampnabitet hunc obtruncabit, istum in carcerem mitti, illum precipiet in patibulo suspendi. Vos ipsos et ex vobis, quos sibi libet,alios servos, alios rusticos, alios tributaries, alios exactores, alios tortores, alios precones, alios cocos seu pistoresaut molendinarios faciet. Constituet etiam sibi tribunos, centurions, villicos, cultores vinearum simul et agrorum, messores segetum, fabros armorum, sutores pellium diversarum et coriorum. Filios vestros et filias in obsequiis suisponet de bubus etiam et equis sive equabus seu peccoribus vestris optima queque ad suum placitum tollet. Omniavestra, que sunt potiora in villis, in campis, in agris, in pratis, in vineis, auferet et in usus suos rediget. Quid multismoror? Aut ad quid hec, quasi vos ut terream, loquor? Si persistitis in incepto et fallitis voto, iam vobis et nomen duciset locum ubi est indicabo. KOSMAS I, 5, s. 14n.

62 Nie stao si tak, jak Libusza deklarowaa, e zostanie on tego, kogo wskae lud. Sama wskazaa miejsce pobytuprzyszego ksicia i jego imi. Kwesti owej pozornej nielogicznoci w narracji por. szerzej: TETK, D.: Mty kmene ech 7.10. stolet: ti studie ke starm povstem eskm. Praha 2003, s. 106110. Nota bene nie pojawia siw narracji sugestia, jakoby ustanowienie ksicia miao mie form umowy spoecznej. Cho Libusza rzeka, e ksicia trudniej ustanowi, ni usun (Inprimis facile est ducem ponere, sed difficile est positum deponere. KOSMAS,I, 5, s. 14), co teoretycznie dopuszczao moliwo strcenia wadcy z tronu (!). Z drugiej strony taka interpretacja

jego i jego potomstwa63 oraz wydaa instrukcje. Emisariusze odnaleli Przemysa zajtegoork, ktry po wysuchaniu wezwania64 wetkn bat65 (corilus) w ziemi i wyprzg woymwic: Ite illuc, unde venistis! (co wskazuje na przynaleno wow do sfery nadprzyrodzonej)66. Wtedy nastpiy dwa zdarzenia cudowne: bat wbity w ziemi wypuci trzy dugiepdy, i to od razu z limi i orzechami, za dwa woy znikny momentalnie67. Niezwykozjawisk bya dla posw oczywista68. Przemys, jakby nic nadzwyczajnego nie zaszo, zaprosi goci na niadanie, ktre spoyli na polu. Podczas posiku dwa z trzech pdw wyrosychz bata uschy, pozosta jeden, ktry wyrs wyej i szerzej ni pozostae. Wysannicy, penipodziwu i bojani, nie rozumieli znaczenia tego znaku, lecz Przemys im go objani69. Nie

13


stoi w konflikcie z Bogiem przyczyn sprawcz opowieci o pocztkach i tym samym z boym wybrastwem Czechw. Nota bene po wskazaniu Przemysa pojawiy si dwa elementy. Pierwszy: Libusza nakazaa, aby posowiew drodze do Przemysa podali za jej koniem, gdy wielokrotnie wczeniej j przemierza. Drugi: przytoczenie przezKosmasa plotki o romansie Libuszy i Przemysa, ktrej jednoczenie zaprzeczy. Por. szerzej: KARBUSICK, V.:Bje, mty, djiny: nejstar esk povsti v kontextu evropsk kultury. Praha 1995, s. 157162.

63 Libusza wyjania posom znaczenie imienia Przemys i w ktrym uycie mowy niezalenej wydaje si by niedopatrzeniem autora: Viro nomen est Primizl [...] nam hoc nomen latine sonat premeditans vel superexcogitans. Huius proles postera hac in omni terra in eternum regnabit et ultra. KOSMAS I, 5, s. 15.

64 Kosmas zdaje si traktowa Przemysa ambiwalentnie, okrelajc go mianem wieniaka, lecz pniejsze wydarzeniastanowi dowd, e oracz by kim znacznie wicej. Ad quem nuncii accedentes inquiunt: Vir fortunate, dux nobisdiis generate!. Et, sicut mos est rusticis, non sufficit semel dixisse [...]. KOSMAS, I, 6, s. 16. Nota bene w przemowie posw podkrelono pogaski charakter naznaczenia Przemysa, ktre w wietle przemowy posw nastpioz woli bogw (por. SADLEK, J.: Kosmovy, s. 76n). Z drugiej strony przyczyn i tym samym waciwym rozumieniem wyznaczenia Przemysa by Bg. Por. ANTONN, R.: Panovnk ve svt eskch legend a kronik 10.13.stolet. In: Promna stedovchodn Evropy ranho a vrcholnho stedovku: mocensk souvislosti a paralely.red. M. Wihoda et al. Brno 2010, s. 488490.

65 Bat, cho mia zastosowanie praktyczne podczas orki, mona kojarzy z berem (jak kij pasterski, bicz, buawa orazhak), a wic przedmiotem w sposb symboliczny dopeniajcym koron. Por. ROUX, J. P.: Krl: mity i symbole. Przek. K. Marczewskiej. Warszawa 1998, s. 197200. Wbicie bata w ziemi i wypuszczenie przez niego pdw byokolejnym symbolicznym powizaniem Przemysa z podnoci i urodzajem. Bat, materia nieoywiona, sta si rolin, substancj oywion.

66 KOSMAS I, 6, s. 16.67 [...] cicius dicto ab oculis evanuerunt. Kosmas I, 6, s. 16. Libusza poinstruowaa posw jak ma wyglda ugr, ktry

mia ora Przemys dwanacie na dwanacie krokw, pooony porodku innych pl, lecz do adnego z nich nie nalecy i jak miay wyglda woy cignce pug Przemysa (jeden przepasany na biao i o biaej gowie, drugi od czoa do zadu biay, take tylne nogi mia biae). Por. KOSMAS, I, 5. Lech Leciejewicz odnoszc si do motywu oraczaPrzemysa biorcego za on wrk Libusz wskaza na jego zwizki z obrzdem krlewskiej orki, obecnym u innychludw indoeuropejskich. w rytua mia na celu zapewnienie podnoci ziemi, podobnie zreszt jak idea poczenia siboga nieba z bogini ziemi. Por. LECIEJEWICZ, L.: Legendy etnogenetyczne w wiecie sowiaskim. In: Tene: Opera selecta: z dziejw kultury redniowiecznej Polski i Europy. Red. M. Rbkowski, S. Modzich. Wrocaw 2006, s. 103.Inaczej: DEPTUA, Cz.: Galla Anonima mit, s. 185. Zarwno zwierzta, jak i kawaek gruntu, przynale do innego wiata, zdecydowanie wykraczaj poza codzienne dowiadczenie. Orka Przemysa wydaje si stanowi echo rytuau o pradawnej genezie, a Przemys nie bdc jeszcze ksiciem zdaje si wykonywa czynno godn prawowitegowadcy. Inaczej, wskazujc biblijne rda ukazania postaci Przemysa: SADLEK, J.: Kosmovy, s. 6574.

68 Viri autem illi videntes hec talia ita fieri stabant obstupefacti. KOSMAS I, 6, s. 16.69 Przemys, widzc zdziwienie posacw, przemwi nastpujco: Sciatis, ex nostra progenie multos dominos nasci,

sed unum semper dominari. Atqui si domna vestra non adeo de hac re festinaret, sed per modicum tempus currentiafata expectaret, ut pro me tam cito non mitteret quot natos heriles natura proferret, tot dominos terra vestra haberet.KOSMAS I, 6, s. 17. Ziemia, ktr reprezentowali posowie, miaa mie w przyszoci tylu panw, ilu panujcy ksi synw, co stanowio zapowied konfliktw wewntrzdynastycznych. Wreszcie Przemys przyj szaty i rumaka,ktre otrzyma od Libuszy za porednictwem posw i uda si wraz z nimi. Por. KOSMAS I, VII. W wietle jegowyjanie przyszo Czechw zawisa od dokoczenia (lub nie) orki zagadkowego kawaka gruntu, bya to czynno o ogromnym znaczeniu. Win za nieukoczenie orki przypisa Przemys Libuszy.

nastpia koronacja Przemysa, ani jego intronizacja70. Przejcie z funkcji oracza do rolipanujcego nastpio, gdy Przemys wyprzg i odesa woy, przyj od posw szaty orazdosiad konia Libuszy71. Naprzeciw przybywajcych wysza Libusza otoczona przybocznymi (satelles). Zalubiny Przemysa i Libuszy Kosmas podkreli ich pogaski charakterprzywoaniem bstw z mitologii greckorzymskiej72 nie oznaczay koca mitu zaoycielskiego. Jak zapowiedziaa Libusza, nastpia zmiana ustrojowa: ustanowienie wadzy ksicej i podyktowanie praw. Z jedn uwag: nowe zasady wspycia ustanowili Libuszai Przemys wsplnie73. Zwiastunem nowych czasw byo zaoenie Pragi, nazwanej totiusBoemie domnam74, ktr czekaa wielka przyszo. Libusza, jak w przypadku poszukiwaPrzemysa, podaa wskazwki co do miejsca i nazwy nowego orodka oraz prorokowaao jego przyszych losach, w tym o narodzinach witych Wacawa i Wojciecha75.

Ostatnim aktem bya wojna pci. Zbudowano Dvin grd kobiet i Chwrasten grd mczyzn opodal Dvina. Gboki antagonizm midzy pciami wida pierwszy raz w protecie jednego z mczyzn skierowanym do Libuszy. Za pocztek walk naleaoby uzna zaoenie Pragi,w ktrej ycie miaoby toczy si wedug nowych zasad. Najwyraniej Praga zaoona jeszcze przed wojn pci do momentu zakoczenia konfliktu bya niezamieszkan. Po zalubinachczarownikaoracza i sdziwrki najwyraniej pierwszych w dziejach wsplnoty sprprzybra charakter oglnospoeczny. Przedtem kobiety i mczyni yli w stanie z dzisiejszego punktu widzenia seksualnego chaosu76. Niech kobiet do podporzdkowania si mczyznom bya powodem przeplatajcych si okresw star i pokoju, zakoczonych rozejmemi umwionym spotkaniem na trzydniow uczt. Wszyscy przybyli nieuzbrojeni, co wykorzystali mczyni silniejsi z natury, jak zaznaczy Kosmas z ktrych kady porwa jedn kobiet.Tak doszo do ujarzmienia pci piknej przez brzydk77. Epilog narracji o pocztkach Czechw

14

PIOTR GOLTZ

70 Cho, jak wspomniano wyej, Libusza przemawiaa do zgromadzonych mczyzn z wysokiego tronu. Por. KOSMASI, 5, s. 14.

71 Tako: ANTONN, R.: Panovnk, s. 534n.72 KOSMAS, I, 8.73 Hic vir, qui vere ex virtutis merito dicendus est vir, hanc efferam gentem legibus frenavit et indomitum populum impe

rio domuit et servituti, qua nunc premitur, subiugavit atque omnia iura, quibus hec terra utitur et regitur, solus cumsola Lubossa dictavit. KOSMAS I, 8, s. 18.

74 KOSMAS I, 9, s. 19.75 Ad quem cum perveneritis, invenietis hominem in media silva limen domus operantem. Et quia ad humile limen eti

am magni domini se inclinant, ex eventu rei urbem, quam edificabitis, vocabitis Pragam. Hac in urbe olim in futurumbine auree ascendent olive, que cacumine suo usque ad septimum penetrabunt celum, et per totum mundum signiset miraculis coruscabunt. Has in hostiis et muneribus colent et adorabunt omnes tribus terre Boemie et nationesrelique. Una ex his vocabitur Maior Gloria, altera Exercitus Consolatio. KOSMAS I, 9, s. 19. Jak w przypadku Gniezna, wyjaniono nazw Pragi, ktrej symboliczne znaczenie trzeba czy z przesaniem chodakw Przemysa. Ludprosi Libusz o ksicia, prob spenia, za wskazanie miejsca zaoenia rodu stoecznego wykraczao poza yczenie czonkw wsplnoty. Wpyw Libuszy na losy wsplnoty nie zakoczy si wraz z jej maestwem z Przemysem.Ciekaw interpretacj ukazania witych Wacawa I Wojciecha jako dwch zotych oliwek sformuowa J. Sadlek.Por. SADLEK, J.: Kosmovy, s. 94n.

76 Obraz przodkw Czechw jako ludu niecywilizowanego zosta wzmocniony porwnaniem do plemion koczowniczych. Et quia ea tempestate virgines huius terre sine iugo pubescentes veluti Amazones militaria arma affectanteset sibi ductrices facientes pari modo uti tirones militabant, venacionibus per silvas viriliter insistebant, non eas viri,sed ipsemet sibi viros, quos et quando voluerunt, accipiebant et, sicut gens Scitica Plauci siue Picenatici, vir et femina in habitu nullum discrimen habebant. Kosmas I, 9, s. 19n.

77 Por. BANASZKIEWICZ, J.: Wtek ujarzmienia kobiet jako skadnik tradycji o narodzinach spoecznoci cywilizowanej. Przekazy sowiaskie wczeniejszego redniowiecza. In: Czowiek w spoeczestwie redniowiecznym.Red. R. Michaowski. Warszawa 1997, s. 35. By moe wojna pci stanowia ideow kontynuacj wtku powiconego

stanowia mier Przemysa78 i rzdy siedmiu potomkw niezwykej pary. Kolejnym zapisanymwydarzeniem by chrzest Borzywoja, smego wadcy z dynastii Przemylidw. Kosmas zapisaje pod r. 894, co byo pierwsz dat roczn w kronice. O przyjciu chrztu wspomnia bardzolakonicznie.

W micie zaoycielskim z kroniki Kosmasa wyodrbniam trzy akty79: (I) pojawienie si ludzi w kraju zwanym odtd Czechami, (II) geneza dynastii oraz stolicy kraju oraz (III) zapowiedlosw Czechw. W pierwszym kraj zosta nazwany i zaludniony. Drugi to tworzenie wsplnotyczeskiej, stopniowe przejcie od czasw zotego wieku, przez dominujc rol sdziw, na ustanowieniu spoeczestwa znanego Kosmasowi koczc. Trzeci by proroctwem, ziszczonymw dalszym biegu dziejw. Kosmas narracj o pocztkach ludu, dynastii i pastwa80 opatrzy szeregiem wzmianek o miejscach, ktre miay by kojarzone z bohaterami lub wydarzeniami81.Poda wiadomo o pamitce po zamierzchych czasach, drewnianych chodakach Przemysa,przechowywanych w skarbcu ksicym jeszcze za jego Kosmasa ycia82. Zgodnie z prze

15


ustanowieniu ksicia. aden wadca nie pojawi si w tym fragmencie narracji. By moe Kosmas chcia ukaza, etak jak wsplnota bez ksicia popadnie w chaos i rozpadnie si, tak kobiety pozostajce niezalene od mczyzn stan si ofiarami swoich saboci, z rozwizoci na czele. Martin Golema argumentowa, e opis relacji mczyznz kobietami by w rzeczywistoci obrazem stosunkw rzdzcych z rzdzonymi, sucy za usprawiedliwienie takwizi poddanych z wadc, jak i zaleno ony od ma. Por. GOLEMA, M.: Stredovek literatra a indoeurpskemytologick dedistvo: prtomnost trojfunknej indoeurpskej ideolgie v literatre, mytolgii a folklre stredovekchSlovanov. Bansk Bystrica 2006, s. 31100 tene, Kosmova a Dalimilova dv vlka ako metafora indoeurpskejvojny funkcji. Studia mythologica Slavica 2005, t. 8, s. 137156.

78 Z analogicznej informacji o Libuszy zdaje si wynika, e zmara przed Przemysem. Et ex illa tempestate post obitum principis Lubosse sunt mulieres nostrates virorum sub potestate. KOSMAS I, 9, s. 21.

79 Dokadny rozbir struktury narracji Kosmasa o pocztkach przeprowadzi V. Karbusick. Por. KARBUSICK, V.:Bje, s. 97105 tene: Die epische Struktur der Sagen in der Chronik des Cosmas von Prag. In: Anfnge der historischen berlieferung in Bhmen: ein Beitrag zum vergleichenden Studium der mittelalterlichen Sngerepen.KlnWien 1980, s. 93102.

80 Ilekro w kontekcie omawiania opowieci o pocztkach pada pojcie pastwo, bezpieczniej jest rozumie jew znaczeniu organizacja polityczna bd wsplnota.

81 Pierwsze siedziby towarzyszy Czecha miano zaoy na grze p, miedzy Ohrz a Wetaw (I, 2). Z Krokiem miaby zwizany grd, ktry ju za czasw Kosmasa by opuszczony i zaronity, znajdujcy si w lesie przylegajcymdo wsi Zbeno (I, 3 jeli faktycznie za czasw Kosmasa owo miejsce kojarzono z Krokiem, to prawdopodobnym jest,e kronikarz zapisa rzeczywicie funkcjonujc wersj legendy por. PANIC, I.: Krak w polskiej i czeskiej tradycjiwczesnoredniowiecznej. In: Pimiennictwo Czech i Polski w redniowieczu i we wczesnej epoce nowoytnej. Red.A. Barciak, W. Iwaczak, Katowice 2006, s. 4862). Wysoko usypana mogia Kazi miaa si znajdowa nad rzekdawniej zwan Berounka, obecnie za M (por. KOSMAS I, 4, s. 8). Tetka miaa zbudowa grd na szczycie stromej skay przy rzece Berounce, nazwany od jej imienia Tetn. Libusza rwnie miaa nakaza zbudowanie groduw okolicach wsi Zbeno (a wic w okolicach grodu zwizanego z jej ojcem), zwany Luboszyn. Libusza przepowiedziaa gdzie posowie odnajd Przemysa (wie Stadice), gdzie naley zaoy Prag. Aren wojny pci byy Dvni Chwrasten (pniejszy Wyszehrad).

82 Znaczenie symboliczne drewnianych chodakw musiao by ogromne, gdy (1) byy jedyn materialn pamitk poPrzemyle, (2) stanowiy symboliczny cznik midzy czasami zamierzchymi a wspczesnoci oraz (3) wizayprzeszo i teraniejszo z przyszoci jako wyraz postulatw poddanych, aby wadcy pamitali o swoich korzeniach.Por. KOSMAS I, 7, s. 17. W przypadku Czech mielibymy nawet do czynienia, jak to okreli Andrzej Pleszczyski,z fetyszyzmem pocztkw, ktrego najstarszy przejaw dostrzeg w kronice Kosmasa. W legendzie dynastycznejAnonima niewiele jest szczegw geograficznych prcz Gniezna i nienazwanej wyspy, na ktrej zszed Popiel. Piastowie nie mieli, w przeciwiestwie do Przemylidw, materialnej pamitki po zaoycielu dynastii. Por. PLESZCZYSKI, A.: Fetyszyzm pocztkw w ideologii wadzy czeskiego redniowiecza. In: Origines mundi, gentium et civitatum. Red. S. Rosik, P. Wiszewski, Wrocaw 2001, s. 153 tene: Przestrze i polityka: studium rezydencji wadcywczeniejszego redniowiecza: przykad czeskiego Wyszehradu. Lublin 2000, s. 225n SOBIESIAK, J. A.: Jak Przemylidzi zdobyli wadz nad plemieniem Czechw. Historia i archeologia o powstaniu czeskiego pastwa (IXX w.)

powiedni Libuszy ksi mia by postrachem Czechw, bezlitosnym tyranem83. TymczasemPrzemys okaza si dobrodusznym biedakiem, nakazujcym zachowa drewniane chodaki84, byjego potomkowie pamitali o plebejskim pochodzeniu zaoyciela rodu. Kolejne memento stanowia etymologia Pragi. Wreszcie przybycie plemienia pod wodz Czecha do niezaludnionejkrainy czynio Czechw penoprawnymi panami zamieszkiwanych przez nich ziem. Dodajmy,e najwaniejsz z trzech odson pocztkw u Kosmas bya druga cz, ktrej momentem kulminacyjnym byo danie mczyzn, by ludowi przewodzi m. Na pierwszym planie, zamiastwsplnego przodka Czecha (zwizek krwi), znalaza si wi poddanych z dynasti (relacjao charakterze politycznym, wynika z woli Czechw, ich dania powoania wadzy zwierzchniej). Czesi nie byli po prostu plemieniem pobratymcw, lecz spoecznoci zwizan z rodempanujcym wizami posuszestwa i wiernoci85. Najwaniejsze elementy narracji czeskiegokronikarza to: Przemys i Libusza86 (kto?) Praga (gdzie?) Bg87 (dlaczego?).

16

PIOTR GOLTZ

In: Instytucja wczesnego pastwa w perspektywie wieloci i rnorodnoci kultur. Red. J. Banaszkiewicz et al.Pozna 2013, s. 266n.

83 Por szerzej: BLHOV, M.: Potky sttu a osobn svoboda v dlech eskch stedovkch kronik. In: Wolnoi jej ograniczenia w kulturze Europy rodkowej. Red. A. Barciak. KatowiceZabrze 2014, s. 6870.

84 Zapytany przez jednego z posw, w drodze na spotkanie Libuszy, w jakim celu zabra swoje drewniane obuwie, Przemys odpowiedzia: Ad hec, inquit, eos feci et faciam in evum seruari, ut nostri posteri sciant, unde sint orti, et ut semper vivant pavidi et suspecti, neu homines a Deo sibi commissos iniuste opprimant per superbiam, quia facti sumusomnes equales per naturam. Nunc autem et mihi liceat vos vicissim percontari, utrum magis laudabile est de paupertate ad dignitatem provehi an de dignitate in paupertatem redigi? Nimirum respondebitis mihi, melius esse provehi adgloriam quam redigi ad inopiam. Atqui sunt nonnulli parentela geniti ex nobili, sed post ad turpem inopiam redactiet miseri facti cum suos parentes gloriosos fuisse et potentes aliis predicant, haud ignorant, quod semetipsos inde plusconfundunt et deturpant, cum ipsi per suam hoc amiserunt ignaviam, quod illi habuerunt per industriam. Nam fortunasemper hanc ludit aleam sua rota, ut nunc hos erigat ad summa, nunc illos mergat in infima. KOSMAS I, 7, s. 17n.

85 Tak: TETK, D.: vod. In: Kosmova kronika esk. Przek. Karel Hrdina et al. PrahaLitomyl 2005, s. 15n tene:Kosmovo pojet pemyslovsk povsti. esk lid 52 (1965), s. 311.

86 Nierwno w traktowaniu przez kronikarza Libuszy i kierowanej przez ni wsplnoty okazuje si pozorn. Kto bywinny koca zotego wieku? Wina leaa po stronie natury ludzkiej, zdaniem Kosmasa degenerujcej si z biegiemdziejw. W konfrontacji midzy ludem zapewne tylko z jego msk czci a Libusz nie idzie o to czyj pogldzwyciy, lecz o racj i postpowanie z dobrych pobudek. Mimo ustanowienia ksicia Libusza po zalubinach pozostaa postaci pierwszoplanow. Wreszcie wrka przestaa by nazywana kobiet (ostatni raz tak zostaje nazwana w I,5 zanim obwiecia ludowi swj wybr), lecz pani (domina por. I, 6 [piciokrotnie], 8, 9), i ksiciem (princeps por.I, 9). Maestwo nie obniyo pozycji spoecznej Libuszy. Jak ju wspomniano, Libusza nadal prorokowaa, zawsplnota wypeniaa jej polecenia, Przemys podyktowa prawa razem z ni (jak napisa Kosmas Hic vir [...] omniaiura [...] solus cum sola Lubossa dictavit. KOSMAS I, 8, s. 18). Dlatego naley j wymieni obok Przemysa jakogwn posta narracji cho w pewnym stopniu jej rola bya waniejsz.

87 Istot kwesti jest pochodzenie mocy crek Kroka, a zwaszcza Libuszy. Wskazanie przez ni Przemysa oraz miejscazaoenia Pragi i nadanie jej nazwy to jedne z najwaniejszych elementw konstytuujcych cywilizowan wsplnotCzechw. Zasug wrki nie przekreliy w odczuciu chrzecijaskiego kronikarza ani pogastwo, ani potpiane zdolnoci magiczne, ktre nazwa piekielnym duchem proroczym (por. Kosmasa Kronika Czechw. Przek., wst. i oprac. M.Wojciechowskiej. Warszawa 1968, s. 107 Plura locutura erat, si non fugisset spiritus pestilens et prophetans a plasmate Dei. KOSMAS I, 9, s. 19). U Anonima przez ex occulto Dei consilio wiadomo, e Piasta wywyszy Bg. Kosmas raz zasugerowa bosk interwencj: Crocco [...] genui tamen tres natas, quibus natura non minores, quam soletviris, sapientiae dedit divinitas. Kosmas I, 3, s. 7. W pozostaych przypadkach wyraa si o zdolnociach crek Kroka negatywnie. Ujemny wydwik wydarze zapisanych przez Kosmasa i sam ten fakt stanowi rozwizanie kwestii okazuje si pozornym, skoro ich znaczenie w narracji byo fundamentalne. Przesanie ideowe obu mitw dotyczyo doniosych zmian jakociowych, w ktrych zjawiska cudowne byy znakami, symbolami czcymiprzeobraenia ze sfer sacrum, ktra nie bya biern, lecz aktywnie wpywaa na bieg wydarze. Proroctwa Libuszysprawdziy si, jak te dotyczyy planw Boych, w ktrych Praga miaa zosta ozdobiona dwoma witymi w tymostatnim przypadku rdo natchnienia Libuszy wydaje si jasnym. W mitach zaoycielskich Przemylidw i Piastw sacrum przedstawiono jako przyczyn zdarze oraz swoist miar, za pomoc ktrej wypadki s wartociowane.

P o r w n a n i e n a r r a c j i . P o d o b i e s t w a. (I) B o h a t e r . W obu podaniachpowtrzy si motyw protoplastyoracza. Piast i Przemys byli ludmi wolnymi, brak wyranychwskaza na ich podrzdny status. Losy obu byy kamieniem wgielnym pod przyszy dom panujcy88. Podkrelanie przez Anonima i Kosmasa rolniczego pochodzenia rodzimych dynastii miao wiadczy o cznoci panujcych z yciodajnymi siami pochodzenia chtonicznego, zapewniajcymi wsplnocie trwanie i rozwj89. Chopskie pochodzenie rodw panujcychwartociowano pozytywnie90.

(II) M i e j s c e 91. U Anonima akcja rozgrywaa si w Gnienie. U Kosmasa Prag zaoonowedle wskaza Libuszy, jako zwiastun nowych czasw, w jej pobliu zaegnano wojn pci.Obaj kronikarze przyznali ktremu z grodw rol wiodc. Kady w sensie praktycznym orazideowym ukazano inaczej. Nazwy Pragi i Gniezna wyjaniono. Jednak objciu rzdw przezPrzemylidw towarzyszyo zaoenie nowej stolicy, jako jedno z kilku wanych wydarze. Gniezno istniao za czasw Piasta. Nie wiadomo kiedy, przez kogo, ani w jakich okolicznociach jezaoono. Lecz jego ideowy prymat wyraony za pomoc podanej przez kronikarza etymologii wynika nie tylko z mitu zaoycielskiego, lecz z caoci dziea. Gniezno u Anonima byogniazdem, a wic w sensie metaforycznym miejscem wyrnionym, zwizanym z narodzinamii dorastaniem. Orodki czyo zaoenie w czasach pogaskich. Jednoczenie Praga bya jednymz szeregu miejsc zwizanych z legend dynastyczn, za Gniezno u Anonima to jedyna nazwamiejscowa. Opowieci o pocztkach dziay si w krajach, ktre opisano jako miejsca najlepiejnadajce si do ycia (locus amoenus).

(III) Przyczyna sprawcza. Autorzy pooyli nacisk na [...] aktywno si nadprzyrodzonychw aktach genezy rodu panujcego92. Sedno opowiada leao we wsppracy midzy dobrymiuczynkami i wol Boga. Obaj umiejscawiali w czasach pogaskich genez wybrastwa tak dynastii, jak i ludu93. Centralnym problemem byo wyksztacenie si wadzy zwierzchniej (Kos

17


Por. DEPTUA, Cz.: redniowieczne, s. 1375n. Przywoany autor przyzna, e sfera natury nietosama ze sferdaemonicum jeli zaoymy, e dany redniowieczny twrca w takow wierzy i przyznawa jej jakkolwiek autonomi moga by wykorzystana przez Boga do realizacji jego zamysw, za twrcy w wiekach rednich przyznawali jej rang czci historii witej (historia sacra), co prowadzio do ocalenia w spisywanych dziejach elementw dziedzictwa pogaskiej proweniencji. DEPTUA, Cz.: Galla Anonima mit, s. 116. Zjawiska cudownew redniowieczu byy kategori pojemn zaliczymy do nich wszystko to, co pochodzi z innego wymiaru w mniemaniu wczesnych byy immanentne wobec natury. Nie istnia jednak imperatyw wizania kadego z niezwykychfaktw z danym systemem religijnym. Przyjmowano a priori istnienie tyche i dopuszczano do gosu bez doprecyzowania ich pochodzenia. Por. MYLIWSKI, G.: Zjawiska cudowne, s. 410n.

88 O spoecznym znaczeniu dynastii por. OWMIASKI, H.: Studia, s. 263285.89 Jeli w zabieg by przeprowadzony wiadomie, wykorzystano go do umocnienia popularnoci dynastii. Por. KOWA

LENKO, W.: Ksi. In: tene (red.): Sownik staroytnoci sowiaskich, t. 2, s. 537.90 Zdaniem J. Banaszkiewicza w chopskim pochodzeniu nie szo o ubstwo lub nisk kondycj spoeczn. Uwaa, e

akcent w interpretacji mitu naleao pooy na nierolnicze znaczenia puga, orki i oracza. Wyjanieniem miao bydenie do ukazania bohatera jako zdolnego do objcia wsplnoty opiek i zapewnienia jej dbr niezbdnych do przetrwania (bohater trzeciej funkcji, wg. kategoryzacji G. Dumzila). BANASZKIEWICZ, J.: Podanie, s. 4660.

91 Por. BANASZKIEWICZ, J.: Jedno, s. 447n.92 DEPTUA, Cz.: Galla Anonima mit, s. 170. 93 A. F. Grabski dodawa, e Boe wybrastwo dynastii i ludu byo koncepcj na wskro chrzecijask. Prawd jest, e

mity pocztku Anonima i Kosmasa byy w dalszych czciach waciwych kronik czone z chrzecijaskimi wyobraeniami o wadzy. Por. GRABSKI, A. F.: Zwizek polskiej tradycji dziejowej z uniwersaln w historiografii polskiej koca XIII wieku. In: Zeszyty Naukowe Uniwersytetu dzkiego. Nauki Humanistyczne. Seria I, d 1961, s. 34.Z drugiej jednak strony co wykaza J. P. Roux w pracy Krl: mity i symbole, podajc liczne przykady z rnychkrgw cywilizacyjnych i epok chrzecijastwo nie byo koniecznym, by dany lud stawia si w roli narodu wybranego, za swoich wadcw uwaa za namaszczonych przez siy wysze. W takiej interpretacji podkrelono by pogaski charakter obu opowieci o pocztkach.

mas94) lub jej przejcie (Anonim95). Uderza podobiestwo sposobw legitymizacji96 wadzypanujcych i ukazania relacji rzdzcyrzdzeni: Bg jako rdo wadzy97. Niewiele znaczyfakt, e Anonim98 i Kosmas99 zdawali si traktowa informacje o czasach pogaskich z lekcewaeniem. Okazao si ono pozornym, nie bdcym gruntem dla negowania wartoci opowiecio pocztkach, ani dla zmiany ich sensu100. Panujcy Dei gratia Piastowie i Przemylidzi obienazwy dynastii s pniejszymi ni badane kroniki byli jedynymi legalnymi panami, usankc

18

PIOTR GOLTZ

94 Por. WOLVERTON, L.: Cosmas of Prague: narrative, classicism, politics. Washington 2015, p. 274289 ta: Hastening toward Prague: power and society in the medieval Czech lands. Philadelphia 2001, p. 1741.

95 Zob. kontrowersyjn wzgldem zastosowanej metody prac: URBACZYK, P.: Zamach stanu w tradycji piastowskiej Anonima Galla. In: Zamach stanu w dawnych spoecznociach. Red. A. Sotysiak. Warszawa 2004, s. 219226.

96 Jedn z podstawowych dziedzin, w ktrych w redniowieczu wykorzystywano wiedz historyczn, byy praktycznecele wadcw i dworw. Znajomo przeszoci to mi. in. genealogia stanowica legitymacj panowania i podstawpretensji dynastycznych, zasb wiedzy o metodach sprawowania rzdw i rozwizywaniu problemw, wzorachi antywzorach, wreszcie grunt dla rozeznania w rdach aktualnych wydarze w kraju i za granic. Por. HECK, R.:Problemy wiadomoci historycznej redniowiecznego spoeczestwa polskiego. In: Dawna wiadomo historycznaw Polsce. Czechach i Sowacji: prace PolskoCzechosowackiej Komisji Historycznej. Red. R. Heck. Wrocaw 1978,s. 60 TETK, D.: Historick povdom eskho ranho stedovku. In: tame, s. 521 BLHOV, M.: Historick pamt v pramenech ran pemyslovskch ech. In: Djiny ve vku nejistot: sbornk k pleitosti 70. narozeninDuana Tetka. Red. Jan Klpt et al. Praha 2003, s. 60.

97 Gdziekolwiek w opowieciach o pocztkach mowa o mocach, naley przypisa je Bogu, do czego uprawnia pozytywne wartociowanie skutkw wynikajcych z dziaalnoci tak tajemniczych przybyszw, jak i Libuszy. Inaczej:DEPTUA, Cz.: Galla Anonima mit, s. 89, 120, 124, 287. Naley w peni zgodzi si ze stwierdzeniem, e naturazjawisk bya jest jednoznacznie zdeterminowana przez ich genez. Std pozytywna przyczyna zdarze uprawnia dotakowego wartociowania ich efektw. Por. tame, s. 71. Zob. POMIAN, K.: Przeszo jako przedmiot wiary: historia i filozofia w myli redniowiecza. Warszawa 1968, s. 233238.

98 Sed istorum gesta, quorum memoriam oblivio vetustatis abolevit et quos error et ydolatria defedavit, memorare negligamus, et ad ea recitanda, que fidelis recordatio meminit, istos succincte nominando transeamus. ANONIM, I, 3, s. 12.

99 Plura locutura erat, si non fugisset spiritus pestilens et prophetans a plasmate Dei. KOSMAS I, 9, s. 19. Henryk owmiaski wskazywa niedookrelon tradycj numinosum pogaskiego tudzie magii w kronice Kosmasa, ktrz perspektywy chrzecijaskiej przynaleaa do antisacrum (podajc przykad zdolnoci crek Kroka). Jednake biorc pod uwag sprawdzajce si proroctwa przyzna, e w Kronice Czechw pogastwo spotkao si z chrzecijastwem. Por. OWMIASKI, H.: Religia, s. 346n. Z przedmowy do kroniki adresowanej do proboszcza Sewera wynika, e Kosmas z dystansem podchodzi do owocw swojej pracy, lecz jak w innych podobnych przypadkach wydaje si to kwesti konwencji, nie za denia autora do deprecjacji wasnego dziea. Sive enim vobis soli hec seniles nuge placeant sive displiceant, rogo, ne tercius eas oculus videat. KOSMAS, s. 2.

100 Nie jest argumentem za niepowanym traktowaniem opowieci o pocztkach przez Anonima fragment, w ktrym we wasnym mniemaniu dokona rozgraniczenia czasw zamierzchych od takich, o ktrych sdzi, e mia pewniejsze informacje. Anonim, po informacji o zagryzieniu Popiela przez myszy, owiadczy, e od tego momentu zaczyna w opowiadaniu przechodzi do [...] que fidelis recordatio meminit [...]. Anonim, I, 3, s. 12. Kosmas nie zrobi analogicznego rozrnienia, zamiast tego poda list potomkw Przemysa i Libuszy, po czym w I, 10 zapisa wieo chrzcie Borzywoja, powtrzon w I, 14. Nie naley traktowa przywoanej wypowiedzi Anonima jako podziau natradycj i histori w dzisiejszym rozumieniu. Raczej idzie o stwarzanie pozorw witego oburzenia duchownego,majcego wyrabia u odbiorcw wraenie, e autor z koniecznoci cho niechtnie zapisa pogask legend kupamici potomnych. A moe nie szo o wyraenie odczu autora, lecz o stosowan w takich przypadkach konwencj?Czyby zapis narracji o pocztkach w obu kronikach by wynikiem zapotrzebowania spoecznego (tj. spisano legendzaoycielsk w wersji powszechnie znanej)? Lub presji ze strony patronw bdcych jednoczenie zleceniodawcami Anonima czuwajcych nad powstawaniem kroniki? Nie byo alternatywy dla takiej formy pocztkw, jakznamy z kroniki Anonima? Jeli tak, to ewentualne wykrelenie z dziejw Piasta, Popiela i Siemowita pozostawiobypustk, w oficjalnej wersji przeszoci brakoby podstawowej wiedzy o przyczynie i sensie istnienia wsplnoty orazkierujcej ni wadzy. Teoretycznie wyjciem z niezrcznej sytuacji mogo by wymylenie opowieci o pocztkachod podstaw. Jednake mogo by to kci si z wyobraeniem, jakie o genezie Polonorum miay wczesne elity pastwa, skupione na dworze Bolesawa Krzywoustego. Kwesti autentycznoci opowieci o pocztkach zapisan przezAnonima pozostawiam otwart.

jonowano dziedziczenie wadzy w obrbie dynastii. Awans Siemowita i Przemysa stanowikombinacj ingerencji si nadnaturalnych i cho w rnym stopniu woli ludu101. Nie wspomniano o cesarzu i papieu, dwch czynnikach roszczcych sobie w czasach powstania kronikprawa do powoywania monarchw na tron102. Akcja dziaa si w prni midzynarodowej103.Jednym z celw narracji obu kronikarzy byo okrelenie pozycji opisywanych dynastii i krajww ideowopolitycznym porzdku midzynarodowym104.

Anonim i Kosmas osignli zamierzone cele opowiadajc o genezie dynastii, wymieniajcelementy konieczne dla samookrelenia wsplnoty we wszystkich paszczyznach czasowych:przeszoci, teraniejszoci i przyszoci105. Zwraca uwag poczenie przez kronikarzy czaswmitycznych z historycznymi. W kronikach wykazano cigo genealogiczn midzy Piastem i Mieszkiem oraz Przemysem i Borzywojem. Obie narracje rozgryway si w czasach pogaskich, biegunowo odlegych, przeciwstawnych mentalnoci autorw obu kronik. Bawochwalcze praktyki np. postrzyyny Siemowita i czary trzech sistr w nocy przed wyznaczeniemPrzemysa mona by byo pomin, gdyby nie ich skutki, doniose i pozytywne106. Kolejnympunktem wsplnym byli informatorzy w postaci starcw107.

19


101 Przemysa wskazaa Libusza na wyrane danie ludu Siemowita ustanowiono ksiciem concorditer. W narracjio powoaniu Przemysa przez lud (populus) wolno upatrywa nawizania do sporu regnum i sacerdotium, jak rwnie do idei suwerennoci ludu w staroytnym Rzymie. KOPAL, P.: Krl versus kne? Idea panovnick moci v Kosmov kronice. In: Promna stedovchodn Evropy ranho a vrcholnho stedovku: mocensk souvislosti a paralelyRed. M. Wihoda et al. Brno 2010, s. 361n.

102 Z drugiej strony wasna, niezalena ideowo opowie o pocztkach stanowia argument ideologiczny w relacjachz ssiadami, jak rwnie z cesarstwem bd papiestwem. DEPTUA, Cz.: Galla Anonima mit, s. 156.

103 Brak jakichkolwiek wpyww zewntrznych lub wieci o wiecie poza wsplnotami, ktrych pocztki dotycz. Z jednym wyjtkiem: mczyzna, ktry usysza od Libuszy niekorzystny dla siebie wyrok, wykrzycza m. in.: Non solosobprobrium nationibus et gentibus destituit natura, quibus deest rector et virilis censura, et quos premunt femineaiura. KOSMAS, I, 4, s. 12.

104 A. F. Grabski zwrci uwag, e opowieci o pocztkach Czech i Polski rniy si od imperialnych wersji przeszoci, skadajcych si z rozbudowanych mitw trojaskiego i karoliskiego wesp z motywami biblijnej proweniencji. Druga kategoria mitw lansowana przez starsze, wiksze i stojce na wyszym szczeblu rozwoju kulturalnegoorodki polityczne, zwaszcza przez Cesarstwo, to przykady przyszego oglnoeuropejskiego standardu mitologiipastwowej, wypierajcego lub przynajmniej znaczco wpywajcego na ksztat historiografii lokalnych. Por. GRABSKI, A. F.: Historiografia, s. 4448. Zob. DEPTUA, Cz.: Galla Anonima mit, s. 139144.

105 Por. DEPTUA, Cz.: Galla Anonima mit, s. 170 TETK, D.: Kosmovo pojet pemyslovsk povsti. esk lid1965, t. 52, s. 311.

106 Nierozstrzygalnym jest okrelenie czy w mniemaniu obu kronikarzy: (a) w ogle mona mwi istnieniu mocy pogaskiego pochodzenia, w jakim stopniu autonomicznych wobec Boga, ktry dziaa za ich porednictwem kiedy chcia i jak chcia (b) Bg dziaa poprzez moce pogaskiego pochodzenia (c) intencje pogan byy zbiene z zamysamiboymi, dlatego w drodze wyjtku uycie mocy odnioso skutek zamierzony przez tych, ktrzy si nimi posugiwali. Co jest pewne, to pozytywny charakter wszystkich skutkw opowieci o pocztkach. Std przychylam si do wniosku, e owe moce nie miayby adnego znaczenia, byyby pustym pojciem w umysach pogan i nie przyczyniybysi do czegokolwiek, gdyby nie jedyne rdo prawdziwej mocy, tj. Bg. Cz. Deptua raz przyznaje mocom autonomi(Galla Anonima mit, s. 189), a raz zdaje si temu przeczy, potwierdzajc ich instrumentalno dla realizacji planwBoga (tame, s. 124). Niekonsekwencj wewntrzn wiata w kronice Anonima wiat ziemski majcy wasn przyczynowo, przy jednoczesnej penej zalenoci od si nadprzyrodzonych por. OWMIASKI, H.: Religia, s. 333n.

107 Narrant etiam seniores antiqui [...]. ANONIM, I, 3, s. 12. W drugiej przedmowie do kroniki, adresowanej do mistrza Gerwazego, Kosmas wspomnia o bajecznych opowiadaniach starcw, jako rdle swoich informacji o pierwszychmieszkacach ziemi czeskiej. Igitur huius narrationis sumpsi exordium a primis incolis terre Boemorum et perpauca, que didici senum fabulosa relatione, non humane laudis ambitione, sed ne omnino tradantur relata oblivioni, proposse et nosse pando omnium bonorum dilectioni. KOSMAS, s. 3. Ponownie zdawaoby si, e Kosmas nie traktujepowanie swoich informatorw, lecz donioso ich wiadectw jeli rzeczywicie wiedza o pocztkach pochodziao nich dla narracji kronikarskiej zostaa w niniejszej pracy do omwiona.

R n i c e. B o h a t e r . (I) Kosmas o wiele wyraniej zarysowa postacie Przemysai Libuszy. Wyjaniono znaczenie imienia Przemys, lecz ju nie Libuszy, Piasta i Rzepki. (II)Piast by zwykym miertelnikiem. Przemys zaskoczy emisariuszy przemow, ktrej wydwik przyda mu aury niezwykoci i tajemniczoci. Wykaza spokj wobec dziejcych si dziww.Piast by zwyczajnym rolnikiem, znamy imi jego ojca. Przemys to oracz108czarownik, jegorodowd nie zosta podany. By moe jeszcze przed intronizacj celebrowa rytua krlewskiej orki109. Ukazano go przy pracy na roli, lecz czynno orki w roli wieniaka bya tylkojedn z dwch stron jego osobowoci. Nadprzyrodzone moce jasnowidzenie i paranie simagicznymi rytuaami stanowiy jego wtre i waciwe oblicze. W przypadku Piasta podkrelono gocinno idc w parze z ubstwem. Jego niewolna kondycja spoeczna pozostaje w sferze domniema. Kontrast wida te przy porwnaniu on protoplastw. O Rzepce wiadomo, ebya gospodyni na uczcie w chatce Piasta, e naradzaa si z mem i nic poza tym. Libusza,wieszczkasdzia, dobrze urodzona, bya jedn z dwch najwaniejszych jeli nie najwaniejsz postaci opowieci o pocztkach Czechw. M i e j s c e . (III) Brak w legendzie dynastycznej Anonima nazwy kraju i ludu go zamieszkujcego. Czech by eponimem kraju i ludu. Nie wiadomo skd przybyli i kim byli zaoyciele Gniezna lub wdrowcy pod wodz Czecha110.U Anonima rola Gniezna i Piasta byy wystarczajcymi elementami mitu zaoycielskiego. Jednake mimo braku pewnych szczegw jest to w sensie ideowym narracja kompletna.P r z y c z y n a . (IV) U Anonima zwrot concorditer moe stanowi postaw dla domysw, ewsplnota miaa w jakiejkolwiek formie wyrazi zgod na wywyszenie Siemowita. Uyto gojednak tak, e nie sposb przesdzi czy idzie o poparcie ludu (wybr na wiecu? aklamacja? jeli ju, to jako moment decydujcy, czy te formalno, utarty zwyczaj bez wikszego znaczenia?). U Kosmasa mczyni zadali od Libuszy ustanowienia ksicia. Wola ludu jego mskiej czci bya przeomowym momentem narracji. (V) Zasadnicz przyczyn ustanowieniawadzy zwierzchniej u Kosmasa byo denie do przywrcenia pokoju wewntrz wsplnoty111.U Anonima jedynym lecz w wietle narracji wystarczajcym powodem upadku Popiela byonieprzejcie prby, jak okazao si nadejcie z nakazu boego dwch wdrowcw pod bramy Gniezna. I n n e . (VI) Brak wyranego wskazania w narracji Anonima genezy wsplnoty,ktra istniaa ju za czasw Popiela. Kosmas szerzej opisa prapocztki, w ktrych ziemia i ludzostay nazwane. Obu tych szczegw brak w narracji Anonima. (VII) U Kosmasa pojawi siwtek pierwiastka eskiego jako niezalenego i przez pewien okres grujcego nad mskim:crki Kroka relacje LibuszaPrzemys wojna pci. Inicjatywa powoania Przemysa na ksiciawysza od mczyzn, niechccych dalszych rzdw Libuszy. Take mczyni zwyciyliw wojnie pci. U Anonima w motyw nie wystpi. (VIII) Moralny aspekt powoania do rzdzenia dynastii Piastw i Przemylidw. U Anonima to: hojno Piasta na rzecz przybyszw reprezentujcych sacrum czynna ingerencja si nadprzyrodzonych sztuczne pokrewiestwo Siemowita z przedstawicielami mocy pozaziemskich proroctwa oraz imi postrzyonego chopca

20

PIOTR GOLTZ

108 Archaiczny topos krlaoracza w kontekcie Przemysa por. m. in. TETK, D.: esk kultura ve 12. stoleti. In:Ideo v proudy v eskm umn 12. stolet. Red. A. Merhautov, D. Tetk. Praha 1985, s. 1214.

109 Zwizek Przemysa z mocami chtonicznymi podkreli Kosmas w dalszej czci kroniki: [...] Primizl iam plenusdierum, postquam iura instituit legum, quem coluit vivus ut deum, raptus est ad Cereris generum. KOSMAS I, 9, s. 21.Rzymsk Cerer wolno utosamia z greck Demeter, za jej zicia z rzymskim Plutonem (greckim Hadesem).

110 Por. KOWALEWSKI, K.: Pocztki legendy o braciach eponimach w czeskiej i polskiej tradycji historiograficznejoraz ich funkcje ideowe. Pamitnik Sowiaski 1995/1996, t. 4546, s. 144.

111 O znaczeniu pokoju w opowieci Kosmasa o pocztkach por. TETK, D.: Mr a dobr rok. Sttni ideologie ranho pemyslovskho sttu mezi kesanstvm a pohanstvm. In: Folia Historica Bohemica 12 (1988), s. 33n.

o charakterze wrebnym. U Kosmasa: wybitno cnt Kroka i nadprzyrodzone moce jegocrek troska Libuszy o ksztatujc si wsplnot Bg dziaajcy poprzez wieszczk i wyznaczajcy Przemysa na ksicia. O ile u Anonima doszo do zmiany panujcego, Kosmas ukazaprzebiegajcy etapami proces przejcia od anarchii do spoeczestwa cywilizowanego. (IX) Niepodano wiadomoci ani o mierci Piasta i Rzepki, jak rwnie Libuszy. Wspomniano odejciePrzemysa112. (X) U Kosmasa, pojawiaj si starsi (seniores populi)113 i przywdcy (rectores)114. Brak analogicznych postaci u Anonima, gdy seniores antiqui byli po prostu starcami,nie wskazano jakoby penili funkcje reprezentacji wsplnotowej115. (XI) W narracji Kosmasazawarto genez monarchii i praw. Wadza zwierzchnia istniaa przed uczt Piasta, o prawachwsplnoty zamieszkujcej Gniezno brak wieci.

U w a g i k o c o w e . Cech wspln obu narracji byo uwzniolenie gwnych bohaterw, wskazanie najwaniejszych dla wsplnoty miejsc i ukazanie przyczyn wydarze.U Anonima geneza wadzy Piastw miaa charakter pozytywny. Symboliczny sens uczty Piasta suy wskazaniu cech podanych u panujcego bdcych jednoczenie postulatamiwobec kolejnych dynastw w celu zaakcentowania jego suebnej roli wobec spoecznoci,przy jednoczesnym braku pooenia nacisku na represyjny charakter wadzy. U Kosmasa przeciwnie, pierwotnym stanem stosunkw midzyludzkich bya szczliwo. Obraz dziejwu Kosmasa by regresywny116. Z jednej strony sacrum miao wpyw na ustanowienie praw,wadzy ksicej i Pragi, co wskazywao na ich pozytywny charakter. Z drugiej strony wadz ksic powoano na wyrane danie ludu, cho ostrzegano go przed ni. Najbardziejwyran i odczuwaln podstaw wadzy zwierzchniej w odrnieniu od opowieci o pocztkach, gdzie Libusza i Przemys nie przejawiali skonnoci despotycznych, lecz trafnie wieszczyli w jakim kierunku ewoluowa bd rzdy monarsze bya sia. Cho czasami uciliwalub niesprawiedliwa, zostaa ukazana jako konieczne, lecz nieskuteczne remedium na degenerujc si natur ludzk117.

21


112 Por. KOSMAS, I, 9.113 Inter hec primordia legum quandam die predicta domna phitone concitata presente viro suo Primizl et aliis senioribus

populi astantibus sic est vaticinata: [...]. K

Date post:	27-Feb-2019
Category:	Documents
Upload:	truongcong
View:	238 times
Download:	1 times

SBORNÍK PRACÍ PEDAGOGICKÉ FAKULTY MASARYKOVY … · 3 STUDIE MITY ZAŁOŻYCIELSKIE I TRADYCJA...

Documents