Zarz¹dzanie i Edukacjawarszawa.janski.edu.pl/files/wydawnictwo/ZiE 102/ZiE_102.pdf · fo r ma cje,...

Zarz¹dzaniei Edukacja

• Zarz¹dzanie gospodark¹• Edukacja

NUMER 102 WRZESIEÑ – PAîDZIERNIK 2015 – ISSN 1428-474XDWUMIESIÊCZNIK SZKO£Y WY¯SZEJ IM. BOGDANA JAÑSKIEGO

1

Adres redakcjiDwumiesiêcznik „Zarz¹dzanie i Edukacja”

ul. Elektronowa 2, 03-219 Warszawatel./fax (22) 676-94-85

e-mail: [email protected]

Redaktor naczelnyDr Mariusz Szajda, Szko³a Wy¿sza im. Bogdana Janskiego

Rada naukowa dwumiesiêcznika „Zarz¹dzanie i Edukacja”Dr hab. W³odzimierz Bernacki, prof. UJ; prof. dr hab. Miros³awa Czerny, UW;

doc. PaedDr. Tomáš Jablonský PhD. prof. KU, v Ružomberku, prof. dr hab.Wo³odymyr Jewtuch, Ukraiñska Akademia Nauk; prof. dr hab. Romuald Joñczy,

UE we Wroc³awiu; ks. dr hab. Jan Krokos, prof. UKSW; prof. dr hab. IhorHrabynskyi, Narodowy Uniwersytet Lwowski; Dr Marcin Kazimierczak,Uniwersytet Abat Oliba CEU, Barcelona; prof. dr. hab. Anatolij M. Ko³ot

Kijowski Narodowy Uniwersytet Ekonomiczny; prof. dr hab. W³odzimierz Kurek,UJ; dr in¿. El¿bieta Kopciuszewska SWBJ w Warszawie; prof. dr hab. Bo¿ena

Muchacka, UP w Krakowie; prof. dr hab. Jan Oleszczuk, UM w Lublinie;prof. dr hab. Marek Pawlak, KUL; prof. dr hab. Wanda Rusiecka, National

Academy of Sciences of Belarus; dr hab. Gra¿yna Sk¹pska prof. UJ,dr hab. Dr.h.c. prof. PhDr. Vojtech Slomski, PhD. ISM Slovakia v Prešove;

dr n. med. S³awomir Stawicki, Wojciech Sroczyñski, prof. UPH

Redaktor tematycznyDr Ma³gorzata Stawicka

Redaktor statystycznyDr in¿. Pawe³ Kopciuszewski

Redaktor jêzykowyDr Jerzy Ryszard Suchocki, prof. Universidad de las Américas Puebla (UDLAP)

Sekretarz redakcjidr Anna Janus (tel. 606 487 769)

[email protected]

Korektadr Anna Janus

Wszystkie artyku³y s¹ recenzowane

Recenzenciprof. dr hab. Jewgienij M. Babosow (Narodowa Akademia Nauk Bia³orusi);dr.h.c. doc. PhDr. Pavel Czarnecki (ISM Slovakia v Prešove); dr in¿. Jerzy

Donarski (SWBJ w Warszawie); dr hab. £ukasz Pop³awski (UR w Krakowie);prof. dr hab. Jerzy Kosiewicz (AWF w Warszawie); dr S³awomir Stawicki

(Akademia Medyczna w Warszawie); prof. dr hab. Micha³ Troszyñski (PAN);ks. prof. dr hab. Stanis³aw Urbañski (UKSW w Warszawie); dr hab. Grzegorz

Wejman, prof. US

Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywaniaw publikowanych tekstach skrótów i zmian

ISSN 1428-474X

wersja referencyjna czasopisma: papierowapapierowa numer dostêpny w wersji elektronicznej na stronie www.janski.edu.pl

Sk³ad, korekta, druk i oprawa: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna „Adam”

2

SPIS TREŒCI

Zarz¹dzanie gospodark¹

£ukasz Pop³awskiKonkurencyjnoœæ regionalna a innowacje . . . . . . . . . . 5

Magdalena Karolak-MichalskaZnaczenie surowców energetycznych w stosunkach miêdzypañstwami na przyk³adzie polsko-rosyjskich stosunkówgospodarczych w XXI wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

El¿bieta SaneckaEtyczne przywództwo jako alternatywny stylprzywódczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

Katarzyna So³kowiczCzym jest kapita³ kulturowy? . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

Edukacja

El¿bieta GozdowskaRada oœwiatowa, czyli jak zwiêkszyæ udzia³ obywateliw decydowaniu o sprawach edukacji . . . . . . . . . . . . 95

El¿bieta MarkiewiczIn defense of human identity: the reality of globalizationas the cause of modernization of modern educationalsystems . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117W obronie to¿samoœci ludzkiej: rzeczywistoœæ globalizmuracj¹ wspó³czesnych systemów edukacyjnych

3

Agata KaszubaPostrzegana jakoœæ us³ug adresowanych do dzieciniepe³nosprawnych z ca³oœciowymi zaburzeniamirozwojowymi – studium przypadku . . . . . . . . . . . . 133

Leszek Zakrzewski, Dorota Katarzyna MarczukProblemy cyberprzestêpczoœci w œwiadomoœci spo³ecznejPolaków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

Dorota Katarzyna Marczuk, Sylwia Biel-Tromska Cyberprzemoc wobec osób niepe³nosprawnych . . . . . 185

SPIS TREŒCI4

£ukasz Pop³awski

KONKURENCYJNOŒÆREGIONALNA A INNOWACJE

REGIONAL COMPETITIVENESSVERSUS INNOVATIONS

STRESZCZENIE

W przysz³oœci to w³aœ nie in no wa cje bêd¹ sta no wi³y o wzro -œcie i roz wo ju spo³eczno -go spoda r czym kra jów. Ar ty ku³ po dej -mu je te mat przed sta wie nia konku rency j no œci re gio na l nej natle in no wa cji w roz wo ju re gio na l nym. In no wa cja jako czyn nikroz wo ju re gio nal ne go jest ró ¿ nie ana li zo wa na. Przed sta wio nopro blem miê dzy konku rency j no œci¹ go spo dar ki re gio na l nej a in -no wa cja mi. In no wa cja jest si³a na pê dow¹ wspó³cze s nej go spo -dar ki i wy ma ga nak³adów i wspa r cia.

SUMMARY

In the fu tu re, they will de te r mi ne the growth and theso cio -eco no mic de ve lo p ment of co un tries. The ob je c ti ve of thepa per is pre sen ta tion of re gio nal com peti ti ve ness in the aspectof in no va tion in re gio nal de ve lo p ment. In no va tion as a fa c torof re gio nal de ve lo p ment is dif fe ren t ly ana ly zed. Pre sentspro blems be twe en com peti ti ve ness of re gio nal eco no my andin no va tion. In no va tion is the dri ving fo r ce of mo dern eco no myand it re qu i res investment and support.

Z A R Z ¥ D Z A N I E G O S P O D A R K ¥

S³owa klu cze: roz wój in no wa cji, roz wój spo³eczno -go spo -da r czy, in no wa cja, kon ku ren cyj noœæ re gio na l na

Ke y words: de ve lo p ment of in no va tion, so cio -eco no micde ve lo p ment, in no va tion, re gio nal competitiveness

WSTÊP

Pro blem wy ko rzy sta nia us³ug i prze mys³u na rzecz roz wo juspo³eczno -go spoda rcze go nie jest nowy. Pro blem inno wacy j no -œci w obe cnej per spe kty wie pla ni sty cz nej sta³ siê klu czo wy.Wspó³cze œ nie no wo cze s ne go spo dar ki opie raj¹ siê o wie dze i in -fo r ma cje, gdzie po szu ku je siê no wych pro du któw czy roz -wi¹zañ, czy li in no wa cji. In no wa cje obe j muj¹ wie le ob sza rów¿y cia go spo dar cze go, ale g³ów nie two rzo ne s¹ w przed siê bio r -stwach, w celu pod nie sie nia ich konku rency j no œci. In nym aspe k -tem in no wa cji jest mie j s ce prze strzen ne two rze nia in no wa cji, czy to na ob sza rach wie j skich czy w mia stach. Obe c nie, bar dzo mo c -no w zwi¹zku z fun du sza mi euro pe j ski mi na roz wój in no wa cjiisto t ny sta³ siê po ziom re gio na l ny, dlatego celem pracy jestprzedstawienie wybranych aspektów konkurencyjnoœci re gio -nal nej w aspekcie innowacji.

WY BRA NE TE O RIE I KON CE PCJE ROZ WO JURE GIO NAL NE GO

W kon ce pcjach roz wo ju re gio nal ne go maj¹ isto t ne zna cze -nie te o ria i kon ce pcje teo re ty cz ne i ba da nia do tycz¹ce dy na mi kitego roz wo ju w uk³adach re gio na l nych oraz czyn ni ków wy zna -czaj¹cych pro ce sy tego roz wo ju. W tym za kre sie wy mie niæ na le ¿yna stê puj¹ce: 1) te o riê lo ka li za cji, 2) te o riê bie gu nów wzro stu, 3) kon ce pcje roz wo ju egzo geni cz ne go, 4) kon ce pcje roz wo ju endo geni cz ne go,

ZARZ¥DZANIE I EDUKACJA nr 102/2015 – wrzesieñ – paŸdziernik6

5) kon ce pcje roz wo ju zde cen trali zowa nego. W ra mach przy jê tych roz wi¹zañ w li te ra tu rze mo ¿ na wy od -

rê b niæ trzy ro dza je kon ce pcji roz wo ju re gio nal ne go, ob ja œ -niaj¹ce jego me cha nizm za po moc¹ ryn ko wych i in ter we ncyj nych re gu la to rach roz wo ju w ró ¿ nym ujê ciu ich pro po rcji (od „czy sto”ryn ko wych do „pe³nego” in ter we ncyj ne go od dzia³ywa nia w po li -ty ce regionalnej).

Wed³ug ory gina l no œci mo ¿ na wy ró ¿ niæ trzy pod sta wo wegru py kon ce pcji roz wo ju re gio nal ne go co przed sta wiaj¹ T. Mar -ko wski, T.G. Gros se oraz T. Kud³acz w swo ich pra cach1: 1) Pie r wo t nie sfo r mu³owa ne – ory gi na l ne te o rie roz wo ju re gio nal ne go,

ta kie jak te o rie:– lo ka li za cji (A. We ber), – oœro d ków cen tra l nych (W. Chri stal ler), – bazy eko no mi cz nej (W. So m bart), – bie gu nów roz wo ju (F. Per ro ux, J.R. Bo u de vil le),– dy fu zji in no wa cji (T. Ha ge r strand), – roz wo ju endo geni cz ne go (J. Frie d man, C. We aver,

W.B. Stohr);2) Kon ce pcje wtó r ne, roz wi jaj¹ce i udo sko na laj¹ce pie r wo t nie sfo r -

mu³owane te o rie. Przyk³adem mog¹ byæ opie raj¹ce siê na te o riibazy eko no mi cz nej kon ce pcje: „pro du ktu pod sta wo we go”(H. In nes) oraz „no wej te o rii han d lu”. In nym przyk³ademjest roz wi niê cie te o rii bie gu nów wzro stu w po sta ci kon ce p -cji „geo gra fi cz nych cen trów wzro stu” (A. Hi r s ch man), lub„b³êd ne go ko³a” (G. Myr dal) oraz „rdze nia i pe ry fe rii” (J. Fried -man);

3) Kon ce pcje ³¹cz¹ce od rê b ne te o rie cz¹stko we. Ki l ka po wy ¿szych sta no wi dzisiaj po pu la r ny spo sób wy ja œ -

nia nia me cha ni z mów roz wo ju re gio nal ne go. Szcze gó l nie do ty -czy to kon ce pcji roz wo ju re gio na lne go, któ re obe j muj¹ obe c nieist niej¹ce i prze bie gaj¹ce uwa run ko wa nia, pro ce sy i zja wi ska roz -

£ukasz Pop³awski – KONKURENCYJNOŒÆ REGIONALNA... 7

1 Ni nie j sze te o rie opi sa no w sze re gu pra cach z za kre su roz wo ju re gio nal -ne go ww. au to rów; któ re przed sta wio no ta k ¿e w Pop³awski £., Uwa run ko wa niaeko ro z wo ju gmin wie j skich na ob sza rach chro nio nych wo je wó dz twa œwiê to krzy skie go,Wyd. PWN, Wa r sza wa 2009.

wo ju re gio nal ne go i lo ka l ne go. Kon ce pcje te nawi¹zuj¹ do: pro -ce sów glo ba li za cji, in te gra cji miê dzy naro do wej, rosn¹cegozna cze nia aspe któw eko lo gi cz nych w roz wo ju re gio na l nym,trans fo r ma cji pa ra dy g ma tu roz wo ju (for do wski pa ra dy g matroz wo ju), rosn¹cej roli in no wa cji w me cha ni z mach roz wo ju re -gio nal ne go, a ta k ¿e wzro stu zna cze nia in sty tu cji – zin te gro wa nychuk³adów pod mio to wych de te r mi nuj¹cych kon ku ren cyj noœæ re gio nów2.

Ze wzglê du na ich aktu a l noœæ oraz wa r to œci ap li ka cy j ne w li -te ra tu rze przed mio tu wy mie nia ne s¹ te o rie i mo de le roz wo ju re -gio nal ne go, któ re s¹ ra czej s¹ roz wi niê ciem czy udo sko na le niemist niej¹cych ju¿ te o rii ni¿ two rze niem no wych; do ta kich za li czasiê: – no wa ge o gra fia eko no mi cz na,– no wa te o ria wzro stu,– pro du ktu pod sta wo we go, – cy klu pro du kcyj ne go, – ucz¹cego siê re gio nu,– e la sty cz nej pro du kcji, – wie l kie go pchniê cia,– en doge ni cz ny mo del wzro stu Uza wy- Lu ca sa,– te o ria kla strów,

czy zwi¹zana z no wym para dy g ma tem roz wo ju od nie sio nado wy mia ru sa morz¹du tery to rial ne go kon ce p cja zrów nowa ¿o -ne go roz wo ju.

W eks per ty zie dla Mi ni ste r stwa Go spo dar ki i Pra cy „Prze -strzen ne i re gio na l ne zró¿ ni co wa nia oœro d ków wzro stu. Po la ry -za cja a wy rów ny wa nie szans roz wo jo wych. Przes³anki dlakszta³to wa nia po li ty ki re gio na l nej pa ñ stwa” wyod rê b nio ne sze -reg te o rii roz wo ju re gio nal ne go wraz z ich naj wa¿ niej szy mi tre -œcia mi, co zo sta³o za pre zen towa ne w ta be li 1. Przed sta wio new niej te o rie i kon ce pcje zwra caj¹ uwa gê na wie low¹tko wy cha -ra kter roz wo ju re gio nal ne go i konku rency j no œci re gio na l nej.W wie lu ob sza rach roz pa try wa nej pro ble ma ty ki mamy do czy -


2 Ha u s ner J., Post for do wski pa ra dy g mat prze mys³owy, Go spo dar ka Na ro do -wa nr 4, 1994.

nie nia z czyn ni ka mi twar dy mi i miêk ki mi w ró ¿ nym za kre siei na tê ¿e niu przy uw z glêd nie niu ró ¿ ne go po zio mu zaan ga ¿o wa -nia pa ñ stwa i in sty tu cji.

Ta be la 1. Przegl¹d te o rii roz wo ju re gio nal ne go

Te o ria Treœæ

Te o ria cen trum- -pe ry fe rie– te o ria roz wo ju za le ¿ ne go

Zak³ada za le ¿ noœæ roz wo ju miê dzy ob sza ra mi cen truma pe ry fe ria mi oraz po zio mem po œred nim jaki tworz¹ semi -pe ry fe ria. Roz wój pe ry fe rii jest po wo do wa ny przez roz wójcen trum i od nie go za le ¿ ny. Ze wzglê du na wyj œciow¹ nie -równo mie r noœæ roz wo ju na stê pu je wy sy sa nie czyn ni kówz pe ry fe rii, choæ sto pa zwro tu z czyn ni ków mog³aby byæwy ¿sza w pe ry fe riach. Pe ry fe ria s¹ w re zu l ta cie ob sza ra minie do roz wo ju, za le ¿ ny mi od ko niun ktu ry w cen trum.Szcze gó l nie kryzys umacnia tê zale¿noœæ, gdy¿ jestprzenoszony z centrum do peryferii.

Neo kla sy cz nare gio na l na te o ria wzrostu

Te o ria ba zu je na za³o¿e niach od nosz¹cych siê do wzro stuzrów nowa ¿o ne go, któ ry na stê pu je przy pe³nym wy ko rzy -sta niu czyn ni ków pro du kcji, na ryn ku o do sko na³ej kon ku -ren cji ce chuj¹cym siê te¿ do sko na³¹ mo bi l no œci¹ czyn ni -ków. Te o ria zak³ada, ¿e ró ¿ ni ce w za kre sie po sia da nychprzez re gion czyn ni ków roz wo ju s¹ lik wi do wa ne na sku -tek ich miê dzyre giona lne go prze mie sz cza nia siê. W wa run kach nie do roz wo ju ryn ków i in sty tu cji ryn ko -wych wy rów na nie dys pro po rcji roz wo jo wych miê dzy re -gio na mi nie nast¹pi bez dodatkowego impulsustymuluj¹cego powstawanie przedsiêbiorstw.

Te o ria post key -ne so wska

Te o ria ta wska zu je na in wes ty cje jako naj wa¿ nie j szy czyn -nik wzro stu, ze wzglê du na efe kty mno ¿ ni ko we, któ rerodz¹. In wes ty cje w jed nej dzie dzi nie po bu dzaj¹ in wes ty -cje w dzie dzi nach (prze mys³ach) komp lemen ta r nych. Do cho do we efe kty z in wes ty cji s¹ jed nak za zwy czaj ogra -ni czo ne prze strzen nie. St¹d zró¿ ni co wa nie po zio mu in wes -ty cji w re gio nach za zwy czaj po wo du je pog³êbia nie siê dys -pro po rcji re gio na l nych o ile me cha nizm rynkowy,stymuluj¹cy nadmierne rozpiêtoœci rozwojowe nie jestkorygowany.


Te o ria Treœæ

Te o ria bazyeko no mi cz nej

Za le ¿ noœæ wzro stu go spo dar cze go od po sia da nia bazy pro -du kuj¹cej na ex port. W go spo da r ce re gio nu wy ró ¿ nia siêdwa se kto ry: ba zo wy (pie r wo t ny) pe³ni¹cy fun kcje ponad -re gio nal ne oraz nie ba zo wy (wtó r ny) – pro du k cja dóbri us³ug na po trze by wewn¹trzre gio na l ne. Roz wój se kto rawtó r ne go za le ¿ ny jest od roz wo ju se kto ra ba zo we go. Dy na mi cz ny roz wój se kto ra ba zo we go po przez wzrost do cho dów re gio nu z eks po rtu mo¿e po bu dziæ wzrost se kto ra nie ba zo we go – zwiê ksza siê po pyt ta k ¿e na pro du kty se kto ra niebazowego.

Kon ce pcjewzro stu endo -geni cz ne go

Pod sta wo wym czyn ni kiem wzro stu jest akty wi za cja po ten -cja³u we wnê trz ne go re gio nu dete rmi nowa ne go przez wyj -œcio wo po sia da ne za so by. Akty wi za cja na stê pu je przez1) po ko ny wa nie ba rier wzro stu przez nak³ady in wes tycy j -ne na ich li k wi da cjê, 2) wy ko rzy sta nie „mo c nych stron” re -gio nu np. kon ku ren cyj nego rze mios³a, 3) ini cjo wa nie cy kliwewn¹trzre gio na l nych dla po sze rze nia powi¹zañ koo pera -cy j nych w regionie z wewn¹trzregionaln¹ integracj¹produkcji i kon su m pcji.

Kon ce p cja cy klu ¿y cia pro du ktu

Uza le ¿ nia wzrost te m pa roz wo ju go spo dar ki od in no wa cjige ne ro wa nych przez przed siê bio r stwa. Zwra ca uwa gê nazmia nê pre fe ren cji loka liza cy j nych pro du kcji w za le ¿ no œciod fazy cy klu ¿y cia pro du ktu (roz wo ju, wdra ¿a nia, wzro -stu, doj rza³oœci i “opa da nia”) Fazy wzro stu, a w szcze gó l -no œci doj rza³oœci i opa da nia sprzy jaj¹ prze su niê ciom pro -du kcji z cen trum na pe ry fe rie. Roz wój no we go pro du ktuwy ma ga ist nie nia po ten cja³u inno wacy j ne go, mo ¿ li wo œcipo no sze nia nak³adów na ba da nia i roz wój, po sia da niawysoko wykwa lifiko wa nych pra co w ni ków (czy li oœro d ków ba da w czych, in fra stru ktu ry inte le ktua l nej, ka pi ta³u ry zy ka, kli ma tu przed siê bior czo œci).

Kon ce p cja bie -gu nów wzro stu

Przy zna je g³ówn¹ rolê w pro ce sie wzro stu go spo dar cze goinno wacy j ne mu przed siê bio r cy. In no wa cje, za po moc¹sprzê ¿eñ uru cha miaj¹ pro ce sy roz wo ju. Se ktor in no wa cyj -ny jest se kto rem na pê do wym, któ ry wzra sta szy b ciej ni¿re szta go spo dar ki. Te se kto ra l ne bie gu ny wzro stu przy -ci¹gaj¹ za so by z in nych bran¿, uza le ¿ niaj¹c je od sie biei zmnie j szaj¹c ich mo ¿ li wo œci roz wo ju. S¹ to tzw. efe ktywyp³uki wa nia. Po pe w nym cza sie po ja wiaj¹ siê te¿ efe ktyroz prze strze nia nia, po le gaj¹ce na po bu dza niu wzro stu i in nych bran¿ przez powi¹za nia po da ¿o we i po py to we.


Te o ria Treœæ

Te o ria kumu la -ty w nej okrê ¿ nejprzy czy no wo œci

Pró bu je wy ja œ niæ przy czy ny nie rów no œci roz wo ju: pe w nere gio ny wy ko rzy stuj¹c pocz¹tko wo le p sze wy po sa ¿e niew za so by lub po zy tywn¹ in ter we ncjê pa ñ stwa (np. trans fe -ry œro d ków z in nych re gio nów) roz po czy naj¹ pro ces in -wes to wa nia i zwiê ksza nie za trud nie nia Po ja wiaj¹ siê efe k -ty mno ¿ ni ko we – wzrost po bu dza da l szy wzrost. Tym sa-mym po wstaj¹ ob sza ry bo ga te i bied ne, z któ rych bied nemaj¹ co raz mnie j sze mo ¿ li wo œci roz wo ju. Nie kie dy po ja -wiaj¹ siê pró by rewi ta li za cji ob sza rów bied nych. Jed no cze -œ nie zda rza siê, ¿e re gio ny roz wi niê te wkra czaj¹ w fazê sta -g na cji i upadku

Kon ce p cja eko ro z wo ju

Eko ro z wój jest sy no ni mem bez pie cz ne go roz wo juspo³eczno -eko nomi czne go poj mo wa ne go jako efe kty w nekszta³to wa nie ¿y cia cz³owie ka. Eko ro z wój po le ga na ta kimgo spo daro wa niu za so ba mi by mo ¿ li wy by³ roz wój obe c -nych i przysz³ych po ko leñ. Klu czem eko ro z wo ju s¹ okre -œlo ne roz wi¹za nia tech nolo gi cz ne po wo duj¹ce po pra wê ja ko œci œro do wi ska. Za po bie ga nie szko dom œro do wi skawy ma ga zmian stru ktu ry go spo da r czej przy wspie ra niupo stê pu tech ni cz ne go. Po stêp te ch ni cz ny po win nienwp³ywaæ nie ty l ko na wzrost go spo da r czy, lecz rów nie¿ na po pra wê œro do wi ska.

Roz wój opa r tyna pro ce sachinno wa cy j nych

Roz wój opa r ty na roz wi¹za niach no wych i udo sko na lo -nych. Roz wój gwa ran tuj¹cy wy sok¹ sto pê zwro tuz nak³adów. Wed³ug tej kon ce pcji o roz wo ju de cy du je zdo l noœæ re gio nów do sta³ego ge ne ro wa nia i ad ap ta cji no wych te ch no lo gii, roz wi¹zañ orga niza cy j nych i no wejwie dzy. Wa run kiem nie zbêd nym dla roz wo ju inno wacy j -ne go jest ist nie nie stru ktu ry opa r tej o ma³e i œred nie przed -siê bio r stwa, któ re s¹ bar dziej po da t ne na wp³yw czyn ni -ków ze w nê trz nych. W re gio nach po win ny ist nieæ lo ka l nesie ci in no wa cyj ne (przed siê bio r stwa, w³adze lo ka l ne i re gio na l ne, in sty tu cje oto cze nia bi z ne su, oœro d ki na uki)wspie raj¹ce po wsta wa nie i wdra ¿a nie in no wa cji. Wa ¿ nym czyn ni kiem jest te¿ za gê sz cza nie powi¹zañ hory zon ta l nych miêdzy przedsiêbiorstwami oraz odpowiednie dzia³aniaw³adz na rynku pracy stymuluj¹ce kszta³towanie siêprocesu uczenia w regionie.

Kon ce p cja tery -to ria l nych sy ste -mów pro duk-cy j nych (TSP)

Po wsta³a na ba zie ob se r wa cji prze mian za chodz¹cych odlat 60. w kra jach wyso koroz wi niê tych. Zaob ser wo wa nowów czas, ¿e czêœæ ob sza rów pery fe ry j nych prze kszta³ci³asiê w prze mys³owe ob sza ry wzro stu dziê ki eks pan sji


Te o ria Treœæ

ma³ych i œred nich przed siê biorstw. Wy ja œ nia ne jest to za -zwy czaj no wym mo de lem pro du kcji – post for do wskim(prze j œcie od pro du kcji ma so wej, stan dary zo wa nej do pro -du kcji w nie wie l kich ilo œciach przy jed no cze s nym si l nymzró¿ ni co wa niu wy ro bów). Te o ria zwra ca uwa gê na za le ¿ -noœæ miê dzy dy na mik¹ or ga ni za cji prze mys³owej i te ry to-ria l nej. Cech¹ cha ra kte ry styczn¹ tery to ria l nych sy ste mówpro du kcy j nych jest wy stê po wa nie sie ci ma³ych i œred nichprzed siê biorstw komp lemen ta r nych wzglê dem sie bie, ela -sty cz nie re a guj¹cych na zmia ny ko niun ktu ry ryn ko wej,opa r tych na ro dzi mej sile ro bo czej i lo ka l nych (czê sto nie -for ma l nych) wiê ziach, tra dy cjach i umie jê t no œciach. TSP to geo gra fi cz ne sku pi sko przed siê biorstw jed ne go lub ki l kuro dza jów pro du kcji, któ re de cy duj¹ siê na wspóln¹ stra te -giê i ko or dy na cjê œro d ków na rzecz roz wo ju z wszy stkimpar t ne ra mi lo ka l ny mi. Par t ne r stwo wzbu dza za zwy czajzain tere so wa nie du ¿ych firm, w któ rych oto cze niu fun kcjo -nuj¹ owe ma³e przed siê bio r stwa. W re zu l ta cie po wsta je lo -ka l na sieæ powi¹zañ miê dzy przed siê bior stwa mi sprzy -jaj¹ca przep³ywo wi in fo r ma cji, wy mia nie do œwia d czeñi wie dzy a przez to re du kcji ko sztów trans akcy j nych. Opa r cie TSP na in no wa cjach tech nolo gi cz nych (co nie musi byæ rów no zna cz ne z wy so ki mi tech no lo gia mi) i ela sty cz -nej or ga ni za cji pro du kcji sprzy ja roz wo jo wi dzia³al no œcigo spo da r czej o du ¿ej wa r to œci do da nej i po zy ty w nym efe ktom dla rozwoju spo³eczno-ekonomicznego.

Źród³a: pod red. S.L. Ba g dzi ñ ski, W. Maik, A. Po to czek (1995), Po li ty karoz wo ju re gio nal ne go i lo ka l ne go w okre sie trans fo r ma cji sy ste mo wej,

M. Du t ko wski (1998), Prze strzen ne uwa run ko wa nia roz wo ju go spo dar -cze go wo je wó dz twa gda ñ skie go, Acta Uni ver si ta tis Wra tis la vien sis,Stu dia Geo gra fi cz ne LXIX, J.J. Pa ry sek (1997), Teo re ty cz ne pod sta wyroz wo ju lo ka l ne go w Pod sta wy go spo dar ki lo ka l nej, Wy daw ni c two

Na uko we UAM, Po znañ za: E. Wo j ni cka, M. Tar ko wski, P. Kli m czak,Eks per ty za dla Mi ni ste r stwa Go spo dar ki i Pra cy: Prze strzen ne i re gio na l ne

zró¿ ni co wa nia oœro d ków wzro stu. Po la ry za cja a wy rów ny wa nie szans roz wo -jo wych. Przes³anki dla kszta³to wa nia po li ty ki re gio na l nej pa ñ stwa, ma szy no -

pis, Gdy nia - Rze szów sty czeñ 2005.


WY BRA NE ZA GAD NIE NIA KONKU RENCY JNO ŒCIW ROZ WO JU RE GIO NA L NYM I LO KA L NYM

Kon ku ren cyj noœæ w ob sza rze roz wo ju re gio na l nym jest ka te -go ri¹ eko no miczn¹, mimo ¿e jest uto ¿ sa mia na w celu oce ny ca³ejgo spo dar ki i se kto ra przed siê biorstw3.

Kon ku ren cyj noœæ jed no stki prze strzen nej to wed³ug E. Ze -man- Mi sze wska4 jej prze wa ga lub ró ¿ ni ca nad po do bny mi pod -mio ta mi po³o¿o ny mi w tych sa mych gru pach stra te gi cz nych(gmi ny, mia sta). Inna de fi ni cja pre zen to wa na w li te ra tu rze to„prze wa ga nad in ny mi re gio na mi, bêd¹ca wy pa d kow¹ atra kcy j -no œci ofe r ty us³ugo wej kie ro wa nej do obe cnych i po ten cja l nychu¿yt ko w ni ków re gio nu, któ ry mi s¹ mie sz ka ñ cy, fi r my, in wes to -rzy i go œcie, a jej Ÿród³em jest no wo cze s na in fra stru ktu ra ma te -ria l na, in sty tu cjo nalna oraz inte le ktua l na re gio nu”5.

Roz pa truj¹c kon ku ren cyj noœæ jed no stki prze strzen nej na le ¿y zwró ciæ uwa gê ta k ¿e na czyn ni ki roz wo ju re gio nal ne go, któ rezmie nia³y siê z pun ktu wi dze nia na prze strze ni lat i ce lów (tab. 2).

Ta be la 2. Czyn ni ki roz wo ju re gio nal ne go

Czyn nikroz wo ju

Tra dy cy j ny punktwi dze nia

No wo cze s ny punktwi dze nia

Go spo dar ka opa r tana wie dzy

Za trud nie nie wiê cej firm to wiê -cej miejsc pra cy

przed siê bio r stwatworz¹ce nowe mie j s -ca pra cy do pa so wuj¹je do kwa li fi ka cji mie sz ka ñ ców

roz wój inte le ktua l -ny po przez szko le -nia i na ukê na po -trze by ryn ku pra cyi ro z wo ju przed siê -bio r stwa


3 D. Strahl, Mia ra konku rency j no œci re gio nu zo rien to wa na na przysz³oœæ, Pra ce Na uko we Aka de mii Eko no mi cz nej we Wroc³awiu nr 1095, Wroc³aw 2005, s. 23.

4 E. Ze man- Mi sze wska, Wspól no ta lo ka l na wo bec kon ku ren cji mie dzyre giona l -nej – pod sta wy mar ke tin gu tery to rial ne go, „Sa mo rzad Tery to ria l ny” 11/2001,s. 3-10.

5 A. Kla sik, T. Mar ko wski, Mar ke ting mia sta [w:] Mar ke ting tery to ria l ny, Ko -mi tet Prze strzen ne go Za spo daro wa nia Kra ju PAN, Stu dia Tom CXII, Wa r sza wa,2002, s. 99-100.

Czyn nikroz wo ju

Tra dy cy j ny punktwi dze nia

No wo cze s ny punktwi dze nia

Go spo dar ka opa r tana wie dzy

Baza roz wo jo wa

roz wój ist -niej¹cych se kto -rów go spo dar ki

two rze nie no wych in sty tu cji go spo da r -czych

roz wój no wych se kto rów i wpro wa -dza nie inno wacy j no -œci w ist niej¹cych

Ko rzy œcimie j s ca

ko rzy œci ko m pa ra -tywne ba zuj¹ce na akty wach fi zy cz -nych

ko rzy œci ko m pa ra-ty w ne ba zuj¹ce na ja ko œci œro do wi ska

ko rzy œci ko m pa ra-ty w ne w opa r ciuo ja koœæ œro do wi skai ka pi ta³u in te lek-tu a l ne go

Za so by wie dzy

wie dza ist niej¹- cych kadr

wie dza jako ge ne ra tor roz wo ju spo³eczno --eko nomi czne go

Wie dza, in fo r ma cjai in nowa cy j noœæ oraz mo bi l noœæ jako pod -sta wa roz wo ju

Źród³o: Opra co wa nie w³asne z uw z glêd nie niem pro po zy cji Z. Szy m li[2000].

Roz pa truj¹c kwe stie konku rency j no œci na le ¿y roz pa try waæpro blem jej ba da nia. I tak mog¹ ist nieæ ró ¿ ne po zio my ana li zy.K. W³oda r czyk-Œpie wak roz ró ¿ nia je na: kraj, prze mys³, fi r ma,pro dukt, a ta k ¿e na po zy cje kon ku ren cyjn¹ wo bec nich: udzia³w e kspo r cie, sto pa zy sku, sto pa wzro stu eks po rtu, bi lans han d lo -wy, uza le ¿ nie nie od eks po rtu, bi lans han d lo wy czy udzia³w œwia to wej pro du kcji prze mys³owej. Da lej ten sam au tor wska -zu je ko le j ne dwa ob sza ry, to s¹: po ten cja³ kon ku ren cyj ny (kon -ku ren cyj noœæ ko szto wa, pro du kty w noœæ, kon ku ren cyj noœæ ce nowa, prze wa ga kom para ty w na, roz wój tech nolo gi cz ny, do stêp do za so bów, kon ku ren cyj noœæ wzglê dem ja ko œci) i proces kon ku- ren cyj ny (np. produkt wiod¹cy, korzyœci skali, zaanga¿owaniew podzia³ pracy, polityka pañstwa).

Inny po dzia³ pro po nu je M.E. Po rter6 w za kre sie konku rency j -no œci re gio nów, i tak:– wa run ki pro du kcji,– wa run ki po py tu,


6 M.E. Po rter, Po rter o kon ku ren cji, PWE, Wa r sza wa 2001, s. 71.

– se kto ry po kre w ne i wspo ma gaj¹ce,– stru ktu ra i wspó³za wod ni c two firm oraz stra te gia.

W pie r wszych dwóch s¹ ta kie ele men ty jak miê dzy in ny mipo ziom in fra stru ktu ry czy wa run ki po py tu krajo we go na danypro dukt, a w ko le j nych kwe stie do sta w ców czy firm miê dzyna -ro do wych oraz zarz¹dza nia i zak³adania przedsiêbiorstw.

M. Sza ja7 przed sta wia z in ne go pun ktu kwe stie roz wo ju jed -no stki w za kre sie roz wo ju lo ka l ne go, i tak:– akty w noœæ gmi ny w za kre sie umie jê t no œci kon ku ro wa nia,– czyn ni ków konku rency j no œci gmin:

– ze wzglê du na cha ra kter: – go spo da r cze,– stra te gi cz ne,

– na Ÿród³o po cho dze nia:– endo ge ni cz ne, – egzo ge ni cz ne,

– ze wzglê du na w³as no œci: –twar de,–miêk kie,

– ze wzglê du na isto tê: – pie r wo t ne,– wtó r ne.

W li te ra tu rze przed mio tu ist nie je wie le de fi ni cji in no wa cji.W Pol sce s³owo „in no wa cja” de fi nio wa ne jest jako „wpro wa dze -nie cze goœ no we go, rzecz nowo wpro wa dzo na, no woœæ, re fo r -ma”8. Dzia³al noœæ in no wa cyj na to ca³okszta³t dzia³añna uko wych, te ch ni cz nych, orga niza cy j nych, fi nan so wych i ko -mer cy j nych, któ re pro wadz¹ lub maj¹ w za mie rze niu pro wa dziædo wdra ¿a nia in no wa cji9. In no wa cja to two rze nie no wych, le p -szych i bar dziej efe kty w nych pro du któw, pro ce sów, us³ug, te ch -


7 M. Sza ja, Kon ku ren cyj noœæ gmin pod wzglê dem stru ktu ry prze strzen nej – naprzyk³ad zie gmin nad mo r skich wo je wó dz twa zachod niopo mor skie go, Ze szy ty Na uko -we Uni wer sy te tu Szcze ci ñ skie go nr 794, Eko no mi cz ne pro ble my us³ug nr 108/2013, s. 276-280.

8 J. To ka r ski (red.), S³ow nik wy ra zów ob cych, PWN, Wa r sza wa 1980, s. 307.9 A. Ru dze wicz, A. Stry chal ska-Ru dze wicz, Stra te gie pro du któw inno wa cy j -

nych, Wyd. Uni we r sy tet Warmi ñsko- Mazu r ski, Ol sztyn 2014, s. 10.

no lo gii i po mys³ów po wszech nie akce p to wa nych. Na to miastpod po jê ciem ba dañ i roz wo ju (B+R) kry je siê pra ca twó r cza pro -wa dzo na w spo sób sy ste maty cz ny w celu zwiê ksze nia za so buwie dzy, w tym wie dzy o cz³owie ku, ku l tu rze i spo³ecze ñ stwie10.

P. Fran ko wski i B. Sku biak11 za li cza do ba rier inno wacy j no œciw Pol sce brak czy le kce wa ¿e nie po trzeb wdra ¿a nia no wo œci,a po li ty ka na uko wa jest nie po³¹czo na z po trze ba mi prze mys³u,a ta k ¿e ni ski po ziom ka pi ta³u spo³ecz ne go i nieumiejêtnoœæwspó³pracy.

Istot¹ roz wo ju re gio nów nie jest ty l ko wzrost czy roz wój go -spo da r czy, ale prze de wszy stkim obe c nie do bro stan mie sz ka ñ -ców da ne go te re nu, czy li aspekt ja ko œcio wy. Wie lu au to rówtwier dzi, ¿e nie ty l ko ka pi ta³ lu dz ki jest wa ¿ ny, a mo¿e i wa ¿ nie j -szy ka pi ta³ spo³ecz ny czy inte le ktua l ny. Ta kwe stia obe c nie jestbar dzo mo c no akcen to wa na w ba da niach, tak jak pro blem wspa -r cia insty tucjo nal ne go procesów innowacyjnych poprzezpolitykê inwestycyjn¹ i naukow¹.

Mo¿e to do ty czyæ wie lu aspe któw z ¿y cia spo³ecz ne go, eko -nomi cz ne go czy œro do wi ska przy rod ni cze go. G. Spy cha l ski12

stwier dza, ¿e wa¿ nym uzu pe³nie niem ja ko œci ka pi ta³u lu dz kie -go jest ka pi ta³ spo³ecz ny, z któ re go s¹ na stê puj¹ce ko rzy œci:

• w ujê ciu mikro ekono mi cz nym ob ni ¿a ko szy trans akcy j ne,tworz¹c kli mat za ufa nia miê dzy ucze st ni ka mi ryn ku,

• w ska li mezo ekono mi cz nej u³atwia roz wój przed siê bior czo -œci, par t ne r stwa w dzia³añ in wes tycy j nych.

• w ska li makro ekono mi cz nej u³atwia trans fe ry to wa rów,us³ug, pra cy i pie ni¹dza, zwiê ksza adap ta cy j noœæ go spo da rek i umo ¿ li wia ko rzy sta nie z pro ce sów globa liza cy j nych.


10 Mo ni to ring Re port 2012, Au stria in In ter na tio nal Ran kings, Au strian Fe -de ral Eco no mic Cha m ber, Eco no mic Po li cy De pa r t ment, May 2012, s. 89.

11 P. Fran ko wski, B. Sku biak, Ba rie ry inno wacy j no œci w Pol sce, Stu dia i Pra ceWy dzia³u Nauk Eko no mi cz nych i Zarz¹dza nia nr 28, 2012, s. 118-130.

12 G. Spy cha l ski, Ka pi ta³ lu dz ki a ka pi ta³ spo³ecz ny pol skich ob sza rów wie j skich,Stu dia i Pra ce Wy dzia³u Nauk Eko no mi cz nych i Zarz¹dza nia nr 8, Szcze cin2008, s. 397-406.

M. Go ry nia i E. £aŸ nie wska13 ta k ¿e stwier dzaj¹, ¿e „czyn ni kimiêk kie”, do któ rych za li cza siê inno wa cy j noœæ maj¹ co raz wiê k -sze zna cze nie w roz wo ju re gio na l nym. Pro ce sy two rze nia wie -dzy i jej wy mia ny w re gio nie s¹ g³ów nie zwi¹zane z czyn ni ka misocjo ekono micz ny mi, to s¹: ja koœæ i kwa li fi ka cje si³y ro bo czej,sto sun ki spo³ecz ne i in sty tu cjo nalne, ja koœæ i wy bór in sty tu cjiku l tu ry oraz gru pê lu dzi kre uj¹cych wie dze i ja koœæ in fra stru ktu -ry pu b li cz nej14.

Sze r sza pro ble ma ty ka w za kre sie in no wa cji zo sta³a za pre -zen towa na w pra cy B. Kryk i K. Pie cha15.

Inno wa cy j noœæ w re gio nach mimo sze re gu prac w wie luoœro d kach na uko wych jest trud na do jed noz na cz nej oce ny zewzglê du na czê sto nie po rów nywa l ne kry te ria oce ny (mia ry ba -da nia in no wa cji). Inno wa cy j noœæ oprócz pro ble mu kry te riówoce ny i jego po ten cja³u w da nym re gio nie ta k ¿e musi byæ roz pa -try wa na w aspe kcie wspa r cia insty tucjo nal ne go i fi nan so we go(np. wie l koœæ nak³adów).

IN NO WA CJE JAKO ELE MENTKONKU RENCY J NO ŒCI RE GIO NÓW

Przed siê bio r czoœæ i inno wa cy j noœæ s¹ pod staw¹ dzia³al no œciprzed siê bio r ców. Ist nie je wie le czyn ni ków de cy duj¹cych o tym,czy dane mia sto lub re gion, przed siê bio r stwo lub ca³y kraj s¹ in -no wa cyj ne. Nie któ re z tych czyn ni ków maj¹ mniejsz¹ rolê, a inne klu czow¹. Wp³yw da ne go czyn ni ka na inno wa cy j noœæ przed siê -bio r stwa za le ¿y od bran ¿y, wie l ko œci firmy, jej lokalizacji i wieluinnych parametrów.


13 Kon ku ren cyj noœæ re gio na l na. Konce pcje- strate gie- przyk³ady, (red.) M. Go ry -nia i E. £aŸ nie wska, Wyd. Na uko we PWN, Wa r sza wa 2012, s. 137.

14 K. A. Fi r lej, Inno wa cy j noœæ jako in stru ment pod no sze nia konku rency j no œci re -gio nów – www.kpsw.edu.pl/menu/po bierz/RE6/k_fi r lej.pdf/15-09-2014.

15 Inno wa cy j noœæ w ska li ma kro i mi kro, (red.) B. Kryk, K. Piech, In sty tut Wie -dzy i In no wa cji, Wa r sza wa, 2013

Kla sy fi ka cjê czyn ni ków roz wo ju re gio nal ne go przed sta wio -no w sze re gu prac na uko wych, i tak z pun ktu wi dze nia aspe ktyinno wacy j no œci go spo dar ki (tab. 1) mo ¿ na po dzie liæ na gru py:– za trud nie nie – roz wój inte le ktua l ny po przez szko le nia i na ukê

na po trze by ryn ku pra cy i roz wo ju przed siê bio r stwa,– baza roz wo jo wa – roz wój no wych se kto rów i wpro wa dza nie

inno wacy j no œci w ist niej¹cych,– ko rzy œci mie j s ca – ko rzy œci kom para ty w ne w opa r ciu o ja koœæ

œro do wi ska i ka pi ta³u inte le ktua lne go,– za so by wie dzy – wie dza, in fo r ma cja i inno wa cy j noœæ oraz mo -

bi l noœæ jako pod sta wa roz wo ju.W ra mach inno wacy j no œci wspie ra ne bêd¹ wiêc prze de

wszy stkim in wes ty cje w wy ni ku któ rych po wstan¹ nowe lubznacz¹co ule p szo ne pro du kty. Ce cha mi inno wacy j no œci po win -ny byæ no woœæ i sto pieñ roz prze strze nia nia, czy li dy fu zji. Czyn -ni ki roz wo ju re gio nal ne go i zwi¹zane z nimi kon ce pcjeteo re ty cz ne w za kre sie edu ka cji i inno wacy j no œci za pre zen towa -no w ta be li 3.

In no wa cja po wsta je przy wspó³pra cy osób i in sty tu cji o ró ¿ -nych mo ¿ li wo œciach, dla te go gdy zo sta je wpro wa dzo na na ry -nek oz na cza su kces, ale ta k ¿e two rzy okre œlo ne wa r to œcieko no mi cz ne, przy czym wie lu wska zu je na wy so kie ko szty in -no wa cji.

Ta be la 3. Czyn ni ki roz wo ju re gio nal ne go i zwi¹zane z nimi kon ce pcjeteo re ty cz ne w za kre sie edu ka cji inno wacy j no œci

Edu ka cja – ka pi ta³ lu dz ki jako czyn nik pro du kcji w no wej te o rii wzro -stu E. Lu cas (1988, 1990); R. Baro, X. Sala -i- Ma r tin (1991)

– efekt ucze nia siê przez dzia³anie (lear ninig -by- do ing) w no wej te o rii wzro stu E. Lu cas (1988, 1990)

– pro mo cja ogó l nej edu ka cji, umie jê t no œci za wo do wych,umie jê t no œci orga niza cy j nych i zarz¹dczych do two rze niase kto ra wy so kiej te ch no lo gii w kon ce pcji po li ty ki endo geni -cz ne go roz wo ju re gio nal ne go R. Ca ma g ni (1992)


In no wa cjete ch no lo-gi cz ne

– in no wa cje tech nolo gi cz ne jako czyn nik egzo ge ni cz ny w neo -kla sy cz nym mo de lu roz wo ju G.H. Borts, J.L. Ste in (1964);

H.W. Ri char d son (1973)

– efekt roz le wa nia in fo r ma cji spil lo ver w no wej kon ce pcji

kumu la ty w nej przy czy no wo œci N. Ka l dor (1970)

– in no wa cje pod sta wo wym czyn ni kiem roz wo ju, przy wspa r -ciu par ków na uko wych i tech nolo gi cz nych, kon ce pcji po li -ty ki endo geni cz ne go roz wo ju re gio nal ne go E.J. Ma le cki,

P. Ni j kamp (1988)

– te o ria wzro stu endo geni cz ne go: po stêp tech nolo gi cz ny po przez roz wój dzia³al no œci badaw czo- rozwo jo wej B&R

P. Ro mer (1990)

– kon ce p cja re gio nów ucz¹cych siê w kon ce pcji po li ty ki endo -

geni cz ne go roz wo ju re gio nal ne go B. As he im (1995)

– pro ces roz prze strze nia nia siê wie dzy i umie jê t no œci (kno w la -

e d ge spil l -o ver) w no wej te o rii wzro stu G. Tondl (2001)

Źród³o: P. Chu r ski, Czyn ni ki roz wo ju re gio nal ne go w œwie t le kon ce pcji teo re ty cz nych/ www.staff.amu.edu.pl/~chur/bi b lio gra fia/

CZYNNIKI%20ROZWOJU%20REGIONALNEGO%20.pdf/10-07-2011.

Ba da nia i roz wój s¹ naj wa¿ nie j szym Ÿród³em in no wa cji orazs³u¿¹ po zy ski wa niu no wej wie dzy. Te z ko lei s¹ Ÿród³em wzro -stu efe kty w no œci go spo daro wa nia. St¹d tak isto t ne s¹ nak³ady na pra ce badaw czo- rozwo jo we. Ni ski ich po ziom, czy brak, sta no wi prze szko dê dla bu do wy go spo dar ki na pê dza nej wiedz¹, a tymsa mym mo¿e do pro wa dziæ do pog³êbie nia dys tan su tech nolo -gicz ne go, go spo dar cze go i orga niza cyj ne go po miê dzy kra ja mi,a w naj go r szej sy tu a cji na wet do za pa œci cywi liza cy j nej da nejspo³ecz no œci16. Ba da nia i roz wój s¹ naj wa¿ nie j szym Ÿród³em in -no wa cji oraz s³u¿¹ po zy ski wa niu no wej wie dzy. Te z ko lei s¹Ÿród³em wzro stu efe kty w no œci go spo daro wa nia, któ ry od by wasiê w du ¿ych oœro d kach (oœro d ki wzro stu). Z pun ktu wi dze niaroz wo ju inno wacy j no œci isto t ne s¹ nak³ady na pra ce badaw czo- rozwo jo we, a ich ni ski po ziom w Pol sce jest po wszech nie zna ny.


16 J. Hel ler, M. Bo g da ñ ski, Nak³ady na ba da nia i roz wój w Pol sce na tle wy bra -nych pañstw eu ro pe j skich, Stu dia Re gio na l ne i Lo ka l ne Nr 4(22)/2005, Cen trumEu ro pe j skich Stu diów Re gio na l nych i Lo ka l nych UW, Wa r sza wa 2005, s. 59-60.

Ze spó³ pro fe so r ski17 okre œli³ udzia³ nak³adów na ba da nia i roz -wój w re la cji do PKB w Pol sce w 2009 roku na 0,68% przy œred niej dla UE-27 po wy ¿ej 2%. Do ba rier wp³ywaj¹cych na roz wój in no -wa cji w Pol sce oprócz ni skich nak³adów na ba da nia i roz wój na -le ¿y te¿ brak wie dzy i do œwia d cze nia, oba wa o oce nê kry tyczn¹wpro wa dza nia in no wa cji przez œro do wi sko, ma³a i ci¹gle nie do -sta tecz na wie l koœæ œro d ków fi nan so wych na ta kie przed siê w ziê -cia oraz zni ko my lub nie wy sta r czaj¹cy trans fer wie dzy przyma³y insty tucjo na l nym wspa r ciu (czê sto brak dzia³ów ba da w -czych w przed siê bio r stwach).

POD SU MO WA NIE

Za pre zen towa ne po wy ¿ej roz wa ¿a nia sta no wi¹ nie wie l kiwk³ad do pod jê tej te ma ty ki ba da w czej, na to miast zwra ca ja uwa -gê na wie low¹tko wy cha ra kter po ru sza ne go pro ble mu. W wie luob sza rach roz pa try wa nej pro ble ma ty ki mamy do czy nie niaz czyn ni ka mi miêk ki mi, któ re s¹ trud ne do jed noz na cz nej oce ny.Inno wa cy j noœæ oprócz pro ble mu jego po ten cja³u ta k ¿e musi byæroz pa try wa na w aspe kcie wspa r cia insty tucjo nal ne go i fi nan so -we go. Po wszech nie wia do mo, ze Pol ska jest na jed nym z osta t -nich miejsc w Unii Eu ro pe j skiej w ran kin gach w za kre sie in no-wa cji czy nak³adów na B+R. Wœród re gio nów pol skich naj wiêk szy po ten cja³ od wie lu lat ma wo je wó dz two ma zo wie c kie, co nie dzi -wi ze wzglê du na usy tu³owa nie przed siê biorstw lub ich sie dzib.Kon ku ren cyj noœæ po szcze gó l nych re gio nów li czo na PKB per ca -pi ta wzglê dem po zio mu inno wacy j no œci jest nie jed noz nacz na,i oba r czo na b³êdem, po nie wa¿ czêœæ przed siê biorstw ma swo jesie dzi by w Wa r sza wie, a zak³ady czy fi lie w in nych re gio nach.Roz pa truj¹c kwe stie konku rency j no œci re gio na l nej w aspe kciein no wa cji na le ¿y zwró ciæ uwa gê na fakt, ¿e znacz¹ca czêœæ œro d -ków fi nan so wych UE na po zio mie re gio na l nym bê dzie prze zna -


17 T. Ge o de cki, G. Go rze lak, J. Gó r niak, J. Ha u s ner, S. Ma zur, J. Szla ch ta,J. Za le ski, Kurs na in no wa cje. Jak wy pro wa dziæ Pol skê z roz wo jo we go dry fu?, Fun da -cja GAP, Kra ków 2012, s. 24.

czo na w³aœ nie na in no wa cje, gdzie jak ju¿ wcze œ niej w jed nymwcze œ nie j szych opra co wañ au to ra stwier dzo no, ¿e pro ble memnie bê dzie po zy ska nie œro d ków, ty l ko osi¹gniê cie za mie rzo nych(za pla no wa nych) efe któw, co bê dzie zw³asz cza trud ne do zrea li -zo wa nia w za kre sie in no wa cji.

Roz pa truj¹c kwe stie roz wo ju in no wa cji, rów nie¿ w za kre siekonku rency j no œci re gio nów na le ¿y siê zgo dziæ z pogl¹demM. Ko ¿uch, ¿e „na roz wój in no wa cji w na szym kra ju maj¹wp³yw czyn ni ki za rów no o cha ra kte rze eko no mi cz nym, jaki organi zacyjno- biurokra tycz nym, pra wnym, info rma cy j nym,moty wa cy j nym, ku l tu ro wym i œwia do mo œcio wym”18.

Bi b lio gra fia

Chu r ski P., Czyn ni ki roz wo ju re gio nal ne go w œwie t le kon ce pcjiteo re ty cz nych, www.staff.amu.edu.pl/~chur/bi b lio gra fia/CZYNNIKI%20ROZWOJU%20REGIONALNEGO%20.pdf/10-07-2011

Ge o de cki T., Go rze lak G., Gó r niak J., Ha u s ner J., Ma zur S.,Szla ch ta J., Za le ski J., Kurs na in no wa cje. Jak wy pro wa dziæ Pol skêz roz wo jo we go dry fu?, Fun da cja GAP, Kra ków, 2012

Fi r lej K.A., Inno wa cy j noœæ jako in stru ment pod no sze nia konku -rency j no œci re gio nów, www.kpsw.edu.pl/menu/po bierz/RE6/k_fi r lej.pdf/15-09-2014

Kon ku ren cyj noœæ re gio na l na. Konce pcje- strate gie- przyk³ady (red.)M. Go ry nia i E. £aŸ nie wska, Wyd. Na uko we PWN, Warszawa,2012

Fran ko wski P., Sku biak B., Ba rie ry inno wacy j no œci w Pol sce,Stu dia i Pra ce Wy dzia³u Nauk Eko no mi cz nych i Zarz¹dza nianr 28, Szczecin, 2012

Fie dor B., 2002, Pod sta wy eko no mii œro do wi ska i za so bów na tu ra l -nych. Red. B. Fie dor. Wyd. C.H. Beck. Wa r sza wa 2002


18 Ko ¿uch M., In no wa cje przed siê biorstw w œwie t le eko lo gi za cji go spo dar ki [w:]Eko lo gi za cja go spo dar ki, Wyd. Uni we r sy tet Eko no mi cz ny w Kra ko wie i Fun -da cja Uni wer sy te tu Eko nomi cz ne go w Kra ko wie, 2015, s. 148.

Fie dor B., Pol ska po li ty ka ro l na w kon te k œcie prze j œcia od tra dy cy j -nej po li ty ki ro l nej (CAP) do po li ty ki zin te gro wane go roz wo ju wsi i ro l -ni c twa w Unii Eu ro pe j skiej (CARP), [w:] Eko lo gi cz ny wy miarin te gra cji Pol ski z Uni¹ Eu ro pejsk¹ pod red. S. Czai, Wyd. I-BIS,Bi b lio te ka Eko no mia i Œro do wi sko nr 31, L¹dek Zdrój 2004

Ha u s ner J., Post for do wski pa ra dy g mat prze mys³owy, Go spo dar -ka Na ro do wa nr 4, 1994

Hel ler J., Bo g da ñ ski M., Nak³ady na ba da nia i roz wój w Pol sce natle wy bra nych pañstw eu ro pe j skich, Stu dia Re gio na l ne i Lo ka l neNr 4(22)/2005, Cen trum Eu ro pe j skich Stu diów Re gio na l nychi Lo ka l nych UW, Warszawa, 2005

Kla sik A., Mar ko wski T., Mar ke ting mia sta [w:] Mar ke ting tery -to ria l ny, Ko mi tet Prze strzen ne go za spo daro wa nia Kra ju PAN, Stu diaTom CXII, Wa r sza wa, 2002

Ko ¿uch M., In no wa cje przed siê biorstw w œwie t le eko lo gi za cji go -spo dar ki [w:] Eko lo gi za cja go spo dar ki, Wyd. Uni we r sy tet Eko no mi -cz ny w Kra ko wie i Fun da cja Uni wer sy te tu Eko nomi cz ne gow Kra ko wie, 2015

Kryk B., Piech K. (red.), Inno wa cy j noœæ w ska li ma kro i mi kro,In sty tut Wie dzy i In no wa cji, Wa r sza wa, 2013

Mo ni to ring Re port 2012, Au stria in In ter na tio nal Ran kings, Au -strian Fe de ral Eco no mic Cha m ber, Eco no mic Po li cy De pa r t ment, May, 2012

Pop³awski £., Uwa run ko wa nia eko ro z wo ju gmin wie j skich na ob -sza rach chro nio nych wo je wó dz twa œwiê to krzy skie go, Wyd. PWN,Wa r sza wa 2009

Po rter M.E., Po rter o kon ku ren cji, PWE, Wa r sza wa, 2001Ru dze wicz A., Stry chal ska-Ru dze wicz A., Stra te gie pro du któw

inno wa cy j nych, Wyd. Uni we r sy tet Warmi ñsko- Mazu r ski, Ol -sztyn, 2014

Spy cha l ski G., Ka pi ta³ lu dz ki a ka pi ta³ spo³ecz ny pol skich ob sza -rów wie j skich, Stu dia i Pra ce Wy dzia³u Nauk Eko no mi cz nychi Zarz¹dza nia nr 8 Szcze cin, 2008

Strahl D., Mia ra konku rency j no œci re gio nu zo rien to wa na naprzysz³oœæ, Pra ce Na uko we Aka de mii Eko no mi cz nej weWroc³awiu nr 1095, Wroc³aw, 2005


Sza ja M., Kon ku ren cyj noœæ gmin pod wzglê dem stru ktu ry prze -strzen nej – na przyk³ad zie gmin nad mo r skich wo je wó dz twa zachod -niopo mor skie go, Ze szy ty Na uko we Uni wer sy te tu Szcze ci ñ skie gonr 794, Eko no mi cz ne pro ble my us³ug nr 108/2013

Szy m la Z., Dete r mi nan ty roz wo ju re gio nal ne go, Wyd. AE Kra -ków i Zak³ad Na ro do wy im. Os so li ñ skich, Wroc³aw, 2000

To ka r ski J. (red.), S³ow nik wy ra zów ob cych, PWN, Wa r sza wa,1980

W³oda r czyk-Œpie wak K., Kon ku ren cyj noœæ przed siê bio r stwaa wspó³cze s ne za cho wa nia kon sum pcy j ne, [w:] Noga M., Sta wi ckaM.K. (red.), Co de cy du je o konku rency j no œci pol skiej go spo dar ki? (13).Wa r sza wa, Wyd. Ce de Wu Sp. z o.o., 2008

Ze man- Mi sze wska E., Wspól no ta lo ka l na wo bec kon ku ren cjimiêdzy regiona lnej-po dsta wy mar ke tin gu tery to rial ne go, „Sa morz¹dTery to ria l ny” 11/2001

Wo j ni cka E., Tar ko wski M., Kli m czak P., Eks per ty za dla Mi ni -ste r stwa Go spo dar ki i Pra cy: Prze strzen ne i re gio na l ne zró¿ ni co wa niaoœro d ków wzro stu. Po la ry za cja a wy rów ny wa nie szans roz wo jo wych.Przes³anki dla kszta³to wa nia po li ty ki re gio na l nej pa ñ stwa, ma szy no -pis, Gdy nia - Rze szów sty czeñ 2005


Ma g da le na Karo lak- Micha l ska

ZNACZENIE SUROWCÓWENERGETYCZNYCH

W STOSUNKACH MIÊDZYPAÑSTWAMI NA PRZYK£ADZIE

POLSKO-ROSYJSKICHSTOSUNKÓW GOSPODARCZYCH

W XXI WIEKU

MEANING OF ENERGY RAWMATERIALS IN SHAPING

THE POLISH-RUSSIANECONOMIC RELATIONS

IN XXI CENTURY

STRESZCZENIE

Ar ty ku³ za wie ra roz wa ¿a nia na te mat zna cze nia su ro w cówener ge ty cz nych w pol sko- rosy j skich re la cjach go spo da r czych.Au tor ana li zu je za so by ener ge ty cz ne obu pañstw, a ta k ¿e uwa gêkon cen tru je na bez pie cze ñ stwie ener ge ty cz nym Pol ski w kon te -k œcie do staw ro sy j skich no œ ni ków ene r gii. Ana li zie pod da je rów -nie¿ re la cje rosyj sko- po l skie na fo rum Unii Eu ro pe j skiej.

25

W u wa gach ko ñ co wych wnio sku je, ¿e w naj bli ¿ szych la tach ne -go cja cje do tycz¹ce su ro w ców, cen ich zby tu oraz tras trans po rtubêd¹ do mi nuj¹cymi w re la cjach miê dzy Fe de racj¹ Rosyjsk¹ a in -ny mi pañstwami, w tym tak¿e Polsk¹, rzutuj¹c na stanstosunków miêdzy partnerami.

SUMMARY

The ar ti c le con ta ins a di s cus sion of the im po r tan ce of ene r gyraw ma te rials in the Poli sh - Rus sian eco no mic re la tions. The au t -hor ana ly zes the ene r gy re so u r ces of both co un tries, as well as at -ten tion fo cu ses on the Po lish ene r gy se cu ri ty in the con text ofRus sian ene r gy sup p lies. Tre at also in the Rus sian - Po lish re la -tions in the Eu ro pe an Union. In con c lu ding re marks, tre ats thatin the co ming ye ars, ne go tia tions abo ut raw ma te rials, the pri cesand trans port ro u tes will be do mi nant in re la tions be twe en theRus sian Fe de ra tion and ot her countries, including Polish,projecting on the state of relations between the partners.

S³owa klucze: su ro w ce ener ge ty cz ne, bez pie cze ñ stwo ener -ge ty cz ne Pol ski, sto sun ki pol sko- rosy j skie, za so by ener ge ty cz neRo sji, za so by ener ge ty cz ne Polski, stosunki Rosja – UE

Ke y words: ene r gy raw ma te rials, Po lish ene r gy se cu ri ty,Poli sh - Rus sian re la tions, Russia’s ene r gy re so u r ces, Po lish ene r -gy re so u r ces, re la tions Rus sia – EU

WSTÊP

Su ro w ce ener ge ty cz ne w re la cjach pol sko- rosy j skich za j muj¹szcze góln¹ po zy cjê. Ogra ni cze nie z³ó¿ no œ ni ków ene r gii oraz ichnie do sta tecz ne wy do by cie zmu sza Pol skê do ich im po r tuz pañstw Eu ro py Wschod niej, w tym g³ów nie z Ro sji. Po dej mo -wa ne w tym za kre sie pra kty ki w spo sób isto t ny rzu tuj¹ na bez -pie cze ñ stwo ener ge ty cz ne Pol ski, a pro wa dzo ne co ki l ka lat


miê dzyrz¹dowe ne go cja cje kon tra któw ga zo wych ka¿ do ra zo wo wywo³uj¹ de ba tê na te mat sto p nia uza le ¿ nie nia ener gety cz ne goPol ski od Ro sji, a ta k ¿e za le ¿ no œci go spo da rek i ryn ków fi nan so -wych od nie prze rwa nych do staw ene r gii1. Do re fle ksji sk³aniaj¹ta k ¿e g³osy, ¿e doty ch cza so we dzia³ania zmie rzaj¹ce do po pra -wy sta nu bez pie cze ñ stwa ener gety cz ne go Pol ski po dej mo wa neprzez ko le j ne eki py rz¹dz¹ce oka za³y siê nie wy sta r czaj¹ce. Eks -per ci nie jed no krot nie wska zuj¹, ¿e uza le ¿ nie nie pol skie go se kto -ra ene r gii od ro sy j skich su ro w ców wy mu sza na w³ad zachpa ñ stwo wych ko nie cz noœæ wy kro cze nia poza do ra Ÿ ne cele i ko -rzy œci oraz kon cen tra cjê na d³ugo fa lo wych stra te giach i prze myœ -la nych rozwi¹zaniach.

KILKA UWAG O ZASOBACH ENERGETYCZNYCHROSJI

No œ ni ki ene r gii w Fe de ra cji Ro sy j skiej po sia daj¹ sta tus stra te -gi cz nych. Sza cu je siê, ¿e za so by te s¹ zna cz nie wiê ksze od roz po -zna nych i mo ¿ li wych do zago spoda ro wa nia. Mimo eks plo a ta cjii eks po rtu pro du któw ener ge ty cz nych, Ro sja po sia da znacz¹cere ze r wy su ro w ców ener ge ty cz nych, co za pe w nia jej siln¹ po zy -cjê na œwia to wych ryn kach. Fe de ra cja Ro sy j ska za j mu je pie r wsze mie j s ce na œwie cie pod wzglê dem za so bów gazu zie mne go, dru -gie pod wzglê dem za so bów wê gla, sió d me pod wzglê dem wy -

Ma g da le na Karo lak- Micha l ska – ZNACZENIE SUROWCÓW... 27

1 Ana li zuj¹c czyn ni ki wa run kuj¹ce han del za gra ni cz ny i dwu stron ne re la -cje pol sko- rosy j skie, na le ¿y zwró ciæ uwa gê na pod sta wy pra w ne. Sto sun ki go -spo da r cze po miê dzy Rze cz po spo lit¹ Polsk¹ a Fe de racj¹ Ro syjsk¹ re gu lu jewie le umów i po ro zu mieñ dwu stron nych. Wœród naj bar dziej isto t nych na le ¿ywy mie niæ: Tra ktat o przy ja z nej do bros¹sie dz kiej wspó³pra cy z 22 maja 1992 roku; Trak -tat o han d lu i wspó³pra cy go spo da r czej z 25 sie r p nia 1993 roku; Po ro zu mie nie o bu do -wie sy ste mu ga zo ci¹gów dla tran zy tu gazu ro sy j skie go przez te ry to rium Pol ski i do sta -wach gazu do Pol ski z 25 sie r p nia 1993 roku; Po ro zu mie nie o wspó³pra cy ce l nejz 18 lu te go 1995 roku; Po ro zu mie nie o wspó³pra cy w wa l ce z prze stê p stwa mi w sfe rzego spo da r cze z 11 cze r w ca 2002 roku. Zmia ny w re la cjach dwu stron nych spo wo do -wa³o wej œcie Pol ski 1 maja 2004 roku do Unii Eu ro pe j skiej. No ta t ka info rma cy j nao Fe de ra cji Ro sy j skiej i pol sko- rosy j skiej wspó³pra cy go spo da r czej, Mi ni ste r stwo Go -spo dar ki, http://mg.gov.pl (20.04.2013).

do by cia ilo œci ropy na fto wej, co spra wia, ¿e zna j du je siê w œcis³ejczo³ówce pro du cen tów i eks po rte rów su ro w ców ener ge ty cz -nych2. Z do stê p nych ana liz wy ni ka, ¿e udzia³ su ro w ców paliwo -wo-ene rgety cz nych sta no wi ponad 50% ro sy j skie go eks po rtu,a od 2000 roku se ktor ten wy two rzy³ oko³o 1/4 PKB pa ñ stwa3.Po wy ¿sze dane do wodz¹, ¿e fi nan so wym za ple czem, a ta k ¿e„mo to rem” go spo dar ki ro sy j skiej s¹ w³aœ nie do cho dy z eks po rtusu ro w ców ener ge ty cz nych4. Za gra ni cz ni eks per ci sza cuj¹, ¿ewie l koœæ ro sy j skich za so bów su ro w co wych mie œci siê w prze -dzia le 6,28–6,85 mld ton, zaœ ro sy j s cy ana li ty cy wska zuj¹, ¿ez³o¿a ropy na fto wej mog¹ prze kra czaæ 20,5 mld ton5. W œwie t leda nych z 2012 roku Fe de ra cja Ro sy j ska wy do by wa³a 10 mlnbary³ek ropy na dobê. Z ko lei z ba dañ Bri tish Pe tro la um (BP) wy -ni ka, ¿e wed³ug sta nu na ko niec 2011 roku udo ku men towa ne za -pa sy ro sy j skich pól na fto wych wy no si³y 88,2 mld bary³ek ropy(12,1 mld ton), na to miast za so by gazu zie mne go w Ro sji oce nia -ne s¹ na 47,8 bln m3, co sta no wi oko³o 30% za so bów œwia to wych,z ko lei za so by wê gla wy nosz¹ 157 mld ton6.

Bli ¿ sza ana li za za so bów ener ge ty cz nych Ro sji wska zu je, ¿edo naj wa¿ nie j szych miejsc wy bo by w czych ro sy j skiej ropy na fto -wej za li czyæ na le ¿y Zag³êbie Zachod niosy bery j skie. Zna j du je siêtam 72% ropy na fto wej ca³ego kra ju, co sta no wi oko³o dwie trze -cie krajo we go wy do by cia7. Do naj ob fi t szych te re nów wy do by w -czych na le¿¹ na tym ob sza rze z³o¿a Lian ta r sko je. Sza cu je siê, ¿e


2 K. Sta la- Sz lu gaj, U. Lo renz, Ry nek su ro w ców ener ge ty cz nych w Ro sji. CzêœæII: ropa na fto wa i gaz zie m ny, „Przegl¹d Gó r ni czy” 2010, s. 32.

3 J. Æwie k-Ka r po wicz, Po li ty ka ener ge ty cz na Ro sji – szan se i wy zwa nia dla Pol -ski i Unii Eu ro pe j skiej, Ra port Pol skie go In sty tu tu Spraw Miê dzyna ro do wych,Wa r sza wa 2011, s. 21.

4 A.J. Ma de ra, Po li ty ka ener ge ty cz na Ro sji, 21.06.2009, http://www. wnp.pl(03.02.2014).

5 Oil and gas ye ar bo ok 2012, 03.06.2011, http://fin ca ke.ru (20.11.2014);A. Wa si le wski, Ropa na fto wa w po li ty ce Ro sji, Kra ków 2005, s. 14-15.

6 Wy do by cie ropy w Ro sji wy ¿sze ni¿ w Ara bii Sa u dy j skiej, 20.11.2012,http://www.mo ney.pl (04.02.2014); A. Wa si le wski, Gaz zie m ny w po li ty ce Ro sji,Kra ków 2005, s. 11; K. Sta la- Sz lu gaj, U. Lo renz, Ry nek su ro w ców ener ge ty cz nychw Ro sji. Czêœæ. I: wê giel, „Przegl¹d Gó r ni czy” 2009, s. 15.

7 A. Wa si le wski, Ropa na fto wa…, op. cit., s. 12.

ta m te j sze za so by ropy wy nosz¹ 2 mld ton, z ko lei pok³ady gazuzie mne go kszta³tuj¹ siê na po zio mie 250 mld m3. Isto t nym re gio -nem wy do by w czym jest rów nie¿ Zag³êbie Wo³¿añ sko -Ura l skiezwa ne dru gim Baku, w któ rym za so by z³o¿a Roma sz kin so je sza -co wa ne s¹ na 2,3/2,7 mld ton ropy8. Znacz¹cymi s¹ rów nie¿z³o¿a su ro w ców ener ge ty cz nych w Re pu b li ce Ta ta r stan (Al mie -tiewsk), Basz ko r to stan oraz zna j duj¹ce siê w ob wo dach: sa ma r -skim oraz per mskim. Sza cun ko we dane po daj¹, ¿e do sta r cza nest¹d su ro w ce sta no wi¹ 23% pro du kcji krajo wej9. Ponad to, polana fto we zna j duj¹ siê w Timañ sko- Peczo r skim Zag³êbiu Na fto -wym (3%) oraz re gio nie Pó³noc noka u ka skim (1%)10.

Z do stê p nych da nych wy ni ka, ¿e stru ktu ra zba da nych za so -bów gazu zie mne go w Ro sji jest rów nie¿ zró¿ ni co wa na – 72%tego su ro w ca usy tu o wa na jest w Za chod niej Sy be rii, 8,3% obe j -mu je szelf mórz pó³no c nych, z ko lei 7,9% skon cen tro wa nych jestwe Wschod niej Sy be rii i na Da le kim Wscho dzie. Na le ¿y rów nie¿wspo mnieæ o Sa cha li nie, gdzie na sze l fie kon ty nen tal nym Mo rza Ocho c kie go i Ja po ñ skie go od na le zio no ko le j ne z³o¿a su ro w cówener ge ty cz nych, w tym sza co wa ne na 1,19 try lio nów gazu oraz88,5 mln ton kon de nsa tu ga zo we go11. Nad mie niæ na le ¿y, ¿e zna -cz na czêœæ ro sy j skie go gazu zna j du je siê w me ta nie pok³adówwê gla ka mien ne go. W oce nie ro sy j skich spe cja li stów w ko pa l -niach Ku z ba skie go Zag³êbia Wê glo we go za so by me ta nu kszta³-tuj¹ siê na po zio mie 5-13 bln m3. Przy tym na te ry to rium ro sy j -skim zna j du je siê jed no z naj wiê kszych œwia to wych z³ó¿ tego su -ro w ca – Uren goj, z ko lei naj bar dziej eks plo a to wan¹ pro wincj¹ga zow¹ jest Jama³o- Nie nie cki Okrêg Auto no mi cz ny. Eks per ciwska zuj¹, ¿e wœród zba da nych 190 z³ó¿ gazu zna j duj¹ siê naj -wiê ksze na œwie cie z³o¿a Ja m bu r skie, Uren go j skie i Mie d wie ¿ je.


8 K. Sta la- Sz lu gaj, U. Lo renz, Ry nek su ro w ców ener ge ty cz nych w Ro sji. CzêœæII:…, op. cit., s. 33.

9 A. Wa si le wski, Ropa na fto wa…, op. cit., s. 12.10 M. Bo dio, Po li ty ka ener ge ty cz na w sto sun kach miê dzy UE a Fe de racj¹ Ro sy j ska

w la tach 2000-2008, Wa r sza wa 2009, s. 79; I. Cha³upiec, C. Fi li po wicz, Ro sja, ropa,po li ty ka, czy li o naj wiê kszej in wes ty cji PKN Or len, Wa r sza wa 2009, s. 88.

11 K. Sta la- Sz lu gaj, U. Lo renz, Ry nek su ro w ców ener ge ty cz nych w Ro sji. CzêœæII:…, op. cit., s. 33.

Eks plo a ta cja ty l ko czê œci z nich daje ok. 90% wy do by cia gazu.Naj bar dziej per spe kty wicz ne z³o¿a gazu zie mne go zna j duj¹ siêna sze l fie Mo rza Ba ren t sa (z³o¿e szto k ma no wskie) i Ka r skie go,Pó wy spie Jama³ oraz Wschod niej Sy be rii (z³o¿e ko wy kty ñ -skie)12.

Ro sy j skie za so by wê gla sta no wi¹ 19% œwia to wych za pa sów.Udo ku men towa ne za so by wê gla wy nosz¹ 49 mld ton wê gla ka -mien ne go i 108 mld ton wê gla bru na t ne go13. Do naj wa¿ nie j szych ob sza rów wy do by w czych tego su ro w ca za li cza siê: wschod ni¹i za chod ni¹ Sy be riê oraz Da le ki Wschód. Po³o¿o ne w Za chod niejSy be rii Zag³êbie Ku Ÿ nie c kie (Ob wód Ke me ro wo) jest obe c nienaj wiê kszym ro sy j skim pro du cen tem wê gla14. W Ro sji su ro wiecten wy do by wa siê w dwu dzie stu zag³êbiach, z któ rych znacz¹c¹rolê od gry wa sie dem. Trzy z nich le¿¹ w Eu ro pie: Zag³êbie Mo s -kie wskie, Pe czo r skie oraz Wchod niode nie c kie. W Zag³êbiu Mo s -kie wskim eks plo a tu je siê wê giel bru na t ny, zu ¿y wa ny w lo ka l nejene r ge ty ce, na to miast Zag³êbie Pe czo r skie jest g³ów nie do stawc¹ wê gla ko kso we go. Z ko lei Zag³êbie Do nie ckie (Don bas) dzie lo nejest na dwie czê œci: za chod ni¹ le¿¹c¹ na te ry to rium Ukra i ny orazwschod ni¹ czêœæ na le¿¹c¹ do Ro sji. Wed³ug sta nu na rok 2008w Ro sji fun kcjo nu je 96 ko pa l ni pod zie mnych i 148 ko pa l ni od -kry w ko wych, z któ rych samo pa ñ stwo jest w³aœci cie lem je dy niejed nej ko pa l ni pod zie mnej15.

Z ba dañ Mo ni ki Ba ra si ñ skiej zg³êbiaj¹cej pro ble ma tyk¹ no œ -ni ków ener ge ty cz nych w Fe de ra cji Ro sy j skiej wy ni ka, ¿e spe cy -fik¹ ro sy j skie go se kto ra ener gety cz ne go jest to, ¿e wiê kszoœæsu ro w ców po cho dzi z du ¿ych z³ó¿, któ re od po wia daj¹ za oko³o60% ca³oœci wy do by cia. Po wa ¿ ny pro blem sta no wi wy so ki sto -


12 A. Wa si le wski, Aktu a l na sy tu a cja w se kto rze gazu zie mne go Ro sji, „No wo -cze s ne Ga zow ni c two”, nr 1/2005, s. 2.

13 E. Czio mer, Miê dzy naro do we bez pie cze ñ stwo ener ge ty cz ne, Kra ków 2008,s. 81.

14 Rola Zag³êbia KuŸ nie c kie go w ro sy j skim gó r ni c twie, „Biu le tyn Info rma cy j nyWy dzia³u Pro mo cji Han d lu i In wes ty cji Am ba sa dy RP w Mo sk wie” 2011,nr 5/2011, s. 16.

15 K. Sta la- Sz lu gaj, U. Lo renz, Ry nek su ro w ców ener ge ty cz nych…, op. cit.,s. 16.

pieñ wyeks ploa to wa nia za so bów, siê gaj¹cy po wy ¿ej 50%. Z³o¿atrud nodo stê p ne i niedo inwes to wa ne po zo staj¹ na dal w rê kachro sy j skich firm. Z ko lei nowe pro je kty uru cho mia ne w osta t nichla tach sta no wi¹ za le d wie ki l ka pro cent ro cz ne go wy do by cia. Do -da t ko wo wiê kszoœæ z nich za li cza siê do ka te go rii ma³ych lubœred nich i ze wzglê du na skom p li ko wan¹ stru ktu rê ge o lo giczn¹wy ma ga in wes ty cji16.

KILKA UWAG O ZASOBACH ENERGETYCZNYCHPOLSKI

Ana li za za so bów ener ge ty cz nych Pol ski wska zu je, ¿e pa ñ -stwo dys po nu je znacz¹cymi za so ba mi wê gla ka mien ne go orazbru na t ne go. Z ko lei eks plo a ta cja za so bów gazu zie mne go po -zwa la na po kry cie oko³o jed nej trze ciej zapo trze bo wa nia krajo -we go, na to miast ropa na fto wa sta no wi nie wie l kie za so by,któ rych ³¹czna udo ku men towa na wie l koœæ jest ni ¿ sza od ro cz ne -go prze ro bu ropy przez pol skie ra fi ne rie17. Wy do by cie wê glabru na t ne go pro wa dzi siê w trzech za sad ni czych re jo nach eks -ploa tacy j nych: Ko nin - Tu rek, Be³cha tów i Tu rów, z ko lei z³o¿awê gla ka mien ne go zlo kali zo wa ne s¹ w trzech zag³êbiach: Gó r -noœl¹skie Zag³êbie Wê glo we (GZW), Do lnoœl¹skie Zag³êbie Wê -glo we (DZW) oraz Lu be l skie Zag³êbie Wê glo we (LZW)18.

W œwie t le do stê p nych da nych krajo wa pro du k cja za spo ka jawiê kszoœæ zapo trze bo wa nia na wê giel ka mien ny oraz ca³ko wi typo pyt na wê giel bru na t ny. Z wê gla po cho dzi ok. 95% pro du ko -wa nej ene r gii ele ktry cz nej, przy czym w ogó l nym bi lan sie pro -du kcji ene r gii ele ktry cz nej ok. 55% to ene r gia z wê gla ka mien-


16 M. Ba ra si ñ ska, Rola su ro w ców ener ge ty cz nych w sto sun kach pol sko- rosy j skich w la tach 191-2012, Pio tr ków Try bu na l ski 2013, ma szy no pis po wie lo ny, s. 9i nast.; K. Sta la- Sz lu gaj, U. Lo renz, Ry nek…, op. cit., s. 17.

17 M. Ba ra si ñ ska, Rola…, op. cit., s. 34.18 Wê giel ka mien ny, Pa ñ stwo wy In sty tut Geo lo gi cz ny – Pa ñ stwo wy In sty tut

Ba da w czy, Wa r sza wa 2010, http://ge o po r tal.pgi.gov.pl (20.02.2013).

ne go, ok. 40% z wê gla bru na t ne go19. Ba da nia do sta r czaj¹ wie -dzy, ¿e w Pol sce roz po zna no ponad 150 z³ó¿ i ob sza rów wê glo -no œ nych. Udo ku men towa no przesz³o 24,5 mld ton za so bów,w tym 14 mld ton w z³o¿ach pe w nych i ponad 60 mld ton w za so -bach osza co wa nych. Na to miast mo ¿ li woœæ wy stê po wa nia w ob -sza rach po ten cja l nie wê glo no œ nych oce nia siê na 140 mld ton20.

Eks per ci za j muj¹cy siê pro ble ma tyk¹ ene r ge tyczn¹ wska zu -j¹, ¿e Pol ska do sta r cza na ry nek uni j ny ok. 16 mln ton wê gla ka -mien ne go ro cz nie i jest dru gim, po Nie mczech, pro du cen temwê gla ko kso we go w Unii Eu ro pe j skiej. Sprze da wa ny jest prze dewszy stkim wê giel ener ge ty cz ny, sta no wi¹cy ok. 86% wy wo zuwê gla pol skie go. Pro du k cja wê gla ka mien ne go w Pol sce sta no wi ponad 50% pro du kcji uni j nej, przy czym w przy pa d ku wê glaener gety cz ne go jest to ok. 59%, na to miast wê gla ko kso we gook. 39%21.

Spo œród trzech re gio nów wy stê po wa nia i eks plo a ta cji wê glaka mien ne go w Pol sce, naj wiê kszym jest Zag³êbie Gó r noœl¹skie(trze cie pod wzglê dem wie l ko œci w Eu ro pie – po Do nie ckimi Ru hry), z któ re go po cho dzi pra wie 97% krajo we go wy do by ciai w któ rym zna j du je siê oko³o 78,5% udoku men to wa nych za so -bów bi lan so wych pol skie go wê gla ka mien ne go22. Wed³ug sta nuna ko niec 2011 roku za so by wê gla ka mien ne go w zag³êbiu wy -no si³y ko le j no: za so by geo lo gi cz ne bi lan so we – 16 441 mln ton;za so by prze mys³owe – 3952 mln ton; za so by geo lo gi cz ne poza bi -lan so we – 7710 mln ton23. Z ko lei w Lu be l skim Zag³êbiu Wê glo -


19 Stra te gia dzia³al no œci gó r ni c twa wê gla ka mien ne go w Pol sce w la tach2007–2015, Do ku ment przy jê ty przez Radê Mi ni strów w dniu 31 li pca 2007 roku, War -sza wa 2007, s. 9, http://www.mg.gov.pl (20.02.2013).

20 J. Ka si ñ ski, S. Ma zu rek i M. Pi wo cki, Wa lo ry za cja i ran king z³ó¿ wêg³a bru -na t ne go w Pol sce, Wa r sza wa 2006, s. 110; M. Ba ra si ñ ska, Rola…. op. cit.

21 E.J. So b czyk, Za so by wê gla ka mien ne go w Pol sce a mo ¿ li woœæ za spo ko je nia po -trzeb ene r ge ty ki, „Po li ty ka Ener ge ty cz na” 2008, Tom 11, Ze szyt 1, s. 440.

22 I. Fie r li (red.), Ge o gra fia go spo da r cza Pol ski, Wa r sza wa 2004, s. 97-100.23 H. Pa sz cza, Oce na sta nu za so bów wê gla ka mien ne go w Pol sce z uw z glêd nie -

niem pa ra me trów ja ko œcio wych i wa run ków za le ga nia w aspe kcie za pe w nie nia bez pie -cze ñ stwa ener gety cz ne go kra ju, Ze szy ty Na uko we In sty tu tu Go spo dar kiSu ro w ca mi Mi ne ral ny mi i Ene r gii Pol skiej Aka de mii Nauk, nr 83, Ka to wi ce2012, s. 150.

wym kszta³towa³y siê na po zio mie: za so by geo lo gi cz nebi lan so we – 805,8 mln ton; za so by prze mys³owe – 320,5 mln ton;za so by geo lo gi cz ne poza bi lan so we – 468,5 mln ton. Z ba dañ wy -ni ka rów nie¿, ¿e roz po zna ne za so by bi lan so we wê gla w Zag³ê-biu Lu be l skim sta no wi¹ oko³o 20,9% pol skich za so bów bi lan so -wych wê gla ka mien ne go24.

Ana li ty cy wska zuj¹, ¿e wê giel bru na t ny eks ploa to wa ny jestobe c nie w piê ciu ko pa l niach o za so bach bi lan so wych wy -nosz¹cych ok. 2,5 mld ton25. ¯ywo t noœæ Ko pa l ni Wê gla Bru na t -ne go Ada mów o zdo l no œci wy do by w czej 4,5-5,0 mln ton ro cz nieprze wi dy wa na jest do roku 2023. Z ko lei PGE GiEK S.A. Od dzia³Ko pa l nia Wê gla Bru na t ne go Be³cha tów, któ rej ¿y wo t noœæ pro -gno zu je siê do 2038 roku po sia da zdo l no œci wy do by w cze prze -kra czaj¹ce 38,5 mln ton ro cz nie, za si laj¹c w pa li wo Ele ktro w niêBe³cha tów26. W œwie t le ba dañ ¿y wo t noœæ ko pa l ni Ko pa l nia Wê -gla Bru na t ne go Ko nin S.A., o zdo l no œci wy do by w czej 15 mln tonro cz nie, za opa truj¹ca Ele ktro w niê Ko nin i Ele ktro w niê P¹tnówokre œla siê do 2037 roku, na to miast za so by PGE GiEK S.A. Od -dzia³ Ko pa l nia Wê gla Bru na t ne go Tu rów o zdo l no œci wy do by w -czej 15 mln ton ro cz nie i za opa truj¹cej w pa li wo Ele ktro w niêTu rów wy starcz¹ pra wdo podo b nie do roku 2040-2045. Z ko leibaza za so bo wa Ko pa l ni Wê gla Bru na t ne go Sie nia wa Sp. z o.o.wy no si ponad 100 mln ton27.

Udo ku men towa ne z³o¿a gazu zie mne go w Pol sce wy nosz¹98 mld m3 28. Krajo we kon we ncjo nal ne z³o¿a gazu zlo kali zo wa ne s¹ g³ów nie na: Ni¿u Pol skim (66% udoku men to wa nych za so -


24 Z. Ka szte le wicz, Czy lu bu skie z³o¿a mog¹ zast¹piæ be³cha to wskie zag³êbiegórni czo-e nerge tycz ne wê gla bru na t ne go, „Po li ty ka Ener ge ty cz na” 2011, Tom 14,Ze szyt 2, s. 170-171.

25 Ibi dem; M. Ba ra si ñ ska, Rola…. op. cit.26 Re kor do wy rok dla Ko pa l ni i Ele ktro w ni Be³cha tów, PGE GiEK S.A.,

15.02.2013, http://www.pge giek.pl (20.02.2013).27 Kwa r ta l ny Biu le tyn Info rma cy j ny Wê gla Bru na t ne go, Ko pa l nie wê gla bru -

na t ne go dziœ i jego per spe kty wy, 03.08.2012, http://www.ppwb.org.pl (20.02.2014).28 Stra te gia roz wo ju PGNiG SA do 2015 roku, V Pol ski Kon gres Na fto w ców

i Ga zo w ni ków, Bo br ka, 12-14 maja 2010, Pol skie Gó r ni c two Na fto we i Ga zow -ni c two SA, 19.05.2010, http://si t p nig.pl/pl (21.02.2014).

bów); przed gó rzu Ka r pat (29,5%); w pol skiej stre fie eko no mi cz -nej Mo rza Ba³ty c kie go (3,2%) i w re gio nie Ka r pat (ok. 0,9%).Roz pa truj¹c krajo we za so by gazu zie mne go, na le ¿y ta k ¿e wzi¹æpod uwa gê za so by me ta nu w pok³adach wê gla ka mien ne go Gó r -noœl¹skie go Zag³êbia Wê glo we go (51 z³ó¿ o za so bach wy do by -wa nych bi lan so wych na po zio mie 99,04 mld m3, w tym w ob sza-rach eks ploa to wa nych – 33,7 mld m3)29. Wed³ug BP Sta ti sti cal Re -view of World Ene r gy 2010 roku, Pol ska dys po no wa³a w ko ñ cu2009 roku 100 mld m3 udoku men to wa nych re zerw gazu zie mne -go, co mo ¿ na prze li czyæ na ok. 27 lat bie¿¹cego wy do by cia30.

W Pol sce zna j duj¹ siê rów nie¿ 84 z³o¿a ropy na fto wej, w tymw Ka r pa tach – 29 z³ó¿, na ich przed gó rzu – 11, na Ni¿u Pol skim42 z³ó¿ oraz w ob sza rze pol skiej stre fy eko no mi cz nej Ba³tyku– 2 z³o¿a31, z cze go naj wiê ksze zna cze nie go spo da r cze maj¹ te naNi¿u Pol skim32. Naj wiê kszym z³o¿em ropy jest Ba r nów ko–Most -no- Bu sze wo ko³o Go rzo wa Wiel kopo l skie go, przy czy isto t ne s¹rów nie¿ z³o¿a Lu bia tów, Gro tów i Cy chry.

Na uwa gê zas³ugu je rów nie¿, ¿e na te ry to rium pol skim wy -stê puj¹ z³o¿a gazu ³up ko we go, któ re go naj ni ¿ sze sza cun ki wska -zuj¹, ¿e jego za so by wy nosz¹ 1 bln m3 su ro w ca. Wy li cze niaame ry ka ñ skiej Agen cji In fo r ma cji Ener ge ty cz nej z 2011 roku oce -niaj¹ te z³o¿a na 5,3 bln m3 gazu33. Z ra po r tu z 2012 ro ku spo-


29 Bi lans za so bów ko pa lin i wód pod zie mnych w Pol sce wg sta nu na 31 grud nia2008, Pa ñ stwo wy In sty tut Geo lo gi cz ny – Pa ñ stwo wy In sty tut Ba da w czy, Wa r -sza wa 2009, http://www.pgi.gov.pl (21.02.2013).

30 P. Ja nusz, Za so by gazu zie mne go w Pol sce, jako czyn nik po pra wiaj¹cy bez pie -cze ñ stwo ener ge ty cz ne na tle wy bra nych pañstw UE, „Po li ty ka Ener ge ty cz na” 2010, Tom 13, Ze szyt 1, s. 24-26.

31 R. Ney, K. Ga los, Bi lans pol skich su ro w ców mi ne ra l nych (ener ge ty cz nych, me -ta li cz nych, che mi cz nych i ska l nych), Kie run ki po li ty ki prze strzen nej w za kre sie wy ko -rzy sta nia z³ó¿, pro ble my ochro ny z³ó¿ i te re nów eks ploa tacy j nych – re ko men da cja dlaKPZK, Kra ków 2008, s. 163.

32 Oce na za so bów wydo by wa l nych gazu zie mne go i ropy na fto wej w fo r ma cjach³up ko wych do lne go pa leo zo i ku w Pol sce (ba sen ba³tycko- podla sko-lu bel ski), Wa r sza wa 2010, s. 3, http://www.pgi.gov.pl (22.02.2013).

33 M. Gwia z do wicz i in., Per spe kty wy wy do by cia gazu ³up ko we go w Pol sce, Biu -ro Ana liz Se j mo wych, nr 17(61), Wa r sza wa 2011; Zob. P. Po pra wa, Za so by i po -ten cja³ gazu nie konwe ncjo nalne go w Pol sce. Gaz nie konwe ncjo nal ny – szan sa dlaPol ski i Eu ro py? Ana li za i re ko men da cje, Kra ków 2011, s. 119.

rz¹dzo ne go przez Pa ñ stwo wy In sty tut Geo lo gi cz ny wy ni ka, ¿eza so by gazu ³up ko we go w Pol sce mieszcz¹ siê w prze dzia le od0,34 bln do 0,76 bln m3 34. Bior¹c pod uwa gê, ¿e ro cz ne zu ¿y ciegazu w Pol sce to ok. 14 mld m3, za so by gazu ³up ko we go mo -g³yby za spo ko iæ po trze by ener ge ty cz ne kra ju na 200–300 lat35.

Po rów nuj¹c za so by ener ge ty cz ne Ro sji i Pol ski wi do cz na jestznacz¹ca dys pro po r cja w po ten cja le su ro w ców obu pañstw.Dys pro po r cja ta po wo du je, ¿e ro sy j skie no œ ni ki ener ge ty cz nestaj¹ siê jed nym z klu czo wych ele men tów gospodarczej wspó³-pra cy polsko-rosyjskiej.

DOSTAWY ROSYJSKICH SUROWCÓWA BEZPIECZEÑSTWO ENERGETYCZNE POLSKI

Prio ry te ty pol skiej po li ty ki ener ge ty cz nej sta no wi po pra waefe kty w no œci ener ge ty cz nej, wzrost bez pie cze ñ stwa do staw ene -r gii, wpro wa dze nie ene r ge ty ki j¹dro wej, roz wój Ÿró de³ od na -wia l nych, roz wój kon ku ren cyj nych ryn ków pa liw i ene r gii orazogra ni cze nie od dzia³ywa nia ene r ge ty ki na œro do wi sko36. Bez -pie cze ñ stwo ener ge ty cz ne Pol ski za wie ra siê rów nie¿ w spó j nejpo li ty ce ener ge ty cz nej UE, któ ra w pra kty ce jest trud na w re a li -za cji ze wzglê du na ró ¿ ne stru ktu ry zu ¿y cia ene r gii w pa ñ stwach cz³on ko wskich, po³o¿e nie geo gra fi cz ne, do stêp do su ro w cówener ge ty cz nych, uza le ¿ nia nie od im po r tu, czy za wa r te w prze -sz³oœci kon tra kty. G³ówn¹ jed nak prze szkod¹ w two rze niu i pro -wa dze niu wspó l nej po li ty ki ener ge ty cz nej jest brak od po wied-niej in fra stru ktu ry, w tym prze de wszy stkim ma ga zy nów gazui po³¹czeñ sy ste mo wych miê dzy pa ñ stwa mi UE37.

W do ku men cie pa ñ stwo wym Po li ty ka ener ge ty cz na Pol ski do2030 roku usta lo no pod sta wo we dzia³ania w se kto rze ener ge ty -


34 Oce na…, op. cit., s. 5; M. Ba ra si ñ ska, Rola…. op. cit.35 Ibi dem.36 J. Ma l ko, Uwa run ko wa nia pol skiej po li ty ki ener ge ty cz nej, „Po li ty ka Ener ge -

ty cz na” 2009, Tom 12, Ze szyt 2, s. 377.37 Ibi dem, s. 380; M. Ba ra si ñ ska, Rola…. op. cit.

cz nym na po zio mie UE. G³ów nym ce lem pol skich sta rañ jestuni k niê cie nad mie r ne go uza le ¿ nie nia od do staw z jed ne goŸród³a. W tym kon te k œcie dzia³ania pol skie na uni j nym fo rumopie raj¹ siê na za zna cze niu ko nie cz no œci zró¿ ni co wa nia stru ktu -ry im po r tu ene r gii i no œ ni ków ene r gii. Ce lem jest bu do wa miê -dzy naro do wej in fra stru ktu ry s³u¿¹cej prze sy³owi ropy na fto wejdo pañstw cz³on ko wskich, zw³asz cza przed³u¿e nia Ru ro ci¹guOde ssa - Bro dy do P³ocka sta no wi¹cego ele ment pro je ktu Euroa -zjaty c kie go Ko ry ta rza Trans po rtu Ropy Na fto wej oraz wspie ra -nie mo ¿ li wych do re a li za cji pro je któw ga zo wych (np. Na buc co). Do daæ na le ¿y, ¿e Pol ska pro wa dzi ta k ¿e dzia³ania w za kre siepro pa go wa nia pa liw ko pa l nia nych, g³ów nie wê gla, któ re go rolêw krajo wych sy ste mach ener ge ty cz nych pañstw cz³on ko wskichUE chce ogra ni czyæ ze wzglê du na wy sok¹ szko d li woœæ dla œro -do wi ska38.

Od po³owy lat 90. XX. Pol ska pro wa dzi roz mo wy z kra ja miba³ty c ki mi, maj¹ce na celu o¿y wie nie wspó³pra cy w se kto rzeener ge ty cz nym oraz daj¹ce alte rna ty w ne mo ¿ li wo œci dzia³aniaw przy pa d ku kon fli ktu z Moskw¹. Isto t nym pro je ktem wzma c -niaj¹cym bez pie cze ñ stwo ener ge ty cz ne kra jów ba³ty c kich jestpro jekt bu do wy po³¹cze nia ele ktroe nerge tyczne go po miê dzypol skim i li te wskim sy ste mem ele ktroe nerge tycz nym39. Ba rier¹w re a li za cji tego przed siê w ziê cia s¹ kon ku ren cyj ne pro je kty bu -do wy ele ktro w ni j¹dro wych na te re nie Ob wo du Kali nin gradz -


38 Prio ry te ty pol skiej po li ty ki za gra ni cz nej 2012-2016, Mi ni ste r stwo Spraw Za -gra ni cz nych, Wa r sza wa 2012, s. 10, http://www.msz.gov.pl (do stêp:06.03.2013).

39 Pla ny zwi¹zane z re a li zacj¹ tego pro je ktu po ja wi³y siê po raz pie r wszyw pie r wszej po³owie lat 90. XX wie ku. Przez wie le lat pro jekt roz wi ja³ siê je dy -nie kon ce pcy j nie, nie maj¹c re a l ne go sku t ku w rze czy wi sto œci. Od 2010 rokudosz³o do in ten syfi ka cji spo t kañ i roz mów na te mat roz sze rze nia ta kiej fo r mywspó³pra cy. W 2015 roku ma zo staæ uru cho mio ny most ener ge ty cz ny miê dzyPolsk¹ a Litw¹, a w 2018 roku bê dzie on prze sy³aæ ene r giê pe³n¹ moc¹. Mostener ge ty cz ny ma po³¹czyæ sy ste my ener ge ty cz ne Pol ski i Li twy. Li nia ma prze -bie gaæ po miê dzy Aly tu sem i E³kiem i wy nie sie 154 km, z tego 106 km bê dzie postro nie pol skiej, a 48 km po li te wskiej. Bu do wa li nii Aly tu s -E³k mo¿e ko szto waæ oko³o 237 mln euro. Zob. Li te wski mi ni ster spraw za gra ni cz nych: Most ener ge -ty cz ny po wi nien ru szyæ, http://wia do mo s ci.ga ze ta.pl (06.03.2013).

kie go i na Li twie40. Isto t nym jest, ¿e roz wój re la cji bila te ra l nychz pa ñ stwa mi skan dy na wski mi oraz ba³ty c ki mi, a ta k ¿e wy bu do -wa nie terminalu gazu skroplonego w Œwinoujœciu stwarzamo¿liwoœci zwiêkszenia bezpieczeñstwa energetycznego Polski.

Pol ska jest jed nym z kra jów o naj mnie j szym uza le ¿ nie niu odim po r tu su ro w ców ener ge ty cz nych w Unii Eu ro pe j skiej. W œwie -t le ba dañ œred nie uza le ¿ nie nie od im po r tu no œ ni ków ener ge ty cz -nych dla kra jów UE 27 wy no si 53,1%, z ko lei Pol ska zewska Ÿ ni kiem uza le ¿ nie nia w wy so ko œci 25,5% za j mu je trze ciemie j s ce. Przy tym do daæ na le ¿y, ¿e mnie j sze uza le ¿ nie nie spo -œród kra jów UE po sia daj¹ ty l ko Cze chy oraz Da nia, na to miaststo pieñ uza le ¿ nie nia wie lu kra jów jest doœæ isto t ny, jak np.W³och (85,3%), Ir lan dii (88,3%) i Po rtu ga lia (82%)41. Eks per cipod kre œlaj¹, ¿e w Eu ro pie Za chod niej wy so ki po ziom im po r tugazu nie po wo du je wzro stu uza le ¿ nie nia od Ro sji, po nie wa¿dziê ki zdywe rsyfi ko wa nej stru ktu rze do staw oraz roz bu do wa -nej in fra stru ktu rze prze sy³owej pa ñ stwa te mog¹ po zy ski waægaz ta k ¿e od in nych czo³owych eks po rte rów re gio nu – No r we giioraz Al gie rii42. Z ko lei Pol ska w wiê kszo œci po sia da te ch niczn¹mo ¿ li woœæ spro wa dze nia gazu z kie run ku wschod nie go43.Przyk³ado wo, w 2012 roku zu¿y³a 14,7 mld m3 gazu, z cze go11 mld m3 po cho dzi³o z im po r tu, w tym 9 mld m3 z Ro sji44.

Ba da cze pro ble ma ty ki ener ge ty cz nej nie jed no krot nie zwra -caj¹ uwa gê, ¿e znacz¹ca za le ¿ noœæ su ro w co wa Pol ski od pa r t ne -ra ro sy j skie go oz na cza pra kty cz nie nie ogra ni czo ne mo ¿ li wo œcina ci sku przez Ro sjê. Jed no kie run kowy im port gro zi prze rwa -niem do staw pa liw i ene r gii, cze go kon se k wencj¹ mo¿e byæ pa ra -li¿ se kto ra ener gety cz ne go oraz in nych powi¹za nych ga³êzi


40 Zob. Nie roz strzy gniê ty prze targ na bu do wê si³owni ato mo wej na Li twie, 03.12.2010, http://bi z nes.pl (06.03.2013).

41 Bez pie cze ñ stwo ener ge ty cz ne Pol ski jest za pe w nio ne dziê ki krajo wymsu ro w com, 30.05.2010, http://fo r sal.pl (15.04.2013).

42 M. Bo cian, Ko ne kto ry ga zo we i te r mi na le LNG prio ry te tem pañstw Eu -ro py Œro d ko wej i Ba³ka nów, 20.10.2010, http://www.osw.waw.pl (15.04.2013).

43 M. Ba ra si ñ ka, Rola…, op. cit., s. 75 i nast.44 H. Dmo cho wska (red.), Ro cz nik Sta ty sty ki Miê dzy naro do wej 2012, Wa r sza -

wa 2012, s. 63.

go spo dar ki. Do da t ko wo, Pol ska jest po da t na na ry zy ko przerww do sta wach gazu z kie run ku wschod nie go, co mo¿e byæ po dy k -to wa ne awa ri¹ sy ste mu prze sy³owe go w kra ju tran zy to wym lubtzw. „za krê ce niem kur ka” zwi¹za nym z kon fli ktem Ro sji z jed -nym z kra jów tran zy to wych. Za re a l ne na le ¿y rów nie¿ przyj¹æry zy ko awa rii ze wzglê du na wiek in sta la cji oraz za nie cha niazwi¹zane z in wes ty cja mi w jej mode r ni za cjê45.

Do daæ na le ¿y, ¿e do œwia d cze nia z lat 2006 i 2009 sta wiaj¹ pod zna kiem za py ta nia gwa ran cjê wywi¹zy wa nia siê przez Ro sjê zezo bo wi¹zañ kon tra kto wych na prze sy³ gazu. Nie sprzy jaj¹ temu li cz ne kon fli kty (na do sta wy i ceny su ro w ca) miê dzy Ga z pro -mem a pa ñ stwa mi tran zy to wy mi. Szcze gó l nie wa ¿ nym kra jemw „owych roz gry w kach” wy da je siê byæ Ukra i na, przez któ rej te -ry to rium prze sy³ane s¹ znacz¹ce ilo œci ro sy j skie go eks po rtugazu. Wy da rze nia z 2014 roku zwi¹zane z bez prawn¹ aneksj¹Kry mu do Ro sji, a ta k ¿e kon fli ktem rosyj sko-u krai ñ skim do -tycz¹cych se pa ra tyz mu ob wo dów po³ud nio wych i wschod nichUkrainy zdaj¹ siê potwierdzaæ obawy zwi¹zane z ograniczeniem dostaw gazu na rynek polski.

Po do b na sy tu a cja ma mie j s ce w przy pa d ku ro sy j skie go mo -no po li sty trans po rtu ropy na fto wej na te re nie Pol ski – Trans nie f -tu, któ ry re a li zu je do sta wy su ro w ca za po œred ni c twem Ro po-ci¹gu Przy jaŸñ. Re a li za cja ro sy j skich pro je któw prze sy³owychBTS-2 i tzw. ru ro ci¹gu pra wos³aw ne go (Bu r gas–Ale ksan drou po -lis) mo¿e sku t ko waæ za gro ¿e niem do staw ropy do pol skich ra fi -ne rii. Nad mie niæ na le ¿y, ¿e prze rwa nie do staw ropy na fto wejRu ro ci¹giem Przy jaŸñ mo¿e przy nieœæ Ro sji dwie wy mie r ne ko -rzy œci: wy eli mino wa nie pol skie go i bia³oru skie go po œred ni c twaw prze sy le su ro w ca oraz unie mo¿ li wie nie re a li za cji pol skich am -bi cji tran zy tu ka spi j skiej ropy na fto wej na ry nek œwia to wy (pro -jekt Ode ssa–Bro dy–P³ock–Gdañsk)46.

Wy mo w nym jest, ¿e d³ugo o kre so wa stra te gia ener ge ty cz naRo sji zak³ada utwo rze nie z im po r tu gazu i ropy se g men tu


45 M. Ba ra si ñ ka, Rola…, op. cit., s. 75 i nast.46 J. Ko wa l ski, J. Ko ze ra, Mapa za gro ¿eñ pol skie go bez pie cze ñ stwa ener gety cz ne -

go, „Bez pie cze ñ stwo Na ro do we” 2009, I-II, s. 312.

kszta³tuj¹cego jej w³asne bez pie cze ñ stwo ener ge ty cz ne. Obe j mu -je ono ste ro wa nie ce na mi su ro w ców i logi sty cz ny mi aspe kta miich do staw47. Do daæ na le ¿y, ¿e g³ówne cele i za³o¿e nia ro sy j skiejpo li ty ki ener ge ty cz nej zo sta³y za wa r te w rz¹do wych do ku men -tach: Stra te gia ener ge ty cz na Fe de ra cji Ro sy j skiej do 2020 roku z 2003roku oraz Stra te gia ener ge ty cz na Fe de ra cji Ro sy j skiej do 2030 rokuz 2009 roku. Obe c nie trwaj¹ ju¿ za awan so wa ne pra ce nad no -wym rz¹do wym pro je ktem zak³adaj¹cym okres do 2050 roku.W myœl Stra te gii ener ge ty cz nej Fe de ra cji Ro sy j skiej do 2020 rokuw pie r wszej ko le j no œci po sta wio no na ko nie cz noœæ wzmo c nie nia roli Fe de ra cji Ro sy j skiej na miê dzyna ro do wych ryn kach no œ ni -ków ene r gii po przez maksy mali zo wa nie zdo l no œci eks po rto -wych se kto ra ener gety cz ne go oraz po zy ska nie do stê pu do z³o¿su ro w ców ener ge ty cz nych zna j duj¹cych siê za gra nic¹. Zwró co -no uwa gê na po trze bê zwiê ksze nia zaan ga ¿o wa nia w se kto rzeener ge ty cz nym, sie ciach prze sy³owych pañstw oœcien nych orazza pe w nie nie kon so r cjom pa ñ stwo wym do stê pu do ryn ków miê -dzyna ro do wych48. Stra te gia zak³ada rów nie¿ sto p nio wy wzrostcen na gaz zie m ny we wszy stkich se g men tach od bio r ców fi na l -nych. Zmia ny w po li ty ce ce no wej maj¹ po zwo liæ na bar dziej efe -kty w ne wy ko rzy sta nie gazu zie mne go. Wa ¿ nym ele men temstra te gii w sto sun kach miê dzyna ro do wych sta³o siê rów nie¿zaan ga ¿o wa nie pa ñ stwa w gwa ran cje pry wa t nych in wes ty cjiener ge ty cz nych oraz bez po œred nie in wes ty cje ka pi ta³owe w bu -do wê no wych sie ci prze sy³owych. W do ku men cie pod kre œlo noznacz¹c¹ rolê Ro sji jako do sta w cy no œ ni ków ene r gii w za pe w nie -niu bez pie cze ñ stwa miê dzyna rodo we go49.

Nowy do ku ment zak³ada wzmo c nie nie od dzia³ywa nia Ro sjina ryn ki miê dzyna ro do wych no œ ni ków ene r gii, co ma s³u¿yæprze de wszy stkim ochro nie ryn ku krajo we go, któ ry jest po wa ¿ -


47 L. Mi cha l czyk, Pol ska a Ga z prom w d³ugo fa lo wej kon ce pcji pol skie go bez pie -cze ñ stwa ener gety cz ne go, „Po li ty ka Ener ge ty cz na” 2011, Tom 14, Ze szyt 1, s. 96.

48 M. Bo dio, Po li ty ka ener ge ty cz na w sto sun kach…, op. cit., s. 87 -88; Stra te giaener ge ty cz na Ro sji do 2030 roku…, op. cit., s. 9.

49 Ibi dem; M. Ba ra si ñ ska, Rola…. op. cit.

nie uza le ¿ nio ny od glo ba l nej ko niun ktu ry na no œ ni ki ene r gii50.W³adze ro sy j skie za pla no wa³y si l nie j sze od dzia³ywa nie na cenysu ro w ców ene r gii po przez wspó³pra cê z pa ñ stwa mi pro du cen -ta mi i klien ta mi, jak rów nie¿ po przez nowe pro je kty infra stru k -tura l ne. Do ku ment ten zak³ada re a li za cjê stra te gi cz nych ini cja-tyw w sfe rze roz wo ju ko m p le ksu paliwo wo-ene rgety czne go,maj¹cych spro staæ rosn¹cemu zapo trze bo wa niu go spo dar ki kra -ju na su ro w ce ener ge ty cz ne, opty ma li zo waæ stru ktu rê pro du kcjii zu ¿y cia su ro w ców paliwo wo-ene rgety cz nych, zwiê kszyæ ener -goefe kty w noœæ go spo dar ki i ene r ge ty ki, w ko ñ cu wspie raæ uma -c nia nie miê dzyna rodo we go, pa ñ stwo we go i re gio nal ne go bez-pie cze ñ stwa. Do naj wa¿ nie j szych ini cja tyw stra te gi cz nych na -le¿¹: bu do wa ko m p le ksów nafto wo- ga zo wych we wschod nichre gio nach kra ju, zago spoda ro wa nie po ten cja³u wê glo wo do ro-we go sze l fu kon ty nen tal nego mórz ar kty cz nych i pó³no c nychte ry to riów Ro sji, roz wój i tery to ria l na dywe rsy fi ka cja in fra struk- tu ry ener ge ty cz nej, a ta k ¿e roz wój ene r ge ty ki nie pa li wo weji osz czêd no œci ener ge ty cz nej 51.

Nad mie niæ na le ¿y, ¿e wszy stkie za³o¿e nia ro sy j skiej po li ty kiener ge ty cz nej maj¹ byæ wdra ¿a ne w trzech eta pach. Pie r wszyetap ma przy pa daæ na lata 2013-2015. W tym okre sie Ro sja za -mie rza prze ciw dzia³aæ ten den cjom kry zy so wym oraz roz pocz¹æmode r ni za cjê se kto ra ener gety cz ne go. Dru gi etap to lata2020-2022, w któ rych ma zo staæ pod nie sio na efe kty w noœæ go spo -dar ki i roz po czê cie eks plo a ta cji no wej sie ci prze sy³owej. Do 2030roku ma dojœæ do zna cz ne go ob ni ¿e nia ene r goch³on no œci go spo -dar ki i zna cz ne go spa d ku udzia³u pa liw ko pa l nych w krajo wejele ktroe nerge ty ce52.

Spe cja li œci z za kre su po li ty ki ener ge ty cz nej pod kre œlaj¹,¿e prze sta rza³a in fra stru ktu ra oraz z³y sy stem zarz¹dza niaprzy czy niaj¹ siê do nie ekono micz ne go wyko rzy sty wa nia po -ten cja³u go spo dar cze go Ro sji. Sza cu je siê, ¿e ponad po³owa tras


50 M. Bo dio, Po li ty ka ener ge ty cz na w sto sun kach…, op. cit., s. 88.51 Stra te gia ener ge ty cz na Ro sji do 2030 roku, Mo sk wa 2009, s. 9,

http://mo sk wa.tra de.gov.pl ( 08.02.2013).52 Ibi dem, s. 27.

jest zni sz czo nych i wy ma ga naty ch mia sto wej mode r ni za cji lubprze kszta³ce nia. Eks per ci zwra caj¹ ta k ¿e uwa gê na nie go spo -dar noœæ przy wy do by ciu gazu zie mne go53. Do daj¹ rów nie¿, ¿eRo sja nie dys po nu je re la tyw ny mi œro d ka mi na mode r ni za cjêele ktro w ni, sie ci trans fe ro wych, a wiê kszoœæ dzia³añ skie ro wa -nych jest na bie¿¹ce na pra wy. Wy so ka ene r goch³on noœæ pro du -kcji prze mys³owej do pro wa dza do zwiê ksze nia za po trze-bo wa nia na gaz zie m ny ogra ni czaj¹c zdo l no œci eks po rto we.Mimo dzia³añ zmie rzaj¹cych do eks plo a ta cji no wych z³ó¿ na dal bra ku je in wes ty cji oraz za awan so wa nych tech nolo gi cz nie te ch -nik wy do by w czych54.

Wp³yw ro sy j skiej po li ty ki ener ge ty cz nej na pol skie bez pie -cze ñ stwo ener ge ty cz ne mo ¿ na roz pa try waæ na trzech po zio -mach. Pie r wszy do ty czy dzia³añ wy ko ny wa nych przez Ro sjêw ra mach Unii Eu ro pe j skiej. Wy ra ¿aj¹ siê one po przez d¹¿e niedo uzy ska nia przez ro sy j skie kon ce r ny ener ge ty cz ne pra wa dobez po œred niej sprze da ¿y na ryn kach eu ro pe j skich, co wp³ywa na zwiê ksza nie ro sy j skie go mo no po lu na ryn kach pañstw Wspól -no ty55. Na le ¿y pod kre œliæ, ¿e mimo trwaj¹cego od 2000 roku dia -lo gu ener gety cz ne go UE – Ro sja, stro na ro sy j ska sku pia siê napod trzy ma niu sto sun ków bila te ra l nych w ob rê bie Wspól no ty.W ten spo sób prze ciw dzia³a pro ce so wi kon so li da cji dzia³añ Uniiw za kre sie wspó l nej po li ty ki ener ge ty cz nej, a tym sa mym w re la -cjach unij no-ro sy j skich56. Cho cia¿ raty fi ko wa ny w 2007 roku Trak -tat Li z bo ñ ski za wie ra za pi sy do tycz¹ce soli da r no œci ener ge ty cz nej oraz wspa r cia efe kty w no œci ener ge ty cz nej, osz czê dza nia ene r giioraz bu do wy miê dzyna ro do wych po³¹czeñ sy ste mów ele ktro-ener ge ty cz nych (mo stów ener ge ty cz nych), to pra kty ka po ka zu je ci¹g³e trud no œci w wy pra co wa niu wspó l ne go sta no wi ska pa ñ -


53 A. Wa si le wski, Ropa na fto wa…, op. cit., s. 16, 94.54 Ibi dem.55 J. Gryz, Ro sy j ska po li ty ka ener ge ty cz na: Im p li ka cje dla bez pie cze ñ stwa Pol ski,

AON, 2009, s. 11.56 M. S³owi ko wski, Sto sun ki unij no-ro sy j skie w okre sie nie mie c kiej pre zy den cji,

Sta g na cja za miast prze³omu?, „Ana li zy na to li ñ skie” 2007, 69(19), s. 27.

stwa Unii wo bec po li ty ki ener ge ty cz nej i re la cji pañstw cz³on ko -wskich z Rosj¹57.

Wy mo w nym jest, ¿e stro na ro sy j ska kry ty cz nie od bie ra dzia-³ania pol skie na fo rum uni j nym d¹¿¹ce do ogra ni cze nia ro sy j -skich do staw gazu do Eu ro py. W³adze ro sy j skie œwia do me sku -te cz no œci pos³ugi wa nia siê kwe sti¹ ene r ge tyczn¹ w po li ty ceza gra ni cz nej d¹¿¹ do zmar gina lizo wa nia po zy cji Pol ski w stru k -tu rach UE. Eks per ci pod kre œlaj¹, ¿e ce lem Ro sji jest neu tra li za cjazna cze nia Pol ski w zjed no czo nej Eu ro pie, po przez pro wa dze nieroz mów ty l ko z naj wa¿ niej szy mi pa ñ stwa mi euro pe j ski mi – Nie -mca mi i Francj¹58. Jak ju¿ akcen to wa no, Fe de ra cja Ro sy j ska d¹¿ydo uzy ska nia uprzy wile jo wa nej po zy cji do sta w cy oraz nad zo r cy przep³ywu no œ ni ków ene r gii kon we ncjo nal nej na ob sza rze ca³ejEu ro py ze szcze gó l nym uw z glêd nie niem ryn ków uni j nych. Re -zu l ta tem tych dzia³añ jest mo ¿ li woœæ pod porz¹dko wa nia in te re -sów kra jów cz³on ko wskich Unii Eu ro pe j skiej ro sy j skie mudo sta w cy no œ ni ków ene r gii. Przyk³ado wo, w œwie t le re la cji pol -sko- rosy j skich w za kre sie su ro w ców ener ge ty cz nych isto t neoba wy stro ny pol skiej wzbu dza³y geo poli ty cz ne kon se k wen cjêutra ty sta tu su pa ñ stwa tran zy to we go. Ga zo ci¹g Nord Stre ampo sia da nie mal dwu kro t nie wiêksz¹ moc prze sy³ow¹ od Jama³u,co sku t ku je re a l nym za gro ¿e niem od ciê cia przez Ro sjê tran zy tugazu drog¹ ja malsk¹. Przy tym sy tu a cja taka nie wp³ynê³abyznacz¹co na Eu ro pê Za chod ni¹, za opa try wan¹ now¹ al te r na -tywn¹ drog¹ przez Mo rze Ba³ty c kie59.

In nym przyk³adem ro sy j skich dzia³añ jest re a li za cja pro je ktubu do wy Ba³ty c kiej Ele ktro w ni J¹dro wej w Ob wo dzie Kali nin -gra dz kim, któ ry daje re a l ne szan se umo c nie nia po zy cji Ro sji na


57 J. Barcz i in., Tra ktat z Li z bo ny. G³ówne re fo r my ustro jo we Unii Eu ro pe j skiej,Urz¹d Ko mi te tu In te gra cji Eu ro pe j skiej De pa r ta ment Do ku men ta cji Eu ro pe j -skiej i Pu b li ka cji, Wa r sza wa 2008, s. 48; M. Ba ra si ñ ska, Rola…. op. cit.

58 M. Czar ko wski, Ron do D¿o cha ra Du da je wa, 20.07.2007, http://www.prze glad- ty god nik.pl (14.04.2013).

59 P. Bu ras, Miê dzy euro pe i za cja a Ga z pro mem. Nie mcy, Ro sja i bez pie cze ñ stwoener ge ty cz ne, „Ra po r ty i Ana li zy” 2008, Cen trum Sto sun ków Miê dzyna ro do -wych, nr 7, s. 47; S. Ra a be, Spór o ga zo ci¹g przez Ba³tyk. Za gro ¿e nie czy ko nie cz napo pra wa bez pie cze ñ stwa ener gety cz ne go?, nr 14, Wa r sza wa 2009, s. 11.

ryn ku ener ge ty cz nym w re gio nie Mo rza Ba³ty c kie go, tym sa -mym ogra ni czaj¹c bez pie cze ñ stwo ener ge ty cz ne Pol ski, Li twy,£otwy i Esto nii. Z per spe kty wy Pol ski w du ¿ej mie rze uza le ¿ nio -nej od ro sy j skie go se kto ra nafto wo-ga zo we go, re a li za cja BEJmo¿e oz na czaæ uma c nia nie siê po zy cji Ro sji na pol skim ryn kuener ge ty cz nym. Wy da je siê, ¿e dla pañstw re gio nu ba³ty c kie gonaj wa¿ nie j sze jest kon cen tro wa nie siê na bu do wie bez pie cze ñ -stwa ener gety cz ne go po przez wdra ¿a nie pro gra mów ener goo -sz czêd nych, roz bu do wê i mode r ni za cjê w³as nych si³owni orazpo³¹czeñ infra stru ktura l nych, któ re mog³yby zwiê kszyæ dywe -rsy fi ka cjê re gio nu pod wzglê dem Ÿró de³ do staw ene r gii i szla -ków ich prze sy³u60.

Dru ga p³asz czy z na ro sy j skich dzia³añ od no si sie do ob sza ruAzji Œro d ko wej oraz Ka u ka zu, czy li miejsc bêd¹cych po ten cja l -nym za ple czem su ro w co wym dla Pol ski. Naj istot nie j szym w tymwzglê dzie dla Ro sji wy da je siê byæ rea li zo wa ny przez Pol skê pro -jekt bu do wy Ro po ci¹gu Ode ssa - Bro dy-P³oc k - G dañsk, bêd¹cywspóln¹ ini cja tyw¹ piê ciu pañstw: Azer be j d¿a nu, Gru zji, Li twy,Ukra i ny oraz Pol ski61. Stro na ro sy j ska po dej mu je dzia³ania maj¹ce ob ni ¿yæ eko no mi cz ne zna cze nie tego pro je ktu, w tym m.in. pla nybu do wy dru giej czê œci Ba³ty c kie go Sy ste mu Ru ro ci¹go we go(BSR) z Une czy do po rtu Ust-£uga62. Ta kie dzia³anie ze stro ny Ro -sji ma prze de wszy stkim wy eli mi no waæ Pol skê jako po œred ni kaw prze sy le ropy do Eu ro py Za chod niej oraz unie mo ¿ li wiæ re a li za -cje pol skich pla nów do tycz¹cych tran zy tu przez gda ñ ski Na fto -port ka spi j skiej ropy na fto wej na œwia to wy ry nek.

W ra mach trze ciej p³asz czy z ny do tycz¹cej ro sy j skich dzia³añwo bec Pol ski wy mie niæ na le ¿y d¹¿e nie do uza le ¿ nie nia od ro sy j -


60 OSW: ele ktro w nia ato mo wa w Ka li nin gra dzie za gro ¿e niem m.in. dla Pol ski,30.09.2012, http://bi z nes.pl (17.04.2013).

61 £. Wo j cie szak, Klu czo we pro ble my wspó³pra cy Pol ski i Ukra i ny w kwe stii su -ro w ców ener ge ty cz nych, 08.03.2013, http://www.po lukr.net (17.04.2013); Ro sjapra g nie od zy skaæ kon tro lê nad ro po ci¹giem Ode ssa - Bro dy?, Biu le tyn Info rma cy j nyStu dium Eu ro py Wschod niej, 17.06.2011, http://www.stu dium.uw.edu.pl(17.04.2013); M. Ba ra si ñ ska, Rola…. op. cit.

62 Ko niec „Przy ja Ÿ ni” ru ro ci¹g BTS-2 przy spie sza, 07.04.2009, http://ja ron.sa -lon24.pl (17.04.2014).

skich no œ ni ków ene r gii po przez pró by prze j mo wa nia w Pol scein fra stru ktu ry pa li wo wej. Przyk³adem ta kich dzia³añ by³o prze -jê cie w 2007 roku przez ro sy j ski kon cern £uko il OH Co m pa ny,sie ci sta cji pa liw JET od ame ry ka ñ skiej fi r my Cono co P hi lips(oko³o 120 sta cji). Kon cern w ci¹gu naj bli ¿ szych lat za mie rza po -sia daæ ponad 300 ta kich pun któw na te re nie Pol ski. Da³oby toRo sja nom znacz¹c¹ po zy cjê na ryn ku de ta li cz nym, z udzia³em wsprze da ¿y sza co wa nym na oko³o 4-5%63. Eks per ci pod kre œlaj¹,¿e z pun ktu wi dze nia bez pie cze ñ stwa do staw ropy do Pol skinie ko rzy st ne by³oby prze jê cie kon tro li przez ro sy j skie kon ce r nyener ge ty cz ne nad ra fi ne ri¹ w Gda ñ sku, ale i rów nie¿ nad s¹sia -duj¹cymi ra fi ne ria mi w Le u na lub Schwedt. Za kup wiê kszo œcio -wych udzia³ów w pol skim kon ce r nie na fto wym Lo tos oz na czamo ¿ li woœæ wspó³de cy do wa nia o mo cach prze ro bo wych Na fto -po r tu oraz prze sy³owych Ro po ci¹gu Pó³no c ne go64.

UWAGI KOÑCOWE

W opi nii wiê kszo œci ba da czy jed nym z pod sta wo wym czyn -ni kiem ha muj¹cym roz wój dwu stron nych sto sun ków pol sko- ro -sy j skich jest brak za ufa nia w kwe stii bez pie cze ñ stwa ene r ge-ty cz ne go. Ze wzglê du na zna cz ne dys pro po rcje po ten cja³ów su -ro w co wych obu pañstw oraz uza le ¿ nie nie Pol ski od do staw ro -sy j skich no œ ni ków ene r gii, kwe stia ta w wiê kszym sto p niude ter mi nu je po li ty kê za gra niczn¹ Pol ski ni¿ Ro sji65. Dla Pol skiwa ¿ nym jest d¹¿e nie do zwiê ksze nia od po rno œci krajo we go sy -ste mu ener gety cz ne go na po ten cja l ne zak³óce nia lub ogra ni cze -nia do staw pa liw, spo wo do wa ne mo ¿ liw¹ sta g nacj¹ pro du kcjiw Ro sji i zwiêkszeniem przez ni¹ wolnych mocy przesy³owychw zwi¹zku z oddaniem do u¿ytku nowych ruroci¹gów.


63 P. Apa no wicz, £uko il fi na li zu je prze jê cie sta cji Jet, 27.06.2007, http://na -fta.wnp.pl (do stêp: 18.04.2014); M. Ba ra si ñ ska, Rola…. op. cit.

64 Ibi dem.65 J. Æwie k-Ka r po wicz, Po li ty ka ener ge ty cz na Ro sji…, op. cit. s. 6.

Wa ¿ nym wy zwa niem w re la cjach pol sko- rosy j skich w za kre -sie po li ty ki ener ge ty cz nej s¹ rów nie¿ dzia³ania zmie rzaj¹ce dostwo rze nia jed no li te go ryn ku ene r gii w UE, sta no wi¹ce po wa ¿ ne wy zwa nie dla in te re sów ener ge ty cz nych Ro sji66. Stwo rze nie jed -no li te go ryn ku ene r gii w UE mo¿e staæ siê dla Ro sji wa ¿ nymbo dŸ cem zmu szaj¹cym j¹ do libe ra li za cji se kto ra pa li wo wo--ene rge tycz ne go. Wa r to nad mie niæ, ¿e dla pol skich firm ko rzy st -ne by³oby w³¹cze nie ich do pro gra mów moder niza cy j nych ro sy j -skiej go spo dar ki w bran ¿ach ofe ruj¹cych in no wa cyj ne i ene r go-osz czêd ne te ch no lo gie oraz no wo cze s ne ma szy ny i urz¹dze nia(ro sy j ski park ma szy no wy jest zu ¿y ty i po trze bu je wy mia ny)w se kto rze ener ge ty cz nym67.

W œwie t le szans i wy zwañ dla pol sko- rosy j skiej wspó³pra cyener ge ty cz nej isto t ne s¹ re la cje na li nii Fe de ra cja Rosy j ska -U niaEu ro pe j ska. Mimo za awan so wa nej wspó³pra cy go spo da r czejUE-FR w sto sun kach tych wy stê pu je wie le roz bie ¿ no œci. Jedn¹z nich jest asy me tria Ro sji w re la cjach ener ge ty cz nych miê dzypo szcze gól ny mi cz³on ka mi UE. Ro sja nie kon cen tru je siê na Uniijako ca³oœci, lecz na jej po szcze gó l nych, naj sil nie j szych gra czach.Szcze gó l ne zna cze nie dla po li ty ki Ro sji wo bec UE maj¹ sto sun kidwu stron ne z Francj¹ i Nie mca mi. Do bre re la cje z tymi pa ñ stwa -mi maj¹ za pe w niæ par t ne ro wi ro sy j skie mu na rzê dzie na ci skui wp³ywu na po li ty kê Unii Eu ro pe j skiej. Wy ni kaj¹ one rów nie¿z prze ko na nia, ¿e to po szcze gó l ne pa ñ stwa w de cy duj¹cym sto p -niu okre œlaj¹ po li ty kê UE68. Stro na pol ska wie lo kro t nie pod kre -œla³a na fo rum uni j nym, ¿e z jed nej stro ny po stê po wa nie FRoz na cza two rze nie jed nych regu³ dla wiê kszo œci pañstw cz³on -ko wskich UE, z dru giej in nych dla Pol ski69.


66 D. Jan ko wski, Stra te gi cz ne par t ne r stwo Unii Eu ro pe j skiej i Ro sji w po li ty cebez pie cze ñ stwa: szan se, prze szko dy i stan obe c ny, „Bez pie cze ñ stwo Na ro do we”2012, nr 21, s. 49.

67 Ry nek ro sy j ski wy zwa niem i szans¹ dla pol skie go przed siê bio r cy, 09.03.2013,http://www.eks po rter.gov.pl (27.03.2014); M. Ba ra si ñ ska, Rola…. op. cit.

68 A. Bryc, Cele po li ty ki za gra ni cz nej Fe de ra cji Ro sy j skiej, To ruñ 2004, s. 65-66.69 J. Æwie k-Ka r po wicz, R. Fo r mu sze wicz, „Par t ne r stwo dla mode r ni za cji”

– nowa ini cja ty wa UE wo bec Ro sji, Pol ski In sty tut Spraw miê dzyna ro do wych,Biu ro Ba dañ i Ana liz, Biu le tyn 2010, nr 44 (652), s. 2172.

Nad mie niæ na le ¿y, ¿e na fo rum UE sce p ty cz nie od nie sio nosiê do pro po zy cji Pol ski mówi¹cej o soli da r no œci ener ge ty cz nej,któ ra zak³ada³a prze de wszy stkim, by tra ktat kon sty tucy j ny i in -ne akty pra w ne UE zo bo wi¹zywa³y kra je cz³on ko wskie do wza -je mnej po mo cy w sy tu a cji kry zy su ener gety cz ne go70. Pro po zy cja ta su ge ro wa³a utwo rze nie w tym ob sza rze pa ktu na wzór NATO, obe j muj¹cego ta k ¿e pa ñ stwa nie bêd¹ce cz³on ka mi UE. Pol skado ma ga³a siê ko or dy na cji po li ty ki za ku pów i maga zy no wa niapa liw, ale ta k ¿e unijnej kontroli nad ka¿d¹ energetyczn¹ umow¹zawieran¹ przez pojedyncze kraje Unii.

Z ob se r wa cji sto sun ków Ro sji i UE wy ni ka, ¿e Fe de ra cja Ro -sy j ska li czy na to, ¿e uda siê jej „po dzie liæ” Uniê na tle do staw ro -sy j skich su ro w ców. Przyk³adem ta kie go dzia³ania jest pro jektga zo ci¹gu po dnie Mo rza Ba³ty c kie go, ³¹cz¹cy Ro sjê z Nie mca mi. Wy mo w nym jest, ¿e omi ja na przy tym jest Pol ska jako kraj tran -zy to wy, cho cia¿ z pun ktu wi dze nia eko nomi cz ne go ta ñ szym,zda niem czê œci eks per tów, roz wi¹za niem by³oby zbu do wa niedru giej ni t ki Ga zo ci¹gu Ja ma l skie go71. Mimo li cz ny pro ble móww se kto rze ener ge ty cz nym, FR bê dzie dy kto wa³a wa run ki naryn ku glo ba l nym no œ ni ków ene r gii. Ene r ge ty ka sta³a siê naj wa¿ -nie j szym na rzê dziem w rê kach Kre m la do pro wa dze nia wy god -nej dla sie bie po li ty ki za gra ni cz nej w re gio nie i na œwie cie.Mo ¿ na wiêc przy pu sz czaæ, ¿e w naj bli ¿ szych la tach ne go cja cjedo tycz¹ce su ro w ców, cen ich zby tu oraz tras trans po rtu bêd¹dominuj¹cymi w relacjach miêdzy Federacj¹ Rosyjsk¹ a innymipañstwami, w tym tak¿e Polsk¹, rzutuj¹c na stan stosunkówmiêdzy partnerami.


70 Ana li za in te re sów w po li ty ce bez pie cze ñ stwa ener gety cz ne go w UE, w: In te re syi gru py in te re sów we ner ge ty ce UE, Wa r sza wa 2010, http://www.aca de mia.edu(05.05.2013).

71 K. Ni kle wicz, So li da r noœæ ener ge ty cz na spa da z li sty prio ry te tów Bru kse li,„Ga ze ta Wy bo r cza”, 3-4.03.2007; P. Tu ro wski, Bez pie cze ñ stwo ener ge ty cz ne– prio ry tet pol skiej pre zy den cji, Poza mili ta r ne aspe kty bez pie cze ñ stwa, „Bez pie cze ñ -stwo Na ro do we”, II-2011/18, s. 312.

BIBLIOGRAFIA

Mo no gra fie i opra co wa nia

Ba ra si ñ ska M., Rola su ro w ców ener ge ty cz nych w sto sun kach pol -sko- rosy j skich w la tach 191-2012, Pio tr ków Try bu na l ski 2013.

Barcz J. i in., Tra ktat z Li z bo ny. G³ówne re fo r my ustro jo we UniiEu ro pe j skiej, Urz¹d Ko mi te tu In te gra cji Eu ro pe j skiej De pa r ta -ment Do ku men ta cji Eu ro pe j skiej i Pu b li ka cji, Wa r sza wa 2008.

Bo dio M., Po li ty ka ener ge ty cz na w sto sun kach miê dzy UE a Fe de -racj¹ Ro sy j ska w la tach 2000-2008, Wa r sza wa 2009.

Bryc A., Cele po li ty ki za gra ni cz nej Fe de ra cji Ro sy j skiej, To ruñ2004.

Cha³upiec I., C. Fi li po wicz, Ro sja, ropa, po li ty ka, czy li o naj wiê k -szej in wes ty cji PKN Or len, Wa r sza wa 2009.

Æwie k-Ka r po wicz J., Po li ty ka ener ge ty cz na Ro sji – szan se i wy -zwa nia dla Pol ski i Unii Eu ro pe j skiej, Ra port Pol skie go In sty tu tuSpraw Miê dzyna ro do wych, Wa r sza wa 2011.

Czio mer E., Miê dzy naro do we bez pie cze ñ stwo ener ge ty cz ne, Kra -ków 2008.

Dmo cho wska H. (red.), Ro cz nik Sta ty sty ki Miê dzy naro do wej2012, Wa r sza wa 2012.

Fie r li I. (red.), Ge o gra fia go spo da r cza Pol ski, Wa r sza wa 2004.Gryz J., Ro sy j ska po li ty ka ener ge ty cz na: Im p li ka cje dla bez pie cze ñ -

stwa Pol ski, AON, 2009.Gwia z do wicz M., i in., Per spe kty wy wy do by cia gazu ³up ko we go

w Pol sce, Biu ro Ana liz Se j mo wych, nr 17(61), Wa r sza wa 2011.Ka si ñ ski J., Ma zu rek S., Pi wo cki M., Wa lo ry za cja i ran king z³ó¿

wêg³a bru na t ne go w Pol sce, Wa r sza wa 2006.Ney R., Ga los K., Bi lans pol skich su ro w ców mi ne ra l nych (ener ge -

ty cz nych, me ta li cz nych, che mi cz nych i ska l nych), Kie run ki po li ty kiprze strzen nej w za kre sie wy ko rzy sta nia z³ó¿, pro ble my ochro ny z³ó¿i te re nów eks ploa tacy j nych – re ko men da cja dla KPZK, Kra ków 2008.


Po pra wa P., Za so by i po ten cja³ gazu nie konwe ncjo nalne go w Pol -sce. Gaz nie konwe ncjo nal ny – szan sa dla Pol ski i Eu ro py? Ana li za i re -ko men da cje, Kra ków 2011.

Ra a be S., Spór o ga zo ci¹g przez Ba³tyk. Za gro ¿e nie czy ko nie cz napo pra wa bez pie cze ñ stwa ener gety cz ne go?, nr 14, Wa r sza wa 2009.

Wa si le wski A., Gaz zie m ny w po li ty ce Ro sji, Kra ków 2005.Wa si le wski A., Ropa na fto wa w po li ty ce Ro sji, Kra ków 2005.

Ar ty ku³y w pu b li ka cjach, cza so pi s mach, na stro nachwww

Ana li za in te re sów w po li ty ce bez pie cze ñ stwa ener gety cz ne gow UE, w: In te re sy i gru py in te re sów we ner ge ty ce UE, Wa r sza wa2010, http://www.aca de mia.edu (05.05.2013).

Apa no wicz P., £uko il fi na li zu je prze jê cie sta cji Jet, 27.06.2007,http://na fta.wnp.pl (do stêp: 18.04.2014).

Bez pie cze ñ stwo ener ge ty cz ne Pol ski jest za pe w nio ne dziê ki krajo -wym su ro w com, 30.05.2010, http://fo r sal.pl (15.04.2013).

Bi lans za so bów ko pa lin i wód pod zie mnych w Pol sce wg sta nu na 31 grud nia 2008, Pa ñ stwo wy In sty tut Geo lo gi cz ny – Pa ñ stwo wy In -sty tut Ba da w czy, Wa r sza wa 2009, http://www.pgi.gov.pl(21.02.2013).

Bo cian M., Ko ne kto ry ga zo we i te r mi na le LNG prio ry te tem pañstw Eu ro py Œro d ko wej i Ba³ka nów, 20.10.2010, http://www.osw.waw.pl (15.04.2013).

Bu ras P., Miê dzy euro pe i za cja a Ga z pro mem. Nie mcy, Ro sja i bez -pie cze ñ stwo ener ge ty cz ne, „Ra po r ty i Ana li zy” 2008, Cen trum Sto -sun ków Miê dzyna ro do wych, nr 7.

Czar ko wski M., Ron do D¿o cha ra Du da je wa, 20.07.2007,http://www.prze glad- ty god nik.pl (14.04.2013).

Æwie k-Ka r po wicz J., Fo r mu sze wicz R., „Par t ne r stwo dla mode -r ni za cji” – nowa ini cja ty wa UE wo bec Ro sji, Pol ski In sty tut Sprawmiê dzyna ro do wych, Biu ro Ba dañ i Ana liz, Biu le tyn 2010, nr 44(652).


Jan ko wski D., Stra te gi cz ne par t ne r stwo Unii Eu ro pe j skiej i Ro sjiw po li ty ce bez pie cze ñ stwa: szan se, prze szko dy i stan obe c ny, „Bez pie -cze ñ stwo Na ro do we” 2012, nr 21.

Ja nusz P., Za so by gazu zie mne go w Pol sce, jako czyn nik po pra -wiaj¹cy bez pie cze ñ stwo ener ge ty cz ne na tle wy bra nych pañstw UE,„Po li ty ka Ener ge ty cz na” 2010, Tom 13, Ze szyt 1.

Ka szte le wicz Z., Czy lu bu skie z³o¿a mog¹ zast¹piæ be³cha to wskiezag³êbie górni czo-e nerge tycz ne wê gla bru na t ne go, „Po li ty ka Ener ge -ty cz na” 2011, Tom 14, Ze szyt 2.

Ko niec „Przy ja Ÿ ni” ru ro ci¹g BTS-2 przy spie sza, 07.04.2009,http://ja ron.sa lon24.pl (17.04.2014).

Ko wa l ski J., Ko ze ra J., Mapa za gro ¿eñ pol skie go bez pie cze ñ stwaener gety cz ne go, „Bez pie cze ñ stwo Na ro do we” 2009, I-II.

Kwa r ta l ny Biu le tyn Info rma cy j ny Wê gla Bru na t ne go, Ko pa l -nie wê gla bru na t ne go dziœ i jego per spe kty wy, 03.08.2012,http://www.ppwb.org.pl (20.02.2014).

Li te wski mi ni ster spraw za gra ni cz nych: Most ener ge ty cz ny po wi -nien ru szyæ, http://wia do mo s ci.ga ze ta.pl (06.03.2013).

Ma de ra A.J., Po li ty ka ener ge ty cz na Ro sji, 21.06.2009, http://www.wnp.pl (03.02.2014).

Ma l ko J., Uwa run ko wa nia pol skiej po li ty ki ener ge ty cz nej, „Po li ty -ka Ener ge ty cz na” 2009, Tom 12, Ze szyt 2.

Mi cha l czyk L., Pol ska a Ga z prom w d³ugo fa lo wej kon ce pcji pol -skie go bez pie cze ñ stwa ener gety cz ne go, „Po li ty ka Ener ge ty cz na”2011, Tom 14, Ze szyt 1.

Ni kle wicz K., So li da r noœæ ener ge ty cz na spa da z li sty prio ry te tówBru kse li, „Ga ze ta Wy bo r cza”, 3-4.03.2007.

Nie roz strzy gniê ty prze targ na bu do wê si³owni ato mo wej na Li twie,03.12.2010, http://bi z nes.pl (06.03.2013).

No ta t ka info rma cy j na o Fe de ra cji Ro sy j skiej i pol sko- rosy j skiejwspó³pra cy go spo da r czej, Mi ni ste r stwo Go spo dar ki, http://mg.gov.pl (20.04.2013).

Oce na za so bów wydo by wa l nych gazu zie mne go i ropy na fto wejw fo r ma cjach ³up ko wych do lne go pa leo zo i ku w Pol sce (ba sen ba³ty c ko--pod lasko -lube l ski), Wa r sza wa 2010, http://www.pgi.gov.pl(22.02.2013).


Oil and gas ye ar bo ok 2012, 03.06.2011, http://fin ca ke.ru(20.11.2014).

OSW: ele ktro w nia ato mo wa w Ka li nin gra dzie za gro ¿e niem m.in.dla Pol ski, 30.09.2012, http://bi z nes.pl (17.04.2013).

Pa sz cza H., Oce na sta nu za so bów wê gla ka mien ne go w Pol scez uw z glêd nie niem pa ra me trów ja ko œcio wych i wa run ków za le ga niaw a spe kcie za pe w nie nia bez pie cze ñ stwa ener gety cz ne go kra ju, Ze szy ty Na uko we In sty tu tu Go spo dar ki Su ro w ca mi Mi ne ral ny mi i Ene r -gii Pol skiej Aka de mii Nauk, nr 83, Ka to wi ce 2012.

Prio ry te ty pol skiej po li ty ki za gra ni cz nej 2012-2016, Mi ni ste r stwo Spraw Za gra ni cz nych, Wa r sza wa 2012, http://www.msz.gov.pl (06.03.2013).

Re kor do wy rok dla Ko pa l ni i Ele ktro w ni Be³cha tów, PGE GiEKS.A., 15.02.2013, http://www.pge giek.pl (20.02.2013).

Rola Zag³êbia KuŸ nie c kie go w ro sy j skim gó r ni c twie, „Biu le tynInfo rma cy j ny Wy dzia³u Pro mo cji Han d lu i In wes ty cji Am ba sa -dy RP w Mo sk wie” 2011, nr 5/2011.

Ro sja pra g nie od zy skaæ kon tro lê nad ro po ci¹giem Ode ssa - Bro dy?,Biu le tyn Info rma cy j ny Stu dium Eu ro py Wschod niej, 17.06.2011,http://www.stu dium.uw.edu.pl (17.04.2013).

Ry nek ro sy j ski wy zwa niem i szans¹ dla pol skie go przed siê bio r cy,09.03.2013, http://www.eks po rter.gov.pl (27.03.2014).

31. S³owi ko wski M., Sto sun ki unij no-ro sy j skie w okre sie nie -mie c kiej pre zy den cji, Sta g na cja za miast prze³omu?, „Ana li zy na to li ñ -skie” 2007, 69(19).

So b czyk E.J., Za so by wê gla ka mien ne go w Pol sce a mo ¿ li woœæ za -spo ko je nia po trzeb ene r ge ty ki, „Po li ty ka Ener ge ty cz na” 2008,Tom 11, Ze szyt 1.

Sta la- Sz lu gaj K., U. Lo renz, Ry nek su ro w ców ener ge ty cz nychw Ro sji. Czêœæ. I: wê giel, „Przegl¹d Gó r ni czy” 2009.

Sta la- Sz lu gaj K., U. Lo renz, Ry nek su ro w ców ener ge ty cz nychw Ro sji. Czêœæ II: ropa na fto wa i gaz zie m ny, „Przegl¹d Gó r ni czy”2010.


Stra te gia dzia³al no œci gó r ni c twa wê gla ka mien ne go w Pol sce w la -tach 2007 – 2015, Do ku ment przy jê ty przez Radê Mi ni strów w dniu31 li pca 2007 roku, Wa r sza wa 2007, http://www.mg.gov.pl(20.02.2013).

Stra te gia ener ge ty cz na Ro sji do 2030 roku, Mo sk wa 2009, s. 9,http://mo sk wa.tra de.gov.pl (08.02.2013).

Stra te gia roz wo ju PGNiG SA do 2015 roku, V Pol ski Kon gresNa fto w ców i Ga zo w ni ków, Bo br ka, 12-14 maja 2010, Pol skie Gó -r ni c two Na fto we i Ga zow ni c two SA, 19.05.2010, http://si t p -nig.pl/pl (21.02.2014).

Tu ro wski P., Bez pie cze ñ stwo ener ge ty cz ne – prio ry tet pol skiejpre zy den cji, Poza mili ta r ne aspe kty bez pie cze ñ stwa, „Bez pie cze ñ stwo Na ro do we”, II-2011/18.

Wa si le wski A., Aktu a l na sy tu a cja w se kto rze gazu zie mne go Ro -sji, „No wo cze s ne Ga zow ni c two”, nr 1/2005.

Wê giel ka mien ny, Pa ñ stwo wy In sty tut Geo lo gi cz ny – Pa ñ -stwo wy In sty tut Ba da w czy, Wa r sza wa 2010, http://ge o po r -tal.pgi.gov.pl (20.02.2013).

Wo j cie szak £., Klu czo we pro ble my wspó³pra cy Pol ski i U kra i nyw kwe stii su ro w ców ener ge ty cz nych, 08.03.2013, http://www.po -lukr.net (17.04.2013).

Wy do by cie ropy w Ro sji wy ¿sze ni¿ w Ara bii Sa u dy j skiej,20.11.2012, http://www.mo ney.pl (04.02.2014).


El ¿ bie ta Sa ne cka

ETYCZNE PRZYWÓDZTWOJAKO ALTERNATYWNY STYL

PRZYWÓDCZY

ETHICAL LEADERSHIPAS THE ALTERNATIVE

LEADERSHIP STYLE

STRESZCZENIE

Œwia to wy kry zys eko no mi cz ny i skan da le fi nan so we, ja kiemia³y mie j s ce w ci¹gu osta t nich 15 lat, za pocz¹tko wa³y de ba têna ukow¹ po œwiê con¹ zna cze niu za cho wañ ety cz nych przy wó d -ców. Ar ty ku³ pre zen tu je po wszech nie akce p to wan¹ kon ce pcjête o re tyczn¹ wy ko rzy sty wan¹ do opi su kon stru ktu ety cz ne goprzy wó dz twa i oma wia wcze œ nie j sze ba da nia em pi ry cz ne po -œwiê co ne ety cz ne mu przy wó dztwu. Po do ko na niu ana li zy po -pu la r nej de fi ni cji ety cz ne go przy wó dz twa, uj mo wa ne go jakostyl przy wó d czy, au to rka omó wi³a kon se k wen cje i uwa run ko -wa nia ety cz ne go przy wó dz twa w kon te k œcie orga niza cy j nymoraz wska za³a ogra ni cze nia te o rii ety cz ne go przy wó dz twa.W ar ty ku le do ko na no rów nie¿ przegl¹du miê dzyku ltu ro wychba dañ nad ety cz nym przy wó dztwem.

53

SUMMARY

The glo bal eco no mic cri sis and co r po ra te scan dals in the last15 ye ars have sti mu la ted the scien ti fic de ba te abo ut theim po r tan ce of le a ders` et hi cal be ha vio ur. The ar ti c le pre sents thewi de ly ac ce p ted con ce p tu al fra me work for et hi cal lea de r s hipcon struct and re views the pre vio us em pi ri cal re se arch on et hi callea de r s hip. Af ter fo cu sing on the po pu lar de fi ni tion of et hi callea de r s hip as lea de r s hip sty le, the au t hor di s cus ses the ou t co mesand an te ce dents of et hi cal lea de r s hip in the orga ni za tio nalcon text and iden ti fies the li mi ta tions of the et hi cal lea de r s hipthe o ry. The li te ra tu re re view fo cu ses also on the cros s-cu l tu ralstu dies on et hi cal lea de r s hip.

S³owa klu cze: ety cz ne przy wó dz two, za cho wa nia ety cz ne,przy wó dz two, styl przy wó d czy, ba da nia miê dzy kul turo we.

Ke y words: et hi cal lea de r s hip, et hi cal be ha vio ur, lea de r s hip,lea de r s hip sty le, cros s-cu l tu ral stu dies.

WSTÊP

Przy wó dz two sta no wi chê t nie po dej mo wa ny przed miot ba -dañ w na ukach eko no mi cz nych. Jed nak hi sto ria roz wa ¿añ teo re -ty cz nych i do cie kañ em pi ry cz nych nad przy wó dztwemwska zu je, ¿e w 20. wie ku do mi nuj¹cym nu r tem w li te ra tu rzeprzed mio tu by³a ana li za na tu ry przy wó dz twa, a py ta nia ba da w -cze kon cen tro wa³y siê wokó³ pro ble ma ty ki sty lów przy wó d -czych oraz w³aœci wo œci po sia da nych przez od nosz¹cego suk -ce sy, efe kty w ne go li de ra. Cho cia¿ ce lem po dej mo wa nych ba dañby³o po szu ki wa nie – isto t nych z pun ktu wi dze nia pra kty kizarz¹dza nia – w³aœci wo œci sku te cz ne go przy wó d cy, to wiê kszoœæba da czy po mi ja³a nor ma ty w ny aspekt za cho wañ przy wó d -czych. Do pie ro skan da le fi nan so we z udzia³em zarz¹dzaj¹cychoraz ich znacz¹ca rola w po wsta niu glo ba l ne go kry zy su fi nan so -we go prze³o¿y³y siê na zwiê k sze nie w spo³ecze ñ stwie œwia do -


mo œci, ¿e de cy zje po dej mo wa ne przez przy wó d ców maj¹ niety l ko zna cze nie bi z ne so we, ale te¿ ety cz ne. Jed no cze œ nie czêœæte o re ty ków za czê³a do strze gaæ ogra ni cze nia kon cep tua l ne naj -czê œciej wyko rzy stywa ne go pa ra dyg ma tu w ba da niach nadprzy wó dztwem. Pod kre œla³ on bo wiem zna cze nie sku te cz no œcili de ra, nie uw z glêd niaj¹c aspe któw ety cz nych zwi¹za nychz zarz¹dza niem in ny mi1.

Pre kur so ra mi no we go po dej œcia do przy wó dz twa byli Ra bindra Ka nun go i Ma nu el Men don ca, któ rzy zwró ci li uwa gê na ko -nie cz noœæ wyj œcia poza tra dy cy j ne ro zu mie nie przy wó dz twaw ka te go riach efe kty w no œci, wp³ywu wy wie ra ne go na pod-w³ad nych i za cho wañ wy ni kaj¹cych z pe³nie nia roli przy wó d -czej na rzecz ana li zy wa r to œci i za sad wy zna wa nych przed ma -na ge ra. W myœl pro pono wa ne go przez nich ujê cia we wspó³-cze s nych or ga ni za cjach, dzia³aj¹cych w tur bu len t nym œro do wi -sku w wa run kach glo ba l nej kon ku ren cji, ety cz ne im p li ka cjedzia³añ zarz¹dzaj¹cych na bie raj¹ szcze gó l ne go zna cze nia2. Z ko -lei Jo an ne Ciul la za akcen to wa³a ko nie cz noœæ wy ró ¿ nie niadwóch zna czeñ sfo r mu³owa nia „do bre przy wó dz two” – pra g -ma tycz ne go, tech ni cz ne go (od zwie rcie d laj¹cego sku te cz noœæprzy wó d cy w re a li za cji za dañ bi z ne so wych) oraz nor maty w ne -go, mo ra l ne go (wska zuj¹cego na etyczn¹ odpo wie dzia l noœæprzy wó d cy za po dej mo wa ne de cy zje i dzia³ania).Oby d wa wy -mie nio ne aspe kty przy wó dz twa s¹ jej zda niem komp le men tar -ne, a „do bry li der” jest za rów no efe kty w ny, jak i ety cz ny3.

W re zu l ta cie osta t nie dwa dzie siê cio le cia sta no wi¹ okreswzmo ¿o ne go zain tere so wa nia te o re ty ków i ba da czy ety cz nymwy mia rem przy wó dz twa. O ile jed nak w pie r wszym okre sie ba -dañ uj mo wa ny by³ on jako ko m po nent ró ¿ nych sty lów przy wó d -czych, w osta t nich la tach tra kto wa ny jest jako od rê b ny styl

El ¿ bie ta Sa ne cka – ETYCZNE PRZYWÓDZTWO... 55

1 D.E. Pa l mer, Bu si ness lea de r s hip: Three le vels of et hi cal ana ly sis, Jo u r nalof Bu si ness Et hics, nr 88/2009, s. 525-526.

2 R. Ka nun go, M. Men don ca, Et hi cal di men sions of lea de r s hip, SAGE Pu b li -ca tions, Lon dyn 1996, s. 8.

3 J. Ciul la, Et hics and lea de r s hip effe c ti ve ness [w:] J. An to na kis, A.T. Cian cio -lo, R.J. Ste r n berg, The na tu re of lea de r s hip, Sage Pu b li ca tions, Tho u sand Oaks2004, s. 308.

zarz¹dza nia4. Nowa, wy wodz¹ca siê z nauk spo³ecz nych konce -ptua li za cja ety cz ne go przy wó dz twa jako sty lu kie ro wa nia ze -spo³em au to r stwa Mi che la Bro w na, Lin dy Tre vi ño i Da vi daHar ri so na wy da je siê po wszech nie akce p to wa na, sta no wi¹cramy teo re ty cz ne dla wiê kszo œci ba dañ pro wa dzo nych w ob sza -rze psy cho lo gii zarz¹dza nia5. Ce lem ar ty ku³u jest przed sta wie -nie wy zna cz ni ków ety cz ne go przy wó dz twa ro zu mia ne go jakostyl przy wó d czy, jego pod mio to wych i orga niza cy j nych uwa -run ko wañ, a ta k ¿e kon se k wen cji obe cno œci ety cz ne go li de ra dlaor ga ni za cji i osób w niej za tru d nio nych. Pod jê ta zo sta nie rów -nie¿ pro ble ma ty ka teo re ty cz nych i em pi ry cz nych ogra ni czeñpre zen towa ne go po dej œcia do ety cz ne go przy wó dz twa. W da l -szej ko le j no œci za pre zen towa ne zo stan¹ ró ¿ ni ce ku l tu ro we w ro -zu mie niu po jê cia ety cz ne go przy wó dz twa, wyod rê b nio ne napod sta wie po rów nañ miê dzyku ltu ro wych.

KONCEPCJA ETYCZNEGO PRZYWÓDZTWA

W pocz¹tko wej fa zie ba dañ nad ety cz ny mi aspe kta mi przy -wó dz twa bra ko wa³o spó j nej, po wszech nie akce p to wa nej de fi ni cjiety cz ne go przy wó dz twa. Ety cz ny wy miar za cho wañ li de ra przezwiê kszoœæ ba da czy i te o re ty ków tra kto wa ny by³ jako je den z ele -men tów ró ¿ nych sty lów przy wó d czych. Zwra ca no uwa gê na to,¿e te o rie przy wó dz twa trans forma cyj ne go, au ten tycz ne go i du -cho we go, pod kre œlaj¹ce zna cze nie mo ra l no œci przy wó d cy, wy ka -zuj¹ pe w ne po kre wie ñ stwo z kon cepcj¹ ety cz ne go przy wó dz twa.Pó Ÿ nie j sze ana li zy po ka za³y jed nak, ¿e kon ce pcje te nie wy cze r -puj¹ wszy stkich wy zna cz ni ków ety cz ne go przy wó dz twa6.


4 R. Fehr, K. Yam, C. Dang, Mo ra li zed lea de r s hip: The con stru c tion andcon se qu en ces of et hi cal le a der per ce p tions, Aca de my of Ma na ge ment Re view,tom 40, nr 2/2015, s. 183.

5 M. Brown, M. Mi t chell, Et hi cal and une t hi cal lea de r s hip: Ex p lo ring newave nu es for fu tu re re se arch, Bu si ness Et hics Qua r te r ly, nr 20(4)/2010, s. 583-616.

6 M. Brown, L. Tre vi ño, Et hi cal lea de r s hip: A re view and fu tu re di re c tions, The Lea de r s hip Qua r te r ly, nr 17/2006, s. 595–616.

Prze³om w ba da niach nad ety cz nym wy mia rem spra wo wa -nia roli przy wó d czej przy nios³o za pro pono wa nie w 2005 rokuprzez M. Bro w na, L. Tre vi ño i D. Har ri so na sze r szej, opi so -wej konce ptua li za cji ety cz ne go przy wó dz twa, wy wodz¹cej siêz na uk spo³ecz nych i uwy pu klaj¹cej zna cze nie re la cji miê dzy li -de rem a jego zwo len ni ka mi w pro mo wa niu za cho wañ ety cz -nych w or ga ni za cji. Zde fi nio wa li oni ety cz ne przy wó dz two jako„de mon stro wa nie nor ma ty w nie w³aœci we go po stê po wa nia po -przez w³asne dzia³ania i re la cje in ter per sona lne, a ta k ¿e pro pa -go wa nie ta kie go po stê po wa nia wœród swo ich zwo len ni ków nadro dze dwu stron nej ko mu ni ka cji, wzma c nia nia i po dej mo wa nia de cy zji”.7W przy wo³anej de fi ni cji na cisk po³o¿o ny zo sta³ naaspekt re la cy j ny ety cz ne go przy wó dz twa i wy dŸwiêk ety cz nyza cho wañ po dej mo wa nych przez oso bê pe³ni¹c¹ rolê li de ra.Ele ment ten ró ¿ ni cu je opi sy wa ne po dej œcie do ety cz ne go przy -wó dz twa wzglê dem wcze œ nie j szej konce ptua li za cji Ra bin dryKa nun go, któ ra po tra kto wa³a ety cz ne przy wó dz two jako re zu l -tat do mi na cji mo ty wa cji al trui sty cz nej nad ego i styczn¹8.

W ujê ciu M. Bro w na, L. Tre vi ño i D. Har ri so na ro zu mie nieety cz ne go przy wó dz twa wy kra cza poza ramy do ty ch czas opi sy -wa nych te o rii przy wó dz twa. Ety cz ny przy wó d ca cha ra kte ryzu je siê nie ty l ko ce cha mi tra dy cy j nie wy mie nia ny mi we wcze œ nie j -szych opra co wa niach -u cz ci wo œci¹, pra wo œci¹ i wia ry god no œci¹. Wy ró ¿ niaj¹ go rów nie¿ otwa r toœæ, orien ta cja na lu dzi i ten den cjado an ga ¿o wa nia siê w ety cz ne dzia³ania w spo sób do strze ga l nydla in nych cz³on ków or ga ni za cji. Ety cz ny li der po dej mu je niety l ko za cho wa nia ty po we dla trans akcy j ne go przy wó d cy, ta kiejak: usta la nie ety cz nych stan dar dów w or ga ni za cji i ich egze k -wo wa nie. Isto t ny wy zna cz nik ety cz ne go przy wó d cy sta no wirów nie¿ to, w jaki spo sób jest on post rze ga ny przez swo ich zwo -len ni ków i podw³ad nych. Ety cz ny li der po sia da re pu ta cjê oso by


7 M. Brown, L. Tre vi ño, D. Har ri son, Et hi cal lea de r s hip: A so cial le a r ningper spe c ti ve for con struct de ve lo p ment and te sting, Orga ni za tio nal Be ha vior andHu man De ci sion Pro ces ses, nr 97/2005, s. 120.

8 R. Ka nun go, Et hi cal va lu es of trans ac tio nal and trans for ma tio nal le a ders, Ca na dian Jo u r nal of Admi ni stra ti ve Scien ce, nr 18(4)/2001, s. 259.

o du ¿ej œwia do mo œci ety cz nej, prze ja wiaj¹cej dba³oœæ o spra wyró ¿ nych grup inte re sa riu szy i po dej muj¹cej de cy zje w opa r ciuo za sa dy ety cz ne9.

Za pro pono wa na konce ptua li za cja zry wa z wy wodz¹cym siêz fi lo zo fii, nor ma ty w nym po dej œciem do przy wó dz twa, wska -zuj¹cym na to, „jaki po wi nien byæ li der”. W za mian bez po œred -nio odwo³uje siê do te o rii spo³ecz ne go ucze nia siê Al be r taBan du ry, akcen tuj¹c, ¿e li der na dro dze mo de lo wa nia wp³ywana po dej mo wa nie przez swo ich zwo len ni ków ety cz nych za cho -wañ. Jed nak aby pro ces mo de lo wa nia by³ sku te cz ny, prze³o¿o ny musi byæ post rze ga ny przez swo ich podw³ad nych jako wzo rzecety cz nych za cho wañ. Per ce p cja przy wó d cy jako wia ry god ne goi s³usz ne go wzo ru do na œla do wa nia uza le ¿ nio na jest od an ga ¿o -wa nia siê przez nie go w za cho wa nia oce nia ne przez pod le -gaj¹cych mu cz³on ków or ga ni za cji jako nor ma ty w nie w³aœci we– na ce cho wa ne ucz ci wo œci¹ i wzgl¹dem na in nych, a jed no cze œ -nie su ge ruj¹ce al tru i styczn¹ mo ty wa cjê. Zda niem au to rów kon -ce pcji, o efe kty w no œci pro ce su mo de lo wa nia de cy du je sze regdo da t ko wych czyn ni ków: komu ni ko wa nie in nym, ja kie stan dar -dy ety cz ne obo wi¹zuj¹ w or ga ni za cji, na gra dza nie ety cz nychi ka ra nie nie ety cz nych za cho wañ podw³ad nych oraz kszta³to wa -nie spra wied li we go œro do wi ska pra cy10.

W myœl za pro pono wa nej konce ptua li za cji re pu ta cja przy wó -d cy jako ety cz ne go opie ra siê na dwóch za sad ni czych pod sta -wach – by ciu spo strze ga nym przez in nych cz³on ków or ga ni za cjijako mo ra l na oso ba i mo ra l ny ma na ger. Ele men ty te sta no wi¹dwa powi¹zane wy mia ry ety cz ne go przy wó dz twa. By cie etycz-n¹ osob¹ od no si siê do po sia da nych przez jed no stkê w opi nii in -nych cech oso bo wo œci (pra wo œci, ucz ci wo œci, wia ry god no œci),po dej mo wa nia ety cz nych za cho wañ („ro bie nia w³aœci wych rze -czy”, na ce cho wa nych trosk¹ o in nych) oraz do ko ny wa nia obiek -


9 L. Tre vi ño, M. Brown, L. Ha r t man, A qua li ta ti ve in ve sti ga tion of per ce i -ved exe cu ti ve et hi cal lea de r s hip: Per ce p tions from in si de and ou t si de the exe -cu ti ve su i te, Hu man Re la tions, nr 56(1)/2003, s. 21.

10 M. Brown, L. Tre vi ño, D. Har ri son, Et hi cal lea de r s hip…, op. cit.,s. 119-120.

ty w nych i spra wie d li wych de cy zji (uw z glêd niaj¹cych in te resspo³ecz ny, a ta k ¿e zgod nych z uni wer sal ny mi wa r to œcia mi i za -sa da mi ety cz ny mi)11. Wy miar mo ra l ne go przy wó dz twa od zwie -rcie d la na to miast to, w ja kim za kre sie jed no stka jest spo strze-ga na jako ma na ger pro muj¹cy stan dar dy ety cz ne w or ga ni za cji.Mo ra l ni ma na ge ro wie sta no wi¹ dla swo ich zwo len ni ków wzórdo na œla do wa nia12. Po dej muj¹ oni w spo sób wi do cz ny dla in -nych dzia³ania zgod ne z za sa da mi ety ki bi z ne su. W otwa r ty spo -sób ko mu ni kuj¹ swo im wspó³pra co w ni kom i podw³ad nym, jakwy zna wa ne przez nich wa r to œci i za sa dy ety cz ne wp³ywaj¹ naich de cy zje i dzia³ania. Efe kty w nie wy ko rzy stuj¹ usta lo ny sy -stem na gra dza nia i ka ra nia, aby zdys cyp li no waæ pra co w ni kówna ru szaj¹cych obo wi¹zuj¹ce za sa dy ety cz ne i zasy gna li zo waæ,ja kie za cho wa nia s¹ po¿¹dane, a ja kie nie akce pto wa ne w or ga ni -za cji13.

KONSEKWENCJE ETYCZNEGO PRZYWÓDZTWA

Ety cz ne przy wó dz two naj czê œciej ana li zo wa ne jest w kon te k -œcie re la cji li de ra z jego podw³ad ny mi i zwo len ni ka mi. Opra co -wa nia na uko we chê t nie odwo³uj¹ siê do te o rii spo³ecz ne goucze nia siê, w myœl któ rej przy wó d ca mo de lu je za cho wa nia pra -co w ni ków14. Czêœæ ba da czy po stu lu je jed nak przy jê cie per spe -kty wy te o rii wy mia ny spo³ecz nej. Zgod nie z jej za³o¿e nia miza cho wa nia i po sta wy pra co w ni ków sta no wi¹ fo r mê od wza je -mnie nia po dej mo wa nych przez li de ra wzglê dem nich dzia³añ.Ucz ci woœæ i ten den cja do kie ro wa nia siê za sa da mi, ce chuj¹ceety cz ne go li de ra, sta no wi¹ w ta kim ujê ciu czyn nik od po wia -daj¹cy za po wsta nie po zy ty w nych, opa r tych na wza je mnym za -


11 L. Tre vi ño, L. Ha r t man, M. Brown, Mo ral per son and mo ral ma na ger:How exe cu ti ves de ve lop a re pu ta tion for et hi cal lea de r s hip, Ca li fo r nia Ma na ge -ment Re view, tom 42, nr 4/2000, s. 130-133.

12 M. Brown, M. Mi t chell, Et hi cal and une t hi cal…, op. cit., s. 584.13 L. Tre vi ño, L. Ha r t man, M. Brown, Mo ral per son…, op. cit., s. 133-136.14 M. Brown, M. Mi t chell, Et hi cal and une t hi cal…, op. cit., s. 585.

ufa niu, re la cji inter perso na l nych miê dzy prze³o¿o nym a pod-w³ad ny mi. W re zu l ta cie po dej mo wa nie przez li de ra za cho wañko rzy st nych dla or ga ni za cji i osób w niej za tru d nio nych orazprzy j mo wa nie po zy ty w nych po staw wo bec pra cy bê dziesk³aniaæ podw³ad nych do ana lo gi cz nych dzia³añ15.

Nie za le ¿ nie od przy jê tej per spe kty wy teo re ty cz nej, w li te ra -tu rze przed mio tu akcen to wa ne s¹ po zy ty w ne re zu l ta ty od -dzia³ywañ ety cz ne go li de ra na po sta wy i za cho wa nia osób,któ rym prze wo dzi. Ba da nia po ka zuj¹, ¿e ety cz ne przy wó dz twowy ka zu je po zy ty w ny zwi¹zek z sa ty s fakcj¹ z pra cy i przy wi¹za -niem do or ga ni za cji podw³ad nych, chê ci¹ zg³asza nia przez nichpro ble mów prze³o¿o ne mu i wy ra ¿a nia su ge stii s³u¿¹cych udo -sko na le niu fun kcjo no wa nia or ga ni za cji, a ta k ¿e go to wo œci¹ dowk³ada nia do dat ko we go wysi³ku w pra cê16. Od no to wa no rów -nie¿ zwi¹zek miê dzy ety cz nym przy wó dztwem a wska Ÿ ni ka mipo czu cia do bro sta nu w pra cy – zaan ga ¿o wa niem w pra cê i wy -cze r pa niem emo cjo na l nym17. Na po zio mie orga niza cy j nympodw³adni ety cz nych li de rów prze ja wia li bar dziej po zy ty w nepo sta wy wo bec spo³ecz nej odpo wie dzial no œci bi z ne su (co r po ra -te so cial re spon sibi li ty, CSR)18, czê œciej po dej mo wa li ety cz ne za -cho wa nia i oce nia li kli mat orga niza cy j ny jako ety cz ny19. Byliw wiê kszym sto p niu zmo ty wo wa ni, a wy ko ny wan¹ przez sie bie pra cê spo strze ga li jako za pe w niaj¹c¹ au to no miê i wa¿n¹ dla or -


15 S.D. Han sen, Et hi cal lea de r s hip: A mu l ti fo ci so cial ex chan ge per spe c ti ve, The Jo u r nal of Bu si ness In qu i ry, tom 10, nr 1/2011, s. 41-55.

16 M. Brown, M. Mi t chell, Et hi cal and une t hi cal…, op. cit., s. 586.17 A. Chu g h tai, M. By r ne, B. Flo od, Lin king et hi cal lea de r s hip to em p lo yee

we ll-be ing: The role of trust in su per vi sor, Jo u r nal of Bu si ness Et hics,nr 128(3)/2014, s. 653-663.

18 S.B. Choi, S.M. Ul lah, W.J. Kwak, Et hi cal lea de r s hip and followers’ at ti -tu des to ward co r po ra te so cial re spon sibi li ty: The role of per ce i ved et hi cal workcli ma te, So cial Be ha vior and Per so na li ty, nr 43(3)/2015, s. 353-365.

19 C.S. Lu, C.C. Lin, The ef fects of et hi cal lea de r s hip and et hi cal cli ma te onem p lo yee et hi cal be ha vior in the in ter na tio nal port con text, Jo u r nal of Bu si nessEt hics, nr 124(2)/2014, s. 209-223.

ga ni za cji20. Uzy ski wa li rów nie¿ wy ¿sze wy ni ki w pra cy21, prze -ja wia li si l niejsz¹ to ¿ sa moœæ mo raln¹ (ro zu mian¹ jako iden-ty fi ka cja z okre œlo ny mi wa r to œcia mi ety cz ny mi)22, a ich wspó³-ma³¿on ko wie de kla ro wa li wiêksz¹ sa ty s fa kcjê z ¿y cia ro dzin ne -go23. Co wiê cej, ety cz ne przy wó dz two ko re lo wa³o do da t nioz po dej mo wa niem przez podw³ad nych za cho wañ oby wa te l -skich w or ga ni za cji i uje m nie z ten dencj¹ do an ga ¿o wa nia siêw za cho wa nia de wia cy j ne, przy czym za le ¿ no œci te by³y s³ab szedla pra co w ni ków ce chuj¹cych siê wy so kim po czu ciem w³as nejsku te cz no œci24. Do da t ko wo, obe cnoœæ ety cz ne go li de ra w or ga ni -za cji wy da je siê byæ op³aca l na z eko nomi cz ne go pun ktu wi dze -nia. Or ga ni za cje, w któ rych zarz¹dzaj¹cy naj wy ¿sze go szcze b lapro mo wa li za sa dy ety cz ne, nie ty l ko by³y post rze ga ne jako bar -dziej spra wie d li we, ale te¿ uzy ski wa³y rów nie¿ wy ¿sze wy ni kifi nan so we25.

Po mi mo, ¿e zde cy do wa na wiê kszoœæ ba dañ kon sek wen t niepo twier dza wy stê po wa nie po zy ty w nych kon se k wen cji ety cz ne -go przy wó dz twa, ist niej¹ do wo dy em pi ry cz ne su ge ruj¹ce mo ¿ li -woœæ uja w nie nia siê pe w nych po ten cja l nie ne ga ty w nych,nie za mie rzo nych na stêpstw zwi¹za nych z obe cno œci¹ wy so ceety cz ne go li de ra w or ga ni za cji. Je ro en Sto u ten wraz ze wspó³-


20 R.F. Pic co lo, R. Gre en ba um, D.N.D. Ha r tog, R. Fo l ger, The re la tion s hipbe twe en et hi cal lea de r s hip and core job cha rac te ri stics, Jo u r nal of Orga ni za tio nalBe ha vior, nr 31(2-3)/2010, s. 259-278.

21 D. Bouc keno o g he, A. Za far, U. Raja, How Et hi cal Lea de r s hip Sha pesEmployees’ Job Per fo r man ce: The Me dia ting Ro les of Goal Con gru en ce andPsy cho lo gi cal Ca pi tal, Jo u r nal of Bu si ness Et hics, nr 129(2)/2015, s. 1-14.

22 W. Zhu, The ef fect of et hi cal lea de r s hip on fol lo wer mo ral iden ti ty: Theme dia ting role of psy cho lo gi cal em po we r ment ,Lea de r s hip Re view, nr 8(3)/2008,s. 62-73.

23 Y. Liao, X.Y. Liu, H.K. Kwan, J. Li, Work–fa mi ly ef fects of et hi cal lea de r s -hip, Jo u r nal of Bu si ness Et hics, nr 128(3)/2014, s. 535-545.

24 J.B. Avey, M.E. Pa lan ski, F.O. Wa lu m b wa, When lea de r s hip goes un no -ti ced: The mo de ra ting role of fol lo wer sel f -e ste em on the re la tion s hip be twe enet hi cal lea de r s hip and fol lo wer be ha vior, Jo u r nal of Bu si ness Et hics,nr 98(4)/2011, s. 573-582.

25 Y. Shin, S.Y. Sung, J.N. Choi, M.S. Kim, Top ma na ge ment et hi cal lea de r s -hip and firm per fo r man ce: Me dia ting role of et hi cal and pro ce du ral ju sti ce cli -ma te, Jo u r nal of Bu si ness Et hics, nr 129(1)/2014, s. 43-57.

pra cow ni ka mi w sze ro ko za kro jo nym, miê dzy naro do wym pro -je kcie ba da w czym, ³¹cz¹cym dane pod chodz¹ce za rów no z ba -dañ ekspe rymen ta l nych, jak i kore la cy j nych, ana li zo wa³ re la cjemiê dzy ety cz nym przy wó dztwem a za cho wa nia mi orga niza cyj -ny mi pra co w ni ków. Uzy ska ne re zu l ta ty po twier dzi³y ist nie niene ga tyw ne go, li nio we go zwi¹zku miê dzy obe cno œci¹ ety cz ne goli de ra w or ga ni za cji a po dej mo wa niem za cho wañ de wia cy j nychprzez oso by, któ rym prze wo dzi. Mniej jed noz na cz ne oka za³y siêwy ni ki od nosz¹ce siê do za cho wañ oby wa te l skich w or ga ni za cji(orga ni za tio nal ci ti zen ship be ha vio ur, OCB), czy li po dej mo wa -nia przez cz³on ków or ga ni za cji dzia³añ pro spo³ecz nych, wy kra -czaj¹cych poza pe³nio ne role za wo do we. Zwi¹zek ety cz ne goprzy wó dz twa z za cho wa nia mi oby wa te l skim i mia³ cha ra kterkrzy wo li nio wy. In ny mi s³owy, naj chê t niej an ga ¿o wa li siê w za -cho wa nia oby wa te l skie pra co w ni cy pod le gaj¹cy prze³o¿o nympost rze ga nym jako ce chuj¹cy siê umiar ko wa nym po zio mem ety -cz no œci. Na to miast obe cnoœæ wy so ce ety cz nych b¹dŸ nie ety cz -nych li de rów wi¹za³a siê z mniejsz¹ czê stot li wo œci¹ po dej mo-wa nia za cho wañ oby wa te l skich w or ga ni za cji. Ba da cze wy ja œ -niaj¹ ten – po zo r nie para do ksa l ny – wy nik, odwo³uj¹c siê do te o -rii spo³ecz ne go ucze nia siê. Pra co w ni cy nie uwa ¿aj¹ skra j nieety cz nych oraz nie ety cz nych li de rów za oso by sta no wi¹ce atra -kcy j ne wzo ry do na œla do wa nia, po nie wa¿ czuj¹ siê przez nichmo ra l nie os¹dza ni i po tê pia ni, co mo¿e znie chê caæ do po dej mo -wa nia do da t ko wych, pro spo³ecz nych za cho wañ w or ga ni za cji26.

Od dzia³ywa nia ety cz ne go li de ra maj¹ jed nak zna cz nie sze r -szy za siêg, obe j muj¹c nie ty l ko oso by bez po œred nio mu pod le -gaj¹ce. Efe kty ety cz ne go przy wó dz twa uja w niaj¹ siê bo wiem naró ¿ nych po zio mach hie ra r chii orga niza cy j nej. Wy ko rzy sta niewp³ywu spo³ecz ne go przez li de ra w celu pro mo wa nia ety cz nych za cho wañ zna j du je od bi cie w fun kcjo no wa niu jego bez po œred -nich podw³ad nych oraz po œred nio wp³ywa na in nych pra co w ni -ków, za tru d nio nych na ni ¿ szych i rów no rzêd nych szcze b lach


26 J. Sto u ten, M. van Di j ke, D. Ma y er, D. De Cre mer, M. Eu we ma, Can a le a -der be seen as too et hi cal? The cur vi li ne ar ef fects of et hi cal lea de r s hip, The Lea -de r s hip Qua r te r ly, nr 24/2013, s. 691-692.

orga niza cy j nych, pro wadz¹c do tak zwa ne go „efe ktu ka ska do -we go” w or ga ni za cji. Zwi¹zane jest to z tym, ¿e przy wó d ca, ma -ni fe stuj¹c i pro muj¹c okre œlo ne za cho wa nia, sprzy ja kszta³to-wa niu ety cz nej ku l tu ry w or ga ni za cji27. W re zu l ta cie ety cz noœæma na ge rów wy ¿sze go szcze b la po œred nio wp³ywa na za cho wa -nia oby wa te l skie i de wia cy j ne pra co w ni ków ni ¿ sze go szcze b la,nie bêd¹cych ich bez po œred ni mi podw³ad ny mi28.

UWARUNKOWANIA ETYCZNEGO PRZYWÓDZTWA

Sto sun ko wo nie wie le ana liz em pi ry cz nych po œwiê co nychzo sta³o po ten cja l nym dete r mi nan tom ety cz ne go przy wó dz twa.Po je dyn cze ba da nia kon cen tro wa³y siê na g³ów nie pod mio to -wych, oso bo wo œcio wych pre dy kto rach ety cz ne go przy wó dz -twa29. Ich wy ni ki wska zuj¹, ¿e ety cz ne go li de ra ce chu je wy ¿szaugo do woœæ i su mien noœæ30. Na to miast czyn ni kiem re du kuj¹cym po zy ty w ne od dzia³ywa nia ety cz ne go li de ra na po sta wy i za cho -wa nia pra co w ni ków oka za³ siê prze ja wia ny przez nie go ma kia -we lizm. Prze³o¿o ny cha ra kte ry zuj¹cy siê wy so kim ma kia we lizm w mnie j szym za kre sie przy czy nia siê do wzro stu zaan ga ¿o wa -nia w pra cê podw³ad nych i czê stot li wo œci po dej mo wa nia przeznich za cho wañ oby wa te l skich w or ga ni za cji (po le gaj¹cych nazg³asza niu oso bi s tych ini cja tyw) oraz ogra ni cze nia za cho wañkontr produ kty w nych. Pra co w ni cy do strze gaj¹ bo wiem sprze cz -noœæ miê dzy pu b li cz nie mani fe sto wa nym przez ma kia weli czne -


27 J.M. Scha u bro eck, S.T. Han nah, B.J. Avo lio, S.W. Ko z lo wski, R.G. Lord,L.K. Tre vi ño, N. Di mo ta kis, A.C. Peng, Em bed ding et hi cal lea de r s hip wi t hinand ac ross or ga ni za tion le vels, Aca de my of Ma na ge ment Jo u r nal, nr 55(5)/2012,s. 1054.

28 D.M. Ma y er, M. Ku en zi, R. Gre en ba um, M. Bar des, R.B. Sa l va dor, Howlow does et hi cal lea de r s hip flow? Test of a tri c kle - down mo del, Orga ni za tio nalBe ha vior and Hu man De ci sion Pro ces ses, nr 108(1)/2009, s. 1-13.

29 M. Brown, M. Mi t chell, Et hi cal and une t hi cal…, op. cit., s. 587.30 F.O. Wa lu m b wa, J. Scha u bro eck, Le a der per so na li ty tra its and em p lo yee

vo i ce be ha vior: me dia ting ro les of et hi cal lea de r s hip and work gro up psy cho lo -gi cal sa fe ty, Jo u r nal of Ap p lied Psy cho lo gy, nr 94(5)/2009, s. 1275-1286.

go li de ra przy wi¹za niem do norm ety cz nych a jegorze czy wi sty mi prze ko na nia mi31.

Ba da nia po ka zuj¹, ¿e do indy widu a l nych uwa run ko wañ ety -cz ne go przy wó dz twa na le ¿y rów nie¿ za li czyæ po ziom mo ra l ne -go ro zu mo wa nia li de ra. Prze³o¿e ni, któ rzy osi¹gnê li wy ¿szesta dium roz wo ju mo ra l ne go wed³ug te o rii La w ren ce`a Ko hl be r -ga, s¹ w wiê kszym sto p niu post rze ga ni jako ety cz ni. Zna cze niema rów nie¿ re la cja miê dzy po zio mem ro zu mo wa nia mo ra l ne goli de ra i jego zwo len ni ków. Gdy prze³o¿o ny pre zen tu je wy ¿szypo ziom ro zu mo wa nia mo ra l ne go ni¿ podw³adny, jest oce nia nyprzez pod le gaj¹cego mu pra co w ni ka jako bar dziej ety cz ny32.Ety cz nych przy wó d ców ce chu je rów nie¿ wy ¿szy po ziom mo ra l -nej iden ty fi ka cji, ro zu mia nej jako uwew nê trz nia nie (in ter nali za -cja) i de mon stro wa nie po przez w³asne dzia³ania (sym bo li za cja)wy zna wa nych norm ety cz nych33. Ba da nia po ka zuj¹ rów nie¿, ¿eety cz ni li de rzy czê œciej po tra fi li wska zaæ oso by bêd¹ce dla nichwzo ra mi do na œla do wa nia, przy czym w toku ka rie ry za wo do -wej m³odsi li de rzy chê t niej wzo ro wa li siê na znacz¹cych oso bach z dzie ci ñ stwa, na to miast sta r si na swo ich da w nych men to rach34.

Bra ku je na to miast sy ste maty cz nych ana liz od nosz¹cych siêdo sytu a cy j nych uwa run ko wañ ety cz ne go przy wó dz twa. Pró bêwype³nie nia tej luki pod jê li Si l ke Astrid Ei sen be iss and Stef fen R.Gies s ner. Za pro pono wa li oni wy ró ¿ nie nie trzech grup czyn ni -ków sytu a cy j nych, wa run kuj¹cych po ja wie nie siê i pod trzy my -wa nie obe cno œci ety cz ne go li de ra w or ga ni za cji. Pie r wsza


31 D.N. Den Ha r tog, F.D. Be l s chak, Work en ga ge ment and Ma chia vel lia -nism in the et hi cal lea de r s hip pro cess, Jo u r nal of Bu si ness Et hics, nr 107(1)/2012,s. 35-47.

32 J. Jor dan, M.E. Brown, L.K. Tre vi ño, S. Fin ke l ste in, So me o ne to look up to exe cu ti ve–fol lo wer et hi cal re a so ning and per ce p tions of et hi cal lea de r s hip, Jo u -r nal of Ma na ge ment, nr 39(3)/2013, s. 660-683.

33 D.M. Ma y er, K. Aqu i no, R.L. Gre en ba um, M. Ku en zi, Who di sp la ys et hi -cal lea de r s hip, and why does it mat ter? An exa mi na tion of an te ce dents and con -se qu en ces of et hi cal lea de r s hip, Aca de my of Ma na ge ment Jo u r nal, nr 55(1)/2012,s. 151-171.

34 M.E. Brown, L.K. Tre vi ño, Do role mo dels mat ter? An in ve sti ga tion ofrole mo de ling as an an te ce dent of per ce i ved et hi cal lea de r s hip, Jo u r nal of Bu si -ness Et hics, nr 122(4)/2014, s. 587-598.

obe j mu je w³aœci wo œci spo³ecze ñ stwa: prze strze ga nie prawcz³owie ka i ku l tu ro wo ce nio nych norm ety cz nych. Dru ga od no sisiê do cha ra kte ry styk bran ¿y, w ja kiej dzia³a or ga ni za cja: z³o¿o -no œci œro do wi ska biz ne so we go, sy ste mu wa r to œci ety cz nychwpi sa ne go w mi sjê przed siê bio r stwa oraz po stu la tów zg³asza -nych przez inte re sa riu szy. Na to miast trze cia do ty czy sa mej or -ga ni za cji: spó j no œci miê dzy sfor mali zowa ny mi i nie for mal ny miza sa da mi po stê po wa nia w or ga ni za cji, wza je mnych ety cz nychza cho wañ wœród kie row ni c twa35. Gary Yukl za pro po no wa³ na -to miast uw z glêd nie nie do da t ko wych czyn ni ków spo³ecz nych,wa run kuj¹cych wy³onie nie siê ety cz ne go li de ra w or ga ni za cji,ta kich jak: ku l tu ra orga niza cy j na, fo r ma l ny sy stem na gra dza niaw or ga ni za cji, obe cnoœæ me cha ni z mów ogra ni czaj¹cych na du ¿y -wa nie w³adzy przez prze³o¿o ne go, a ta k ¿e ce chy oso bo wo œcii po ziom roz wo ju mo ra l ne go jego podw³ad nych36. Chocia¿p³odne poznawczo, przedstawione klasyfikacje uwarunkowañetycznego przywództwa wymagaj¹ jednak empirycznej we ry fi -ka cji.

OGRANICZENIA KONCEPCJI ETYCZNEGOPRZYWÓDZTWA

Mimo ¿e konce ptua li za cja ety cz ne go przy wó dz twa za pro -pono wa na przez M. Bro w na, L.Tre vi ño i D. Har ri so na zna j du jesze ro kie za sto so wa nie w ba da niach em pi ry cz nych, jej u¿y te cz -noœæ bywa kwe stio no wa na przez nie któ rych te o re ty ków i ba da -czy. G³ówny za rzut od no si siê do u¿y te go w de fi ni cji ety cz ne goprzy wó dz twa sfo r mu³owa nia „nor ma ty w nie w³aœci we po stê po -wa nie”. Kry ty cy wska zuj¹ na jego nie jedno zna cz noœæ. Trud nobo wiem okre œliæ, ja kie w³aœci wie no r my ety cz ne li de rzy po win ni


35 S.A. Ei sen be iss, R.S. Gies s ner, The eme r gen ce and ma in te nan ce of et hi -cal lea de r s hip in or ga ni za tions, Jo u r nal of Per son nel Psy cho lo gy, nr 11(1)/2015,s. 7–19.

36 G. Yukl, Lea de r s hip in or ga ni za tions, Pe a r son Edu ca tion, Up per Sad d le Ri -ver, New Je r sey 2010, s. 336.

pro pa go waæ wœród swo ich podw³ad nych i zwo len ni ków. Czycho dzi o zgod noœæ za cho wañ po dej mo wa nych przez ety cz ne goli de ra z no r ma mi obo wi¹zuj¹cymi w or ga ni za cji, czy ra czej z uni -wer sal ny mi wa r to œcia mi i stan dar da mi mo ra l ny mi? Czy sto opi -so we, wy wodz¹ce siê z nauk spo³ecz nych i w zna cz nej mie rzerela tywi sty cz ne po dej œcie nie przy no si saty s fa kcjo nuj¹cej od po -wie dzi na to py ta nie. Dla te go te¿ nie któ rzy au to rzy su ge ruj¹przy jê cie per spe kty wy inter dyscy plina r nej – in te gra cjê po dej œcia nor maty w ne go i opi so we go w celu stwo rze nia ho li sty cz nej kon -ce pcji ety cz ne go przy wó dz twa37.

Za strze ¿e nia bu dzi rów nie¿ kon cen tra cja na aspe kcie re la cy j -nym ety cz ne go przy wó dz twa i dzia³aniach po dej mo wa nychprzez li de ra wzglê dem podw³ad nych. Ba da nia ja ko œcio we pro -wa dzo ne przez Co li nê Frisch i Mar ku sa Hup pen bau e ra po twier -dzi³y, ¿e ety cz ny wy miar dzia³añ i de cy zji po dej mo wa nychprzez zarz¹dzaj¹cych ma isto t ne zna cze nie dla sze r sze go gro nainte re sa riu szy. Ba da cze wy su nê li za tem po stu lat, aby ana li zypo œwiê co ne ety cz ne mu przy wó dztwu uw z glêd nia³y nie ty l kopra co w ni ków, ale te¿ klien tów, do sta w ców, w³aœci cie li przed siê -bio r stwa, cz³on ków ca³ego spo³ecze ñ stwa i lo ka l nej spo³ecz no œcioraz efe kty, ja kie za cho wa nia ma na ge rów wy wie raj¹ na œro do -wi sko na tu ra l ne38. Do da t ko wo, akcen to wa nie inter perso nal ne -go/re la cyj ne go ko m po nen tu ety cz ne go przy wó dz twa, wska zu-j¹cego na to, w jaki spo sób li de rzy spra wuj¹ w³adzê i wy wie raj¹wp³yw na swo ich bez po œred nich podw³ad nych, pro wa dzi dopo mi niê cia isto t ne go aspe ktu przy wó dz twa – wy zna cza nia ety -cz nych ce lów39.

Ogra ni cze nia po ja wiaj¹ siê rów nie¿ na eta pie za sto so wa niamo de lu ety cz ne go przy wó dz twa w ba da niach em pi ry cz nych.Gary Yukl zwró ci³ uwa gê na po wie rz chow noœæ zna cz nej czê œci


37 S.A. Ei sen be iss, Re - t hin king et hi cal lea de r s hip: An inter disci pli na ry in te -gra ti ve ap pro ach, The Lea de r s hip Qua r te r ly, nr 23(5)/2012, s. 792.

38 C. Frisch, M. Hup pen ba u er, New in sights into et hi cal lea de r s hip: A qua -li ta ti ve in ve sti ga tion of the ex pe rien ces of exe cu ti ve et hi cal le a ders, Jo u r nal ofBu si ness Et hics, nr 123(1)/2014, s. 37.

39 S.A. Ei sen be iss, Re - t hin king et hi cal…, op. cit., s. 792.

do ko ny wa nych ana liz. Jego zda niem zro zu mie nie dete r mi nan -tów i kon se k wen cji ety cz ne go przy wó dz twa nie jest mo ¿ li wew o pa r ciu o pro ste, jed nowy mia ro we mo de le, zak³adaj¹ce jed no -kie run kowe zwi¹zki przy czy no we. W d³u¿ szej per spe kty wiecza so wej w or ga ni za cji mo¿e za cho dziæ efekt sy ne r gii, po le -gaj¹cy na tym, ¿e przy wó d cy i ich zwo len ni cy wza je m nie od -dzia³uj¹ na wy zna wa ne przez sie bie wa r to œci i po dej mo wa neza cho wa nia ety cz ne. Dwu kie run ko wy cha ra kter maj¹ rów nie¿re la cje miê dzy przy wódc¹ a ku l tur¹ or ga ni za cyjn¹, si l nie na sy -con¹ wa r to œcia mi ety cz ny mi i wy po sa ¿on¹ w od po wied nie sy -ste my na gra dza nia zarz¹dzaj¹cych40.

Do da t ko we trud no œci zwi¹zane s¹ z po mia rem tak sze ro kie -go kon stru ktu, ja kim jest ety cz ne przy wó dz two, za po moc¹ ist -niej¹cych na rzê dzi. Poza ob sza rem ana liz po zo staj¹ bo wiemwa r to œci, sta no wi¹ce fun da ment ety cz nych za cho wañ li de ra: al -tru izm, wspó³czu cie, ucz ci woœæ, bez stron noœæ, spra wie d li woœæ.Pro ble my na eta pie sza co wa nia za cho wañ po dej mo wa nychprzez ety cz ne go li de ra mog¹ rów nie¿ wy ni kaæ z po kre wie ñ stwakon ce pcji ety cz ne go przy wó dz twa wzglê dem in nych kon stru -któw, opi suj¹cych aspekt re la cy j ny przy wó dz twa. Ety cz nedzia³ania przy wó d cy mog¹ byæ za tem b³êd nie uto ¿ sa mia nez wspie ra niem pra co w ni ków i wy ka zy wa niem o nich tro ski,upra womo c nie niem (em po we r ment), roz wi ja niem umie jê t no œcii pe w no œci sie bie podw³ad nych oraz repre zen to wa niem ich in te -re sów41.

W¹tpli wo œci nie któ rych ba da czy bu dzi rów nie¿ jed no wy mia -ro woœæ kon stru ktu ety cz ne go przy wó dz twa i po wszech nie sto -so wa nej do jego po mia ru Ska li Ety cz ne go Przy wó dz twa (Et hi calLea ders hipS ca le, ELS) au to r stwa M. Bro w na, L. Tre vi ño i D. Har -ri so na. W opa r ciu o pog³êbion¹ ana li zê te o rii przy wó dz twa i wy -ni ków wcze œ nie j szych ba dañ Ka rian ne Ka l s ho ven, De an ne DenHa r tog i An ne bel De Ho ogh wy ró ¿ ni li sie dem wy mia rów ety cz -


40 G. Yukl, Lea de r s hip in or ga ni za tions, op. cit., s. 337-338.41 G. Yukl, R. Ma h sud, S. Has san, G. Prus sia, An Im pro ved Me a su re of

Et hi cal Lea de r s hip, Jo u r nal of Lea de r s hip & Orga ni za tio nal Stu dies, nr 20(1)/2013,s. 38-39.

ne go przy wó dz twa, od po wia daj¹cych za cho wa niom po dej mo -wa nym przez li de rów42:– bez stron noœæ – uj mo wan¹ jako nie sto so wa nie pro te kcji, ucz ci -

we i jed na ko we tra kto wa nie in nych, do ko ny wa nie wy ni kaj¹-cych z za sad i bez stron nych wy bo rów,

– dzie le nie siê w³adz¹ – czy li ze z wa la nie pra co w ni kom na za bie -ra nie g³osu w pro ce sie po dej mo wa nia de cy zji oraz wys³uchi -wa nie ich po mys³ów i obaw,

– spre cy zo wa nie roli – spre cy zo wa nie obo wi¹zków, celu i ocze -ki wa nych wy ni ków,

– orien ta cjê na lu dzi – ro zu mian¹ jako tro ska, sza cu nek i wspie -ra nie podw³ad nych i zwo len ni ków,

– pra woœæ – spó j noœæ s³ów i czy nów, do trzy my wa nie obie t nic,– ety cz ne prze wod ni c two – prze ka zy wa nie in fo r ma cji o za sa -

dach ety cz nych i wy ja œ nia nie ich, pro mo wa nie i na gra dza nieety cz nych za cho wañ,

– tro skê o zrów no wa ¿o ny roz wój – de fi nio wan¹ jako tro skao œro do wi sko i za chê ca nie do re cy klin gu.

Na ba zie stwo rzo nej przez sie bie de fi ni cji ety cz ne go przy wódz -twa przy wo³ani ba da cze za pro pono wa li w³asn¹, po sze rzon¹ mia -rê – wie lowy mia ro wy kwe stio na riusz Ety cz ne Przy wó dz twow Pra cy (Et hi cal Leade rs hi pa tWork Que stion na i re, EWQ)43.

RÓ¯NICE KULTUROWE W PODEJŒCIU DO ETYCZNEGO PRZYWÓDZTWA

W li te ra tu rze przed mio tu zwra ca siê uwa gê nie ty l ko najedno wy mia ro woœæ kon stru ktu ety cz ne go przy wó dz twa, ale te¿na jego ogra ni czon¹ u¿y te cz noœæ w ba da niach miê dzyku ltu ro -wych. Do mi nuj¹ce w li te ra tu rze ujê cie ety cz ne go przy wó dz twawy wo dzi siê bo wiem z za chod nie go krê gu kul tu ro we go, zaœ po -


42 K. Ka l s ho ven, S.N. Den Ha r tog, A.H. De Ho ogh, Et hi cal lea de r s hip atwork que stion na i re (ELW): De ve lo p ment and va li da tion of a multi di men sio nalme a su re, The Lea de r s hip Qua r te r ly, nr 22(1)/2011, s. 54.

43 Ibi dem, s. 64-65

wszech nie akce p to wa na de fi ni cja ety cz ne go przy wó dz twa au to -r stwa Bro w na, Tre vi ño i Har ri so na od zwie rcie d la per spe kty wêame ry kañsk¹. Co wiê cej, zde cy do wa na wiê kszoœæ ba dañ po -œwiê co nych ety cz ne mu przy wó dztwu pro wa dzo na by³a w Sta -nach Zjed no czo nych. Sy ste maty cz ne, miê dzy naro do we ba da niapo rów na w cze sta no wi¹ na to miast rza d koœæ. Dla te go te¿ czêœæba da czy re ko men du je przy jê cie bar dziej ca³oœcio we go pun ktuwi dze nia w ana li zie zja wi ska ety cz ne go przy wó dz twa, uw z glêd-niaj¹cego wa r to œci i stan dar dy ety cz ne obo wi¹zuj¹ce w in nychku l tu rach44.

Do wo dów na po pa r cie tezy o ist nie niu pe w nych ró ¿ nic ku l -tu ro wych w ro zu mie niu po jê cia ety cz ne go przy wó dz twa do sta r -czy³y miê dzy in ny mi dane po chodz¹ce z miê dzyna rodo we gopro je ktu ba da w cze go do tycz¹cego przy wó dz twa – GLOBE (theGlo bal Lea de r s hip and Orga ni za tio nal Effe c ti ve ness). Pro wa -dzo ne w po³owie lat 90. w 62 kra jach ba da nia po œwiê co ne by³yana li zie re la cji miê dzy ku l tur¹ spo³eczn¹ a pre fe ro wa nym sty -lem przy wó dz twa45. Otrzy ma ne wy ni ki uja w ni³y, ¿e cho cia¿wyod rê b nio ne czte ry aspe kty ety cz ne go przy wó dz twa (cha ra -kter/pra woœæ, al tru izm, ko le kty w na mo ty wa cja i za chê ta) oka -za³y siê uni wer sa l ne ku l tu ro wo, to po szcze gó l ne ku l tu ry(azja ty cka, ame ry ka ñ ska i eu ro pe j ska) ró ¿ ni³y siê pod wzglê demzna cze nia przy pisy wa ne go kon kre t nym wy mia rom. Przyk³ado -wo, w kra jach skan dy na wskich naj wy ¿ej ce nio no cha ra kter/pra -woœæ przy wó d cy, zaœ w ku l tu rach Azji Po³ud nio wej naj bar dziejpo¿¹da nym atry bu tem li de ra by³ al tru izm46.

Wy ni ki uzy ska ne w ra mach pro je ktu ba da w cze go GLOBEmaj¹ zna cze nie teo re ty cz ne i pra kty cz ne. Na po zio mie teo re ty cz -


44 S.A. Ei sen be iss, F. Bro d beck, Et hi cal and une t hi cal lea de r s hip: A cros -s-cu l tu ral and cros s-se c to ral ana ly sis,Jo u r nal of Bu si ness Et hics, nr 122(2)/2014,s. 344.

45 G.S. Ma r tin, C.J. Re sick, M.A. Ke a ting, M.W. Di c kson, Et hi cal lea de r s hipac ross cu l tu res: A com pa ra ti ve ana ly sis of Ge r man and US per spe c ti ves,Bu si -ness Et hics: A Eu ro pe an Re view, nr 18(2)/2009, s. 126.

46 C.J. Re sick, P.J. Han ges, M.W. Di c kson, J.K. Mi t che l son, A cros s-cu l tu ralexa mi na tion of the en do r se ment of et hi cal lea de r s hip,Jo u r nal of Bu si ness Et hics,nr 63(4)/2006, s. 345-359.

nym po zwa laj¹ wy ró ¿ niæ wspó l ny rdzeñ de fi ni cji ety cz ne goprzy wó dz twa w ró ¿ nych spo³ecze ñ stwach. Su ge ruj¹ rów nie¿, ¿e akcen to wa nie od mien nych ele men tów kon ce pcji ety cz ne goprzy wó dz twa mo¿e sku t ko waæ wy stê po wa niem ró ¿ nic w za kre -sie uwa run ko wañ i kon se k wen cji ety cz ne go przy wó dz twa w po -szcze gó l nych ku l tu rach. W pra kty ce bi z ne so wej mog¹ na to miast zna leŸæ za sto so wa nie w or ga ni za cjach dzia³aj¹cych w glo ba l nym œro do wi sku jako wska zów ka co do ocze ki wañ ¿y wio nych w ró ¿ -nych spo³ecze ñ stwach wzglê dem ety cz nych li de rów47.

No wsze opra co wa nia wska zuj¹ na zna cze nie inter dyscyp -linar ne go, zin te gro wane go po dej œcia do ety cz ne go przy wó dz -twa, uw z glêd niaj¹cego wa r to œci ce nio ne w re li giach i tra dy cjifilo zo fi cz nej Wscho du i Za cho du48. Ba da nia ja ko œcio we po twier -dzaj¹ ist nie nie pe w nych spe cy fi cz nych ku l tu ro wo wzo r cóww pe r ce pcji ety cz ne go przy wó dz twa w obu czê œciach œwia ta.W ku l tu rach Wscho du ety cz ne przy wó dz two ko ja rzo ne jest zeskro mno œci¹, otwa r to œci¹ na po mys³y in nych, pod¹¿a niem zaswo im we wnê trz nym g³osem, po czu ciem ³¹czno œci z in ny mi, nie przy wi¹za niem wagi do ze w nê trz nych, ma te ria l nych oz nak sta -tu su, a ta k ¿e par tycy pacy j nym sty lem zarz¹dza nia. W za chod -niej ku l tu rze ety cz ne przy wó dz two w wiê kszym sto p niu jest³¹czo ne z trans akcy j nym sty lem zarz¹dza nia – wy zna cze niem ja -s nych ce lów, moni to ro wa niem za cho wa nia podw³ad nych, prze -ka zy wa niem in fo r ma cji zwro t nych, a ta k ¿e przy zna wa niemna gród uza le ¿ nio nych od uzy ska nych wy ni ków49.

PODSUMOWANIE

Z doty ch cza so wych roz wa ¿añ wy ni ka, ¿e konce ptua li za cjaety cz ne go przy wó dz twa jako sty lu zarz¹dza nia po zwo li³a na


47 C.J. Re sick, G.S. Ma r tin, M.A. Ke a ting, M.W. Di c kson, H.K. Kwan,C. Peng, What et hi cal lea de r s hip me ans to me: Asian, Ame ri can, and Eu ro pe anper spe c ti ves, Jo u r nal of Bu si ness Et hics, nr 101(3)/2011, s. 450-452.

48 S.A. Ei sen be iss, Re - t hin king et hi cal…, op. cit., s. 791-808.49 S.A. Ei sen be iss, F. Bro d beck, Et hi cal and une t hi cal…, op. cit., s. 355-356.

usy stema tyzo wa nie wie dzy w za kre sie ety cz nych za cho wañosób spra wuj¹cych w³adzê w or ga ni za cjach. Jej wpro wa dze niesta no wi³o im puls dla ba dañ po œwiê co nych kon se k wen cjomi – w mnie j szym za kre sie – uwa run ko wa niom ety cz ne go przy -wó dz twa. Jed nak mimo ¿e de fi ni cja M. Bro w na, L. Tre vi ñoi D. Har ri so na cie szy siê du¿¹ popu la r no œci¹ wœród ba da czy, towci¹¿ nie wy cze r pu je za kre su zna cze nio we go po jê cia ety cz ne goprzy wó dz twa. Do da t ko wych trud no œci przy spa rzaj¹ pró byziden tyfi ko wa nia pod mio to wych i spo³ecz nych uwa run ko wañety cz ne go przy wó dz twa. Dla te go w kon kre t nych ba da niach po -ja wiaj¹ siê pro po zy cje przy jê cia bar dziej ogó l ne go, wielo wymia -ro we go po dej œcia, uw z glêd niaj¹cego aspekt nor ma ty w nyfun kcjo no wa nia przy wó d cy i po zwa laj¹cego na opi sa nie pro ble -ma ty ki ety cz ne go przy wó dz twa w ca³ej jej z³o¿o no œci. Po stu lattaki wy da je siê tym bar dziej upra w nio ny, ¿e zja wi sko ety cz ne goprzy wó dz twa ma nie jed no rod ny cha ra kter. W ró ¿ nych kon te -kstach ku l tu ro wych prze ja wia siê w od mien ny spo sób, co utrud -nia usta le nia ter mino logi cz ne i jego po miar. Trud no jed nakwska zaæ al ter na ty wê dla po wszech nie akce p to wa nej kon ce pcjiety cz ne go przy wó dz twa, po nie wa¿ wiê kszoœæ pro po no wa nychpo dejœæ do te ma ty ki ety cz ne go przy wó dz twa opie ra siê na roz -wa ¿a niach teo re ty cz nych i ana li zach da nych ja ko œcio wych. In -ny mi s³owy, cho cia¿ in te gruj¹ce, wie lowy mia ro we po dej œcie doety cz ne go przy wó dz twa wy da je siê obie cuj¹ce z po zna w cze gopun ktu wi dze nia, to bra ku je nie za le ¿ nych do wo dów em pi ry cz -nych je po twier dzaj¹cych. Pod jê cie kom p le kso wych ba dañ nadety cz nym wy mia rem przy wó dz twa wy da je siê tym isto t nie j sze,¿e te ma ty ka ety cz nych za cho wañ cz³owie ka w or ga ni za cji jestpra kty cz nie nie obe c na w pol skim pi œmien ni c twie50.

Przy wo³ane ana li zy teo re ty cz ne i dane em pi ry cz ne po twier -dzaj¹, ¿e prze strze ga nie przez li de ra za sad ety cz nych ma zna cze -nie nie ty l ko dla jego bez po œred nich podw³ad nych, ale te¿ dlaca³ej or ga ni za cji. Ety cz ne i nie ety cz ne za cho wa nia przy wó d cy


50 M. Bu g dol, Gry i za cho wa nia nie ety cz ne w or ga ni za cji, Di fin, Wa r sza wa2007, s. 9.

wp³ywaj¹ bo wiem za rów no na jego re pu ta cjê, jak i na wi ze ru nekor ga ni za cji51. Co wiê cej, wsze l kie na ru sze nia norm ety cz nychw mie j s cu pra cy ge ne ruj¹ po wa ¿ ne ko szty, w tym tak zwa ne„ko szty ety cz ne”52. Nie ety cz ne przy wó dz two wy da je siê za temskra j nie nie ko rzy st ne dla or ga ni za cji, a po zy ty w ny wzo rzec ety -cz ne go przy wó d cy prze ciw sta wia ny jest w opra co wa niach teo -re ty cz nych cie mnej stro nie kor pora cyj ne go przy wó dz twa,uo sa bia nej z na du ¿y wa niem w³adzy i po sia da nych in fo r ma cji,nieod powie dzial no œci¹, fawo ry ty z mem, ko rzy sta niem z nad -mie r nych przy wi le jów, a ta k ¿e bra kiem lo ja l no œci wo bec ró ¿ -nych grup inte re sa riu szy53. Pod kre œla siê rów nie¿ po trze bêety cz ne go, odpo wie dzial ne go przy wó dz twa w dzia³al no œci go -spo da r czej, opa r te go na re la cjach na ce cho wa nych lo ja l no œci¹i w za je mnym za ufa niem54.

Ana li zy ety cz nych za cho wañ li de ra maj¹ za tem nie ty l ko wy -miar teo re ty cz ny, ale te¿ pra kty cz ny. Z jed nej stro ny œwia do -moœæ ró ¿ nic ku l tu ro wych zwi¹za nych w ob sza rze ety ki bi z ne suwy da je siê nie zbêd nym atry bu tem sku te cz ne go ma na ge ra.Z dru giej stro ny wzrost zain tere so wa nia te ma tyk¹ mo ra l ne gopo stê po wa nia przy wó d cy, pro mo wa nia za sad ety cz nych w œro -do wi sku pra cy i wspie ra nia po zy ty w nych po staw wo bec pra cydaje szan sê na sku te cz ne prze ciw dzia³anie pa to lo giom orga niza -cy j nym55.

Wa r to rów nie¿ za zna czyæ, ¿e ba da nia do tycz¹ce ety cz nychza cho wañ cz³owie ka w or ga ni za cji wska zuj¹ na mno goœæ wa -run kuj¹cych je czyn ni ków. Mo ra l ne wy bo ry jed no stki w œro do -wi sku pra cy s¹ uza le ¿ nio ne od zmien nych indy widu a l nych(mo ra l no œci pra co w ni ka, jego oso bo wo œci i cech spo³eczno-


51 D.M. Mes sick, R.M. Kra mer, The psy cho lo gy of lea de r s hip: New per spe c ti vesand re se arch, La w ren ce Er l ba um As so cia tes, Ma hwah, New Ye r sey 2005, s. 309.

52 M. Bu g dol, Gry i za cho wa nia…, op. cit., s. 9.53 A. Lewi c ka - Strza³ecka, Ety cz ny wy miar przy wó dz twa w bi z ne sie: dwa

bie gu ny, Pra kse o lo gia, nr 151/2011, s. 65-84.54 B. Rok, Czy przy wó dz two ety cz ne w dzia³al no œci go spo da r czej jest mo ¿ -

li we?, Pra kse o lo gia, nr 149/2009, s. 187-204.55 R. Ka ra sze wski, Przy wó dz two – aspe kty ety cz ne, Pra kse o lo gia, nr

151/2011, s. 101.

demo grafi cz nych) oraz œro do wi sko wych (spo³ecz nych i demo -gra fi cz nych)56. Na dal jed nak pro ble ma ty ka uwa run ko wañ ety -cz ne go przy wó dz twa jest w nie wie l kim sto p niu ana li zo wa na– za rów no w pol skiej, jak i an glo jêzy cz nej li te ra tu rze na uko wej.W tym kon te k œcie za sad ne wy da je siê zin tensy fiko wa nie ba dañnad pod mio to wy mi i sytu acy j ny mi dete rmi nan ta mi ety cz ne goprzy wó dz twa. Wy ni ki ta kich ana liz mog³yby zna leŸæ za sto so -wa nie w pra kty ce bi z ne so wej. Pozwoli³oby równie¿ na przyjêciebardziej holistycznego podejœcia do problematyki etycznegoprzywództwa.

BIBLIOGRAFIA

Avey J.B., Pa lan ski M.E., Wa lu m b wa F.O., When lea de r s hipgoes un no ti ced: The mo de ra ting role of fol lo wer sel f -e ste em onthe re la tion s hip be twe en et hi cal lea de r s hip and fol lo werbe ha vior, Jo u r nal of Bu si ness Et hics, nr 98(4)/2011, s. 573-582.

Bouc keno o g he D., Za far A., Raja U., How Et hi cal Lea de r s hipSha pes Employees’ Job Per fo r man ce: The Me dia ting Ro les ofGoal Con gru en ce and Psy cho lo gi cal Ca pi tal, Jo u r nal of Bu si nessEt hics, nr 129(2)/2014, s. 1-14.

Brown M.E., Tre vi ño L.K., Do role mo dels mat ter? Anin ve sti ga tion of role mo de ling as an an te ce dent of per ce i vedet hi cal lea de r s hip, Jo u r nal of Bu si ness Et hics, nr 122(4)/2014,s. 587-598.

Brown M., Mi t chell M., Et hi cal and une t hi cal lea de r s hip:Ex p lo ring new ave nu es for fu tu re re se arch, Bu si ness Et hicsQua r te r ly, nr 20(4)/2010, s. 583-616.

Brown M., Tre vi ño L., Et hi cal lea de r s hip: A re view andfu tu re di re c tions, The Lea de r s hip Qua r te r ly, nr 17/2006, s. 595–616.

Brown M., Tre vi ño L., Har ri son D., Et hi cal lea de r s hip:A so cial le a r ning per spe c ti ve for con struct de ve lo p ment and


56 A. Chu dzic ka- Czu pa³a, Ety cz ne za cho wa nie siê cz³owie ka w or ga ni za cji,Wy daw ni c two Uni wer sy te tu Œl¹skie go, Ka to wi ce 2013, s. 246.

te sting, Orga ni za tio nal Be ha vior and Hu man De ci sion Pro ces ses,nr 97/2005, s. 117–134.

Bu g dol M., 2007, Gry i za cho wa nia nie ety cz ne w or ga ni za cji,Di fin, Wa r sza wa 2007.

Choi S.B., Ul lah S.M., Kwak W.J., Et hi cal lea de r s hip andfollowers’ at ti tu des to ward Co r po ra te So cial Re spon sibi li ty: Therole of per ce i ved et hi cal work cli ma te, So cial Be ha vior andPer so na li ty ,nr 43(3)/2015, 353-365.

Chu dzic ka- Czu pa³a A., Ety cz ne za cho wa nie siê cz³owie ka w or ga -ni za cji, Wy daw ni c two Uni wer sy te tu Œl¹skie go, Ka to wi ce 2013.

Chu g h tai A., By r ne M., Flo od B., Lin king et hi cal lea de r s hip to em p lo yee we ll-be ing: The role of trust in su per vi sor, Jo u r nal ofBu si ness Et hics, nr 128(3)/2014, s. 653-663.

Ciul la J., Et hics and lea de r s hip effe c ti ve ness [w:] J. An to na kis,A.T. Cian cio lo, R.J. Ste r n berg, The na tu re of lea de r s hip, SagePu b li ca tions, Tho u sand Oaks 2004.

Den Ha r tog D.N., Be l s chak F.D., Work en ga ge ment andMa chia vel lia nism in the et hi cal lea de r s hip pro cess, Jo u r nal ofBu si ness Et hics, nr 107(1)/2012, s. 35-47.

Ei sen be iss S.A., Bro d beck F., Et hi cal and une t hi callea de r s hip: A cros s-cu l tu ral and cros s-se c to ral ana ly sis, Jo u r nal ofBu si ness Et hics,nr 122(2)/2014, s. 343-359.

Ei sen be iss S.A., Gies s ner S.R., The eme r gen ce andma in te nan ce of et hi cal lea de r s hip in or ga ni za tions, Jo u r nal ofPer son nel Psy cho lo gy,nr 11(1)/2015, s. 7–19.

Ei sen be iss S.A., Re - t hin king et hi cal lea de r s hip: Aninter disci pli na ry in te gra ti ve ap pro ach, The Lea de r s hip Qua r te r ly,nr 23(5)/2012, s. 791-808.

Fehr R., Yam K., Dang C., Mo ra li zed lea de r s hip: Thecon stru c tion and con se qu en ces of et hi cal le a der per ce p tions,Aca de my of Ma na ge ment Re view, tom 40, nr 2/2015, s. 182–209.

Frisch C., Hup pen ba u er M., New in sights into et hi callea de r s hip: A qua li ta ti ve in ve sti ga tion of the ex pe rien ces ofexe cu ti ve et hi cal le a ders, Jo u r nal of Bu si ness Et hics,nr 123(1)/2014, s. 23-43.


Han sen S.D., Et hi cal lea de r s hip: A mu l ti fo ci so cial ex chan geper spe c ti ve, The Jo u r nal of Bu si ness In qu i ry, tom 10, nr 1/2011,s. 41-55.

Jor dan J., Brown M.E., Tre vi ño L.K., Fin ke l ste in S., So me o neto look up to exe cu ti ve–fol lo wer et hi cal re a so ning andper ce p tions of et hi cal lea de r s hip, Jo u r nal of Ma na ge ment,nr 39(3)/2013, s. 660-683.

Ka l s ho ven K., Den Ha r tog D.N., De Ho ogh A.H., Et hi callea de r s hip at work que stion na i re (ELW): De ve lo p ment andva li da tion of a multi di men sio nal me a su re, The Lea de r s hipQua r te r ly, nr 22(1)/2011, s. 51-69.

Ka nun go R., Et hi cal va lu es of trans ac tio nal andtrans for ma tio nal le a ders, Ca na dian Jo u r nal of Admi ni stra ti veScien ce, nr 18(4)/2001, s. 257-265.

Ka nun go R., Men don ca M., Et hi cal di men sions of lea de r s hip,SAGE Pu b li ca tions, Lon dyn 1996.

Ka ra sze wski R., Przy wó dz two – aspe kty ety cz ne, Pra kse o lo gia,nr 151/2011, s. 85-104.

Lewi c ka - Strza³ecka A., Ety cz ny wy miar przy wó dz twa w bi z ne -sie: dwa bie gu ny, Pra kse o lo gia, 151/2011, s. 65-84.

Liao Y., Liu X.Y., Kwan H.K., Li J., Work–fa mi ly ef fectsof et hi cal lea de r s hip, Jo u r nal of Bu si ness Et hics, nr 128(3)/2014,s. 535-545.

Lu C.S., Lin C.C., The ef fects of et hi cal lea de r s hip and et hi calcli ma te on em p lo yee et hi cal be ha vior in the in ter na tio nal portcon text, Jo u r nal of Bu si ness Et hics, nr 124(2)/2014, s. 209-223.

Ma r tin G.S., Re sick C.J., Ke a ting M.A., Di c kson M.W., Et hi callea de r s hip ac ross cu l tu res: A com pa ra ti ve ana ly sis of Ge r manand US per spe c ti ves, Bu si ness Et hics: A Eu ro pe an Re view,nr 18(2)/2009, s. 127-144.

Ma y er D.M., Aqu i no K., Gre en ba um R.L., Ku en zi M., Whodi sp la ys et hi cal lea de r s hip, and why does it mat ter? Anexa mi na tion of an te ce dents and con se qu en ces of et hi callea de r s hip, Aca de my of Ma na ge ment Jo u r nal, nr 55(1)/2011,s. 151-171.


Ma y er D.M., Ku en zi M., Gre en ba um R., Bar des M., Sa l va dorR.B., How low does et hi cal lea de r s hip flow? Test ofa tri c kle - down mo del, Orga ni za tio nal Be ha vior and Hu manDe ci sion Pro ces ses, nr 108(1)/2009, s. 1-13.

Mes sick D.M., Kra mer R.M., The psy cho lo gy of lea de r s hip:New per spe c ti ves and re se arch, La w ren ce Er l ba um As so cia tes,Ma hwah, New Ye r sey 2005.

Pa l mer D.E., Bu si ness lea de r s hip: Three le vels of et hi calana ly sis, Jo u r nal of Bu si ness Et hics,nr 88/2009, s. 525–536.

Pic co lo R.F., Gre en ba um R., Ha r tog D.N.D., Fo l ger R., There la tion s hip be twe en et hi cal lea de r s hip and core jobcha rac te ri stics, Jo u r nal of Orga ni za tio nal Be ha vior, nr 31(2-3)/2010,s. 259-278.

Re sick C.J., Han ges P.J., Di c kson M.W., Mi t che l son J.K.,A cros s-cu l tu ral exa mi na tion of the en do r se ment of et hi callea de r s hip, Jo u r nal of Bu si ness Et hics, nr 63(4)/2006, s. 345-359.

Re sick C.J., Ma r tin G.S., Ke a ting M.A., Di c kson M.W., KwanH.K., Peng C., What et hi cal lea de r s hip me ans to me: Asian,Ame ri can, and Eu ro pe an per spe c ti ves, Jo u r nal of Bu si ness Et hics,nr 101(3)/2011, s. 435-457.

Rok B., Czy przy wó dz two ety cz ne w dzia³al no œci go spo -da r czej jest mo ¿ li we? Pra kse o lo gia, nr 149/2009, s. 187-204.

Scha u bro eck J.M., Han nah S.T., Avo lio B.J., Ko z lo wski S.W.,Lord R.G., Tre vi ño, L. Di mo ta kis K., Peng N., A. C., Em bed dinget hi cal lea de r s hip wi t hin and ac ross or ga ni za tion le vels, Aca de my of Ma na ge ment Jo u r nal, nr 55(5)/2012, s. 1053-1078.

Shin Y., Sung S.Y., Choi J.N., Kim M.S., Top ma na ge mentet hi cal lea de r s hip and firm per fo r man ce: Me dia ting role ofet hi cal and pro ce du ral ju sti ce cli ma te, Jo u r nal of Bu si ness Et hics,nr 129(1)/2014, s. 43-57.

Sto u ten J., van Di j ke M., Ma y er D., De Cre mer D., Eu we maM., Can a le a der be seen as too et hi cal? The cur vi li ne ar ef fects ofet hi cal lea de r s hip, The Lea de r s hip Qua r te r ly, nr 24/2013,s. 680–695.

Tre vi ño L., Brown M., Ha r t man L., A qua li ta ti vein ve sti ga tion of per ce i ved exe cu ti ve et hi cal lea de r s hip:


Per ce p tions from in si de and ou t si de the exe cu ti ve su i te, Hu manRe la tions,nr 56(1)/2003, s. 5-37.

Tre vi ño L., Ha r t man L., Brown M., Mo ral per son and mo ralma na ger: How exe cu ti ves de ve lop a re pu ta tion for et hi callea de r s hip, Ca li fo r nia Ma na ge ment Re view, tom 42, nr 4/2000,s. 128-142.

Wa lu m b wa F.O., Scha u bro eck, J., Le a der per so na li ty tra itsand em p lo yee vo i ce be ha vior: me dia ting ro les of et hi callea de r s hip and work gro up psy cho lo gi cal sa fe ty, Jo u r nal ofAp p lied Psy cho lo gy,nr 94(5)/2009, s. 1275-1286.

Yukl G., Lea de r s hip in or ga ni za tions, Pe a r son Edu ca tion,Up per Sad d le Ri ver, New Je r sey 2010.

Yukl G., Ma h sud R., Has san S., Prus sia G., An Im pro ved Me a su reof Et hi cal Lea de r s hip, Jo u r nal of Lea de r s hip & Orga ni za tio nalStu dies, nr 20(1)/2013, s. 38-48.

Zhu W., The ef fect of et hi cal lea de r s hip on fol lo wer mo raliden ti ty: The me dia ting role of psy cho lo gi cal em po we r ment,Lea de r s hip Re view, nr 8(3)/2008, s. 62-73.


Ka ta rzy na So³ko wicz

CZYM JEST KAPITA£KULTUROWY?

WHAT IS THE CULTURALCAPITAL?

STRESZCZENIE

Ce lem opra co wa nia by³o za pre zen towa nie isto ty i zró¿ ni co -wa nia ka pi ta³u kul tu ro we go, któ ry jest œci œle powi¹zany za rów -no z ka te go ria mi eko nomi cz ny mi, jak rów nie¿ ku l tur¹.W pie r wszej czê œci pod jê ta zo sta³a pró ba iden tyfi ko wa nia ka pi -ta³u kul tu ro we go. Dru ga czêœæ obe j mo wa³a z ko lei wy mia ry ró ¿ -ni cuj¹ce ka pi ta³ ku l tu ro wy. G³ówn¹ re ko men dacj¹ jest jed nakza cho wa nie ostro ¿ no œci pod czas iden tyfi ko wa nia wy mia rówka pi ta³u kul tu ro we go i ba dañ nad jego zró¿ ni co wa niem.

SUMMARY

The aim of the stu dy was to de mon stra te the na tu re anddi ve r si ty of the cu l tu ral ca pi tal, which is clo se ly re la ted to botheco no mic ca te go ries, as well as the cu l tu re. In the first part of theat tempt is made to iden ti fy the cu l tu ral ca pi tal. The se cond partcon si sted in turn di men sions dif fe ren tia ting cu l tu ral ca pi tal.Ho we ver, the main re com men da tion is ca u tion to iden ti fy thedi men sions of the cu l tu ral ca pi tal and re se arch on its di ve r si ty.

79

S³owa klu czo we: ka pi ta³ ku l tu ro wy, ku l tu ra, wa r to œci ku l tu -ro we i spo³ecz ne

Ke y words: cu l tu ral ca pi tal, cu l tu re, cu l tu ral and so cial va lu es

Przed mio tem opra co wa nia bê dzie ana li za pro ble mów po -zna w czych ka pi ta³u kul tu ro we go. Na le ¿y po go dziæ siê z wie lo -œci¹ para dy g ma tów i de fi ni cji ku l tu ry, ku l tu ry orga niza cy j nej,a ta k ¿e przyj¹æ w tym za kre sie sta no wi sko plu ra li z mu meto dolo -gicz ne go. Wa ¿ na jest rów nie¿ otwa r toœæ na kon ce pcje i me to dyp³yn¹ce z in nych dys cy p lin. Ku l tu ra jest po jê ciem bar dzoobci¹¿o nym, za rów no teo re ty cz nie, jak rów nie¿ em pi ry cz nie,bar dzo trudn¹ do opera cjona li za cji. Ce lem opra co wa nia bê dziejed nak za pre zen towa nie isto ty i zró¿ ni co wa nia ka pi ta³u kul tu ro -we go, któ ry jest œci œle powi¹zany za rów no z ka te go ria mi eko -nomi cz ny mi, jak rów nie¿ z te o ria mi kul tu ro wy mi. W pie r wszejczê œci pod jê ta zo sta nie pró ba iden tyfi ko wa nia kapita³ukulturowego. Druga czêœæ obejmuje z kolei wymiary ró¿nicuj¹cekapita³ kulturowy.

ISTOTA KAPITA£U KULTUROWEGO

Ka pi ta³ ku l tu ro wy nie jest w³aœci wo œci¹ na szych cza sów. Jestto naj bar dziej pod sta wo wa i nie od³¹czna ce cha istot lu dz kich, je -den z naj bar dziej pod sta wo wych me cha ni z mów eko no mi cz nych i na rzê dzi ist nie nia go spo dar ki. Niew¹tpli wie móg³ siê ró ¿ niæ odwspó³cze s nych sy ste mów ryn ko wych, jed nak re ¿im wzo r cówku l tu ro wych ogra ni cza³ za siêg od dzia³ywa nia okre œlo nych grup spo³ecz nych czy et ni cz nych. Ponad to ka pi ta³ ku l tu ro wy nie wy -od rê b nia³ siê z sze r sze go ³añ cu cha in ter akcji i re la cji, co wy ra ¿a³o siê w nie roze rwal no œci ci¹gu ka pi ta³ ku l tu ro wy – in fo r ma cja– dzia³anie. Ka pi ta³ ku l tu ro wy za wie ra³ sym bo le, któ re prze ka -zy wa³y ja kieœ in fo r ma cje i po bu dza³ do dzia³ania, rów nie¿ w sfe -rze dzia³al no œci go spo da r czej. Ka ¿ dy wy twór ma te ria l nyprze ka zy wa ny w dro dze wy mia ny ucie le œ nia³ ja kiœ wzór ku l tu -ro wy – by³ ar te fa ktem in fo r ma cji. Te swo i ste prze ka Ÿ ni ki ka pi -


ta³u kul tu ro we go to naj bar dziej wi do cz na wa r stwa, p³asz czy z naku l tu ry obe j muj¹ca pro du kty dzia³al no œci jed no stki czy gru py,któ re or ga ni zuj¹ ich byt i œwiadcz¹ o przy jê tym mo de lu ¿y cia.Ar chi te ktu ra, jê zyk, te ch no lo gia, sztu ka, styl ubie ra nia siê, za -cho wa nia, mity, hi sto rie, ry tua³y to prze ka Ÿ ni ki ka pi ta³u kul tu -ro we go, któ re w wi do cz ny spo sób wy ró ¿ niaj¹ dan¹ gru pê odin nych spo³ecz no œci1. Wspó³czeœnie nast¹pi³ proces silnegooddzielenia towarów od ich wytwórców, standaryzacjaproduktów, która jest efektem procesów globalizacyjnych i spra -wia, ¿e materialne wytwory kulturowe nie s¹ ju¿ noœnikamiwytworów kultury.

Ka pi ta³ ku l tu ro wy wy ma ga jed nak uœwia do mie nia so bie, ¿eka ¿ da spo³ecz noœæ wy pra co wu je swo je w³asne spo so by post rze -ga nia œwia ta, a ponad to ró ¿ ni¹ siê one miê dzy sob¹ w taki spo -sób, ¿e nie jed no krot nie wy daj¹ siê nie przek³ada l ne. Wa r torów nie¿ zwró ciæ uwa gê na fakt, i¿ ka pi ta³ ku l tu ro wy nie jest razna za wsze przy pi sa nym do da ne go spo³ecze ñ stwa zja wi skiem,jest to twór ¿ywy, zmien ny, nie ustan nie kwe stio no wa ny i prze -kszta³cany. St¹d te¿ wy da je siê, ¿e du¿e zna cze nie na bie ra faktokre œle nia jego ten den cji roz wo jo wych przy oczy wi stym roze -zna niu ten den cji za cho wa w czych. Ka pi ta³ ku l tu ro wy jest wiêcefe ktem pro ce su zmia ny i ucze nia siê tej zmia ny w ob rê bie grupspo³ecz nych. Dla te go w ni nie j szym opra co wa niu bar dzo istotn¹kwe sti¹ bê dzie wska za nie ele men tów sta no wi¹cych pod sta wêka pi ta³u kul tu ro we go. Za sta no wiê siê nad wa r to œcia mi ka pi ta³ukul tu ro we go sa me go w so bie jako wa r to œci sym bo li cz nej, zaœzmia nê po tra ktu jê jako pod sta wo wy proces zachodz¹cy w ku l tu -rze gospodarczej maj¹cy swoje Ÿród³o w naturze ludzkiej, którejw³aœciwa jest zdolnoœæ do niezale¿nej inwencji i wynalazczoœci.

Na le ¿y jed nak pa miê taæ o zna cze niu roz prze strze nia nia siêno œ ni ków ka pi ta³u kul tu ro we go i za po ¿y czeñ zmian jako pod -sta wo we go czyn ni ka wa run kuj¹cego zmia ny w ob rê bie ka pi ta³ukul tu ro we go. Mo ¿ na je tra kto waæ jako sa mo ist ne i obie kty w ne.

Katarzyna So³kowicz – CZYM JEST KAPITA£ KULTUROWY? 81

1 S. Sta ñ czyk, Nurt ku l tu ro wy w zarz¹dza niu, Wy daw ni c two Uni wer sy te -tu Eko nomi cz ne go we Wroc³awiu, Wroc³aw 2008.

Do strze ¿e nie tych zmian jest mo ¿ li we ty l ko wów czas, je ¿e li pod -da my ana li zie za rów no zmien noœæ, jak trwa³oœæ ele men tów ka -pi ta³u kul tu ro we go. Okreœlenie tych sk³adowych stanowi istotny element kultury ekonomicznej.

Klamr¹ spi naj¹c¹ oma wian¹ pro ble ma ty kê jest ge ne za insty -tucjo nali za cji spo³ecz ne go by to wa nia oraz roz wo ju, pe try fi ka cjara cjo nal no œci za cho wañ lu dz kich. Tym Ÿród³em jest sy stem wa r -to œci – uporz¹dko wa ny zbiór wa r to œci uz na wa nych przez jed no -stkê, gru pê, spo³ecze ñ stwo (sy stem uw z glêd niaj¹cy ta k ¿e ichwa r to œci – roz li cz ne, wza je m ne powi¹za nia). Zwer bali zo wa nysy stem wa r to œci w swym ca³okszta³cie jest naj czê œciej albodzie³em ety ków (na przyk³ad w fo r mie ka te chi z mów), albo wy -ni kiem za bie gów syste maty zacy j nych an tro po lo gów czy te¿ so -cjo lo gów. Mimo swej nie ostro œci, po jê cie to sta no wi wy godn¹ka te go riê w na ukach spo³ecz nych2.

Z wy ko rzy sta niem in stru men tu abs tra kcji wy ró ¿ nia siê:3

• wa r to œci indywidua listyczno -konkuren cyj ne, sy stem wy -ros³y z okre œlo nych wie rzeñ re li gi j nych, pr¹dów filo zo fi cz -nych oraz do œwia d czeñ nie któ rych spo³eczeñstw (zw³asz czatych, któ re eg zy sto wa³y w bo ga tym œro do wi sku na tu ra l -nym), eks po nuj¹cy cz³owie ka jako jed no stkê, jego od mien -noœæ oraz ego izm;

• wa r to œci grupo wo-koo peraty w ne, sy stem, któ re go isto tê sta -no wi do bro wo l ne pod porz¹dko wa nie siê jed no stek ce lomwspól no ty. Cz³owiek w tym sy ste mie jest in te graln¹ czê œci¹przy ro dy i wi nien ¿yæ w ha r mo nii – w sym bio zie – z oto cze -niem, zw³asz cza z in ny mi lu dŸ mi. Ka ¿ dy jest oso b ni kiemwyj¹tko wym, ale nie jest pre de sty nowa ny do w³ada nia ca³¹przy rod¹. Jako cz¹stka ca³ej lu dz ko œci oraz swe go spo³ecze ñ -stwa, mo¿e zna leŸæ sens ¿y cia ty l ko przez dzia³anie wewspól no tach. Wspól no ty te obe j muj¹: naj bli¿sz¹ i dalsz¹ ro -dzi nê cz³owie ka, jego gru pê pra co w nicz¹, fi r mê, to wa rzy -stwo spo³ecz no- zawo do we, pa r tie po li ty cz ne (w któ rych


2 En cy klo pe dia or ga ni za cji i zarz¹dza nia, PWE, Wa r sza wa 1981, s. 515-516.3 B. Haw ry ly s hyn, Dro ga do przysz³oœci, Pol skie To wa rzy stwo Wspó³pra -

cy z Klu bem Rzy m skim, Wa r sza wa 1990, s. 157.

dzia³a) oraz na ród, do któ re go przy na le ¿y. Pra wid³owe fun -kcjo no wa nie tych ró ¿ nych wspól not – w sy ste mie wa r to œcigrupo wo-koo peraty w nych – jest przek³ada ne na po trze byoraz pra gnie nia jednostek.Rze czy wi œcie fun kcjo nuj¹ce sy ste my wa r to œci – w swym

zmien nym ewo lu uj¹cym ca³okszta³cie – s¹ trud no uchwy t ne.Wspó³cze s ne na ro dy, fun kcjo nuj¹ce w prawno -orga nizacy j nychstru ktu rach, zrê by sy ste mów wa r to œci umie sz czaj¹ w usta wachza sad ni czych – w kon sty tu cjach – oraz re a li zuj¹ w sta no wio nympra wie, a ta k ¿e w spra wo wa nym s¹do wni c twie. Roz my te – jed -na ko wo¿ uchwy t ne – kon stru kcje sy ste mów wa r to œci przed sta -wiaj¹ sy ste my filo zo fi cz ne oraz do ktry ny re li gi j ne, tocz¹cnie ustann¹ wa l kê o na sze umys³y – „nak³adaj¹c” siê sw¹homeostaz¹ na wielk¹ homeostazê natury, która nami w³ada.

Ka pi ta³ ku l tu ro wy jest nie uni k nio nym, ale jed no cze œ nie nie -zwy kle trud nym do zde fi nio wa nia po jê ciem, co wiê cej mo ¿ naod nieœæ wra ¿e nie, i¿ wy my ka siê ono zwyk³ym me to dom po mia -ru. Z pun ktu wi dze nia eko no mii ka pi ta³ ku l tu ro wy jest wa ¿ ny,gdy¿ kon sty tu u je i de ter mi nu je za cho wa nia i po sta wy lu dzi. Po -dej muj¹c kwe stie zwi¹zane z ka pi ta³em ku l tu ro wym sta je mywo bec rze czy wi sto œci, któ ra z jed nej stro ny jest oczy wi sta, a z dru-giej skom pli ko wa na i cie m na za ra zem, po nie wa¿ na rzu ca siêw po z na niu jako fakt, a przy tym jawi siê jako skom pli ko wa nai z³o¿o na do tego sto p nia, ¿e trud no okre œliæ, co w niej jest wa ¿ ne, a co nie, co pie r wo t ne i pod sta wo we, a co wtó r ne i do³¹czo ne.Wy da je siê, ¿e w³aœ nie ku l tu ra po zwa la gro ma dziæ za sób wia do -mo œci ko nie cz nych dla za cho wa nia i roz wo ju spo³eczeñstw,w tym ta k ¿e roz wo ju eko nomi cz ne go. Nie mo ¿ na bo wiem za do -wa laæ siê ro zu mie niem spo so bu u¿y wa nia okre œlo nych na rzê dziczy po jêæ. Tak wiêc we wszy stkim co po zna je my i po znaj¹cdzia³amy szu ka my ta kie go czyn ni ka, któ ry uza sad nia³by i czy ni³ zro zu mia³ym to wszy stko, co po zna je my i czy ni my w naszym¿yciu.

Na le ¿y pod kre œliæ ki l ka wa ¿ nych kwe stii zwi¹za nych z ka pi -ta³em ku l tu ro wym. Po pie r wsze przys³ugu je on za rów no jed no -stkom, jak i gru pom. Jed no stki od naj duj¹ jed nak i zmie niaj¹ swój


ka pi ta³ ku l tu ro wy w gru pach. Po trze ba ka pi ta³u kul tu ro we gopo wo du je na wet, ¿e szu kaj¹ go w ar bi tra l nie i przy pa d ko wotwo rzo nej gru pie. Po dru gie ka pi ta³ ku l tu ro wy jest w prze wa -¿aj¹cej mie rze kon stru ktem. Lu dzie kszta³tuj¹ swój ka pi ta³ ku l tu -ro wy w wy ni ku na ci sków i za chêt lub z w³as nej woli. Po trze ciejed no stki oraz (w mnie j szym sto p niu gru py po sia daj¹ du¿epok³ady ka pi ta³u kul tu ro we go. Mog¹ to byæ: ka pi ta³ przy pi sa ny(askry p ty w ny), eko no mi cz ny, spo³ecz ny, po li ty cz ny. Po czwa r te ka pi ta³ jest okre œla ny przez nas sa mych, lecz jest rów nie¿ wy ni -kiem in ter akcji miê dzy nami a in ny mi. Po pi¹te wzglêd ne zna -cze nie ró ¿ nych ro dza jów ka pi ta³ów dla jed no stki lub gru pyza le ¿y od sy tu a cji go spo da r czej4.

Ka pi ta³ ku l tu ro wy, o czym ju¿ wcze œ niej wspo mi na no, jestzbio rem ele men tów i czyn ni ków doœæ ró ¿ no rod nych, nie mniejjed nak za wie ra za gad nie nia do tycz¹ce re li gii, mo ra l no œci, oby -cza jo wo œci, hi sto rii, pra wa, hie ra r chii dóbr, celu dzia³ania i fun k -cjo no wa nia, opi sy wa nia rze czy wi sto œci za po moc¹ jê zy ka, re la cji po miê dzy jed no stka mi w gru pie, spo³ecze ñ stwie. Za tem mo¿esta no wiæ pró bê od po wie dzi na py ta nia do tycz¹ce isto ty i spo so -bu ist nie nia, osta te cz nych przy czyn ist nie nia wiê zi spo³ecz nychi grup spo³ecz nych, sto sun ku by to we go miê dzy jed nostk¹a spo³ecze ñ stwem. W jej ra mach mie œci siê te o ria ¿y cia go spo dar -cze go, ro dzi ny, na ro du, pa ñ stwa, spo³ecz nych zwi¹zków fo r ma -l nych i nie for ma l nych. W li te ra tu rze mo ¿ na od na leŸæ ba da niai a na li zy do tycz¹ce re la cji miê dzy ku l tur¹ a ele men ta mi ¿y ciaspo³eczno -go spoda rcze go. S¹ wœród nich miê dzy in ny mi kla sy -cz ne ana li zy M. We be ra, jak rów nie¿ D.S. Lan de sa, G. Ho f ste de,£. Su³ko wskie go, A. Trom per naa r sa i Ch. Hamp den- Tur ne ra,F. Fu ku y a my, R. Ho u sa, E. Bogal skiej -Ma r tin, R. In gel ha r ta5. Co


4 R. Wi l kin son, K. Pi c kett, The Spi rit Le vel. Why More Equ al So cie ties Al -most Al wa ys Do Bet ter, Pen gu in Bo oks LTD, Lon don 2009

5 We ber M., Go spo dar ka i spo³ecze ñ stwo: za rys so cjo lo gii ro zu miej¹cej,PWN, Wa r sza wa 2002; Lan dem D.S., Bo ga c two i nê dza na ro dów. Dla cze go jed -ni s¹ tak bo ga ci, a inni tak ubo dzy, Muza, Wa r sza wa 2000, Ho f ste de G., Ho f ste -de G.J., Ku l tu ry i or ga ni za cje, PWE, Wa r sza wa 2007; Su³ko wski £., Ku l tu ro wazmien noœæ or ga ni za cji, PWE, Wa r sza wa 2002; Hamp den- Tu r ner Ch., Trom pe r -na ars A., Sie dem ku l tur ka pi ta liz mu. USA, Ja po nia, Nie mcy, Wie l ka Bry ta nia,

wiê cej ka pi ta³ ku l tu ro wy jest po jê ciem, któ re daje siê z tru demopera cjona li zo waæ. To te¿ kwe stie zwi¹zane z ka pi ta³em ku l tu ro -wym na strê czaj¹ wie le pro ble mów na tu ry defi ni cy j nej, s¹ trudne do ujêcia iloœciowego oraz funkcjonuj¹ w ramach bardzoszerokiego kontekstu instytucjonalnego, politycznego, geo gra- ficz ne go. Tymczasem poznanie kapita³u kulturowego jestprocesem trudnym i z³o¿onym.

Ka pi ta³ ku l tu ro wy kon cen tru je uwa gê wokó³ czyn no œci ku l -tu ro wych lub kultu ro twó r czych cz³owie ka b¹dŸ od czy ty wa niuwy two rów tych czyn no œci w po sta ci jê zy ka, in sty tu cji spo³ecz -nych i po li ty cz nych, dzie³ sztu ki, re li gii, na uki, ide o lo gii. Ule gaon zmia nie po przez dzia³al noœæ sta no wi¹c¹ roz wi ja nie i do sko -na le nie na tu ry lu dz kiej i po za lu dz kiej. Tak wiêc ze zmian¹ ka pi -ta³u kul tu ro we go mamy do czy nie nia wów czas, gdy cz³owiekdzia³aj¹c do da je do tego, co za sta je. Mo ¿e my go rów nie¿ post rze -gaæ jako in te gruj¹c¹ or ga ni za cjê ¿y cia spo³ecz ne go po przez two -rze nie czy usta la nie sy ste mu zna ków jako na rzê dzi ko mu ni ka cjispo³ecz nej lub wzo rów za cho wa nia obo wi¹zuj¹cych w da nejgru pie uw z glêd niaj¹c aspekt wy mia rów ka pi ta³u kul tu ro we goi u wa run ko wañ spo³ecz nych. Na le ¿y pod kre œliæ, i¿ g³ówna pro -ble ma ty ka zwi¹zana z ka pi ta³em ku l tu ro wym sku pia siê wokó³:cha ra kte ru i ro dza jów wa r to œci chara ktery sty cz nych dla nie go;ewen tu a l nej hie ra r chii wa r to œci; spo so bu ich ist nie nia; spo so bupo zna wa nia wa r to œci; cha ra kte ru wy po wie dzi o wa r to œci;pozycji wartoœci w cywilizacji, kulturze. Autorka niniejszegoopracowania zamierza koncentrowaæ swoj¹ uwagê nazró¿nicowaniu kapita³u kulturowego.


Szwe cja, Ho lan dia, Dom Wy da w ni czy ABC, Wa r sza wa 1998; Fu ku y a ma F., Ka -pi ta³ spo³ecz ny a dro ga do do bro by tu, PWN, Wa r sza wa – Wroc³aw 1997; Ho u se R.J., Gan ges P., Ruiz- Quin ta nil la A., Glo be. The Glo bar Lea de r s hip and Orga ni -za tio nal Be ha vior. Effe c ti ve ness: Re se arch Pro gram [w:] Po lish Psy cho lo gi calBul le tin, Vol. 28, No. 3, 1997; Boga lska -Ma r tin E., Wpro wa dze nie do te o rii ku l -tu ro wych uwa run ko wañ roz wo ju go spo dar cze go [w:] Eko no mia roz wo ju, Pia -se cki R. (red.), PWE, Wa r sza wa 2007; In ge l hart R., Mode r ni za tion andPost moder ni za tion. Cu l tu ral, Eco no mic and Po li ti cal Chan ge In 43 So cie ties,Prin ce ton Uni ve r si ty Press, New Je r sey 1997.

ZRÓ¯NICOWANIE KAPITA£U KULTUROWEGO

Pró ba okre œle nia ka pi ta³u kul tu ro we go w du ¿ym sto p niu od -no si siê do uwa run ko wañ pro ce sów go spo da r czych. Na to miastka pi ta³ ku l tu ro wy przed sta wia siê jako swo i sty kod, sym bo li cz -ny jê zyk zro zu mia³y ty l ko dla pe w ne go krê gu zain tere so wa -nych. Ta kie okre œle nie wska zu je wiêc na jego œcis³y zwi¹zekz de cy zja mi go spo dar czy mi. Ka pi ta³ ku l tu ro wy jest uto ¿ sa mia ny z ku l tur¹ eko no miczn¹, to zna czy sta no wi jej nie od³¹czny ele -ment bêd¹c spo i wem ca³ej spo³ecz no œci. Mo¿e byæ ta k ¿e post rze -ga ny jako je den z krê gów ku l tu ro wych, du¿o wê ¿ szy od ku l tu rynarodowej, która jednak silnie oddzia³uje na zachowanialokalnych spo³ecznoœci, które go wspó³tworz¹.

Ka pi ta³ ku l tu ro wy mo¿e byæ rów nie¿ post rze ga ny jako to ¿ sa -moœæ ku l tu ro wa wy zna czaj¹c no r my za cho wañ, ko de ksy wa r to -œci po zwa laj¹ce iden ty fi ko waæ siê z dan¹ spo³ecz no œci¹, od na-leŸæ siê w okre œlo nej rze czy wi sto œci go spo da r czej i ro zu mieæregu³y ni¹ rz¹dz¹ce. Jak wska zu je Hun tin g ton S. „to ¿ sa moœæ jestœwia do mo œci¹ sie bie jed no stki lub gru py. Jest pro du ktem samo -œwia do mo œci, wie dzy, ¿e ja lub my po sia da my jako byt szcze gó l -ne ce chy, któ re od ró ¿ niaj¹ mnie od cie bie, a nas od nich”6.Wy da je siê, i¿ ta kie ujê cie po zwa la zro zu mieæ to ¿ sa moœæ, uczy -niæ j¹ wy miern¹ i do siêgn¹æ w to ¿ sa mo œci tego, co jest mo men -tem kon sty tu uj¹cym ka pi ta³ ku l tu ro wy, a wiêc fo r mê, dziê kiktó rej dana jed no stka lub spo³ecz noœæ jest tym w³aœ nie, czym jest. Tak ro zu mia na fo r ma to ¿ sa mo œci mo¿e zo staæ uz na na za pod sta -wo wy ele ment po zwa laj¹cy przy naj mniej czê œcio wo ro zu mieæpo sta wy i za cho wa nia jed no stek lub spo³ecz no œci. Ka pi ta³ ku l tu -ro wy mo ¿ na za tem rozumieæ przez pryzmat wzorcówzachowañ, zwyczajowych sposobów myœlenia i dzia³ania, któres¹ podzielane i akceptowane przez wiêkszoœæ spo³ecznoœcilokalnej.


6 S. Hun tin g ton, Kim je ste œmy? Wy zwa nia dla ame ry ka ñ skiej to ¿ sa mo œcina ro do wej, Wyd. Znak, Kra ków 2007, str. 32

Mo ¿ na go rów nie¿ roz wa ¿aæ w per spe kty wie swo i stej fi lo zo -fii pro ce sów go spo daro wa nia. W ten spo sób sta je siê mo to rem,si³¹ mo ty wuj¹c¹ i t³umacz¹c¹ po stê po wa nia gru po we. Kszta³tuje wiêc pro ces go spo daro wa nia nie ty l ko na po zio mie ope ra cy j -nym, ale rów nie¿ stra te gi cz nym i de ter mi nu je jej stru ktu rê, hie -ra r chiê, pro ce sy we wnê trz ne i zewnêtrzne zachodz¹ce w re la-cjach z otoczeniem.

Mo ¿ na rów nie¿ uz naæ, i¿ ka pi ta³ ku l tu ro wy jest ana lo gi cz nydo ku l tu ry na ro do wej, a wiêc po zwa la od ró ¿ niaæ cz³on ków jed -nej spo³ecz no œci od dru giej. Jest czyn ni kiem t³umacz¹cym za cho -wa nia spo³ecz ne, mo ty wa cje, post rze ga nia do bra i z³a i ca³ysy stem mo ra l no – ety cz ny. Na pod sta wie po wy ¿szych uwag mo -¿ na okre œliæ nie któ re ce chy chara ktery sty cz ne ka pi ta³u kul tu ro -we go, któ re niew¹tpli wie od zwie rcie d laj¹ moje prio ry te ty,za³o¿e nia, oddaj¹c w ten sposób jedn¹ z mo¿liwoœcispostrzegania go. S¹ wœród nich:

• ho li sty cz ny spo sób wi dze nia pro ce sów go spo daro wa nia,wy kra czaj¹cy poza sumê cz¹stko wych ele men tów i po wo du -je powi¹za nie z in ny mi pod sy ste ma mi go spo dar ki;

• kon ce p cja miêk ka;

• trud ny do zmia ny, tzn. prze ni kaj¹cy do œwia do mo œcispo³ecz nej, we dle któ re go fun kcjo nuj¹ po szcze gó l ni cz³on ko -wie spo³ecz no œci;

• wy zna czaj¹cy wzo r ce za cho wañ go spo da r czych, jak rów nie¿ kry te ria oce ny zja wisk;

• zde ter mino wa ny hi sto ry cz nie, od zwie rcie d la przesz³oœæ, tra -dy cje i wa r to œci da nej spo³ecz no œci;

• uw z glêd niaj¹cy sym bo le i ry tua³y;

• mo ¿ na do strzec fakt jego po wsta wa nia na grun cie da nejspo³ecz no œci, jest za tem by tem spo³ecz nym.Kon ce p cja ka pi ta³u kul tu ro we go si l nie za tem wpi su je siê

w eko no miê wp³ywaj¹c na spo sób go spo daro wa nia, a tym sa -mym na fun kcjo no wa nie go spo dar ki jako ca³oœci. Wy da je siê, ¿eka pi ta³u kul tu ro we go nie mo ¿ na od dzie laæ od sa mej go spo dar ki, po nie wa¿ jest tym, czym go spo dar ka dys po nu je. Tak wiêc ka pi -ta³ ku l tu ro wy obe j mu je wzo ry za cho wañ, stru ktu rê i sy ste my


komu ni ko wa nia siê, wa r to œci, no r my, wy two ry ma te ria l ne. Nie -ste ty ta kie uj mo wa nie ka pi ta³u po wo du je pro ble my zwi¹zanejego ba da niem, gdy¿ trud no jest wy od rê b niæ od fun kcjo no wa niago spo dar ki dys po nuj¹cej ró ¿ ny mi fo r ma mi ka pi ta³u: ma te ria l -nym, fi nan so wym, info rma cy j nym, lu dz kim. W efe kcie czê stouto ¿ sa mia siê ka pi ta³ ku l tu ro wy z in ny mi fo r ma mi ka pi ta³u, któ -ry po zo sta je do dys po zy cji pod mio tów go spo da ruj¹cych w okre -œlo nym œro do wi sku.

Wa r to rów nie¿ zwró ciæ uwa gê na fakt, ¿e ka pi ta³ ku l tu ro wysta no wi¹c je den z krê gów ku l tu ry bywa uto ¿ sa mia ny z ku l tur¹re gio nu, na ro du. Fa kty cz nie wa r to œci, no r my i wzo ry, któ re wy -ni kaj¹ z ku l tu ry na ro do wej prze ni kaj¹ siê wza je m nie i wy wie raj¹ na sie bie wza je m ny wp³yw. Si³a wza je mne go od dzia³ywa niabywa ró ¿ na, choæ uwa¿a siê, i¿ kultura narodowa jest jedn¹ z naj -sil nie j szych.

Kon ce p cja ka pi ta³u kul tu ro we go sta no wi swo i ste dope³nie -nie kul tu ro we go mo de lu go spo daro wa nia. Kszta³tuje bo wiem„regu³y gry” w pro ce sach go spo daro wa nia, któ re po zwa laj¹pod mio tom go spo da ruj¹cym ro zu mieæ go spo dar kê. Czê sto ka -pi ta³ ku l tu ro wy bê dzie po le ga³ na nie pi sa nych, post rze ga nychczê sto pod œwia do mie za sa dach, któ re wype³niaj¹ lukê miê dzytym, co nie pi sa ne, a tym, co dzie je siê w rze czy wi sto œci go spo da -r czej. Tak wiêc w ta kim ro zu mie niu ka pi ta³ ku l tu ro wy bê dzieokre œla ny po przez nie for ma l ne aspe kty ku l tu ry. Ka pi ta³ mo ¿ narów nie¿ cha ra kte ryzo waæ w kon te k œcie dzia³añ zbio ro wo œciw pro ce sach go spo daro wa nia, któ ra kie ru je siê swo ist¹ lo gik¹po zwa laj¹c¹ od ró ¿ niæ j¹ od in nych. Jest to to ¿ sa moœæ go spo da r -cza po zwa laj¹ca za cho waæ ci¹g³oœæ go spo daro wa nia, a dla pod -mio tów go spo da ruj¹cych sta no wi Ÿród³o iden ty fi ka cji. Wa r tow szcze gó l no œci za zna czyæ, ¿e jest jed no cze œ nie wi ze run kiem,za rów no we wnê trz nym, jak i ze w nê trz nym da nej go spo dar ki.Ka ¿ da spo³ecz noœæ wy twa rza w³asn¹ wi zjê go spo daro wa nia za -so ba mi, któ re po zo staj¹ w jej dys po zy cji. Ona umo ¿ li wia jejcz³on kom na ro zu mie nie i in ter pre towa nie zda rzeñ za -chodz¹cych w go spo da r ce. Na tê wi zjê, któ ra jest ele men tem ka -pi ta³u kul tu ro we go sk³adaj¹ siê wie rze nia, wa r to œci, no r my.


Gra ni ca miê dzy nimi nie za wsze jest ³atwa do okre œle nia i jed no -cze œ nie sta no wi si l ny me cha nizm integruj¹cy podmioty, którewchodz¹ w sk³ad okreœlonej zbiorowoœci gospodaruj¹cej nadanym terenie. Bardzo skrupulatnie przestrzeganie norm i regu³powoduje, ¿e w d³u¿szym okresie czasu zachowania cz³onkówdanej spo³ecznoœci mog¹ staæ siê stereotypowe.

Inn¹ wa¿n¹ cech¹ okre œlaj¹c¹ ka pi ta³ ku l tu ro wy niew¹tpli -wie s¹ sym bo le, a wœród nich mity. Mog¹ one odwo³ywaæ siê dowy da rzeñ hi sto ry cz nych, su kce sów da nej go spo dar ki. Ichfunkcj¹ jest two rze nie lub wzma c nia nie, po wie la nie ide a l ne goob ra zu da nej go spo dar ki i sy ste mu obo wi¹zuj¹cych w niej wa r -to œci. Dziê ki nim le piej ro zu mie siê zna cze nie po szcze gó l nychele men tów go spo dar ki jako ca³oœci. Dla ka pi ta³u kul tu ro we gomity maj¹ zna cze nie wy ja œ niaj¹ce rze czy wi stoœæ, po nie wa¿ umo -¿ li wiaj¹ zre kon struo wa nie i wy ja œ nie nie zja wisk i sprze cz no œciza chodz¹cych w pro ce sach go spo daro wa nia. Mit opi su jeporz¹dek prze strze ni go spo da r czej i mo¿e byæ wy ra zem spó j no -œci pro ce su go spo daro wa nia. Zwi¹zane z mi ta mi s¹ ry tua³y, czy li po wta rza l ne dzia³ania. Dziê ki nim spo³ecz noœæ mo¿e siê czuæca³oœci¹ i jest manifestacj¹ przynale¿noœci zaspakajaæ w tensposób potrzebê bezpieczeñstwa jej cz³onkom.

Ka pi ta³ ku l tu ro wy mo¿e byæ tra kto wa ny jako fi lo zo fia go spo -daro wa nia, o czym ju¿ wcze œ niej wspo mi na no, wi¹¿e siê wiêcz sy m bo liczn¹ warstw¹ ku l tu ry jako sy ste mu zna czeñ. Jed nakka pi ta³ ku l tu ro wy re a li zu je siê nie ty l ko na po zio mie spo³ecz nym i sym bo li cz nym, ale rów nie¿ do ty czy wa r stwy ma te ria l nej.Wcze œ niej okre œli³am ka pi ta³ ku l tu ro wy jako za sób opa r ty nawa r to œciach, no r mach i wy ni kaj¹cych z tego wzo rach, sym bo -lach ku l tu ro wych i sfe rze ma te ria l nej. Za tem ba da nie ka pi ta³ukul tu ro we go bê dzie opie ra³o siê na po szu ki wa niu wa r to œci po -przez ob se r wa cjê zew nê trz ne go krê gu ka pi ta³u kul tu ro we goobe j muj¹cego za cho wa nia go spo da r cze i ma te ria l ne wy two ryku l tu ry. W ta kim okre œle niu ka pi ta³u kul tu ro we go zak³adamjed nak, ¿e wa r to œci, w tym prze de wszy stkim wa r to œci eko no mi -cz ne, sta no wi¹ g³ówny jego ele ment. Na stê p ny ele ment to wzo -ry, no r my, regu³y, mity, sym bo le, ry tua³y zwi¹zane z wa r toœ-


cia mi eko nomi cz ny mi. Ko le j nym ele men tem s¹ za cho wa nia,a da lej obe j mu je wy two ry ma te ria l ne. Tak wiêc ba da nie ka pi ta³ukulturowego musi obejmowaæ analizê wszystkich elementów jak wczeœniej wspominano kapita³ kulturowy jest bardzo z³o¿onyi wie lowy mia ro wy, tote¿ nale¿y unikaæ uproszczeñ i sprze cz no -œci przy jego opisie.

Efe ktem ukon sty tuo wa nia siê ka pi ta³u kul tu ro we go jest po -ja wie nie siê chara ktery sty cz nej dla nie go swo i stej œwia do mo œci.Oczy wi œcie na le¿¹ do niej wie dza, wa r to œci i no r my po stê po wa -nia uz na wa ne przez dan¹ zbio ro woœæ i re gu luj¹ce zbio ro we jejdzia³ania. Pod mio tem zaœ œwia do mo œci spo³ecz nej jest spo³ecz -noœæ lo ka l na, re gio na l na, na ród. Przed mio tem albo form¹ œwia -do mo œci ka pi ta³u kul tu ro we go jest z ko lei œwia do moœæeko no mi cz na, re li gi j na, hi sto ry cz na. Nie jest w tym za kre sie mo -¿ li wa kla sy fi ka cja spe³niaj¹ca wszy stkie jej wa run ki, a je dy nieegze mpli fi ka cja, po nie wa¿ po szcze gó l ne fo r my nie jed no krot nieza wie raj¹ siê wza je m nie. Sto sun ki po dzia³u do cho du spo³ecz ne -go, w³as no œci i wy mia ny sta no wi¹ce isto t ny sk³ad nik bytu lu dzida nej spo³ecz no œci wp³ywaj¹ w ka ¿ dych wa run kach na kszta³tœwia do mo œci ka pi ta³u kul tu ro we go. Wa r to jed nak za uwa ¿yæ, i¿obok eko nomi cz ne go wa run ko wa nia œwia do mo œci ka pi ta³u kul -tu ro we go, mo ¿ na wy mie niæ dru gi, nie zwy kle isto t ny jej ele ment. Mia no wi cie fakt, i¿ ka ¿ da spo³ecz noœæ lo ka l na tkwi w stru ktu rzepowi¹zañ z in ny mi, co po wo du je po wsta nie okre œlo nej ide o lo giire gio na l nej od dzia³ywuj¹cej na inne pod mio ty i na sam¹ sie bie,a wiêc swo i ste jej upod mio to wie nie. Jest on niew¹tpli wie isto t -nym wy zna cz ni kiem ka pi ta³u kul tu ro we go. Wa r to rów nie¿zwró ciæ uwa gê na fakt, i¿ na œwia do moœæ ka pi ta³u kul tu ro we goda ne go re gio nu wp³ywa za rów no przesz³oœæ hi sto ry cz na, jaki wi zja przysz³oœci roz wo ju re gio nal ne go, celu i za dañ, ja kie staj¹przed re gio nem. Ponad to ¿ad na spo³ecz noœæ lo ka l na nie jest izo -lo wa na od od dzia³ywa nia in nych i st¹d mog¹ wy ni kaæ wy ra Ÿ nejej uwa run ko wa nia, ta kie jak: tu ry sty ka, wy mia na kul tu ra l na,kon ta kty bez po œred nie i po œred nie ró ¿ nych œro do wisk da ne gore gio nu, ste reo ty py. Na le ¿y pod kre œliæ, ¿e œwia do moœæ kapita³ukulturowego jest sk³adow¹ zarówno ideologii, jak równie¿


przekroju indywidualnych pogl¹dów i opinii cz³onków lokalnejspo³ecznoœci. Konieczne jest równie¿ wskazanie jeszcze jednegoelementu, mianowicie utrwalonych symboli i wartoœci, któres¹ wy ra ¿a ne poprzez artefakty, o czym ju¿ wczeœniejwspominano.

Wa ¿ nym czyn ni kiem de te r mi nuj¹cym ka pi ta³ ku l tu ro wymo¿e oka zaæ siê rów nie¿ od mien noœæ p³ci, bo wiem w ob rê bie ka -¿ dej spo³ecz no œci fun kcjo nu je ku l tu ra mê ska, któ ra jest ró ¿ na odku l tu ry ko bie cej. Jest to bar dzo czê sto zwi¹zane z ist nie niemsym bo li, ry tua³ów czy wa r to œci charakterystycznych dlaokreœlonych p³ci.

Ko le j na isto t na kwe stia do ty czy ró ¿ nic po ko le nio wych,zw³asz cza w sfe rze sym bo li, ry tua³ów, bo ha te rów i wa r to œci.Tym, co mo¿e dete r mi no waæ ró ¿ ni ce po ko le nio we s¹ wy da rze -nia hi sto ry cz ne i roz wój te ch ni ki. Oczy wi œcie ró ¿ ni ce te czê stodo tycz¹ ra czej po wie rz chow nej sfe ry sym bo li i bo ha te rów i przy -j muj¹ fo r mê pe w ne go tren du lub sty lu ¿y cia. Dwa po wy ¿ejwspo mnia ne ele men ty mo ¿ na czê œcio wo przy naj mniej opi saæ zapo moc¹ cech chara ktery sty cz nych dla na ro du jako spó j ne go sy -ste mu spo³ecz ne go, jed nak wy ma gaj¹ one od rê b nych ba dañi opra co wa nia in ne go apa ra tu ba da w cze go.

Jak ju¿ wcze œ niej wspo mnia no ka pi ta³ ku l tu ro wy jestmiêkk¹, ho li styczn¹ kon cepcj¹, któ rej eko no mi cz ne kon se k wen -cje s¹ po wa ¿ ne. Mo ¿ na j¹ wrêcz na zwaæ psy cho logi cz nymmaj¹tkiem re gio nu, dziê ki któ re mu mo ¿ na prze wi dzieæ za so byre gio nu za kli ka lat. Od dzie si¹tek lat bo wiem pod kre œla siêwagê czyn ni ków miêk kich w dzia³al no œci go spo da r czej. Na da -nie ety kie ty ka pi ta³u kul tu ro we go mo¿e byæ spo so bem na po no -w ne zain tere so wa nie pro ble mem wa r to œci w eko no mii sze r szejpub li cz no œci. Ka pi ta³ ku l tu ro wy jest za tem zja wi skiem ró ¿ nymod ku l tu ry na ro do wej czy ku l tu ry orga niza cy j nej. Z tego po wo -du te o re ty cy i pra kty cy eko no mii i zarz¹dza nia bar dzo czê stomówi¹ po pro stu o ku l tu rze na p³asz czy Ÿ nie bi z ne so wej. Okre -œlaj¹ j¹ przez pry z mat cha ra kte ry styki bi z ne so wej, oto cze nia bi z -ne su, stra te gii czy wa run ków pra cy. Jest to jed nak du¿eupro sz cze nie, gdy¿ tra ci siê roz ró ¿ nie nie miêdzy kapita³em


kulturowym a na przyk³ad kultura organizacyjn¹ czy narodow¹. Nale¿y wiêc wyraŸnie zaznaczyæ kontekst badañ i zró¿nicowaækapita³ kulturowy.

Mo ¿ na rów nie¿ za sta na wiaæ siê nad tym, czy roz wa ¿a nianad ka pi ta³em ku l tu ro wy nie s¹ w pe w nym sto p niu dys kusj¹ nate mat ku l tu ry na ro do wej i ku l tu ry orga niza cy j nej pro wa dzo nym w spo sób mniej lub bar dziej uœwia do mio ny. Przy naj mniej czê -œcio wo na le ¿y siê z t¹ tez¹ zgo dziæ, po nie wa¿ pod staw¹ za rów no ku l tu ry na ro do wej, jak i ka pi ta³u kul tu ro we go s¹ no r my, wa r to -œci oraz za³o¿e nia, wiêc je œli bie rze my pod uwa gê isto tê, to za -rów no ku l tu rê na ro dow¹, jak i ka pi ta³ ku l tu ro wy mo ¿e myokre œliæ po do b nie, na wet, je œli ich wy ró ¿ ni ki znacz¹co siê od sie -bie ró ¿ ni¹. Ka pi ta³ ku l tu ro wy oraz ku l tu ra na ro do wa (w od nie -sie niu do wa r to œci) przy naj mniej czê œcio wo po kry wa siêz ku l tur¹ na ro dow¹, a wiêc brak miê dzy nimi sprze cz no œci. Na -le ¿y pa miê taæ rów nie¿, ¿e no si cie la mi ku l tu ry za wsze s¹ lu dzie,któ rzy kre uj¹ ka pi ta³ ku l tu ro wy i re pre zen tuj¹ jed no cze œ nieokre œlon¹ ku l tu rê. Dla te go te¿ choæ mo ¿ na pre zen to waæ ró ¿ netypologie kultury i charakteryzowaæ odrêbne przejawy kapita³ukulturowego, to jednak pewne wzorce i mechanizmy badawczo– poznawcze mo¿na stosowaæ niemal¿e naprzemiennie.

Szu kaj¹c jed nak spe cy fi ki ka pi ta³u kul tu ro we go – co de fa c topo le ga na zna j do wa niu jego gra nic – nie mo ¿ na jed nak daæ siêzwieœæ ja w nym po do bie ñ stwom miê dzy ka pi ta³em ku l tu ro wymi ku l tur¹ na ro dow¹ czy or ga ni za cyjn¹, przy pu sz czaj¹c, ¿e s¹ onerze czy wi œcie po do b ne do sie bie, ani na wet uwa ¿aæ, ¿e staj¹ siêco raz mniej od sie bie ró ¿ ne. ¯adne z wi do cz nych po do bieñstwmiê dzy ka pi ta³em ku l tu ro wym a ku l tur¹ na ro dow¹ czy or ga ni -za cyjn¹ nie upo wa ¿ nia do przy pu sz cze nia, ¿e gra ni ce miê dzynimi s¹ zbêd ne i ana chro ni cz ne. Mod ne bo wiem sta³o siê mó wie -nie o „od cho dze niu w cieñ” czy „ko ñ cu” wspól no ty ku l tu ry na -ro do wej na sku tek glo ba li za cji, roz po wszech nie nia siê me diówma so wych, ten den cji do ur ba ni za cji, trans na ro do wych ko r po ra -cji, któ re to czyn ni ki wy par³y znacz¹ce od mien no œci w ob rê bieku l tur, poza zró¿ nico wa nia mi wy zna czo ny mi przez po zy cjêeko no miczn¹, a w szcze gó l no œci przez zwi¹zki z ryn kiem ka pi -


ta³owym7. Wspól no ta ku l tu ro wa mia³a ust¹piæ mie j s ca p³ci, ra siei faktowi posiadania pracy. Oczywiœcie wszystkie takie sporydotycz¹ aksjomatów: nie mo¿na ich ani udowodniæ, ani obaliæ,gdy¿ zale¿¹ od metafizyki przyjêtych definicji.

Jed nak ob se r wuj¹c ma so we wewn¹trzna ro do we wa l ki opa r -te na et ni cz nych i lo ka l nych wspól no tach ku l tu ro wych i re li gi j -nych w spo sób nie pod wa¿a l ny mówi¹ cos in ne go. Sta je siê tonie ja ko sym bo lem re ne san su ku l tur na ro do wych, któ re od bu do -wuj¹ swo je gra ni ce na sym bo li cz nych fun da men tach, do kon -stru o wa nia, któ rych u¿y waj¹ ka pi ta³u kul tu ro we go. W tenspo sób pod trzy mu je siê spe cy fi cz ne zna cze nie dla ka pi ta³u kul -tu ro we go, któ re go wy ró ¿ ni ki wzma c niaj¹ ku l tu ry na ro do we.Ka pi ta³ ku l tu ro wy mo¿e sta no wiæ wa ¿ ny ele ment dla utrzy ma -nia gra nic ku l tu ry na ro do wej oraz chro ni j¹ przed uni ce stwie -niem na sku tek zmia ny lub nie po¿¹da ne go wp³ywu z zewn¹trz.Ka pi ta³ ku l tu ro wy mo¿e w znacznym stopniu zareagowaæ nazmianê pomimo zmiany treœci zawartych w kulturach na ro do - wych wype³niaj¹c powstaj¹c¹ lukê.

Po mi mo, ¿e ka pi ta³ ku l tu ro wy jest po jê ciem wie lowy mia ro -wym wa r to po dej mo waæ pró by iden tyfi ko wa nia ró ¿ nych jegoele men tów oraz ba daæ zwi¹zki za chodz¹ce miê dzy nimi. Umo ¿ -li wia to bo wiem two rze nie co raz tra f nie j szych i rze tel nie j szychwska Ÿ ni ków ka pi ta³u kul tu ro we go oraz uzu pe³nia nie me tod ilo -œcio wych ba da nia mi ja ko œcio wy mi w tym za kre sie. G³ówn¹ re -ko men dacj¹ jest jed nak za cho wa nie ostro ¿ no œci pod czasiden tyfi ko wa nia wy mia rów ka pi ta³u kulturowego i badañ nadjego zró¿nicowaniem.


7 World Eco no mic Ou t lo ok 2007. Glo ba li za tion and Ine qu a li ty, a su r veyby the staff of the In ter na tio nal Mo ne ta ry Fund, Wa s hin g ton, D.C. Oc ca sio nalpa per, Oc to ber 2007

BIBLIOGRAFIA

Boga lska -Ma r tin E., Wpro wa dze nie do te o rii ku l tu ro wychuwa run ko wañ roz wo ju go spo dar cze go [w:] Eko no mia roz wo ju,R. Pia se cki (red.), PWE, Wa r sza wa 2007

En cy klo pe dia or ga ni za cji i zarz¹dza nia, PWE, Wa r sza wa 1981Fu ku y a ma F., Ka pi ta³ spo³ecz ny a dro ga do do bro by tu,

PWN, Wa r sza wa – Wroc³aw 1997Hamp den- Tu r ner Ch., A. Trom pe r na ars, Sie dem ku l tur ka pi -

ta liz mu. USA, Ja po nia, Nie mcy, Wie l ka Bry ta nia, Szwe cja, Ho -lan dia, Dom Wy da w ni czy ABC, Wa r sza wa 1998

Haw ry ly s hyn B., Dro ga do przysz³oœci, Pol skie To wa rzy stwo Wspó³pra cy z Klu bem Rzy m skim, Wa r sza wa 1990

Ho f ste de G., G. J. Ho f ste de , Ku l tu ry i or ga ni za cje, PWE, Wa r -sza wa 2007

Ho u se R.J., P. Gan ges, A. Ruiz- Quin ta nil la, Glo be. The Glo barLea de r s hip and Orga ni za tio nal Be ha vior. Effe c ti ve ness: Re se archPro gram [w:] Po lish Psy cho lo gi cal Bul le tin, Vol. 28, No. 3, 1997

Hun tin g ton S., Kim je ste œmy? Wy zwa nia dla ame ry ka ñ skiejto ¿ sa mo œci na ro do wej, Wyd. Znak, Kra ków 2007

In ge l hart R., Mode r ni za tion and Post moder ni za tion. Cu l tu -ral, Eco no mic and Po li ti cal Chan ge In 43 So cie ties, Prin ce ton Uni -ve r si ty Press, New Je r sey 1997

Lan dem D.S., Bo ga c two i nê dza na ro dów. Dla cze go jed ni s¹tak bo ga ci, a inni tak ubo dzy, Muza, Wa r sza wa 2000

Sta ñ czyk S., Nurt ku l tu ro wy w zarz¹dza niu, Wy daw ni c twoUni wer sy te tu Eko nomi cz ne go we Wroc³awiu, Wroc³aw 2008

Su³ko wski £., Ku l tu ro wa zmien noœæ or ga ni za cji, PWE, Wa r -sza wa 2002

We ber M., Go spo dar ka i spo³ecze ñ stwo: za rys so cjo lo gii ro -zu miej¹cej, PWN, Wa r sza wa 2002

Wi l kin son R., K. Pi c kett, The Spi rit Le vel. Why More Equ al So -cie ties Al most Al wa ys Do Bet ter, Pen gu in Bo oks LTD, Lon don 2009

World Eco no mic Ou t lo ok 2007. Glo ba li za tion and Ine qu a li ty, a su r vey by the staff of the In ter na tio nal Mo ne ta ry Fund, Wa s -hin g ton, D.C. Oc ca sio nal paper, October 2007


El ¿ bie ta Go z do wska

RADA OŒWIATOWA,CZYLI JAK ZWIÊKSZYÆ UDZIA£OBYWATELI W DECYDOWANIU

O SPRAWACH EDUKACJI

THE EDUCATIONAL COUNCIL,HOW TO INCREASE CITIZENS’PARTICIPATION IN DECIDING

UPON EDUCATION MATTERS

STRESZCZENIE

Fo r ma l ne powo³anie rady oœwia to wej nie gwa ran tu je jejparty cypa cyj ne go cha ra kte ru. Usta wa o sy ste mie oœwia ty czy nij¹ bo wiem ca³ko wi cie za le¿n¹ od w³adzy sa morz¹do wej, któ rade cy du je nie ty l ko o „byæ, albo nie byæ” or ga nu, lecz ta k ¿e o jegosk³ad zie, try bie dzia³ania i ob sza rach akty w no œci. Nie ste ty, po -mi mo mo ¿ li wo œci pra wnych do tycz¹cych two rze nia i dzia³al no -œci rad oœwia to wych, by³y one i s¹ zja wi skiem mar gi na l nym.Nie zbêd ne jest za tem wpro wa dze nie zmian pra wnych, dziê kiktó rym zwiêksz¹ siê szan se na po wsta wa nie rad oœwia to wych,a one same bêd¹ pe³niæ pra wdzi wie uspo³ecz niaj¹c¹ rolê.

E D U K A C J A

SUMMARY

The le gal con sti tu ting of The Edu ca tio nal Co un cil is nota gu a ran tee of its par tici pa ti ve na tu re. The Edu ca tio nal Sy stemAct ma kes the Co un cil com p le te ly de pen dent on lo calgo ve r n ments, which de ci de not only abo ut the exi sten ce of theau t ho ri ty, but also abo ut its co m po si tion, the co u r se of ac tion and are as of ac ti ve ness. Unfo rtu na te ly, de spi te of the le galca pa ci ties, con ce r ned abo ut cre a tion and ac ti ve ness of Edu ca tionCo un cils, they are and they were the ma r gi nal phe no me non.Thus, es sen tial is in tro du c tion of some le gal chan ges, thanks towhich, the chan ces of cons c ri p ting the Edu ca tio nal Co un cils willgrow and the Co un cils the m se l ves will fu l fill a so cia li zing role.

S³owa klu cze: spo³ecz ne or ga ny w sy ste mie oœwia ty,uspo³ecz nie nie (demo kra ty za cja) oœwia ty w œwie t le ba dañ, pra -wo oœwia to we.

Ke y words: Pu b lic au t ho ri ties in the edu ca tion sy stem, so cia -li za tion (demo cra ti za tion) of the edu ca tion in the light of re se -arch, edu ca tion law.

WPRO WA DZE NIEO USPO£ECZ NIE NIU I RA DZIE OŒWIA TO WEJ

Uspo³ecz nie nie w ob sza rze oœwia ty to idea o ponad stu le t niejtra dy cji, któ ra na trwa³e za go œci³a w pol skim dys ku r sie edu ka cy -j nym sto sun ko wo nie da w no, bo w la tach 80. XX w. za spraw¹ po -li ty cz nych œro do wisk opo zy cy j nych1. Po stu lat „zwró ce nia


1 Ar ty ku³ po wsta³ na pod sta wie pro je ktu pod tytu³em Rada oœwia to waw opi niach w³adz sa morz¹do wych i œro do wisk zwi¹za nych z lo kaln¹ edu kacj¹ rea lizo -wa ne go przez El ¿ bie tê Go z dowsk¹ i Da nu tê Ury gê w ra mach pro je ktu sy ste -mo we go Oœro d ka Roz wo ju Edu ka cji Do sko na le nie stra te gii zarz¹dza nia oœwiat¹na po zio mie re gio na l nym i lo ka l nym II etap w 2015 roku.

szko l ni c twa spo³ecze ñ stwu”2 sta³ siê g³ów nym has³em pro je k -tów prze mian ro dzi mej edu ka cji po 1989 roku, kie dy to w cza sieob rad „okr¹g³ego sto³u” zde fi nio wa no uspo³ecz nie nie jako fo r -mê sa morz¹dno œci na uczy cie li, ucz niów i ro dzi ców oraz uz na noza za sa dê godn¹ upo wsze ch nie nia w ca³ym szko l ni c twie3. Trzylata pó Ÿ niej – w 1991 roku – Sejm RP uchwa li³ naj wa ¿ niejsz¹ dlakszta³tu pol skiej edu ka cji Usta wê o sy ste mie oœwia ty4, w któ rejwpro wa dzi³ od po wied nie roz wi¹za nia orga niza cy j ne daj¹ceoby wa te lom upra w nie nia do od do lne go, spo³ecz ne go par tycy -po wa nia w spra wo wa niu w³adzy i kon tro li oraz w sty mu lo wa -niu pro ce sów roz wo jo wych w szko l ni c twie5. Czwa r ty roz dzia³cy to wa nej usta wy pt. Spo³ecz ne or ga ny w sy ste mie oœwia ty za pe w -nia³ pra wo do powo³ywa nia, obok rad ro dzi ców i sa morz¹dówucz nio wskich, ta k ¿e rad szkó³ oraz ich stru ktur te re no wych– naj pierw wo je wó dz kich rad oœwia to wych, a obe c nie rad oœwia -to wych dzia³aj¹cych przy jed no stkach sa morz¹du tery to rial ne go oraz krajo wej rady oœwia to wej.

Zgod nie z pierwsz¹ kon cepcj¹ uspo³ecz nie nia za wart¹ w za -pi sach ww. usta wy powo³ywa ne z od do lnej ini cja ty wyi dzia³aj¹ce na trzech po zio mach (szko³a – wo je wó dz two – kraj)or ga ny spo³ecz ne mia³y two rzyæ sta biln¹ stru ktu rê i an ga ¿o waæoby wa te li w demo kra ty cz ne pro ce sy de cy zy j ne do tycz¹ceoœwia ty. Nie ste ty, kon ce p cja ta ni g dy nie zo sta³a zrea li zo wa na –po nie wa¿ nie po wsta³o wy sta r czaj¹co du¿o rad szkó³, niepowo³ano do ist nie nia rad wo je wó dz kich6 ani krajo wej rady

El ¿ bie ta Go z do wska – RADA OŒWIATOWA, CZYLI JAK ZWIÊKSZYÆ... 97

2 M. Za ho r ska, Zmia ny w pol skiej edu ka cji i ich spo³ecz ne kon se k wen cje, [w:]M. Ma ro dy (red.), Wy mia ry ¿y cia spo³ecz ne go. Pol ska na prze³omie XX i XXI wie ku,Wy daw ni c two Scho lar, Wa r sza wa 2007, s. 99.

3 W. Sa l mo no wicz, Po ro zu mie nia Okr¹g³ego Sto³u, Wa r sza wa 1989, s. 100.4 Usta wa z 7 wrze œ nia 1991 r. o sy ste mie oœwia ty (Dz.U. z 1991, nr 95,

poz. 425 ).5 Por. B. Œli we r ski, Pro ble my wspó³cze s nej edu ka cji. De kon stru k cja po li ty ki

oœwia to wej III RP, Wy daw ni c twa Aka de mi c kie i Pro fe sjo nal ne, Wa r sza wa 2009.6 Je dy nym zna nym au to rce ar ty ku³u przyk³adem ta kiej rady jest Opo l ska

Wo je wó dz ka Rada Oœwia to wa. Por. M. Du dzi ko wa, Na uczy ciel w kon te k œcie pro -ce sów demo kra ty za cji szko³y, [w:] H. Kwia t ko wska, M. Szy bisz, Komu nika cy j ne ko -m pe ten cje za wo do we na uczy cie li, Stu dia Peda go gi cz ne LXII. PAN, Ko mi tet NaukPeda go gi cz nych, Wa r sza wa 1997, s. 14.

oœwia to wej7. Nowa, do dziœ obo wi¹zuj¹ca, kon ce p cja uspo³ecz -nie nia oœwia ty po ja wi³a siê w roku 1998, w zwi¹zku z wpro wa -dzon¹ w na szym kra ju re form¹ ad mi ni stra cji pu b li cz nej – kie dyto obok ist niej¹cych od roku 1990 sa morz¹dów gmin, utwo rzo nosa morz¹dy po wia tów i wo je wództw, któ rym prze ka za no obo -wi¹zek pro wa dze nia pu b li cz nych szkó³ i pla có wek oœwia to -wych8. Jed no cze œ nie ko nie cz na sta³a siê rów nie¿ no we li za cjaUsta wy o sy ste mie oœwia ty9w za kre sie uspo³ecz nie nia i „wo je -wódzk¹ radê oœwia tow¹” zast¹pio no „rad¹ oœwia tow¹” mog¹c¹fun kcjo no waæ10 na po zio mie wszy stkich ro dza jów jed no stek sa -morz¹du tery to rial ne go11. Przy j rzy j my siê za tem bli ¿ej ra dzieoœwia to wej, któ ra zde cy do wa nie ró ¿ ni siê nie ty l ko usy tu o wa -niem, ale ta k ¿e spo so bem powo³ania, sta tu sem, sk³adem i za kre -sem ko m pe ten cji, od wo je wó dz kiej rady oœwia to wej.

*

Radê oœwia tow¹, zgod nie z art. 48 ust. 1 u.s.o., mo¿e (ale niemusi) powo³aæ or gan sta no wi¹cy j.s.t. – rada gmi ny, rada po wia -tu lub se j mik wo je wó dz twa. Usta wa nie okre œla z czy jej ini cja ty -wy ma to nast¹piæ, wy ni ka to jed nak wprost z re gu la cji


7 Mi ni ster Edu ka cji Na ro do wej powo³a³ co pra wda w roku 2008 Radê Edu -ka cji Na ro do wej jako or gan do ra d czy, ale opie ra³ siê nie na Usta wie o sy ste mieoœwia ty, lecz na Usta wie z dnia 8 sie r p nia 1996 r. o Ra dzie Mi ni strów (Dz.U.z 2003 r., nr 24, poz. 199, ze zm.; art. 7 ust. 4 pkt 5).

8 Sze r sze ujê cie pro ble ma ty ki uspo³ecz nie nia pol skie go sy ste mu oœwia typre zen tuj¹ pra ce au to rki: E. Go z do wska, Udzia³ or ga nów spo³ecz nych w zarz¹dza -niu szko³¹ pu b liczn¹, „Zarz¹dza nie i Edu ka cja” 2014 nr 94; E. Go z do wska,D. Ury ga, Rada szko³y. Miê dzy ide¹ a pra ktyk¹ spo³eczn¹, Wy daw ni c two APS, Wa r -sza wa 2014.

9 Cy to wa na w te k œcie ar ty ku³u Usta wa z 7 wrze œ nia 1991 r. o sy ste mieoœwia ty (tekst jedn. Dz.U. z 2004, nr 256, poz. 2572 ze zm.) opi sy wa na jest rów -nie¿ skró tem „u.s.o.”.

10 Wa r to przy po mnieæ, ¿e w rz¹do wym pro je kcie usta wy za mie sz czo norów nie¿ al te r na tywn¹ wer sjê tego za pi su mówi¹c¹ o obli gato ry j nym cha ra kte -rze rady oœwia to wej, osta te cz nie jed nak uchwa lo na usta wa utrzy ma³a jej nieob -liga tory j ny sta tus. Por.Zmia ny w usta wie oœwia to wej, „G³os Na uczy cie l ski” (18)29.04.1998.

11 W te k œcie ar ty ku³u w od nie sie niu do te r mi nu „jed no stka sa morz¹dutery to rial ne go” sto so wa ny jest skrót j.s.t.

pra wnych do tycz¹cych sa morz¹du tery to rial ne go12. Zgod niez ni mi pro jekt uchwa³y w spra wie powo³ania rady oœwia to wejmo¿e wnieœæ or gan wy ko na w czy: wójt, bu r mistrz, pre zy dentmia sta, zarz¹d po wia tu lub zarz¹d wo je wó dz twa. Na to miastkwe stie do tycz¹ce in nych pod mio tów (or ga nów, osób lub gruposób) maj¹cych pra wo ini cja ty wy uchwa³oda w czej okre œlaj¹ sta -tu ty po szcze gó l nych jed no stek sa morz¹du tery to rial ne go13. Za -pis ten jest s³abym pun ktem obe cnej re gu la cji, po nie wa¿unie mo ¿ li wia powo³ywa nie rady oœwia to wej z od do lnej ini cja ty -wy. Przy po mni j my, ¿e w przy pa d ku wo je wó dz kiej rady oœwia -to wej Usta wa o sy ste mie oœwia ty w ów cze s nym brzmie niu14

zo bo wi¹zywa³a ku ra to ra oœwia ty do utwo rze nia ta kiej rady nawnio sek co naj mniej 10% rad szkó³ i pla có wek fun kcjo nuj¹cychna te re nie ów cze s ne go wo je wó dz twa.

Usta wo da w ca pre cy zy j nie okre œli³ usy tu o wa nie rady oœwia -to wej: dzia³a ona „przy tym or ga nie”, któ ry j¹ powo³a³, a wiêc jejsta tus fa kty cz nie jest zbli ¿o ny do ko mi sji rady gmi ny, rady po -wia tu lub se j mi ku wo je wó dz twa15. Trze ba tu nad mie niæ, ¿e or -gan sta no wi¹cy jed no stki sa morz¹du tery to rial ne go mo¿epowo³ywaæ ze swo je go gro na sta³e i do ra Ÿ ne ko mi sje do okre œlo -nych za dañ, usta laj¹c przed miot ich dzia³ania oraz sk³ad oso bo -wy. Po do b nie jest w przy pa d ku sa morz¹do wej rady oœwia to wej– or gan, któ ry j¹ powo³a³ dys po nu je pe³n¹ swo bod¹ w za kre siekszta³to wa nia spo so bów jej fun kcjo no wa nia – usta la jej sk³ad, za -sa dy wy bo ru cz³on ków oraz re gu la min dzia³ania (art. 49 u.s.o.).


12 Usta wy sa morz¹dowe: Usta wa z dnia 8 ma r ca 1990 r. o sa morz¹dziegmin nym (Dz.U. 2013 poz. 594 ze zm.); Usta wa z dnia 5 cze r w ca 1998 r. o sa -morz¹dzie po wia to wym (Dz.U. 2013 poz. 595 ze zm.); Usta wa z dnia 5 cze r w ca1998 r. o sa morz¹dzie wo je wó dz twa (Dz.U. 2013 poz. 596 ze zm.).

13 Dopu sz cza l ne jest rów nie¿ prze pro wa dze nie w tej spra wie re fe ren dumlo ka l ne go na za sa dach okre œlo nych Ustaw¹ z dnia 15 wrze œ nia 2000 r. o re fe ren -dum lo ka l nym (Dz. U. Nr 88, poz. 985 z póŸn. zm.). Por. M. Pi lich, Usta wa o sy -ste mie oœwia ty. Ko men tarz, Wo l ters Klu wer Pol ska Sp. z o.o., Wa r sza wa 2012,s. 572-573.

14 Ten i po zo sta³e cy to wa ne w te k œcie za pi sy pra wa do tycz¹ce wo je wó dz -kiej rady oœwia to wej po chodz¹ z Usta wy z 7 wrze œ nia 1991r. o sy ste mie oœwia ty (Dz.U. z 1991, nr 95, poz. 425 ).

15 M. Pi lich, op. cit., s. 572.

Mo¿e on rów nie¿ w spo sób ca³ko wi cie do wo l ny okre œliæ trybprze pro wa dze nia wy bo rów do rady. Nie ste ty, z fa ktu, ¿eo sk³ad zie oso bo wym gmin nej, po wia to wej czy wo je wó dz kiejrady oœwia to wej de cy du je or gan sta no wi¹cy jed no stki sa -morz¹du tery to rial ne go wca le nie musi wy ni kaæ, i¿ rada ta bê -dzie re pre zen tacj¹ wszy stkich œro do wisk zwi¹za nych z lo kaln¹edu kacj¹. Ina czej by³o w przy pa d ku wo je wó dz kiej radyoœwiatowej – sk³ad tej rady i (kilkuetapowy) proces wyboru jejcz³onków okreœla³a Ustawa o systemie oœwiaty.

W art. 48 ust. 2 pkt 1-5 u.s.o. zo sta³y wy mie nio ne naj wa¿ nie j -sze, zda niem usta wo da w cy, ko m pe ten cje rady oœwia to wej. Na -le¿¹ do nich: 1) ba da nie po trzeb oœwia to wych na ob sza rzedzia³ania jed no stki sa morz¹du tery to rial ne go oraz przy goto wy -wa nie pro je któw ich za spo ka ja nia; 2) opi nio wa nie bu d¿e tu jed -no stki sa morz¹du tery to rial ne go w czê œci do tycz¹cej wy da t kówna oœwia tê; 3) opi nio wa nie pro je któw sie ci pu b li cz nych szkó³i pla có wek; 4) opi nio wa nie pro je któw aktów pra wa mie js co we go wy da wa nych w spra wach oœwia ty; 5) wy ra ¿a nie opi nii i wnio -sków w in nych spra wach do tycz¹cych oœwia ty.

Z wy ¿ej cy to wa ne go za pi su wy ni ka, ¿e rada oœwia to wa, jakoor gan do ra d czy jed no stki sa morz¹du tery to rial ne go, mo¿e gro -ma dziæ i ana li zo waæ dane o po trze bach oœwia to wych mie sz ka ñ -ców wspól no ty sa morz¹do wej, a co za tym idzie ini cjo waæi prze pro wa dzaæ np. ba da nia an kie to we lub te¿ or ga ni zo waæspo t ka nia z mie szka ñ ca mi po œwiê co ne pro ble mom lo ka l nej albore gio na l nej po li ty ki edu ka cy j nej. Z ko lei przy goto wy wa nie pro -je któw za spo ka ja nia po trzeb oœwia to wych po le ga w g³ów nejmie rze na przy go to wa niu od po wied nich pro je któw uchwa³. Sta -tut jed no stki sa morz¹du mo¿e za tem przy znaæ ra dzie pra wo ini -cja ty wy uchwa³oda w czej16. Ra dzie oœwia to wej przys³ugu jeta k ¿e pra wo do: 1) opi nio wa nia pro je ktu uchwa³y bu d¿e to wej wczê œci do tycz¹cej wy da t ków na oœwia tê (a nie pro je ktu bu d¿e tu,jak su ge ru je u¿y cie przez usta wo da w cê okre œle nia „bu d¿et”),2) pro po no wa nia zmian do tycz¹cych wy so ko œci tych wy da t ków


16 M. Pi lich, op. cit., s. 573.

oraz 3) opi nio wa nia pro je któw sie ci pu b li cz nych szkó³ i aktówpra wa mie js co we go wy da wa nych w spra wach oœwia ty (nie ty l -ko po wszech nie obo wi¹zuj¹cych aktów pra wa sen su stri c te, leczta k ¿e np. uchwa³ rady gmi ny w spra wie op³at za œwia d cze niapu b li cz nych przed szko li itp.). Naj sze r szym i jed no cze œ nie naj -bar dziej nie okre œlo nym upra w nie niem rady jest wy ra ¿a nie opi -nii i wnio sków w in nych spra wach do tycz¹cych oœwia ty;w li te ra tu rze przed mio tu nie ma na ten te mat ¿ad nych opi niipra wnych17.

Po mi mo obo wi¹zku za siê ga nia opi nii rady ¿a den za pis usta -wy nie zo bo wi¹zuje jed nak or ga nu sta no wi¹cego do wziê cia tejopi nii pod uwa gê. Oz na cza to, ¿e po zy cja rady oœwia to wej,mimo przy zna nych jej ko m pe ten cji, jest bar dzo s³aba. Wa r tow tym mie j s cu do daæ, ¿e od po wied ni ki rady oœwia to wej w in -nych kra jach UE po sia daj¹ ko m pe ten cje de cy zy j ne i kon tro l ne,przez co od gry waj¹ zna cz nie wiêksz¹ rolê18.

Patrz¹c na ca³okszta³t prze pi sów do tycz¹cych ko m pe ten cjirady oœwia to wej, mo ¿e my po wie dzieæ, ¿e jest to or gan do ra d czyi opi nio da w czy o sto sun ko wo nie wie l kich upra w nie niach i zna -cz nie mnie j szej mo ¿ li wo œci dzia³ania ni¿ wo je wó dz ka radaoœwia to wa19. Przy po mni j my, ¿e upra w nie nia wo je wó dz kiejrady nie by³y roz leg³e, ale nie któ re z nich od zna cza³y siê sto sun -ko wo du¿¹ moc¹ sprawcz¹, np. pra wo do wyst¹pie nia z umo ty -wo wa nym wnio skiem o odwo³anie ku ra to ra oœwia ty czymo ¿ li woœæ wy stê po wa nia z wnio ska mi do Krajo wej RadyOœwia to wej, ku ra to ra oœwia ty lub or ga nów gmin. Wo je wó dz karada po sia da³a ta k ¿e pra wo uchwa la nia swo je go re gu la mi nu.Na to miast tryb sta no wie nia re gu la mi nu rady oœwia to wej – nieokre œla go sama rada, lecz or gan, któ ry j¹ powo³uje – po zba wia j¹ we wnê trz nej au to no mii i sa morz¹dno œci. Re gu la cje do tycz¹ce


17 Ibi dem, s. 573-575.18 Rady kon sul tacy j ne i inne fo r my spo³ecz ne go ucze st ni c twa w edu ka cji w Unii

Eu ro pe j skiej, EURYDICE, Wa r sza wa 1996.19 Por. B. Œli we r ski, Rada Szko³y. Rada Oœwia to wa. Prze wod nik dla sa morz¹do -

wych w³adz oœwia to wych, dy re kto rów szkó³, na uczy cie li, ro dzi ców i ucz niów, Ofi cy naWy da w ni cza „Im puls”, Kra ków 2002.

za sad fun kcjo no wa nia rad oœwia to wych po zo sta wiaj¹ sze ro kiepole do uz na nio wych roz strzy g niêæ, co stwa rza nie bez pie czeñ -stwo ca³ko wi te go pod porz¹dko wa nia tych or ga nów w³adzy sa -morz¹do wej. Nie ste ty, sy tu a cja ta nie sprzy ja two rze niu radoœwia to wych ani, para do ksa l nie, nie wzma c nia au to ry te tu tych,któ re ju¿ ist niej¹20. Powo³ano je za le d wie w ki l ku du ¿ych mia -stach (np. Ka to wi ce 2003, Zielona Góra 2003, Gdañsk 2007,Ko³obrzeg 2007) i w kilku mniejszych (np. Siemianowice Œl¹skie2003, Jelcz-Laskowiec 2003, Pyrzyce 2007, Wi¹zowna 2007).

Po mi mo mo ¿ li wo œci pra wnych do tycz¹cych two rze nia radoœwia to wych, by³y one i s¹ zja wi skiem mar gi na l nym. Dla cze gotak siê dzie je? Od po wiedŸ nie jest oczy wi sta. Mo ¿ na przy pu sz -czaæ, ¿e dla czê œci sa morz¹dów ta fo r ma uspo³ecz nie nia jawi siêjako zbêd ny trud, nie widz¹ bo wiem w powo³aniu tak pod -porz¹dko wa ne go i ogra ni czo ne go w ko m pe ten cjach or ga nu ¿ad -nych po wa ¿ nych ko rzy œci. Pra wdo podo b nie sa morz¹dy,zw³asz cza te do œwia d czaj¹ce trud no œci w fi nan so wa niu oœwia tygmin nej, post rze gaj¹ radê oœwia tow¹ jako po ten cja l ne za gro ¿e -nie dla za kre su w³as nej decy zy j no œci oraz utrud nie nie i taknie³atwych dzia³añ zarz¹dczych. Z pe w no œci¹ zna laz³yby siê i ta -kie sa morz¹dy, któ rych w³adze w ogó le nie zaprz¹taj¹ so bieg³owy roz wa ¿a niem za let i wad rady oœwia to wej. Kwe stia tazas³ugu je z pe w no œci¹ na zain tere so wa nie ba da w cze. Bior¹c pod uwa gê dys tans sa morz¹dów wo bec obe cnej fo r my uspo³ecz nie -nia oœwiaty, tym bardziej interesuj¹ce s¹ zatem te gminy, którezdecydowa³y siê na powo³anie do istnienia rady oœwiatowej.

O BADANIACH

Re kon stru k cja fo r ma l nych dzia³añ po dej mo wa nych w pro ce -sie po wsta nia Rady Oœwia to wej, a ta k ¿e opis jej ko m pe ten cji,regu³ dzia³ania i ob sza rów akty w no œci zo sta³y powi¹zane w ba -da niach z ana liz¹ do ku men tów. Uwz glê d nio no ta kie do ku men -


20 M. Pi lich, op. cit., s. 575-576.

ty jak: sta tut gmi ny, pro je kty uchwa³/uchwa³y or ga nów gmi nywraz z ich uza sad nie nia mi, opi nie ko mi sji w³aœci wej ds. oœwia ty,pro to ko³y z po sie dzeñ rady gmi ny, re gu la min rady oœwia to wej,pro to ko³y z jej po sie dzeñ. Wszy stkie wy mie nio ne do ku men tyby³y do stê p ne na stro nie in ter ne to wej urzê du gmi ny. Ana li za ich tre œci mia³a cha ra kter ja ko œcio wy – do ku men ty pod da ne zo sta³yko do wa niu pod wzglê dem po ja wiaj¹cych siê w nich (lub nie) te -ma tów oraz spo so bu ich opi su. Pun ktem od nie sie nia sta³ siê klu -czo wy dla przedmiotu badañ akt prawny (Ustawa o systemieoœwiaty) i dotycz¹ce go komentarze.

Te ren ba dañ21 zo sta³ wy bra ny w spo sób ce lo wy – na ob sza rze jed ne go z wo je wództw cen tra l nej Pol ski wy szu ka no gmi nyz fun kcjo nuj¹cymi ra da mi oœwia to wy mi, a na stê p nie wy bra nojedn¹ z nich na pod sta wie do stê p no œci do ku men tów od -nosz¹cych siê do jej dzia³al no œci. Za pre zen towa ne w ar ty ku lewy ni ki sta no wi¹ je dy nie pod sta wê do da l szych ba dañ do -tycz¹cych rad oœwia to wych, któ re jak do tej pory po zo staj¹ca³ko wi cie poza ob sza rem zain te re so wañ ba da czy em pi ry cz -nych z ob sza ru nauk spo³ecz nych. Te ma ty ka uspo³ecz nie niaoœwia ty sta no wi obe c nie jedno z najwa¿niejszych wyzwañ dlapolskiej edukacji.

O REGU£ACH DZIA£ANIA RADY OŒWIATOWEJ

Ba da na Rada Oœwia to wa22 zo sta³a powo³ana do ist nie nia ki l -ka lat temu jed no myœln¹ de cyzj¹ rady gmi ny. Pro jekt uchwa³yw spra wie jej utwo rze nia z³o¿y³ bu r mistrz, jed na k ¿e – co na le ¿ypod kre œliæ – taka ini cja ty wa uchwa³oda w cza przys³ugu je w ba -da nej gmi nie rów nie¿ in nym pod mio tom, w tym m.in. miesz-


21 Na zwa miej s co wo œci nie zo sta³a za mie sz czo na w ar ty ku le ze wzglê duna stan dar dy ety cz ne przy jê te w ba da niach spo³ecz nych. Po nie wa¿ istotn¹czêœæ ma te ria³u ba da w cze go sta no wi opis dzia³añ osób, któ re pe³ni¹ aktu a l niefun kcje pu b li cz ne, iden ty fi ka cja ich to ¿ sa mo œci mog³aby przy nieœæ im oso bi steszkody.

22 W te k œcie ar ty ku³u w od nie sie niu do na zwy „Rada Oœwia to wa” bê dziesto so wa ny skrót RO.

ka ñ com gmi ny23. W uza sad nie niu pro je ktu wnio sko da w ca przy -to czy³ je dy nie art. 48 ust.1 u.s.o., wska zuj¹c, ¿e „Rada Gmi nyjako or gan sta no wi¹cy jed no stki sa morz¹du tery to rial ne go mo¿e powo³aæ radê oœwia tow¹ dzia³aj¹c¹ przy Ra dzie Gmi ny”,a ponad to przed sta wi³ za kres usta wo wych ko m pe ten cji RadyOœwia to wej – tj. ba da nie po trzeb oœwia to wych na te re nie gmi nyi przy goto wy wa nie pro je któw ich za spo ka ja nia; opi nio wa niepro je któw bu d¿e tu gmi ny w czê œci do tycz¹cej: wy da t ków naoœwia tê, sie ci pu b li cz nych szkó³ i pla có wek oraz pra wa mie js co -we go w spra wach oœwia ty; wy pra co wa nie oraz opi nio wa niepro je któw zmian stru ktu ra l nych w sfe rze oœwia ty. Wnio sek do -tycz¹cy powo³ania Rady Oœwia to wej po zy ty w nie za opi nio wa³agmin na ko mi sja oœwia ty, jed no cze œ nie pod kre œlaj¹c isto t ne zna -cze nie tego or ga nu dla re a li za cji za dañ oœwia to wych w gmi nie.

Fakt utwo rze nia Rady Oœwia to wej od no to wa no na stro niein ter ne to wej Po ro zu mie nia Rad Ro dzi ców, lo ka l nej or ga ni za cjipo zarz¹do wej sku piaj¹cej w swo ich sze re gach przed sta wi cie lirad ro dzi ców z te re nu gmi ny. Czy ta my tam, ¿e idea po wsta niaRady „zo sta³a wy ku ta” na spo t ka niach tego Po ro zu mie nia z bu r -mi strzem oraz dy re kto rem ze spo³u ekonomi czno-ad ministra -cyjne go szkó³, a ta k ¿e, ¿e RO jest „pro je ktem inno wa cy j nym”,umo ¿ li wiaj¹cym ro dzi com „nie ty l ko bez po œred ni wgl¹d w za -gad nie nia edu ka cji na poziomie Urzêdu Gminy, ale te¿ realnywp³yw na jej wygl¹d i podnoszenie jakoœci.”

RE GU LA MIN RADY OŒWIA TO WEJ

Opi sy wa na Rada po sia da swój Re gu la min dzia³ania, któ ry,zgod nie z art. 49 pkt. 2 u.s.o., uchwa li³a rada gmi ny. Sta no wi onin te graln¹ czeœæ uchwa³y powo³uj¹cej RO. Re gu la min ten okre œlatak isto t ne kwe stie jak sk³ad Rady, tryb wy bo ru jej cz³on ków oraz prze wod nicz¹cego, czas trwa nia ka den cji Rady, tryb zwo³ywa -


23 W œwie t le Sta tu tu gmi ny pro jekt uchwa³y mie sz ka ñ ców mo¿e przy go to -waæ ko mi tet oby wa te l skiej ini cja ty wy uchwa³oda w czej z³o¿o ny z co naj mniej5 mie sz ka ñ ców gmi ny.

nia i pro wa dze nia po sie dzeñ, tryb i fo r mê po dej mo wa nia de cy zji oraz za sa dy doku men to wa nia spo t kañ. Nie umie sz czo no w nimna to miast ko m pe ten cji Rady, a je dy nie ogó l ny za pis cha ra kte ry -zuj¹cy j¹ jako „or gan spo³ecz ny, opi nio da w czy i kon sul tacy j ny w spra wach zwi¹za nych z edu kacj¹ na te re nie (…) gmi ny”. Brakupra w nieñ RO w do ku men cie re gu luj¹cym fo r ma l ne za sa dy jejdzia³ania mo¿e mieæ wp³yw na os³abie nie, i tak nie zbyt mo c nejusta wo wo, po zy cji tego or ga nu, bo wiem nie wszy s cy ro dzi ce czy te¿ na uczy cie le znaj¹ pra wo oœwia to we. Dla te go ko rzy st niejby³oby wy mie niæ ko m pe ten cje Rady Oœwia to wej w jejRegulaminie.

Re gu la min by³ wie lo kro t nie zmie nia ny. Pie r wszej mo dy fi ka cji do ko na no ju¿ w tra kcie wy bo rów do Rady, w zwi¹zku z roz -bie¿n¹ in ter pre tacj¹ za pi su do tycz¹cego wy³onie nia przed sta wi -cie li rad ro dzi ców, zaœ ko le j ne – wpro wa dza ne su kce sy w nie– zmia ny mia³y na celu po sze rze nie sk³adu RO oraz zmia nê nie -któ rych regu³ jej dzia³ania. Przy j rzy j my siê za tem bli ¿ej za pi somdo ku men tu, któ ry re gu lu je pra cê badanej Rady Oœwiatowej.

Sk³ad Rady Oœwia to wej i za sa dy wy bo ru jej cz³on ków

W œwie t le za pi sów Re gu la mi nu Rada Oœwia to wa na pocz¹tkuli czy³a dwa na œcie osób, a w jej sk³ad wcho dzi li – po jed nym– przed sta wi cie le na stê puj¹cych œro do wisk: 1) rady gmi ny,2) urzê du gmi ny, 3) ze spo³u ekonomi czno-ad ministra cyjne goszkó³, 4) dy re kto rów przed szko li, 5) dy re kto rów szkó³ pod sta -wo wych, 6) dy re kto rów gi mna zjów, 7) dy re kto rów ze spo³ówszkó³ pu b li cz nych, 8) rad ro dzi ców przed szko li, 9) rad ro dzi cówszkó³ pod sta wo wych, 10) rad ro dzi ców gi mna zjów, 11) Zwi¹zkuNa uczy cie l stwa Pol skie go, 12) NSZZ So li da r noœæ. £atwo za uwa -¿yæ, ¿e zde cy do wan¹ wiê kszoœæ pie r wsze go sk³adu sta no wi liprzed sta wi cie le w³adz sa morz¹do wych i dy re kto rzy szkó³ orazpla có wek pod le gaj¹cy tym w³ad zom s³u¿ bo wo, po zo sta li zaœbyli cz³on ka mi ro dzi cie l skich or ga nów spo³ecz nych (3) i na uczy -cie l skich zwi¹zków za wo do wych (2). Niew¹tpli wie, taki sk³ad


gwa ran to wa³ lokalnej w³adzy pe³n¹ kontrolê nad decyzjamiRady Oœwiatowej i nad jej czêœci¹ „spo³eczn¹”.

W tra kcie dzia³al no œci RO nast¹pi³o po sze rze nie jej sk³adu dopiê t na stu osób – naj pierw (po bli sko dwóch la tach od powo³aniaRady) o re pre zen tan ta or ga ni za cji zrze szaj¹cych oso by nie pe³no -spra w ne oraz o prze wod nicz¹cego po ro zu mie nia rad ro dzi ców,a nie co pó Ÿ niej o przed sta wi cie la rad ro dzi ców z ze spo³ów szkó³. Jed nak ogó l na fo r mu³a sk³adu RO nie uleg³a zmia nie. Na le¿¹ doniej prze de wszy stkim przed sta wi cie le rad ro dzi ców, w³adz sa -morz¹do wych oraz dy re kto rzy szkó³ i pla có wek (przy czymdwie osta t nie gru py nie sta no wi¹ ju¿ wiê kszo œci), brak na to miast re pre zen tan tów ucz niów. Na le ¿y nad mie niæ, ¿e cz³on ko wieRady ne ga ty w nie usto sun ko wa li siê do wnio sku M³od zie ¿o wejRady Gmi ny w kwe stii sta³ego uczestnictwa jej przedstawicielaw obradach RO.

Regu la mi no we usta le nia do tycz¹ce sk³adu ba da nej RadyOœwia to wej wi¹¿¹ siê z za sa da mi wy bo ru jej cz³on ków, któ rewygl¹daj¹ na stê puj¹co: re pre zen tan ci dy re kto rów szkó³ i rad ro -dzi ców wy³ania ni s¹ w wy bo rach po wszech nych prze pro wa dza -nych w po szcze gó l nych gru pach w dro dze g³oso wa nia; radagmi ny, na uczy cie l skie zwi¹zki za wo do we i or ga ni za cje zrze -szaj¹ce oso by nie pe³no spra w ne de le guj¹ swo ich przed sta wi cie lina w³as nych za sa dach, co daje im du¿¹ swo bo dê dzia³ania w tym za kre sie; przed sta wi cie li urzê du gmi ny i ze spo³u ekonomi -czno-ad ministra cyjne go szkó³ wska zu je bu r mistrz, na to miastprze wod nicz¹cy lo ka l ne go po ro zu mie nia rad ro dzi ców wcho dzi do Rady Oœwia to wej z urzê du. Jak wi dzi my spo sób wy bie ra niaprzed sta wi cie li po szcze gó l nych grup do RO jest zró¿ ni co wa ny.Z Re gu la mi nu wy ni ka, ¿e tylko reprezentanci dyrektorów szkó³i rad rodziców s¹ wy³aniani w wyborach powszechnych.

Wy bór prze wod nicz¹cego Rady Oœwia to wej

W Re gu la mi nie zna j du je siê je dy nie za pis mówi¹cy o tym, ¿eRada Oœwia to wa na pie r wszym po sie dze niu wy bie ra ze swo je go


gro na prze wod nicz¹cego i wi ce prze wod nicz¹cego. Tak ogó l nare gu la cja po zo sta wia nad miern¹ swo bo dê dzia³ania prze wod -nicz¹cemu rady gmi ny, któ ry zwo³uje pie r wsze po sie dze nieRady Oœwia to wej i pro wa dzi je do cza su wy bo ru prze wod -nicz¹cego, przez co mo¿e mieæ na to znacz¹cy wp³yw.

Czas trwa nia ka den cji Rady Oœwia to wej

Pie r wszy Re gu la min RO sta no wi³, ¿e czas jej trwa nia jest „nie -okre œlo ny”, zaœ „odwo³anie jej na stê pu je w try bie w³aœci wym dla jej powo³ania”. Przy jê te roz wi¹za nie dawa³o ni czym nie ogra ni -czon¹ swo bo dê dzia³ania ra dzie gmi ny, któ ra w do wo l nym mo -men cie i bez po da nia ja kiej ko l wiek przy czy ny mog³a ROroz wi¹zaæ. Choæ za pis ów usu niê to z Re gu la mi nu po jego osta t -niej mo dy fi ka cji, na dal ist nie je mo ¿ li woœæ roz wi¹za nia tego or -ga nu przez w³adzê sa morz¹dow¹24. Re gu la min w aktu a l nymbrzmie niu wpro wa dza do da t ko wo za sa dê ka den cyj no œci, zgod -nie z któr¹ ka den cja Rady trwa 4 lata i pokrywa siê z kadencj¹rady gminy.

Tryb zwo³ywa nia i pro wa dze nie po sie dzeñ RadyOœwia to wej

W œwie t le Re gu la mi nu – prze wod nicz¹cy kie ru je prac¹ RadyOœwia to wej i re pre zen tu je j¹ na zewn¹trz, a w cza sie nie obe cno -œci za stê pu je go wi ce prze wod nicz¹cy. Prze wod nicz¹cy zwo³ujeta k ¿e po sie dze nia Rady, na któ re mo¿e za pra szaæ oso by spo za jej sk³adu. Ponad to ma pra wo, w za le ¿ no œci od po trzeb, powo³ywaæ ze spo³y za da nio we, w sk³ad któ rych, oprócz cz³on ków Rady,mog¹ wcho dziæ tak¿e eksperci.


24 Wed³ug An to nie go Je ¿o wskie go powo³any w usta wo wym try bie or ganspo³ecz ny mo¿e zo staæ w po do b ny spo sób roz wi¹zany. Por. A. Je ¿o wski, Œro d kifi nan so we or ga nów we wnê trz nych szko³y, „Dy re ktor Szko³y” 2010 nr 4, s. 16.

Tryb i fo r ma po dej mo wa nia de cy zji przez RadêOœwia tow¹

Zgod nie z pie r wszym za pi sem Re gu la mi nu wszy stkie de cy zje Rady Oœwia to wej – jej sta no wi ska, opi nie i wnio ski – mia³y byæpo dej mo wa ne zwyk³¹ wiê kszo œci¹ g³osów w obe cno œci co naj -mniej po³owy sk³adu Rady w g³oso wa niu ja w nym, a w przy pa d -ku rów nej li cz by g³osów de cy do wa³ g³os prze wod nicz¹cego. Pomo dy fi ka cji Re gu la mi nu de cy zje RO po dej mo wa ne s¹ w ró ¿ nyspo sób, w za le ¿ no œci od ich cha ra kte ru. Opi nie do tycz¹ce pro je -któw aktów pra wnych Rada po dej mu je zwyk³¹ wiê kszo œci¹g³osów w g³oso wa niu ja w nym, w obe cno œci co naj mniej po³owyjej sk³adu, a w przy pa d ku rów nej li cz by g³osów de cy du je g³osprze wod nicz¹cego. W spra wach oso bo wych na to miast prze -wod nicz¹cy mo¿e zarz¹dziæ g³oso wa nie ta j ne, okre œlaj¹c jed no -cze œ nie jak ma prze bie gaæ. W spra wach nie wy ma gaj¹cychwy da nia opi nii Rada ma pra wo wy ra ziæ swo je sta no wi sko w ka -¿ dej kwe stii. W œwie t le Re gu la mi nu wszystkie decyzje Radypowinny mieæ formê pisemn¹.

Za sa dy doku men to wa nia po sie dzeñ Rady Oœwia to wej

Re gu la min ob li gu je Radê do sporz¹dza nia pro to ko³ów z po -sie dzeñ, a na stê p nie do za mie sz cza nia ich na stro nie in ter ne to -wej urzê du gmi ny, dziê ki cze mu za wa r te w nich in fo r ma cje s¹do stê p ne dla wszy stkich zain tere so wa nych.

Pra ca Rady Oœwia to wej – ob sza ry akty w no œci

Pra ca opi sy wa nej Rady Oœwia to wej opie ra siê na cy kli cz nych spo t ka niach, któ re od by waj¹ siê wed³ug wcze œ niej usta lo ne gohar mo no gra mu. W ci¹gu bli sko trzy le t nie go okre su jej fun kcjo -no wa nia odby³o siê ³¹cz nie dwa dzie œcia ta kich spo t kañ: dzie siêæw pie r wszym roku, piêæ w dru gim i piêæ – do po³owy roku trze -


cie go. Aby po sie dze nie RO mog³o siê od byæ, ko nie cz ne jest ze -bra nie siê od po wied niej li cz by cz³on ków tworz¹cej usta lo ne wRe gu la mi nie kwo rum. W spo t ka niach Rady bior¹ te¿ udzia³ oso by nie bêd¹ce jej cz³on ka mi – do nie da w na bu r mistrz, któ ry de kla ro -wa³ da le ko id¹ce wspa r cie dla jej dzia³añ (obe c nie pe³no pra w -nym cz³on kiem Rady jest za stê pca bu r mi strza ds. oœwia ty), jakrów nie¿ inne, za pro szo ne przez prze wod nicz¹cego RO oso by,po ma gaj¹ce w pod jê ciu de cy zji i pe³ni¹ce rolê eks per tów – pra -wnik, au tor pro je ktu zmian do uchwa³y powo³uj¹cej RadêOœwia tow¹ oraz przed sta wi cie le ze spo³u eks per ckie go do opra -co wa nia Stra te gii roz wo ju oœwia ty. Rada za pra sza na spotkaniatak¿e ewentualnych partnerów dzia³añ – np. przedstawicieliM³odzie¿owej Rady Gminy.

Spo t ka nia Rady s¹ klu czo we dla jej dzia³añ i de cy duj¹ o ja ko -œci jej fun kcjo no wa nia. Re gu la min ob li gu je Radê do doku men to -wa nia swo ich po sie dzeñ, a sporz¹dza ne z nich pro to ko³y s¹do stê p ne na stro nie in ter ne to wej urzê du gmi ny, co œwia d czyo tym, ¿e pra ca Rady ujê ta w fo r ma l ny opis tra kto wa na jest jakoob szar in fo r ma cji pu b li cz nej. Jak wy ni ka z pro to ko³ów, po sie -dze nia Rady prze bie gaj¹ w okre œlo ny spo sób – roz po czy naj¹ siêod wska za nia oso by pro wadz¹cej ob ra dy, po tem na stê pu jeprzed sta wie nie porz¹dku ob rad, a na stê p nie dys ku sja na te matpo szcze gó l nych pun któw i akty de cy zji, po prze dzo ne naj czê œciej g³oso wa niem ja w nym. Od nie da w na w Re gu la mi nie wid nie je za -pis mówi¹cy, ¿e: „Po sie dze nia [Rady] od by waj¹ siê nie pub li cz -nie, chyba ¿e Rada postanowi inaczej.” Warto zaznaczyæ, ¿ezapis ten jest kwesti¹ sporn¹ w RO.

Ana li za tre œci pro to ko³ów opi suj¹cych bli sko trzy le t ni okresdzia³al no œci Rady Oœwia to wej po zwa la wy ró ¿ niæ dwa g³ówneob sza ry jej akty w no œci – pie r wszy, zwi¹zany z re a li zacj¹ usta wo -wych ko m pe ten cji, oraz dru gi, do tycz¹cy mo dy fi ka cji sk³adui re gu³ jej dzia³ania.


Rea li zo wa nie przez Radê Oœwia tow¹ za dañ usta wo wych

Przy po mni j my, ¿e ko m pe ten cje Rady Oœwia to wej okre œlaUsta wa o sy ste mie oœwia ty. Rada w tra kcie spo t kañ, zgod nie zeswoj¹ g³ówn¹ ko m pe tencj¹ usta wow¹, za j mu je siê prze de wszy -stkim opi nio wa niem pro je któw uchwa³ rady gmi ny. W pro to -ko³ach ze spo t kañ RO naj czê œciej wy mie nia ne s¹ de cy zjezwi¹zane z opi nio wa niem: 1)pro je ktu bu d¿e tu gmi ny w czê œcido tycz¹cej wy da t ków na oœwia tê i wsze l kich pro po no wa nych wtym za kre sie zmian; 2) aktów pra wa mie js co we go wy da wa nychw spra wach oœwia ty (np. tryb udzie la nia i roz li cza nia do ta cji dlaszkó³ i przed szko li pro wa dzo nych na te re nie gmi ny przez inneni¿ gmi na pod mio ty lub do da t ko wa li cz ba go dzin za jêæ w przed -szko lach op³aca nych z bu d¿e tu gmi ny) oraz 3) sie ci pu b li cz nychszkó³ i pla có wek (np. plan sie ci szkó³ i okre œle nie gra nic ob wo -dów pu b li cz nych szkó³ pod sta wo wych pro wa dzo nych przezgmi nê). Rada za po zna je siê ta k ¿e z przy go to wy wan¹ co ro cz nieprzez bu r mi strza in fo r macj¹ o sta nie re a li za cji za dañ oœwia to -wych w gmi nie oraz za j mu je siê bie¿¹cymi spra wa mi do -tycz¹cymi gmin nej oœwia ty, np. skarg¹ gru py ro dzi ców nanie pra wid³owo œci w za kre sie bez pie cze ñ stwa pra cy z dzie æ mi.Mo ¿ na uz naæ, ¿e w tym za kre sie akty w noœæ Rady w du ¿ej mie -rze jest uza le ¿ nio na jest od aktywnoœci w³adz samorz¹dowych,o czym œwiadczy choæby kalendarz spotkañ odbywaj¹cych siêraz w miesi¹cu, na tydzieñ przed sesj¹ Rady Miasta.

Rada je dy nie wyj¹tko wo po dej mu je dzia³ania d³ugo fa lo wedo tycz¹ce spraw bar dziej ogó l nych. Na le ¿y do nich opra co wa nie Stra te gii roz wo ju edu ka cji dla gmi ny. Two rze nie tego ro dza judo ku men tów nie wy ni ka z ob li ga cji usta wo wych i w zwi¹zkuz tym nie jest czê stym zja wi skiem w pra kty ce sa morz¹do wej.W tym przy pa d ku jed nak prze wod nicz¹cy RO ju¿ na dru gimspo t ka niu wyst¹pi³ z ini cja tyw¹ opra co wa nia stra te gii oœwia to -wej, a na stê p nie z³o¿y³ w tej spra wie fo r ma l ny wnio sek do bu r -mi strza. Wk³ad Rady w przy go to wa nie tego do ku men tu wda jesiê byæ znacz¹cy: okre œli³a lo ka l ne po trze by oœwia to we, dba³ao w³¹cze nie w pra ce przed sta wi cie li ró ¿ nych œro do wisk zwi¹za -


nych z lo kaln¹ oœwiat¹, or ga ni zo wa³a dy ¿u ry eks per ckie, oce -nia³a opra co wa ny do ku ment, a ta k ¿e pra co wa³a nad da l szymjego udo sko na la niem. Zwró ci³a te¿ uwa gê na po trze bê utwo rze -nia w stru ktu rach urzê du gmi ny wy dzia³u oœwia ty, któ re go za -da niem by³oby wdra ¿a nie Stra te gii roz wo ju edu ka cji orazudzie la nie wspa r cia eks per ckie go dy re kto rom pla có wek oœwia -to wych. Pra ca nad stra te gi¹ by³a trud na nie ty l ko ze wzglê du nacha ra kter do ku men tu, ale równie¿ z powodu roz³amu, jakipowsta³ w Radzie Oœwiatowej miêdzy jej czêœci¹ „spo³eczn¹”a prze dsta wicie la mi w³adzy samorz¹dowej.

Z ana li zy in nych ni¿ pro to ko³y do ku men tów do stê p nych nastro nie urzê du gmi ny wy ni ka, ¿e po mi niê ty w pra cach nad stra -te gi¹ prze wod nicz¹cy RO zg³asza³ za strze ¿e nia co do ich prze -bie gu. Nie mal na ty ch miast po po wsta niu do ku men tu zg³osi³swo je po pra wki, co po twier dza ma r gi naln¹ rolê czê œci „spo³ecz -nej” RO w ca³ym przed siê w ziê ciu. Mimo ofi cja l ne go przy jê ciastra te gii przez bu r mi strza, Rada uz god ni³a z nim, ¿e uchwa le niedo ku men tu zo sta nie prze³o¿o ne na okres po wy bo r czy, dziê kicze mu bê dzie wiê cej cza su na prze dysku to wa nie po pra wek. Jed -nak po wy bo rach po pra wki oka za³y siê nie mo ¿ li we. Da l sze losyStra te gii roz wo ju oœwia ty s¹ nie ja s ne – do ku ment ten do tej porynie zy ska³ ran gi uchwa³y i pra wdo podo b nie sta no wi w dzia³al-no œci w³adz samorz¹dowych raczej kierunkowskaz ni¿dokument obliguj¹cy.

Mo dy fi ka cja sk³adu i regu³ dzia³ania Rady Oœwia to wej

Klu czo wym mo men tem w dzia³al no œci opi sy wa nej RadyOœwia to wej by³ wy bór prze wod nicz¹cego, po nie wa¿ to on,w œwie t le Re gu la mi nu, kie ru je prac¹ Rady i re pre zen tu je j¹ nazewn¹trz, a ta k ¿e zwo³uje po sie dze nia. Wy bra no go, co doœæoczy wi ste, spo œród cz³on ków Rady. Pie r wszym prze wod -nicz¹cym zo sta³, wy³onio ny w dro dze g³oso wa nia, re pre zen tantrad ro dzi ców. Pe³ni³ tê fun kcjê przez dwa lata, a po re zy g na cji


zast¹pi³ go inny przed sta wi ciel ro dzi ców (wy wodz¹cy siê z Po -ro zu mie nia Rad Rodziców).

Prze wod nicz¹cy, jak na li de ra nowo utwo rzo nej or ga ni za cjiprzy sta³o, przed sta wi³ pro gram, zgod nie z któ rym RO, obokdzia³al no œci zwi¹za nej z wy ko ny wa niem ty po wo usta wo wychza dañ, mia³a siê te¿ za j mo waæ in ny mi, rea lizo wa ny mi w opa r ciuo gru py ro bo cze, spra wa mi, a prze de wszy stkim Stra te gi¹ roz -wo ju edu ka cji. Za raz na wstê pie dosz³o jed nak do dys ku sji na te -mat fo r ma l nych za sad dzia³ania Rady. Za sad ni czy pro blemdo ty czy³ jej sk³adu oso bo we go, któ ry, zgod nie z ustaw¹, le¿yw ko m pe ten cji rady gmi ny. Przy po mni j my, ¿e na pocz¹tku ROli czy³a ogó³em dwa na œcie osób, spo œród któ rych zde cy do wan¹wiê kszoœæ sta no wi li przed sta wi cie le w³adz sa morz¹do wychoraz dy re kto rzy szkó³ i pla có wek pod le gaj¹cy tym w³ad zoms³u¿ bo wo. Taki sk³ad unie mo ¿ li wia³ prze for so wa nie jaki ch ko l -wiek de cy zji nie wy god nych dla lo ka l nej w³adzy. Pie r wszy prze -wod nicz¹cy RO skie ro wa³ wiêc do rady gmi ny wnio seko po sze rze nie sk³adu Rady. Cz³on ko wie Rady od rzu ci li go jed -nak w g³oso wa niu, a na stê p nie pod jê li de cy zjê, ¿e kon ku ren cyj -ny pro jekt zmian w Re gu la mi nie RO przy go tuj¹ dy re ktor ze spo³uekonomi czno-ad ministra cyjne go szkó³ i przed sta wi ciel urzê dugmi ny, a wiêc oso by re pre zen tuj¹ce w³adze sa morz¹dowe.Nied³ugo po tem Rada ustosunkowa³a siê równie¿ negatywniedo wniosku M³odzie¿owej Rady Gminy zabiegaj¹cej o sta³euczestnictwo swojego przedstawiciela w obradach.

Ne go cja cje na te mat sk³adu RO by³y trud ne i d³ugie. Poup³ywie roku prze wod nicz¹cy z³o¿y³ dru gi wnio sek o zmia nêsk³adu RO. Do ma ga³ siê po wiê ksze nia sk³adu Rady o cz³onkaPo ro zu mie nia Rad Ro dzi ców oraz sta³ego ucze st ni c twa bu r mi -strza w jej po sie dze niach. Pod jê cie de cy zji zajê³o ra dzie gmi nynie mal ca³y ko le j ny rok. Do pie ro tu¿ przed wy bo ra mi sa -morz¹do wy mi do RO do³¹czy³o dwóch, a nie je den jak wnio sko -wa³ prze wod nicz¹cy, no wych cz³on ków – przed sta wi cielor ga ni za cji zrze szaj¹cych ro dzi ców dzie ci nie pe³no spra w nychi prze wod nicz¹cy gmin ne go Po ro zu mie nia Rad Ro dzi ców.


W efe kcie w RO zwiê kszy³ siê udzia³ œro do wisk re pre zen -tuj¹cych or ga ni za cje spo³ecz ne.

Mimo tej niew¹tpli wie po zy ty w nej zmia ny, pie r wszy prze -wod nicz¹cy po dwóch la tach zre zy g no wa³ z cz³on ko stwa w Ra -dzie. Po wo dem by³ ostry kon flikt, któ ry do pro wa dzi³ dozdo mi no wa nia po sie dzeñ przez spra wy per so na l ne – wy ja œ nia -nie upra w nieñ jed ne go z cz³on ków do za sia da nia w Ra dzie orazre zy g na cja z pracy w Radzie dwóch innych cz³onków.

Wraz z no wym li de rem, któ rym zo sta³a oso ba wy wodz¹casiê z or ga ni za cji ro dzi cie l skich, do RO do³¹czy³ – jako przed sta -wi ciel urzê du gmi ny – nowy za stê pca bu r mi strza, odpo wie dzia l -ny m.in. za spra wy edu ka cji (wy wodz¹cy siê z Po ro zu mie niaRad Ro dzi ców). Dosz³o wów czas do osta t niej ko re kty sk³aduRO, czy li w³¹cze nia do niej przed sta wi cie la rad ro dzi ców ze -spo³u szkó³ pu b li cz nych. Nowa rada gmi ny za akce p to wa³a tenpo mys³ i w re zu l ta cie gru pa re pre zen tan tów w³adz sa morz¹do -wych i pod leg³ych im dy re kto rów nie stanowi ju¿ w ROwiêkszoœci.

WNIO SKI I RE KO MEN DA CJE

Z ana li zy do ku men tów do tycz¹cych regu³ dzia³ania i pra cyba da nej Rady Oœwia to wej wy ni ka, ¿e Usta wa o sy ste mie oœwia ty (i opra co wa ny zgod nie z jej wy ty cz ny mi re gu la min dzia³aniaRady) ca³ko wi cie pod porz¹dko wu je j¹ w³adzy sa morz¹do wej,któ ra nie ty l ko de cy du je o „byæ, albo nie byæ” or ga nu, ale roz -strzy ga o jego sk³ad zie, try bie dzia³ania i ob sza rach akty w no œci.Sto p nio wo wpro wa dza ne po zy ty w ne zmia ny np. po sze rze niesk³adu Rady o przed sta wi cie li or ga ni za cji spo³ecz nych na le ¿yuz naæ za krok w dobr¹ stro nê, pa miê taj¹c jed no cze œ nie, ¿e s¹ oneuza le ¿ nio ne w zna cz nym sto p niu od przy chy l no œci obe cnejw³adzy, a przez to mog¹ oka zaæ siê nie trwa³e.

W ci¹gu bli sko trzech lat ist nie nia RO jej pra ca do ty czy³aprze de wszy stkim opi nio wa nia uchwa³ rady gmi ny, spo ra dy cz -nie ty l ko po ja wia³y siê przed siê w ziê cia wy kra czaj¹ce poza tê


sche ma tyczn¹ rolê. Ta kim am bi t nym wyj¹tkiem by³o za ini cjo -wa nie stwo rze nia Stra te gii roz wo ju oœwia ty w gmi nie, wokó³któ rej na ros³o jed nak wie le mi tów, zw³asz cza ¿e fa kty cz ne au to r -stwo do ku men tu jest trud ne do usta le nia, a jego re a l ne gowp³ywu na stan gmin nej oœwia ty nie spo sób oce niæ. Po zo sta³yczas cz³on ko wie Rady po œwiê ca li na do pra co wa nie formalnychzasad w³asnego dzia³ania i uregulowanie wewnêtrznych relacji.

Fo r ma l ne powo³anie Rady Oœwia ty nie gwa ran tu je jej party -cypa cyj ne go cha ra kte ru. Je ¿e li chce my, aby or gan ten rze czy wi -œcie mia³ uspo³ecz niaj¹cy (de mo kra ty zuj¹cy) wp³yw na sy stemedu ka cji, na le ¿y zmie niæ jego usy tu o wa nie, re zy g nuj¹c z si l ne gopowi¹za nia z or ga nem sta no wi¹cym j.s.t.. Mo ¿ na do pro wa dziædo tego po przez zmia nê za pi su usta wo we go (zast¹pie nie fra g -men tu do tycz¹cego dzia³ania „przy or ga nie” sta no wi¹cym in -nym sfo r mu³owa niem np. „dzia³a na rzecz oœwia ty na te re niej.s.t.”)oraz przy zna nie RO pra wa do opra co wy wa nia re gu la mi -nu dzia³ania (jak mia³o to mie j s ce w przy pa d ku wo je wó dz kiejrady oœwia to wej). Nie zbêd na jest ta k ¿e mo dy fi ka cja re gu la cjipra wnych umo ¿ li wiaj¹ca powo³anie rady oœwia to wej z od do lnejini cja ty wy, przez co or gan sta no wi¹cy j.s.t. bê dzie zob li go wa nydo jej za twier dze nia. Ko lejn¹ istotn¹ kwe sti¹ jest za gwa ran towa -nie ucze st ni c twa w ra dach oœwia to wych przed sta wi cie li œro do -wisk zaan ga ¿o wa nych w spra wy edu ka cji – prze de wszy stkimcz³on ków rad szkó³ i pla có wek, ale ta k ¿e or ga ni za cji po zarz¹do -wych o pro fi lu edu ka cy j nym, or ga ni za cji pra co da w ców czy in -sty tu cji na uko wych. Wa ¿ ne jest bo wiem, aby wchodz¹cy w sk³ad (gmin nych, po wia to wych, wo je wó dz kich) rad oœwia to wych re -pre zen tan ci rad szkó³ mo gli wy wie raæ re a l ny wp³yw na fun kcjo -no wa nie edu ka cji na po zio mie lo ka l nym i re gio na l nym w ca³ymkra ju.Wów czas powo³ywa nie rad szkó³ bê dzie le¿a³o w in te re siedy re kto ra i na uczy cie li, bêd¹ one te¿ mia³y wiê ksze zna cze nie woczach ro dzi ców i ucz niów. Powo³anie rady oœwia to wej po win -no jed nak po zo staæ nieob liga tory j ne, dzia³al no œci spo³ecz nej nieda siê bo wiem „za de kre to waæ” i obo wi¹zko we two rze nie rad nie za gwa ran tu je au ten tycz ne go zaan ga ¿o wa nia ich cz³on kóww spra wy edu ka cji. Na le ¿a³oby ta k ¿e wzmo c niæ po zy cjê rady


po przez na da nie jej wy ma ga nym usta wo wo opi niom cha ra kte ru wi¹¿¹cego (nie wi¹¿¹cy tryb opi nio wa nia spra wia, ¿e akty w noœæopi nio da w cza rady tra ci na zna cze niu) oraz wy po sa ¿yæ j¹ w pra -wo do wy stê po wa nia z wnio ska mi do or ga nów sa morz¹du, a ta -k ¿e do Krajo wej Rady Oœwia to wej i ku ra to ra oœwia ty (jak mia³oto mie j s ce w przy pa d ku wo je wó dz kiej rady oœwia to wej). Wa r tota k ¿e roz wa ¿yæ mo ¿ li woœæ przy zna nia ra dzie oœwia to wej (wzo -rem jej od po wied ni ków w in nych krajach Unii Europejskiej)wiêkszych kompetencji decyzyjnych i kontrolnych, na przyk³ad:planowania rozwoju lokalnego systemu edukacji; delegowaniaprzedstawicieli rad oœwiatowych do komisji konkursowych nastanowiska kierownicze w oœwiacie; przyjmowania informacjio re a li za cji zadañ oœwiatowych i udzielania absolutoriumorganowi wykonawczemu samorz¹du terytorialnego.

BI B LIO GRA FIA

Wy daw ni c twa zwa r te:

Du dzi ko wa M., Na uczy ciel w kon te k œcie pro ce sów demo kra ty za cji szko³y, W: H. Kwia t ko wska, M. Szy bisz, Komu nika cy j ne ko m pe ten -cje za wo do we na uczy cie li, Stu dia Peda go gi cz ne LXII. PAN, Ko mi -tet Nauk Peda go gi cz nych, Wa r sza wa 1997.

Go z do wska E., Ury ga D., Rada szko³y. Miê dzy ide¹ a pra ktyk¹spo³eczn¹, Wy daw ni c two APS, Wa r sza wa 2014.

Pi lich M., Usta wa o sy ste mie oœwia ty. Ko men tarz, Wo l ters Klu -wer Pol ska Sp. z o.o., Wa r sza wa 2012.

Œli we r ski B., Rada Szko³y. Rada Oœwia to wa. Prze wod nik dla sa -morz¹do wych w³adz oœwia to wych, dy re kto rów szkó³, na uczy cie li, ro -dzi ców i ucz niów, Ofi cy na Wy da w ni cza „Im puls”, Kra ków 2002.

Œli we r ski B., Pro ble my wspó³cze s nej edu ka cji. De kon stru k cja po li -ty ki oœwia to wej III RP, Wy daw ni c twa Aka de mi c kie i Pro fe sjo nal -ne, Wa r sza wa 2009.

Rady kon sul tacy j ne i inne fo r my spo³ecz ne go ucze st ni c twa w edu -ka cji w Unii Eu ro pe j skiej, EURYDICE, Wa r sza wa 1996.


Sa l mo no wicz W., Po ro zu mie nia Okr¹g³ego Sto³u, NSZZ „So li -da r noœæ” Re gion Warmi ñsko- Mazu r ski, Wa r sza wa 1989.

Za ho r ska M.,Zmia ny w pol skiej edu ka cji i ich spo³ecz ne kon se k -wen cje, [w:] M. Ma ro dy (red.), Wy mia ry ¿y cia spo³ecz ne go. Pol ska na prze³omie XX i XXI wie ku, Wy daw ni c two Scho lar, Wa r sza wa2007.

Ar ty ku³y:

Go z do wska E., Udzia³ or ga nów spo³ecz nych w zarz¹dza niu szko³¹ pu b liczn¹, „Zarz¹dza nie i Edu ka cja” 2014nr 94.

Je ¿o wski A., Œro d ki fi nan so we or ga nów we wnê trz nych szko³y,„Dy re ktor Szko³y” 2010 nr 4.

Zmia ny w usta wie oœwia to wej, „G³os Na uczy cie l ski” (18)29.04.1998.

Do ku men ty pra w ne:

Usta wa z 7 wrze œ nia 1991r. o sy ste mie oœwia ty (Dz.U. z 1991,nr 95, poz.425 ).

Usta wa z dnia 15 wrze œ nia 2000 r. o re fe ren dum lo ka l nym(Dz.U. Nr 88, poz. 985 ze zm.).

Usta wa z dnia 8 sie r p nia 1996 r. o Ra dzie Mi ni strów (Dz.U.z 2003 r, nr 24, poz. 199, ze zm.).

Usta wa z 7 wrze œ nia 1991r. o sy ste mie oœwia ty (tekst jedn.Dz.U. z 2004, nr 256, poz. 2572 ze zm.).

Usta wa z dnia 8 ma r ca 1990 r. o sa morz¹dzie gmin nym(Dz.U. 2013 poz. 594 ze zm.)

Usta wa z dnia 5 cze r w ca 1998 r. o sa morz¹dzie po wia to wym(Dz.U. 2013 poz. 595 ze zm.).

Usta wa z dnia 5 cze r w ca 1998 r. o sa morz¹dzie wo je wó dz twa (Dz.U. 2013 poz. 596 ze zm.).

Usta wa z 7 wrze œ nia 1991r. o sy ste mie oœwia ty (Dz.U. z 1991,nr 95, poz.425 ).

Usta wa z dnia 15 wrze œ nia 2000 r. o re fe ren dum lo ka l nym(Dz.U. Nr 88, poz. 985 ze zm.).


El ¿ bie ta Mar kie wicz

IN DEFENSE OF HUMANIDENTITY: THE REALITY

OF GLOBALIZATION AS THECAUSE OF MODERNIZATIONOF MODERN EDUCATIONAL

SYSTEMS

W OBRONIE TO¯SAMOŒCILUDZKIEJ: RZECZYWISTOŒÆ

GLOBALIZMU RACJ¥WSPÓ£CZESNYCH SYSTEMÓW

EDUKACYJNYCH

SUMMARY

The ar ti c le: In de fen ce of hu man iden ti ty: the re a li ty of glo ba li za tionas the ca u sa of mode r ni za tion of mo dern edu ca tio nal sy stemsis anat tempt to re flect on the role of the edu ca tio nal pro cess in thecon text of the va lue sy stem that brings the mo dern world. Itap pe ars that au t hen tic hu man par ti ci pa tion in the re a li ty of glo baland in vo lun ta ry co m p lian ce with the di re c ti ves of glo ba lism isboth a cri sis of iden ti ty, of its exi sten ce, va lu es and norms, andfol lo wing them, all hu man ac ti vi ty. Ef fort in or der to de mon stra te

E D U K A C J A

the va lue of do gma, which car ries with it an af fi r ma tion of themo dern world, and con fo r mist stan dards of con duct, is to no ti cethe risk of ob je c ti ve truth abo ut man and re a li ty. Ci vi li za tionim p lies in fact a kind of or der to era di ca te hu man, is hu man dra ma se c tion sho wing an al most to tal de vo tion to the va lu es:fun c tio na lism and uti li ty. The re fo re, it is so im po r tant to mo dernedu ca tion to re turn aga in to the per so nal di men sion of hu manexi sten ce. Acco mpli s h ment of fact, the full ran ge of edu ca tion,which me ans cla ri fy ing the chal len ges con fron ting it, is onlypo ssi b le with re co g ni zing and hig hli g h ting the per so nal sta tus ofthe man ba sed on per so na li stic norm be ca u se. This article is formodern man to realize the importance of learning to respecthuman dignity and, in her view, educational development and toprotect the identity of a mature man.

„Pa ren ting is a com pre hen si ve up da te of per so nal hu manpo ten tia li ty.” [Dr¹¿ek& Ska wi na, 2009, p. 118]

STRESZCZENIE

Ar ty ku³: W ob ro nie to ¿ sa mo œci lu dz kiej: rze czy wi stoœæ glo ba li z muracj¹ wspó³cze s nych sy ste mów edu ka cy j nych sta no wi pró bê re fle ksjinad rol¹ pro ce su edu kacy j ne go w kon te k œcie sy ste mu wa r to œci,ja kie nie sie ze sob¹ wspó³cze s ny œwiat. Wy da je siê bo wiem, ¿eau ten ty cz ne ucze st ni c two cz³owie ka w rze czy wi sto œci glo ba l nejoraz mi mo wo l ne pod porz¹dko wa nie siê dy re kty womglo ba li z mu sta no wi za rów no o kry zy sie to ¿ sa mo œci cz³owie ka,jego eg zy sten cji, sy ste mu wa r to œci i norm, jak i wy ni kaj¹cejz nich wsze l kiej akty w no œci lu dz kiej. Wysi³ek pod jê ty w celuuka za nia do gma tu wa r to œci, któ ry nie sie ze sob¹ wspó³cze s nyœwiat oraz afi r ma cja konfo rmi sty cz nych norm po stê po wa nia,jest do strze ¿e niem za gro ¿e nia obie kty w nej pra wdy o cz³owie kui rze czy wi sto œci. Cywi liza cy j ny porz¹dek im p li ku je bo wiemswo i ste wy ko rze nie nia cz³owie ka; jest roz dzia³em lu dz kie godra ma tu uka zuj¹cego nie mal ca³ko wi te od da nie siê wa r to œciom:fun kcjo nali z mu i u¿y te cz no œci. St¹d te¿, tak wa ¿ ne jest, by


wspó³cze s ne wy cho wa nie zwró ci³o siê po no w nie ku perso na-li stycz ne mu wy mia ro wi lu dz kiej eg zy sten cji. Urze czywi st nie nie bo wiem, pe³nego za kre su wy cho wa nia tj. do okre œle nie stoj¹cychprzed nim wy zwañ, jest mo ¿ li we je dy nie przy jed no cze s nymuz na niu i po d kre œle niu oso bo we go sta tu su cz³owie ka opa r te gona no r mie perso nali sty cz nej. Ni nie j szy ar ty ku³ ma uœwia do miæwspó³cze s ne mu cz³owie ko wi, jak wa ¿ ne jest kszta³ce nie dopo sza no wa nia lu dz kiej god no œci i, w jej per spe kty wie,edu ka cy j ny roz wój i o chro na doj rza³ej to ¿ sa mo œci cz³owie ka.„Wy cho wy wa nie sta no wi pe³n¹ aktu a li zacj¹ oso bo wejpo ten cjal no œci cz³owie ka.”1

S³owa klu cze: edu ka cja, cz³owiek, to ¿ sa moœæ, glo ba lizm.Keywords: edu ca tion, mo dern edu ca tio nal sy stem, cu l tu re,

man, iden ti ty, glo ba li za tion.

INTRODUCTION

We live in time of uni ve r sal glo ba lism. This is the pe riod inwhich the per ma nent fo r ma tion of new pat terns of be ha vior,stan dards of con duct and ca te go ri cal de mands of con tem po ra ryre a li ty, im p lies spe ci fic chal len ges and pro blems. Glo ba lism infact, de te r mi nes con si sten t ly all are as of hu man cu l tu re andscien ce, it be co mes not only the ca u se of the new or der, but alsode fi nes this re a li ty, which chal len ges the mo dern man and thetasks he must meet. The re fo re, the re ari ses the im me dia te sen seof un cer ta in ty and risk as so cia ted with each di men sion of hu man exi sten ce. The re is a real dan ger of per di tion own per so naliden ti ty in fa vor of con fo r mist agen da of the new global reality. It seems that the fullest reflection of this state is the education.

El ¿ bie ta Mar kie wicz – IN DEFENSE OF HUMAN IDENTITY... 119

1 Por. E. Dr¹¿ek, I. Ska wi na, An tro polo gicz ne kon te ksty wy cho wa nia– wspó³cze s ny uty li ta ryzm aksjo lo gi cz ny wo bec trwa³oœci za sad wy cho wa w -czych, [w:] B. Pi¹tko wska (red.), Czas na wy cho wa nie. G³ówne kon te kstyi uwa run ko wa nia, Wa³brzych 2009, s. 118.

This is be ca u se the edu ca tio nal in sti tu tions and stru c tu res,glo ba lism po ses new and dif fi cult tasks, awa i ting pre pa ra tionpro mo ted by it self, a uni ve r sal mo del of life and sha pes itsadap ta bi li ty to chan ging con di tions. It thus ap pe ars that it is thecu l tu re and edu ca tion, which sho uld set go als and con tem po ra ry aims of ac ting and con du c ting which have the gre a test im pact onthe ac qu i si tion of kno w le d ge and skills which are ne ces sa ry toman for glo bal ac ti vi ty. Me an w hi le, we see that (...), clas si cal (ie.cur rent – Mar kie wicz) sy stems and forms of education arelagging behind the economic and social realities.

New te ch no lo gies are only a tool, an in stru ment that –he l ping to so l ve pro blems – they may also con tri bu te to in cre a seof ine qu a li ty”[Ra b czuk,2001,p. 378]. The re was, the re fo re, theedu ca tio nal si tu a tion has re a ched this thre s hold, whe re the onlyway for the fu r t her de ve lo p ment and eva lu a tion of the ac tu alimp le men ta tion of re forms to the glo bal re a li ty is ta kingow ne r s hip, which will se r ve the we lfa re and pro te c tion of man as a per son. Real chan ges in edu ca tion must be in aim to pre pa repe o p le not only to be ne fit from the achie ve ments of mo dernci vi li za tion, but pri ma ri ly to the creative participation in theprocess of its continued existence and development.

This me ans that the pri ma ry task, which must face theedu ca tio nal sy stems is an ap pro pria te pre pa ra tion of the worldpu b lic to the ta king the be ne fits of glo ba li za tion, co m ba ting thene ga ti ve and abo ve all to help find a pla ce in the world of cu l tu re, un de r stan ding both it own, and the cur rent de ge ne ra tion andfunc tio na li ty its are as in the name what is universal [Wielecki,1996, p.117].

CONDITION AND TASKS OF THE MODERNEDUCATIONAL SYSTEM

The reality of a global effort to root in the field of educationtwenty-first century, is a sine qua non for the concomitantovercome the crisis which has struck modern educational


systems, as well as further development of the education. Thereis no separate sound of changes, progress and activity that isobserved in the field of education and is related to the constantconviction of the necessity of so-called. teaching and / orconservative learning.2 Hence there is a specific distance between the rapidly growing complexity of the world and possibility tomeet its.

As a result, typical for the current deficiencies in education,especially a conservative learning, hostile to innovation andalternatives solutions, reduces the human capacity to makedecisions on global matters[Kupisiewicz, 1999, p.82]. This meansthat man is totally devoid of actual control over the progress,which is the result of inaction, lack of awareness of life and do not use elements of moral or ethical. So in spite of all attempts madeto reform, the development of education, sees the evolution ofeducational apathy, results and achievements. Still In fact,modern education, and growing do not correspond to currentneeds, both at the content and learning objectives, and methodsand organization[Kupisiewicz, 1999, p. 82]. As rightlyPachociñski [2006, p. 35]: „(...) the traditional school is notprepared to take the challenges of modern civilization. Reacts too slowly to changes”.

This apparent disparity between the current state ofeducation and the requirements of the constantly evolving global realities, not only accentuates the crisis of modern educationalsystems, but at the same time the need to undergo a thoroughreconstruction [Kupisiewicz, 1999, p. 83].

Thus, modern education must be a specific process ofeducation of persons. Its uniqueness should be reflected in theoverall implementation of the evolution of human beings in thecourse of a lifetime with a view to an integral development of the


2 We are ta l king abo ut the tra di tio nal mo del of te a ching and / or le a r ning,whe re the ac qu i red fi xed ou t lo oks, me t hods and ru les that al low to pro ce ed inthe face of known and re pro duci b le. This mo del is also use ful in ma in ta i ningthe exi sting sy stem or esta b li s hed way of life. It is cha rac te ri zed by ha ving a du -ra b le ex pres sion in the ad ap ta tion and pas si vi ty.

mental, physical, affective, moral and spiritual [Wojnar, 1997,p. 141]. It should be a process that includes not only the transferof knowledge and skills, broad cultural values, but is alsoinspiring creative and open attitude, independence of thoughtand the capacity for continuing self-education [Wojnar, 1997,p. 141-142]. This is therefore to develop a reasonable ability ofawareness and critical evaluation towards the modern world, his constant knowledge, analyzing and interpreting and actuallycreative building the future of education which will meet theneeds of such a global world.

In practice, it is desirable to adjust the modern educationalsystems to the dynamic global reality: to the new conditions ofcultural, social and economic issues and the strengthening of theeducating – by the global education – a global society, was basedon generally applicable education for the future by shaping andpromoting a educational culture as the dominant culture. This isan urgent need for change, expressed in the adaptation ofexisting educational systems, has to depend mainly on thepromotion and individualizing the education that is increasingits effectiveness and “(...) subordinating the needs of educatingsociety, whose main task is to build our times” [Kupisiewicz,1999, p. 83]. It means indoctrination of global educational values,which are teaching and learning to live together, activation ofknowledge and action to fully exploit the potentiality, whichincludes modern civilization.

Comprehensive utilization of capacity, which are inherent inmodern civilization is only possible with the appropriate level ofpreparation and knowledge, which cannot but be communicated in a closed period of time, but must be acquired throughout life.There is a profound sense of password “learning to be” aslearning a new dimension that is becoming a lifelong, permanentprocess to constantly changing life situations. More and more, infact, the pace of changes and ever-new situations that they face isa modern man, require innovative approaches in teaching, thatsuch conduct of the education that will find solutions in new andunusual situations, not only in familiar and repetitive, as in the


teaching of traditional, conservative. Jacques Delors [Kupisiewicz,1999, p. 84] writes in the global Club of Rome report that themodern education should be based on four basic pillars:

1. learn to know,2. learn to act,3. learn to live together,4. learn to be.So primary, immutable, objective and purpose of modern

education is established in the Universal Declaration of HumanRights, the rule of the comprehensive development of man-pupil[ONZ, 1948, p. 1-3]. This development, occurring in the coursecontent, should resign and totally rejected the existingencyclopedism teaching for over-formalism and of thecurriculum that is comprehensive presentation and knowledgetransfer. With regard to the teaching methods used, it should be“(...) primarily to prepare students for self-perception, formulateand solve specific problems of theoretical and / or practical touse the knowledge they have acquired in order to acquire newknowledge and skills to think about alternative and innovative to anticipate events and processes of school programs, and even – in appropriate circumstances – outside these programs”[Kupisiewicz, 1999, p. 92].

It is therefore not only to resolve organizational dilemmas:whether to train as an object, or integrated, or to cling to thecurrent model of transmit – reproductive, or replace it with a type of generative, etc., but more important is to stress education anddefense of raising and shaping the student – person. This meansaccurate targeting of education at independence of thought andaction the student’s cognitive activity, group work, study skills,formulating and solving problems, and individualization ofpace, content and working time.Consequently, it is well targetedto the student – the person, the use of the content, methods,means and forms of education seems to be the most urgent taskof education.


FREEDOM EDUCATION TO CULTURE EDUCATION

In the context of global education, diagnosis, and currentchallenges to the modernization of educational systems, wediscover a fundamental problem concerning the nature of moderneducation. This problem is, namely, the lack of a rational vision ofeducation – the lack of philosophy of education, which on the onehand raises the question of the meaning of any intended changesin education, the other on a reasonable basis for the training.Against this background, there is a project which would justify the whole question now emerging is the proposal to adopt thephilosophy based on the so-called. libertarian education.

This training covers the three basic dimensions: education forfreedom, for liberty and freedom. The first of these, having ahumanistic nature, assumes over cultural form of human. That is, both to develop the skills necessary to implement the globalcivilization, their own – personal tasks and goals, as well asunderstanding and acquiring a knowledge of contemporaryculture. „Indeed, this culture will make the unit more aware ofboth their own heritage and tradition of learning. This will allowit to recognize different patterns of the good life, which will beable to build its own identity” [£uczewski, 2000, p. 79]. Hence,education about freedom justifies the rational basis of humanidentity, is an education on the development of human identity.

Such an education, is also a realization of the second aspect:the freedom of education. It is not enough education aboutfreedom itself. Man, in fact, should be educated with freedom.This implies the need to develop an appropriate methodology for capturing the knowledge of education that is operative to avoidin the education of indoctrination and manipulation. Thismethodology, therefore, should consider the possibility ofstudent decision-making on the choice of the scope of learningobjects, materials, etc. and to develop skills, thinking and action -including arguing, command and inference. It seems soimportant to set out clear objectives and methods of trainingwhich would be a point of reference, and also protection against


falling into unreflective conformism threatening their ownpersonal awareness „I”.

Discussed the pillars of education are in line with the lastdimension of libertarian education, ie education for freedom,understood as the maturity and responsibility in action andproceedings (both personal and social). It is therefore to developa capacity, and simultaneously prepare for skillful exercise offreedom. This ability, in a global reality that surrounds us, isinextricably coupled with the culture of education, is a kind ofliberation from the homogenization, marginalization and thecontinued depreciation of education in the culture of theirexperience: their own identity and sovereignty.

Such an understanding of libertarian education, grew out ofthe personality understanding of culture, which is defending thehuman dignity updates at the same time, the personality of a freeman. „Built on such assumptions the culture (...) is able toovercome the growing existential threat now characterized thehuman and the world” [Jan Pawe³ II, 1993, p. 207]. Culture ofmodern education thus requires the introduction of valuable andobjective global education, inclusive education, the development of a culture of life worthy and valuable in the full human identity. That is, the education of man through the process ofparticipatory learning and development equal to basic humanaction, and the relationship to the person [Wojty³a, 1991, p. 86].

In practice, doing so to elaborate, culturally specific (so as tofreedom and education), forms the scientific moral sensibility,which trains a man of both his intellect, imagination andempathy within the community of libertarian education, whichare on equal footing: teacher and pupil. This process of education to create a culture based on higher than utilitarian, values,shaping and improving proven in deeds and attitudes andpersonality of its autonomy and self-realization. Hence, thefreedom to shape the right resting on moral values, all theeducational activities of contemporary civilization, education,must relate to the subjective human being – pupil.


This does not mean the closure of educational activities withinthe limits of the theory – that the same aspect of individual, socialand moral. First of all, the point is to stress the practical dimensionof the libertarian cultural education expressed in the unfetteredand unrestricted movement between the theory – that the field inwhich are designed a new approaches, and practice – that theplane, which is carried out these solutions or ideas.

This implies tight cooperation to supplement and equivalentvitaeactivia and vitaecontemplativae.

With this in mind it should be noted that, since the essence oflibertarian education, formed by cultural upbringing (i.e. “in” culture and “by” culture) is a permanent transformation of human nature –ward, it is necessary to be aware of proper vision of man himself.

”Cultural vision of man, emphasizes the element of eternity,the limitations, but undeniable dignity, provides the philosophical and social base of his development as a person who is in a certainrelationship with the world of things and other people. The modelof culture embedded in these values, considering that the primaryand essential task is to educate, not going through the human actssuch a manner that was becoming more human, to more “was”not just more “have””[Jan Pawe³ II, 1993, p. 71].

Current libertarian education and culture education shouldtherefore arise from the module: culture – education – personality.A person who is alive in culture and culture creates, which affectsthe shape of his personality. Based on the cultural goods, theunderstanding and the experience of having in it a source of value, man develops his personality and a system of moral conduct.

AXIOLOGICAL EDUCATION AS A TENDENCY TOMORAL ACTION

Material and mental human activities, with their creations,creating, dynamic, human reality – the global reality. In thisreality, man is totally rooted which means that he in a responsible manner is getting mature in the direction of self-awareness and


independence (as a partnership, as well as cultural).Thisauthentic personal readiness to function in the global structure is, in some way, limited by the reality of their norms and values,which should be seen as a real threat to the man. Indeed globalorder, shall, as a guiding principle, dynamic and “(...) theimmediate transformation and intensification of all areas ofsocial life including particularly the structures of humanactivity” [Dr¹¿ek, 2009, p. 66-67]. Linked to this is the progressthat has spanned the universal viability, an actual law ofprosperity. And since, the condition to effectiveness of any action is accurate determination of objectives, hence, forced by thereality, the purpose of man is its usefulness. Promotedutilitarianism, implies a slow, but effective depreciation of thepeople for its functionality. This means that the social usefulnessof the unit determines its identity.

As a result, a man falls into a special trap of individualism, iethe total abandon of objective, independent of individualcircumstances, moral principles, in order to complete theliberation of all moral constraints. To avoid this, it is necessary todevelop a sensitivity axiological as a tendency to sensitize theobjective value. Sensitivity to this can develop and strengthen the so-called. axiological education as learning to know, understandand experience the adequate values.

We must therefore conduct the education aimed at theempowerment and the support of man in his maturity, theunderstanding and experience of his experience. It means hardwork on the shaping, acquiring and improving awareness of theaxiological dimension of both the man as a person and thehuman reality. This is what determines the proper hierarchy ofvalues and human action, the conduct and the attitude.

Therefore, the task of modern education axiological is in thehighest degree of emphasis this overestimated value which is aman and his life, mental development, self-realization, freedom,subjectivity and identity [Lewowicki, 1994, p. 42]. Recognition ofhuman being – a person as a baseline value is equivalent to theaffirmation of moral conduct that is fully consistent with human


nature. This means that the moral acts, full acceptance towardsfulfilling one’s own humanity – defining their own identity.Therefore, it is the same man who is particular, the guiding moralstandard of all its acts. Indeed a person, and specifying: a personaldignity, always inseparable, and equally invariably expressed asthe moral norm that one side is in the same subject of action, andfrom that entity is dependent, on the other hand, as an entityoutside the inherent action and from it is independent. Onlysuperficially it appears to be a contradiction. Well, if the personaldignity of the human person is clocked as the standard containedin the entity and the function of it, then “(...) self-dignity of theperson’s acting for him, is always (directly or indirectly, solely orjointly with other recipients of action) the norm of morality, insideas well as outside it: in every other personal or non – personalrecipient of activity” [Styczeñ, 2007, p. 38].

Simultaneously, human dignity should trample as the norm,which is independent on the same entity in the sense that isattributed to his knowledge as a specific-to-read and affricateditem. This means that a full highlight of the uniqueness of theperson acting as, in itself and by itself combines fidelity to therealization of objective goods while being faithful to itself. Thestatus of a man as an unnecessary being and a casual being hasshown the necessity of moral action [Kr¹piec, 2007, p. 494].A person can carry out only “in” the deed which complies and“by” this action, which results from its the decision-making actsincluding the choice of certain values and norms of action.

The present content and manner of human activities, namelythe validity of the measures are per se determined by the subjectstructure which is the nature of the person. Effective designrequires knowledge of the realization of human nature, and toadapt its activities, in particular, understanding and acceptanceof an objective hierarchy of goods set out by the structure of thehuman person. In antic-axiological structure of the humanperson is necessary to distinguish the good – the dignity that hasthe same person from the goods related to its structure, for whichis proposed to name for the property of person.


Among these, in turn, is necessary to distinguish the goodrelated to its structure, as the existence (life) and not necessarilygood, such as bodily integrity (eg, the possession or lack ofcertain organs). Understanding this hierarchy allows for theformulation of generally valid rules of conduct morallylegitimate (natural law). Their general validity (ie, theuniversality and constancy) has its basis in the immutability ofthe fundamental structure of the human person – the humannature [Styczeñ & Merecki, 2007, p. 34-35].

With this in mind, education should realize axiological truthabout humanity, which is a situation arising “in” and “by”human behavior and it is the expression of consciousness of“self” in a free and worthy action. Hence, in the field ofeducational responsibility is important to direct every actiontowards the parental relationship which is the development andshaping of personal maturity supported by the respect ofobjective norms and moral principles.

CONCLUSION

The current global environment is the flexible meristem, which determines the actual location, boundaries and cultural structureof human activity. Against this background, the specific role isconnected to modern education which is actively trying to keep up with the educational equaling (to emerging instantly) therequirements of civilization. These trends, suggest turningtowards the objective truth about the man – his identity andpersonal dignity. Personal dimension of human existence, mainlythe actions and conduct, constitutes an integral educationaldemands to determine the basis for any reform of moderneducation systems for the protection of human identity in achanging world. This means that the main task of all educationalactivities should be to promote, rooted in personalism, moralnorm, which is participating in human action emphasizes both the dignity and freedom of functioning properly understood.


Therefore, parental personalism is an attitude of positive influence on the formation and maturation of human relationships by taking into account where a person seeks to develop a real, full, humanpotential. Consequently, the priority of that attitude, not violatingthe man’s co-participation in the progress of the global reality,born inviolable truth that “man is not only the perpetrator of hisactions, but for these acts is also in some way, ”the creator himself” [Jan Pawe³ II, 1991, p.12].

BIBLIOGRAPHY

Dr¹¿ek E. (2009), Utilitarian Humanity: between civilization andthe axiology of moral philosophy [in:] Philosophical Brochures No14-15.

Dr¹¿ek E., Skawina I. (2009), Anthropological contexts ofeducation – modern utilitarianism axiological and educationalprinciples to life, [in:] B. Pi¹tkowska (ed.), Time for education. Keycontexts and conditions, Wa³brzych.

Jan Pawe³ II (1993), ,In the name of the future of culture, faithand culture [in:] Adamski F., Man, education, culture, Kraków.

Jan Pawe³ II, (1991), Centesimus annus, nr 41, Rzym.Kr¹piec M.A. (2007), Moral philosophy, in: The UniversalEncyclopedia of Philosophy, A. Maryniarczyk (ed.), t. 3, Lublin.

Kupisiewicz Cz. (1999)., The thing about education. Selection ofstudies and articles, Radom.

Lewowicki T. (1994), Transformation of Education. Rzeszów.£uczewski M. (2000), Liberal Education [in:] Mishellanea, nr 1.Mayor F. (2001), Future World.UNESCO 1999, W. Rabczuk

(red.), Warsaw.Pachociñski R. (2006), Education and work in an era of

globalization, Warsaw.The Universal Declaration of Human Rights (adopted and

proclaimed General Assembly resolution ONZ 217 A (III) on 10December 1948), art. 26, p. 1-3.

Styczeñ T., Merecki J. (2007), ABC Ethics, Lublin.


Wielecki K., (1996), Youth and education after the great change,[w:] K. Przyszczypkowski, A. Zandecki (red.), Education andyouth towards the civil society, Poznañ – Toruñ

Wojnar I. (1997), World decade of cultural development – newproposals for education, [in] the challenges of Education XXIcentury, Warsaw.

Wojty³a K. (1991), The man in the field of responsibility, Rome –Lublin.


132

Aga ta Ka szu ba

POSTRZEGANA JAKOŒÆ US£UGADRESOWANYCH DO DZIECI

NIEPE£NOSPRAWNYCHZ CA£OŒCIOWYMI

ZABURZENIAMI ROZWOJOWYMI– STUDIUM PRZYPADKU

PERCEIVED QUALITYOF SERVICES ADDRESSEDTODISABLED CHILDREN FROM

PERVASIVE DEVELOPMENTALDISORDERS – CASE STUDIE

STRESZCZENIE

Ba da nie ja ko œci us³ug spo³ecz nych sta no wi du¿e wy zwa nie dlaba da cza. Ze wzglê du na isto t ne ce chy us³ug, g³ów nie ich nie mate ria l -noœæ i nie jed no li toœæ, jest trud nym pro ce sem. Ja koœæ us³ug mo¿e byæoce nio na g³ów nie przez pry z mat tego jak, w oce nie od bio r cy,spe³niaj¹ one jego po trze by. Jest to wiêc ka te go ria bar dzo su bie kty w -na, trud na do stan da ry za cji i mie rze nia. W ar ty ku le pod jê to pró bêzba da nie post rze ga nej ja ko œci us³ug spo³ecz nych ad re so wa ne dodzie ci nie pe³no spra w nych z Ca³oœcio wy mi Za bu rze nia mi Roz wo jo -

133

wy mi. Po roz wa ¿a niach teo re ty cz nych na te mat spe cy fi ki us³ugogó³em, w tym us³ug spo³ecz nych oraz na te mat ja ko œci us³ug, ichstan da ry za cji i me tod po mia ru, opi sa no do stê p ne us³ugi spo³ecznewynikaj¹ce z regulacji prawnych i dokonano oceny ich jakoœcimetod¹ studium przypadku.

Wnio ski uzy ska ne z ba da nia wska za³y na li cz ne pro ble myzwi¹zane g³ów nie z bra kiem sko ordy no wa nia do stê p nych us³ugze sob¹, ist nie niem wie lu od rê b nych aktów pra wnych od -nosz¹cych siê do ana li zo wa nych us³ug spo³ecz nych. Nie ist nie jeefe kty w ne roz wi¹za nie sy ste mo we ze s ca laj¹ce do stê p ne us³ugispo³ecz ne ad re so wa ne do dzie ci nie pe³no spra w nych z Ca³oœcio wy -mi Za bu rze nia mi Roz wo jo wy mi, któ re umo ¿ li wi³oby ko or dy na cjê i we ry fi ka cjê spe³nia nia tych us³ug i tym sa mym je wza je m niedope³nia³o, co mog³oby spowodowaæ lepsze ich oddzia³ywaniena odbiorcê.

SUMMARY

Re se arch of the qu a li ty of so cial se r vi ces con sti tu te a bigchal len ge for the re se a r cher. Due to the es sen tial cha rac te ri sticsof se r vi ces, ma in ly the ir imma te ria li ty and di ve r si ty, it isa dif fi cult pro cess. Qu a li ty of se r vi ces can be eva lu a ted thro ughthe lens of how, in the as ses s ment of the re ci pient, they meet hisne eds. So it is a very sub je c ti ve ca te go ry, dif fi cult to stan dar di zeand me a su re. This ar ti c le at tempts to exa mi ne the per ce i vedqu a li ty of so cial se r vi ces ai med at di sa b led chi l dren withper va si ve deve lo p men tal di sor ders. Af ter the o re ti calde li be ra tions on the spe ci fics of se r vi ces al to ge t her, in clu dingso cial se r vi ces and qu a li ty of se r vi ces, the ir stan dar di za tion andme a su re ment me t hods, au t hor de scri bed available socialservices as a result of law and carried out quality assessment,using a case study.

The con c lu sions from the stu dy re ve a led many pro blemsre la ted ma in ly to lack of co or di na tion of ava i la b le se r vi ces, theexi sten ce of a nu m ber of se pa ra te le gal in stru ments re la ted to the


ana ly zed so cial se r vi ces. The re is no ef fe c ti ve sy stem so lu tionthat me r ges ava i la b le so cial se r vi ces ai med at di sa b led chi l drenwith per va si ve deve lo p men tal di sor ders that wo uld ena b leco or di na tion and ve ri fi ca tion of the fu l fil l ment of the se se r vi cesand the re by co m p le ment one ano t her, which co uld lead to bet terimpact on the recipient.

S³owa klu cze: us³ugi spo³ecz ne, ja koœæ us³ug, ca³oœcio we za bu -rze nia roz wo jo we

Ke y words: so cial se r vi ces, qu a li ty of se r vi ce, per va si ve deve lo p -men tal di sor der

WSTÊP

Us³ugi spo³ecz ne ad re so wa ne do dzie ci nie pe³no spra w nychz Ca³oœcio wy mi Za bu rze nia mi Roz wo jo wy mi sta no wi¹ wa¿n¹ka te go riê eko no miczn¹. Istotn¹ kwe sti¹ jest okre œle nie ich ja ko -œci, któ ra jest po jê ciem bar dzo su bie kty w nym i trud nym do po -mia ru. Ist nie je sze reg prze pi sów pra wnych na po zio miemiê dzy naro do wym, krajo wym i regio nalny mre gu luj¹cych za -kres tych us³ug, któ re maj¹ wp³ywaæ na po pra wê fun kcjo no wa -nia ich ad re sa tów. Jed nak w rze czy wi sto œci ob se r wu je siê czê stobrak wype³nia nia ure gu lo wañ pra wnych i œwia d cze nie do stê p -nych us³ug spo³ecz nych na ni skim po zio mie.

Ce lem ar ty ku³u jest zba da nie post rze ga nej ja ko œci us³ug ad -re so wa nych do dzie ci nie pe³no spra w nych z Ca³oœcio wy mi Za -bu rze nia mi Roz wo jo wy mi.Po sta wio ne mu ce lo wi od po wia dauk³ad ar ty ku³u, w któ rym w czê œci wstê p nej od nie sio no siê dospe cy fi ki us³ug ogó³em, w tym us³ug spo³ecz nych. Na stê p nieprze pro wa dzo no roz wa ¿a nia teo re ty cz ne na te mat ja ko œci us³ugspo³ecz nych, by w ko ñ co wych czê œciach ar ty ku³u przy wo³aæ do -stê p ne us³ugi spo³ecz ne wy ni kaj¹ce z re gu la cji pra wnych i oce niæ ich ja koœæ w ra mach ana lizo wa ne go stu dium przypadku.

Aga ta Ka szu ba – POSTRZEGANA JAKOŒÆ US£UG ADRESOWANYCH... 135

ISTOTA US£UG, W TYM US£UG SPO£ECZNYCH

Aby pro wa dziæ roz wa ¿a nia na te mat post rze ga nej ja ko œcius³ug, któ re s¹ przed mio tem ni nie j sze go ar ty ku³u, na le ¿y wyjœænaj pierw od sa mej de fi ni cji us³ug i jej spe cy fi cz nych cech. Us³uga„to ka ¿ da czyn noœæ lub ko rzyœæ, któ ra mo¿e byæ udzie lo na przezko goœ ko muœ in ne mu i jest nie mate ria l na oraz nie ma ¿ad nychsku t ków w po sta ci w³as no œci cze go ko l wiek. Jej pro du k cja mo¿ebyæ lub nie byæ powi¹zana z fi zy cz nym pro du ktem”1. Po do b niedo kwe stii niema teria l no œci us³ugi od no si siê de fi ni cja Ma³ej en -cy klo pe dii eko no mi cz nej – us³uga to „dzia³al noœæ s³u¿¹ca do za -spo ka ja nia po trzeb lu dz kich, któ ra nie zna j du je ¿ad ne goucie le œ nie nia w no wych do brach ma te ria l nych”2. A. Pa y neus³ugê okre œla jako „ka¿d¹ czyn noœæ za wie raj¹c¹ w so bie ele -ment niema teria l no œci, któ ra po le ga na od dzia³ywa niu na klien ta lub przed mio ty b¹dŸ nie ru cho mo œci zna j duj¹ce siê w jego po sia -da niu, a któ ra nie po wo du je prze nie sie nia pra wa w³as no œci”3.Ta k ¿e za spo ka ja nie po trzeb przez us³ugê akcen tu je w swo jej de -fi ni cji M. Da sz ko wska okre œlaj¹c, i¿ „us³uga jest u¿y te cz nympro du ktem ma te ria l nym bêd¹cym wy ni kiem pra cy lu dz kiej, po -le gaj¹cym na od dzia³ywa niu na stru ktu rê da ne go obie ktu w celuza spo ko je nia po trzeb”4.

Us³ugi s¹ œwia d czone przez bran ¿ê us³ugow¹, w któ rejdzia³aj¹ or ga ni za cje za rów no na sta wio ne, jak i nie na sta wio ne nazysk. Se ktor us³ugo wy obe j mu je wie le bran¿ ta kich jak np.: tu ry -sty ka, ho te la r stwo, us³ugi fi nan so we, ku l tu rê i sztu kê, us³ugicha ryta ty w ne, ochro nê zdro wia, edu ka cjê, in sty tu cje u¿y te cz no -œci pu b li cz nej. Us³ugi œwia d czo ne przez te bran ¿e mog¹ byæ tzwczy sty mi us³uga mi jak np. psy cho te ra pia czy us³ugi pra w ne,


1 P. Ko t ler, za: B. Hol lins, S. Shin kins, Ma na ging Se r vi ce Ope ra tions: De signand Imp le men ta tion, SAGE pu b li ca tions, Tho u- sand Oaks 2006, s. 8.

2 Ma³a en cy klo pe dia eko no mi cz na, PWE, Wa r sza wa 1962.3 A. Pa y ne, Mar ke ting us³ug, PWE, Wa r sza wa 1996, s. 20.4 M. Da sz ko wska, Us³ugi, pro du k cja, ry nek, mar ke ting, PWN, Wa r sza wa

1998, s. 14.

b¹dŸ mog¹ za wie raæ ele ment ma te ria l ny – np. us³ugi re stau ra- cyj ne, elementem materialnym jest sam posi³ek.

To co od ró ¿ nia us³ugi od dóbr ma te ria l nych to ich spe cy fi cz -ne ce chy, ta kie jak5:

1. Nie mate ria l noœæ – us³ugi s¹ w wiê kszo œci przy pa d kównie zwi¹zane z wy twa rza niem dóbr ma te ria l nych, choæ mog¹obe j mo waæ pe w ne ele men ty ma te ria l ne. Us³ugi nie mog¹ byæoce nio ne przez po ten cjal ne go na by w cê za po moc¹ zmys³ów, niemog¹ byæ po ka zy wa ne i prze cho wy wa ne. Ta ce cha spra wia, ¿etrud no jest usta laæ ceny dla nich, prze ka zy waæ in fo r ma cje o nichi je pro mo waæ – tu od gry waj¹ g³ówn¹ rolê Ÿród³a oso bi ste in fo r -ma cji. Ta k ¿e dys try bu cja fi zy cz na w przy pa d ku us³ug nie jest tak isto t na, po nie wa¿ nie wy stê pu je do bro ma te ria l ne. Nie mate ria l -noœæ mo¿e mieæ wy ¿szy sto pieñ – tak jak w przy pa d ku np. us³ugedu ka cy j nych czy pra wnych, ale ist niej¹ te¿ us³ugi o mnie j szymna tê ¿e niu tej ce chy – jak np. us³ugi restauracyjne, które maj¹wysoki element materialny jakim jest sam posi³ek.

2. Nie roz dzie l noœæ – us³ugi s¹ jed no cze œ nie œwia d czo neprzez us³ugo da w cê i kon su mo wa ne przez klien ta. Ist niej¹ ogra -ni czo ne mo ¿ li wo œci zwiê ksza nia ska li œwia d cze nia us³ug, szcze -gó l nie przy us³ugach bar dziej z³o¿o nych i zindy widua li zo wa-nych. W wiê kszo œci przy pa d ków re a li za cja us³ugi wy ma ga jed -no cze s nej obe cno œci na by w cy i sprze da w cy. To g³ów nie ja koœæpra cy per so ne lu wy ko nuj¹cego us³ugê wp³ywa na jej oce nêprzez klien ta, któ ra mo¿e byæ zak³óco na przez np. in nychwspó³od bio r ców us³ugi, dla te go wa ¿ ne s¹ umie jê t no œci per so ne -lu œwiadcz¹cego us³ugê, któ ry po wi nien od po wie d nio ni we lo -waæ ne ga ty w ne sy g na³y p³yn¹ce z oto cze nia (np. nie zado wo lo ny klient obs³ugi wa ny w ban ku przy s¹sia duj¹cym sta no wi sku).W przy pa d ku us³ug ist nie je tak¿e brak mo¿liwoœci zachowania


5 A. Gi l mo re, Us³ugi. Mar ke ting i zarz¹dza nie, PWE, Wa r sza wa 2006, s. 17-18 i Fle j te r ski i in. (red.), Wspó³cze s na eko no mi ka us³ug, PWN, Wa r sza wa 2005, s. 43.

tajemnicy produkcji, dlatego trudno jest obj¹æ ochron¹patentow¹ proces us³ugowy.

3. Ró ¿ no rod noœæ us³ug – us³ugi s¹ nie jed no li te, nie stan dar -do we i bar dzo uro zma i co ne. Nie mo ¿ noœæ ofe ro wa nia stan dar -do wych pro du któw us³ugo wych wy ni ka z tego, ¿e osta te cz nece chy us³ugi kszta³to wa ne s¹ przez per so nel fi r my us³ugo wej, sa -me go us³ugo bio r cê oraz wspó³us³ugo bio r ców. To spra wia, i¿stan da ry za cja i kon tro la ja ko œci us³ug s¹ bar dzo utru d nio ne. Nasam od biór us³ugi wp³ywaj¹ czê sto po sta wy, opi nie i ocze ki wa -nia doty ch cza so wych i po ten cja l nych klien tów. Trud no œciw stan dary zo wa niu us³ug po wo duj¹ te¿ utrud nie nia w wy li cza -niu ko sztów œwia d cze nia po szcze gó l nych us³ug, a co za tymidzie – utrudnienia w prowadzeniu racjonalnej polityki cenowej.

4. Nie trwa³oœæ – us³ug, ze wzglê du na ich nie mate ria l ny cha -ra kter, nie mo ¿ na inwe nta ry zo waæ, prze cho wy waæ, ma ga zy no -waæ ani wie lo kro t nie wy ko rzy sty waæ, nie da siê ich wy two rzyæna za pas. Wie l koœæ kon su m pcji ogra ni czo na jest aktu aln¹ wie l -ko œci¹ po ten cja³u lu dz kie go i rze czo we go zaanga¿owanegow œwia d cze nie danej us³ugi.

5. Brak mo ¿ li wo œci na by cia us³ug na w³as noœæ – œwia d czo ne na czyj¹œ rzecz us³ugi nie mog¹ byæ przed mio tem wtó r ne goobrotu.

Do wy ¿ej wy mie nio nych cech us³ug od no si siê inny ich po -dzia³, au to r stwa J.M. Ra t h mel la, na us³ugi pie r wo t ne i wtó r ne.Wœród pie r wo t nych wy mie nia siê wy ¿ej wspo mnian¹ nie mate -ria l noœæ, jak ta k ¿e: uza le ¿ nie nie na by w cy od us³ugo da w cy, jed -no cze s noœæ pro du kcji i kon su m pcji, ko nie cz noœæ ist nie nia po ten-cja³u us³ugo we go przed roz po czê ciem trans akcji, zmien na ja koœæ trans fo r ma cji czyn ni ków pro du kcji, ry zy ko na by w cy, nie zbêd neza ufa nie do us³ugo da w cy, du¿e zró¿ ni co wa nie i zindy widua -lizo wa nie po szcze gó l nych ro dza jów us³ug. Zaœ do cech wtó r -nych za li cza siê: nie mo ¿ noœæ od sprze da nia us³ugi oraz tra kto-


wa nie nie któ rych spe cy fi cz nych cech us³ug jako in stru men tówmar ke tin gu6.

Wszy stkie po wy ¿sze ce chy us³ug ogó³em zna j duj¹ swo je za -sto so wa nie w przy pa d ku us³ug spo³ecz nych, któ re s¹ ad re so wa -ne do dzie ci nie pe³no spra w nych z Ca³oœcio wy mi Za bu rze nia miRoz wo jo wy mi. W li te ra tu rze przed mio tu czê sto przed sta wia siêus³ugi spo³ecz ne jako jed ne z ro dza jów us³ug, poza us³uga mipro du kcyj ny mi, dys try bucy jny mi i oso bi sty mi, przy czym dous³ug spo³ecz nych za li cza siê: us³ugi edu ka cy j ne, zdro wo t neoraz zwi¹zane z opiek¹ (ca re - gi ving ac ti vi ties – np. opie ka naddzie æ mi i us³ugi po le gaj¹ce na po mo cy w domu)7.

T. El fring zde fi nio wa³ us³ugi spo³ecz ne stwier dzaj¹c, i¿ „...ró¿ -ni¹ siê od po zo sta³ych tym, ¿e maj¹ nie ryn ko wy cha ra kter. S¹one g³ów nie udzie la ne przez pa ñ stwo, ale te¿ przez or ga ni za cjedzia³aj¹ce nie dla zy sku, pry wa t ne fi r my i pro fe sje. W tych osta t -nich przy pa d kach zwy kle s¹ sub sy dio wa ne przez pa ñ stwo. Pod -se ktor us³ug spo³ecz nych sk³ada siê z czte rech ka te go rii:w³aœci wych dla pa ñ stwa (us³ugi cy wi l ne i wo j sko we), us³ugzdro wo t nych, us³ug edu ka cy j nych oraz ró ¿ no rod nych (in nych)us³ug spo³ecz nych”8. Z ko lei B. Sza tur- Jawo r ska w swo im de fi -nio wa niu us³ug spo³ecz nych przy jê³a za³o¿e nie, ¿e us³ugi spo-³ecz ne to fo r ma œwia d czeñ (spo³ecz nych), co oz na cza, ¿e œwiad-cze nia w fo r mie pie niê ¿ nej zo sta³y z tej ka te go rii wy eli mino wa -ne. W tym kon te k œcie us³ugi spo³ecz ne jako fo r ma œwia d czeñspo³ecz nych to:


6 J.M. Ra t h mell, Mar ke tin in the Se r vi ce Se c tor, Ca m bri d ge, Mass, s.6, cyt za:L. Ha w rysz, Nie mate ria l ne czyn ni ki kon sty tu uj¹ce sy ste my zarz¹dza nia opa r te na ja -ko œci w or ga ni za cjach se kto ra pub li cz ne go, Wyd. Di fin, Wa r sza wa 2014, s. 20.

7 G. Espin g-An de r sen, So cial Fo un da tions of Po stin du strial Eco no mies, Ox -ford Uni ve r si ty Press, Ox ford 1999, s. 104-107R, cyt za: R. Sza r fen berg, Po li ty kaspo³ecz na i us³ugi spo³ecz ne, s. 15, Ÿród³o: http://rszarf.ips.uw.edu.pl/pdf/psus.pdf , do stêp z dnia 15.10.15 r.

8 T. El fring, New Evi den ce on the Ex pan sion of Se r vi ce Em p lo y ment inAd van ced Eco no mies, Re view of In co me and We alth, se ria 35, nr 45, 1989,s. 412, cyt za: R. Sza r fen berg, Po li ty ka spo³ecz na i us³ugi spo³ecz ne, s. 12.

1. czyn no œci po dej mo wa ne w celu bez po œred nie go za spo ko je nia lu dz kich po trzeb i nie po le gaj¹ce na wy twa rza niu dóbr ma te -ria l nych;

2. s³u¿¹ za spo ka ja niu indy widu a l nych po trzeb jed no stek i ro -dzin, choæ ich ja koœæ i do stê p noœæ maj¹ wp³yw na fun kcjo no -wa nie sze r szych zbio ro wo œci i grup spo³ecz nych;

3. mog¹ byæ fi nan so wa ne, orga ni zo wa ne i do sta r cza ne za rów noprzez in sty tu cje pu b li cz ne, jak i nie pub li cz ne (pry wa t ne);

4. uzy ski wa ne s¹ bezek wiwa len t nie, czê œcio wo odp³at nie lubw pe³ni odp³at nie9.Jako pod su mo wa nie roz wa ¿añ na te mat de fi nio wa nia us³ug

spo³ecz nych mo ¿ na przy to czyæ po jê cia us³ug spo³ecz nych w ich sze ro kim i w¹skim zna cze niu. Za us³ugê spo³eczn¹ w sze ro kimujê ciu uz na je siê „wszy stkie dzia³ania i ad mi ni stra cje, któ re za j -muj¹ siê spo³ecz ny mi po trze ba mi oby wa te li, czy li trans fe ry pie -niê ¿ ne, us³ugi opie ki zdro wo t nej, edu ka cja, oso bi ste us³ugispo³ecz ne, us³ugi opie ku ñ cze, us³ugi mie sz ka nio we, us³ugi za -trud nie nio we i wyspe cjali zo wa ne us³ugi dla ró ¿ nych grup do ce -lo wych (dzie ci, na du ¿y waj¹cy sub stan cji psy choa kty w nych,lu dzie z pro ble ma mi psy cho spo³ecz ny mi etc.)”10, zaœ us³ugêspo³eczn¹ w w¹skim ujê ciu „opi suj¹ œwia d cze nia w na tu rze (inkind) w prze ciw ie ñ stwie do œwia d czeñ pie niê ¿ nych i za sad ni czood nosz¹ siê do opie ki nad dzie æ mi, oso ba mi sta r szy mi i nie -pe³no spra w ny mi oraz do wyspe cjali zo wa nych us³ug zwi¹za -nych z pro fesj¹ pra cy so cja l nej”11.

Przed mio tem ni nie j sze go ar ty ku³u bêd¹ w szcze gó l no œcius³ugi pu b li cz ne o cha ra kte rze spo³ecz nym, któ re zo sta³y przez


9 B. Sza tur- Jawo r ska, Diag no zo wa nie w po li ty ce spo³ecz nej. Ma te ria³y do stu -dio wa nia, Aspra JR, Wa r sza wa 2008, s. 42.

10 T. Fi t z pa trick i in. (red.), In ter na tio nal Ency c lo pe dia of So cial Po li cy, Rou t le -d ge, Lon don, New York 2006, s. 1300, cyt. za: R. Sza r fen berg, Stan da ry za cja us³ug spo³ecz nych,Pro jekt 1.18 „Two rze nie i roz wi ja nie stan dar dów us³ug po mo cy i in -te gra cji spo³ecz nej” wspó³fi nan so wa ny ze œro d ków Unii Eu ro pe j skiej w ra mach Euro pe j skie go Fun du szu Spo³ecz ne go, s. 16.

11 T. Fi t z pa trick i in. (red.), In ter na tio nal Ency c lo pe dia of So cial Po li cy, Rou t le -d ge, Lon don, New York 2006, s. 1300, cyt. za: R. Sza r fen berg, Stan da ry za cja us³ug spo³ecz nych, op. cit., s. 16

W. Wa ñ ko wi cza okre œlo ne jako zwi¹zane z miêk ki mi dzie dzi na -mi ¿y cia, do któ rych za li czo no ochro nê zdro wia, oœwia tê, wy -cho wa nie oraz edu ka cjê, ku l tu rê, ku l tu rê fi zyczn¹ i edu ka cjê,po moc i opie kê spo³eczn¹, mie szka lni c two oraz bez pie cze ñ stwopu b li cz ne12. Spo œród wy mie nio nych szcze gó l ny na cisk w da l szej czê œci opra co wa nia bê dzie po³o¿ony na us³ugi z zakresu ochrony zdrowia, edukacji, pomocy i opieki spo³ecznej.

JAKOŒÆ US£UG SPO£ECZNYCH

Ja koœæ us³ug spo³ecz nych jest okre œle niem trud nym do de fi -nio wa nia. Sama ja koœæ jako ka te go ria „miêk ka” stwa rza pro ble -my w mie rze niu, a do da t ko wo nie mate ria l noœæ us³ug i ichnie jed no li toœæ spra wiaj¹, i¿ stan da ry za cja us³ug spo³ecz nych jestza da niem bar dzo trud nym. W tym kon te k œcie po ni ¿ej zo stan¹opi sa ne po jê cia zwi¹zane z ja ko œci¹ us³ug ogó³em oraz spe cy fi cz -nie us³ug spo³ecz nych, stan dary zo wa nie us³ug spo³ecznych orazmodele i metody pomiaru ich jakoœci.

Samo po jê cie ja koœæ wy wo dzi siê ju¿ z cza sów sta ro ¿y t nych,wte dy fi lo zo fo wie uz na wa li ja koœæ jako trud no osi¹galn¹ do sko -na³oœæ, do któ rej na le ¿y wy trwa le d¹¿yæ. Wed³ug Pla to na ja koœæprzed mio tu ro zu mia na jest su bie kty w nie i oz na cza sto pieñosi¹gniê tej przez przed miot do sko na³oœci13. Uwa ¿a siê, i¿ naukszta³to wa nie wspó³cze s ne go do ro b ku na te mat zarz¹dza niaja ko œci¹, za rów no w aspe kcie teo re ty cz nym jak i pra kty cz nymmie li naj wiê kszy wp³yw W.E. De ming, J.M. Ju ran, P.B. Cro s by,K. Is hi ka wa.

W.E. De ming, ame ry ka ñ ski sta ty styk, po wszech nie uwa ¿a ny za wspó³twó r cê ja po ñ skie go sty lu zarz¹dza nia ja ko œci¹, de fi niu -je ja koœæ jako „prze wi dy wa ny sto pieñ jed no rod no œci i nie za wod -no œci przy mo ¿ li wie ni skich ko sztach i do pa so wa niu do


12 W. Wa ñ ko wicz, Wska Ÿ ni ki re a li za cji us³ug pu b li cz nych, Pro gram Roz wo juIn sty tucy jne go, Kra ków 2004, s. 58-67, cyt. za: L. Ha w rysz, op. cit., s. 23.

13 A. Ha m rol, W. Man tu ra, Zarz¹dza nie ja ko œci¹. Te o ria i pra kty ka, PWN, War -sza wa 1999, s. 20.

wy ma gañ klien ta”14. Z de fi ni cji tej wy ni ka, i¿ pun ktem wyj œciado okre œle nia ja ko œci pro du ktu s¹ wy ma ga nia klien ta, a patrz¹cod stro ny wnê trza przed siê bio r stwa – jak naj ni ¿ sze ko szty po nie -sio ne na spe³nie nie tych wy ma gañ. Jed nak u¿y te w de fi ni cji okre -œle nia jed no rod noœæ i nie za wod noœæ mog¹ oka zaæ siê pro ble-ma ty cz ne ze wzglê du na wy mie nio ne ju¿ wcze œ niej ce chy us³ug.

J.M. Ju ran, de fi niuj¹c ja koœæ, zwra ca uwa gê na wy stê po wa nie a¿ oœmiu zna czeñ po jê cia ja koœæ15:– sto pieñ za spo ko je nia przez kon kre t ny wy rób ¿¹dañ spe cyfi cz -

ne go od bio r cy, czy li ja koœæ ryn ko wa,– sto pieñ, w ja kim dany pro dukt mo¿e po ten cja l nie za do wo liæ

fi na l ne go u¿y tko w ni ka,– sto pieñ, w ja kim wy rób zgod ny jest z mo de lem wzo r ca lub

z przy jê ty mi wy mo ga mi, czy li ja koœæ zgod no œci,– sto pieñ pre fe ro wa nia przez u¿y tko w ni ka okre œlo ne go pro duk -

tu na tle in nych wy ro bów, usta lo ny w wy ni ku pro wa dze niaba dañ po rów na w czych (lub ina czej sto pieñ, w ja kim okre œlo -ny wy rób zna j du je u da ne go kon su men ta pie r wsze ñ stwoprzed in nym wy ro bem na sku tek po rów na nia, prze pro wa dze -nia ba dañ po rów na w czych), czy li ja koœæ pre fe ren cji – ujê cieeko no mi cz ne (przy j mu je ono bo wiem, ¿e istot¹ ja ko œci pro duk -tu s¹ kry te ria eko no mi cz ne),

– wyod rê b nio na ce cha lub ze spó³ cech cha ra kte ry zuj¹cych danypro dukt (wygl¹d, kon sy sten cja, smak, za pach, spo sób wy ko na -nia, trwa³oœæ, nie za wod noœæ, od po rnoœæ na zu ¿y cie itp.), zwa nacha ra kte ry styk¹ ja ko œci – ujê cie te ch ni cz ne (uw z glêd nia ono bo -wiem g³ów nie te ch ni cz ne ele men ty to wa ru lub us³ugi),

– ogó l ny wy raz do sko na³oœci, nie po zwa laj¹cy na do ko na nieszcze gó³owych kla sy fi ka cji,

– okre œle nie fun kcji maj¹cej na celu osi¹gniê cie do brej ja ko œci, – na zwa okre œlo ne go dzia³u przed siê bio r stwa.


14 W.E. De ming, Qu a li ty, Pro duc ti vi ty and Com pe ti ti ve Po sition, MIT Press,Ca m bri d ge, Mas sa chu sett 1982, s. 1-2.

15 J.M. Ju ran, Qu a li ty – Con trol Han d bo ok, Se c tion 1, The Eco no mics of Qu a li -ty, McGra w - Hill, Nowy Jork 1951, s. 3-41, cyt za: M. Sto ma, Mo de le i me to dy po -mia ru ja ko œci us³ug, Wyd. Q&R Pol ska Sp. z o.o., Lu b lin 2012, s. 11-12.

J.M. Ju ran po jê cie ja ko œci uto ¿ sa mia z przy da t no œci¹ u¿y t ko -wa nia i tym sa mym syn te ty cz nie okre œla ja koœc jako „zdo l noœædo spe³nie nia przez wy rób lub us³ugê okre œlo nych ce lów u¿y t ko -wych”16.

Ko le j nym ba da czem, któ ry wniós³ za sad ni czy wk³adw ukszta³to wa nie siê i roz wój wspó³cze s ne go zarz¹dza nia ja ko -œci¹, by³ Ph.B. Cro s by. On z ko lei de fi niu je ja koœæ jako „zgod noœæz wy ma ga nia mi” (con fo r man ce to re qu i re ments). Ponad to ja koœæ wed³ug Crosby’ego okresìla siê jako zgodnosìcì z przy jê tymmo de lem, czy wzo rem, a nie jako do bry pro dukt. Wska zu je to nato, i¿ naj wa¿ nie j szy nie jest spo sób wy ko na nia czy do sta r cze niapro du ktu, ale ro zu mie nie wy ma gañ i po trzeb klien ta. Z ko lei dlaklien tów ja koœæ jest pod staw¹ ich pre fe ren cji, a ta k ¿e wy zna cz ni -kiem ich ocze ki wañ17.

W li te ra tu rze przed mio tu ob sze r nie ana li zo wa ne jest ja po ñ -skie po dej œcie do ja ko œci. Wœród pre ku r so rów i zna w ców ja po ñ -skie go sty lu zarz¹dza nia ja ko œci¹, szcze góln¹ uwa gê zwró ciæna le ¿y na K. Is hi ka wê oraz G. Taguchi’ego (lata 60. XX w.).

K. Is hi ka wa de fi nio wa³ ja koœæ jako „roz wój, wzo rzec, pro duk -cjê i us³ugê – naj bar dziej eko no mi cz ne, u¿y te cz ne i za wsze saty s -fa kcjo nuj¹ce klien ta”. W za kre sie kon ce pcji zarz¹dza nia ja ko œci¹zas³yn¹³ on prze de wszy stkim ze swo jej fi lo zo fii zarz¹dza nia, za -wie raj¹cej 11 pod sta wo wych za sad, de dy ko wa nych wszy stkimpra co w ni kom da ne go przed siê bio r stwa18. Z ko lei G. Ta gu chi -sku pia³ siê prze de wszy stkim na pro ble ma ty ce po no szo nych ko -sztów, na to miast samo po jê cie ja ko œci de fi nio wa³ jako to, cze gobrak oz na cza stra ty dla wszy stkich: „mi ni maln¹ stra tê do dan¹przed siê bio r stwu przez pro dukt w cza sie, gdy jest on prze twa -rza ny”19.


16 J.M. Ju ran, F.M. Gry na, Ja koœæ: pro je kto wa nie, ana li za, Wyd. Na uko wo--Te ch ni cz ne, Wa r sza wa 1974, s. 28, cyt. za L. Ha w rysz, op. cit., s. 29.

17 P.B. Cro s by, Qu a li ty is Free: The Art of Ma king Qu a li ty Ce r ta in, Free Press,Nowy Jork 1979, s. 13-15 oraz P.B. Cro s by, Run ning Things: the Art of Ma king ThingsHap pen, McGra w - Hill, Nowy Jork 1986, s. 99, cyt. za: M. Sto ma, op. cit., s. 12.

18 A. Gho ba dian, S. Spel ler, Gu rus of qu a li ty. A fra me work for co m pa ri son, To talQu a li ty Ma na ge ment, 1994, Vol. 5, Is sue 3, s. 53-70, cyt. za: M. Sto ma, op. cit, s. 13.

19 M. Sto ma, op. cit, s. 13.

Je œli cho dzi o de fi nio wa nie ja ko œci us³ug to wiê kszoœæ ba da -czy uwa ¿a, i¿ ja koœæ us³ug, jej wy zna cz ni ki, me to dy po mia rui mo de le, nie wie le ró ¿ ni¹ siê w swej isto cie od ja ko œci pro du któwma te ria l nych i mog¹ byæ z po wo dze niem stosowane w dzia³al - no œci us³ugowej.

H. Bro na ko wski do ko nuj¹c roz ró ¿ nia tych po jêæ po da jê, i¿20:– ja koœæ pro du ktu to ze spó³ cech cha ra kte ry zuj¹cych jego przy -

da t noœæ u¿y t kow¹ (np. spra w noœæ, fun kcjo na l noœæ, este ty kê,trwa³oœæ, na tu ra l noœæ czy eko lo gi cz noœæ),

– ja koœæ us³ug to ze spó³ cech wp³ywaj¹cych na za spo ko je nie po -trzeb na by w ców (ta kich jak np.: nie za wod noœæ, fa cho woœæi uprze j moœæ, szy b koœæ, em pa tia, na ma ca l noœæ w po sta ci kwa -li fi ka cji per so ne lu i do brej ja ko œci sprzê tu oraz kon ku ren cyj -noœæ).

W przy pa d ku ja ko œci us³ug je sz cze wiê ksze go zna cze nia na -bie raj¹ po trze by klien ta, to obs³uga klien ta jest naj wa¿ nie j szymaspe ktem, któ ry wp³ywa na post rze ga nie ja ko œci œwia d czo nejus³ugi. W myœl tych roz wa ¿añ K. Ro go ziñìski ja koœæ us³ugi de fi -niu je jako zdo l noœæ do za spo ka ja nia po trzeb klien tów, a wiêc re a -li za cjê spe³niaj¹c¹ lub prze kra czaj¹c¹ ocze ki wa nia na by w cy.Us³uga po sia da od po wied ni¹ ja koœæ, je œli zo sta³a co naj mniej wy -ko na na zgod nie z ocze ki wa nia mi kon kre t ne go na by w cy21.

Roz pa truj¹c ja koœæ us³ug spo³ecz nych, œwia d czo nych przezin sty tu cje pu b li cz ne, bêd¹cych przed mio tem ni nie j sze go opra co -wa nia, na le ¿y zwró ciæ uwa gê na trzy po zio my ja ko œci22:– po ziom ma kro ja ko œci – do ty czy zmian mog¹cych po pra wiæ

fun kcjo no wa nie ad mi ni stra cji pu b li cz nej, a ta k ¿e ja ko œci usta -wo da w stwa, uchwa³ or ga nów sta no wi¹cych, de cy zji po dej -mo wa nych przez sa morz¹d tery to ria l ny, od ja ko œci i ce lo wo œci


20 H. Bro na ko wski, Ry nek i nowy mar ke ting, Wy ¿sza Szko³a Zarz¹dza niai Fi nan sów w Bia³ym sto ku, Bia³ystok 2003, s. 73-74.

21 K. Ro go zi ñ ski, Ja koœæ us³ug w ho ry zon cie aksjo lo gi cz nym, Pro ble my Ja ko œci2005, nr 1, s. 24-33, cyt. za: M. Stoma, op. cit., s. 31.

22 L. Ga ster, A.Squ i res, Pro vi ding qu a li ty in the pu b lic se c tor. A pra cti cal ap pro -ach to im pro ving pu b lic se r vi ces, Open Uni ve r si ty Press, Uni ted Kin g dom 2003,s. 61, cyt. za: K. Opo l ski, P. Mo dze le wski, Zarz¹dza nie ja ko œci¹ w us³ugach pu b li cz -nych, Wyd. Ce De Wu, Wa r sza wa 2012, s. 17.

aktów pra wnych za le ¿y spra w noœæ i ja koœæ do sta r cza nia us³ug pu b li cz nych,

– po ziom mezo ja ko œci – to po ziom kie row ni c twa da nej in sty tu -cji pu b li cz nej, któ ra po dej mu je de cy zje o po pra wie ja ko œci,

– po ziom mi kro ja ko œci – to pra co w ni cy kon ta ktuj¹cy siê z klien -tem.

Naj czê œciej „na ma ca l na” ja koœæ œwia d czo nych us³ug spo³ecz -nych dla prze ciê t ne go oby wa te la to wy nik dzia³añ na po zio miemi kro ja ko œci, nie wie lu z nich roz pa tru je mo ¿ li wo œci wy ni kaj¹cez wy ¿szych opisanych poziomów jakoœci.

Œwia d cze nie us³ug spo³ecz nych jest nie roze rwa l nie zwi¹zane z uchwa lo ny mi stan dar da mi. Stan dar dy us³ug spo³ecz nych s¹wy mo ga mi, któ re w sto sun ku do tych us³ug zo sta³y wy ra Ÿ niesfo r mu³owa ne i pre ten duj¹ do po wszech nie obo wi¹zuj¹cych.W przy pa d ku us³ug spo³ecz nych ist nie je wie le stan dar dów okre -œlaj¹cych ja koœæ œwia d cze nia po szcze gó l nych us³ug. S¹ to stan -dar dy miê dzy naro do we, do któ rych stwo rzo ne zo sta³y do ku-men ty szcze gó l ne na po zio mie krajo wym i czê sto lo ka l nym.Stan dar dy te de fi niuj¹ ob sza ry naj bar dziej „bez po œred nie” dlapo ten cjal ne go od bio r cy – czy li te zwi¹zane z sam¹ obs³ug¹ klien -ta, me to da mi wspó³pra cy z klien tem, jak i jemu da l sze – typu:pro ce du ry zwi¹zane z obie giem do ku men tów, w³aœci wy mi dro -ga mi prze tar go wy mi, sposobami szkolenia pra co w ni ków itp.Wszystkie z nich znajduj¹ swoje uregulowanie we w³aœciwychaktach prawnych.

Wa run kiem stwo rze nia w pe³ni roz wi niê tych stan dar dówus³ug spo³ecz nych jest roz leg³a wie dza na uko wa o us³udze, wo -bec któ rej cech maj¹ byæ usta lo ne wy mo gi. Im dok³ad nie jszy opis us³ugi spo³ecz nej i wy jaœnie nia jej su kce sów i po ra ¿ek, tym wiê k -sze mo ¿ li woœci pod da nia jej wszech stron nej stan da ry za cji. Okre -œlo ne do da nych us³ug stan dar dy za wie raj¹ te¿ kry te ria ichspe³nia l no œci, tzw. mia ry efe któw, do wo dów na to, i¿ dany wy -móg zo sta³ spe³nio ny23.


23 R. Sza r fen berg, Stan da ry za cja us³ug spo³ecz nych, op. cit, s. 84.

Z we ry fi kacj¹ spe³nie nia da ne go stan dar du ja ko œci wi¹¿e siête ma ty ka po mia ru ja ko œci. W li te ra tu rze przed mio tu ist niej¹ od -nie sie nia do wie lu me tod po mia ru i oce ny ja ko œci us³ug, ich za -sto so wa nie za le ¿y od spe cy fi ki us³ugi i aktu a l nych po trzeb ba da- cza. Ogó l nie roz wa ¿aj¹c mo ¿ na stwier dziæ, i¿ kla sy cz ny mo delba da nia ja ko œci us³ug wy od rê b nia w prze bie gu pro ce su ba da w -cze go dwie pod sta wo we fazy: eks plo ra cyjn¹ i dia g no styczn¹24.

W fa zie eks plo racy j nej na pocz¹tku ba dacz iden ty fi ku je ce -chy, któ re z wie lu ele men tów œwia d cze nia us³ug maj¹ dla klien -tów naj wiê ksze zna cze nie i w koñcowym efe kcie wp³ywaj¹ naich osta te cz ne za do wo le nie b¹dŸ nie zado wo le nie z na by cia da -nej us³ugi. Na stê p nym kro kiem tej fazy ba dañ sta je siê usta le niehie ra r chii wa ¿ noœci po szcze gó l nych kry te riów oce ny, czy li okre -œle nie, któ re z przy jê tych cech da nej us³ugi s¹ naj wa¿ nie j sze dlaklien ta, któ re maj¹ dla nie go nie co mnie j sze zna cze nie, a któ re wogó le nie maj¹ wp³ywu na oce nê ja koœci zrea li zo wa nej us³ugi –czy li na da nie wag wszy stkim ele men tom i ich hie rar chi za cja.Aby uzy skaæ in fo r ma cje od klien ta w wy ¿ej opi sa nym wy mia rzepro wa dzi siê ba da nia ja koœciowe, naj czêœciej w fo r mie pog³êbio -nych wy wia dów indy widu a l nych b¹dŸ w fo r mie zog ni sko wa -nych wy wia dów gru po wych, prze pro wa dza nych wœródklien tów oraz pra co w ni ków firm us³ugo wych, choæ re spon den -ta mi mog¹ byæ ta k ¿e oso by nie ko rzy staj¹ce z us³ug da nej fi r mylub klien ci utra ce ni. Aby do szcze gó³owiæ wy ni ki ba da nia pro wa -dzi siê ta k ¿e ba da nia iloœciowe, które pozwol¹ na okreœlenie,jakie cechy procesu œwiadczenia us³ugi wp³ywaj¹ na satysfakcjêjej nabywcy i które z nich maj¹ na to najwiêkszy wp³yw.

W fa zie diag no sty cz nej bu du je siê od po wied nie na rzê dzieba da w cze na pod sta wie ze bra nych in fo r ma cji w fa zie eks plo -racy j nej. Ba da nia te prze pro wa dza siê naj czêœciej w fo r mie an kie -ty bez poœred niej (cza sa mi po czto wej) lub wy wia du bez poœred-nie go, a ta k ¿e tele foni cz ne go wœród doœæ du ¿ej li cz by klien tów


24 A. Jo nas, Me to dy po mia ru jakoœci us³ug, w: Kie run ki roz wo ju mar ke tin guus³ug, pod red. R. Czu ba³y i J. Wi kto ra, Wy ¿sza Szko³a Przed siê bior czo œci i Mar -ke tin gu w Chrza no wie, Chrza nów 2002, s. 74 oraz M. Stoma, op. cit. s. 63-64.

ba da nej fi r my us³ugo wej. Efe ktem tych ba dañ po win na byæ oce -na po zio mu ja koœci us³ug œwia d czo nych przez dan¹ fi r mê wy ra -¿o na przez klien tów. Aby jed nak wy ni ki tych ba dañ by³ybar dziej wia ry god ne i wa r toœciowe, wœród re spon den tów po -win ny siê zna leŸæ rów nie¿ oso by ko rzy staj¹ce z us³ug kon ku ren -cji, tak aby mo ¿ na by³o do ko naæ kon fron ta cji oce ny ja koœci us³ugœwia d czo nych przez dan¹ fi r mê z ocen¹ ja koœci us³ug ofe ro wa-nych przez firmy konkurencyjne.

Re a su muj¹c roz wa ¿a nia na te mat ja ko œci us³ug spo³ecz nychna le ¿y raz je sz cze pod kre œliæ, i¿ mimo ist nie nia wie lu stan dar -dów w tym za kre sie, samo okre œle nie ja ko œci us³ug jest za da niem bar dzo trud nym, co stwa rza du¿e pro ble my z po mia rem po zio -mu spe³nie nia tych sztan da rów. Wy ni ka to prze de wszy stkimz sa mych cech us³ug, któ re g³ów nie przez sw¹ nie mate ria l noœæi nie jed no li toœæ s¹ wy so ce „nie poli cza l ne”. Pa miê taæ na le ¿y ta k -¿e, i¿ ja koœæ wsze l kich us³ug, w tym ta k ¿e spo³ecz nych, jest po jê -ciem re la ty w nym i wzglêd nym i ma cha ra kter dy na mi cz ny.Oz na cza to, i¿ us³ugo da w ca musi na bie¿¹co œle dziæ tren dyspo³ecz ne i go spo da r cze zwi¹zane ze œwia d czo ny mi us³uga mi,do pa so wy waæ siê do zmian w oto cze niu, in no wa cji ryn ko wychi spo³ecz nych. Wy ma ga to ta k ¿e zmian w stan dar dach us³ug, jakrów nie¿ ad ap ta cji me tod po mia ru i ja ko œci us³ug.

DOSTÊPNY ZAKRES US£UG SPO£ECZNYCHDEDYKOWANYCH DZIECIOMNIEPE£NOSPRAWNYM Z CA£OŒCIOWYMIZABURZENIAMI ROZWOJOWYMI

W tym pun kcie ar ty ku³u zo stan¹ przed sta wio ne do stê p neus³ugi spo³ecz ne u¿y te cz ne dla dzie ci nie pe³no spra w nychz Ca³oœcio wy mi Za bu rze nia mi Roz wo jo wy mi, od po wied nie dlaeta pu dia g no zy oraz wie ku przed szko l ne go i przy go to wa niaprzed szko l ne go.


Zgod nie z Miê dzy na ro dow¹ Kla sy fi kacj¹ Cho rób i Pro ble -mów Zdro wo t nych ICD – 10, Ca³oœcio we Za bu rze nia Roz wo jo -we po sia daj¹ sym bol F 84 i za li cza siê do nich25: – au tyzm dzie ciê cy, – au tyzm aty po wy, – ze spó³ Ret ta, – inne dzie ciê ce za bu rze nia dez inte gra cyj ne, – za bu rze nia hiper kine ty cz ne to wa rzysz¹ce upo œle dze niem

umys³owym i ru cha mi ste reo typo wy mi,– ze spó³ Aspe r ge ra, – inne ca³oœcio we za bu rze nia roz wo jo we, – ca³oœcio we za bu rze nia roz wo jo we, nie okre œlo ne.

Zak³adaj¹c we wcze œ nie j szej czê œci ar ty ku³u, i¿ us³uga mispo³ecz ny mi s¹ us³ugi edu ka cy j ne, zdro wo t ne oraz zwi¹zanez o piek¹, w po ni ¿ szej ta be li 1 za pre zen towa no us³ugi w³aœci wedla da ne go eta pu diagno styczno -rozwo jowe go dzie cka orazwska za no na akty pra w ne re gu luj¹ce œwia d cze nie tych us³ug.W ta be li uwzglêdniono us³ugi spo³eczne nieodp³atne.

Ta be la 1. Re gu la cje pra w ne w³aœci we dla wy mie nio nychus³ug spo³ecz nych

Lp. Us³uga Re gu la cja pra w na

1. Diag no zo wa niejed no stki cho ro-bo wej

• Usta wa z dn. 27 sie r p nia 2004 r. o œwia d cze niachopie ki zdro wo t nej fi nan so wa nych ze œro d ków pu b li cz -nych

2. Wy da nie orze -cze nia o nie pe³-nospra w no œci

Po wia to wy Ze spó³ ds. Orze ka nia o Nie pe³no spra w no -œci, wg prze pi sów:

• Roz porz¹dze nie Mi ni stra Pra cy i Po li ty ki Spo³ecz -nej z dnia 1 lu te go 2002r. w spra wie kry te riów oce -ny nie pe³no spra w no œci u osób do 16 roku ¿y cia

• Roz porz¹dze nie Mi ni stra Go spo dar ki, Pra cy i Po li ty ki Spo³ecz nej z dn. 15 li pca 2003 r. w spra wie orze ka niao nie pe³no spra w no œci i sto p niu nie pe³no spra w no œci


25 ICD – 10, Miê dzy naro do wa Sta ty sty cz na Kla sy fi ka cja Cho rób i Pro ble mówZdro wo t nych, Tom I, Wy da nie 2008, Word He alth Or ga ni za tion, s. 248-249,Ÿród³o: www.icd10.pl (do stêp dnia 26.10.15).

3. Edu ka cja: • Usta wa z dn. 7 wrze œ nia 1991 r. o sy ste mie oœwia tyoraz Usta wa z dnia 20 lu te go 2015 r. o zmia nie usta wyo sy ste mie oœwia ty oraz nie któ rych in nych ustaw

• Roz porz¹dze nie Mi ni stra Edu ka cji Na ro do wej z dn.18 wrze œ nia 2008 r. w spra wie orze czeñ i opi nii wy da -wa nych przez ze spo³y orze kaj¹ce dzia³aj¹ce w pu b li cz -nych po rad niach psycholo giczno- pedagogi cz nych

a. wy da nie orze -cze nia o po trze -bie kszta³ce niaspe cja l ne goprzez Po rad niêPsy cho logi cz no-- Pe da go giczn¹

• Roz porz¹dze nia Mi ni stra Edu ka cji Na ro do wej z dn.1 lu te go 2013 r. w spra wie szcze gó³owych za saddzia³ania pu b li cz nych po rad ni psycholo giczno- pedagogi cz nych, w tym pu b li cz nych po rad ni spe cjali -sty cz nych

• Roz porz¹dze nie Mi ni stra Edu ka cji Na ro do wej z dn.24 li pca 2015 r. w spra wie wa run ków orga ni zo wa niakszta³ce nia, wy cho wa nia i opie ki dla dzie ci i m³od zie -¿y nie pe³no spra w nych, niedo sto so wa nych spo³ecz nie i za gro ¿o nych niedo sto so wa niem spo³ecz nym

b. us³ugi œwia d -czo ne przez Po -rad nie Psy cho -logi cz no- -Pe -dago gi cz ne

c. kszta³ce niespe cja l ne dzie cinie pe³no spra w -nych

4 Spe cja li sty czneus³ugi opie ku ñ -cze dla osób zza bu rze nia mipsy chi cz ny mi –po mocspo³eczna

• Usta wa z dn. 12 ma r ca 2004 r. o po mo cy spo³ecz nej

• Roz porz¹dze nie Mi ni stra Po li ty ki Spo³ecz nej z dn.22 wrze œ nia 2005 r. w spra wie spe cjali sty cz nych us³ugopie ku ñ czych

• Usta wa z dn. 19 sie r p nia 1994 r. o ochro nie zdro wiapsy chi cz ne go

Źród³o: opra co wa nie w³asne.

Po ni ¿ej opi sa no te aspe kty wy mie nio nych w ta be li us³ug spo- ³ecz nych, któ re s¹ naj isto tnie j sze dla fun kcjo no wa nia dzie ci nie -pe³no spra w nych z Ca³oœcio wy mi Za bu rze nia mi Roz wo jo wy mi.


1. Diag no zo wa nie jed no stki cho ro bo wej – na tym etapieus³ugi spo³ecz ne to te z ka te go rii zdro wo t nych, naj czê œciejus³ugi œwia d czo ne przez le ka rza pe dia trê oraz le ka rzy spe -cja li stów – ne u ro log, psy chia tra, le karz reha bi li ta cji ru cho wejoraz kon su l ta cje spe cja li sty czne – logo pe dy cz ne i psy cho logi -cz ne. Us³ugi te œwiadcz¹ zak³ady opie ki zdro wo t nej orazoœro d ki wcze s nej in ter wencji w ramach kon tra któw z nfz,pfron b¹dŸ umów z gmi na mi na re a li za cji da ne go pro je ktu.

2. Wy da nie orze cze nia o nie pe³no spra w no œci – us³ugê têœwiadcz¹ Po wia to we Ze spo³y ds. Orze ka nia o Nie pe³no -spraw noœci w opa r ciu o sto so w ne prze pi sy.

3. Edu ka cja – sy stem oœwia ty za pe w nia w szcze gó l no œci26:– do sto so wa nie tre œci, me tod i or ga ni za cji na ucza nia do mo ¿ -

li wo œci psy chofi zy cz nych ucz niów, a ta k ¿e mo ¿ li woœæ ko -rzy sta nia z po mo cy psycholo giczno- pedagogi cz nej i spe cjal- nych form pra cy dy da kty cz nej,

– mo ¿ li woœæ po bie ra nia na uki we wszy stkich ty pach i ro dza -jach szkó³ przez dzie ci i m³od zie¿ nie pe³no sprawn¹, zgod -nie z indy widu al ny mi po trze ba mi roz wo jo wy mi i edu ka-cy j ny mi oraz pre dy spo zy cjami,

– opie kê nad ucz nia mi nie pe³no spra w ny mi przez umo ¿ li -wia nie rea li zo wa nia zindy widua lizowa ne go pro ce sukszta³ce nia, form i pro gra mów na ucza nia oraz za jêæ rewa -lida cy j nych,

– wspa r cie w roz wo ju i po moc psycho logicz no-peda go -giczn¹, ka ¿ de mu dzie c ku, w tym nie pe³no spra w ne mu,uczê sz czaj¹cemu do przed szko la, szko³y lub pla ców ki sto -so w nie do jego po trzeb roz wo jo wych i edu ka cy j nych,

– po moc psycho logicz no-peda gogicz na ro dzi com ucz nióworaz na uczy cie lom, w fo r mie po rad, kon su l ta cji, wa r szta -


26 Opra co wa nie w³asne na pod sta wie: Usta wa z dnia 7 wrze œ nia 1991 r.o sy ste mie oœwia ty, Usta wa z dnia 20 lu te go 2015 r. o zmia nie usta wy o sy ste -mie oœwia ty oraz nie któ rych in nych ustaw oraz Mi ni ste r stwo Edu ka cji Na ro do -wej, De pa r ta ment Zwiê ksza nia Szans Edu ka cy j nych, Kszta³ce nie dzie cii m³od zie ¿y ze spe cja l ny mi po trze ba mi edu kacy j ny mi w roku szko l nym 2015/2016,Wa r sza wa, pre zen ta cja z dnia 19.08.2015 r.

tów i szko leñ, dy re ktor szko³y or ga ni zuj¹c po moc psycho -logicz no-peda go giczn¹ wspó³pra cu je w tym za kre siez po rad nia mi psycholo giczno- pedagogi czny mi, w tym po -rad nia mi spe cjali stycz ny mi, ro dzi ca mi ucz niów, pla ców -ka mi do sko na le nia na uczy cie li, in ny mi przed szko la mi,szko³ami i pla ców ka mi, a ta k ¿e orga ni za cja mi po zarz¹do -wy mi oraz in ny mi in sty tu cja mi dzia³aj¹cymi na rzecz ro -dzi ny, dzie ci i m³od zie ¿y,

– ucz nio wi ob jê te mu kszta³ce niem spe cja l nym do sto so wu jesiê od po wie d nio pro gram wy cho wa nia przed szko l ne goi pro gram na ucza nia do indy widu a l nych po trzeb roz wo jo -wych i edu ka cy j nych oraz mo ¿ li wo œci psy chofi zy cz nychucz nia, na pod sta wie opra co wa ne go dla ucz nia indy widu -al ne go pro gra mu edukacy jno-te rapeuty czne go (IPET) uw -z glêd niaj¹cego za le ce nia za wa r te w orze cze niu o po trze bie kszta³ce nia spe cja l ne go,

Do da t ko wo Usta wa z dnia 20 lu te go 2015 r. o zmia nie usta wy o sy ste mie oœwia ty oraz nie któ rych in nych ustaw za wie ra za -pis umo ¿ li wiaj¹cy gmi nie zor gani zo wa nia bezp³at ne go do -wo ¿e nia dzie cka ob jê te go wcze s nym wspo ma ga niemroz wo ju i jego opie ku na z mie j s ca za mie sz ka nia dzie cka doszko³y lub pla ców ki, w któ rej to wspo ma ga nie jest pro wa -dzo ne, a w ra zie po trze by ta k ¿e bezp³at nej opie ki nad dzie c -kiem w cza sie do wo ¿e nia.

a. wy da nie orze cze nia o po trze bie kszta³ce nia spe cja l ne goprzez Po rad niê Psycho logicz no-Peda go giczn¹, w któ rym okre -œla siê za le ca ne27:

• wa run ki re a li za cji po trzeb edu ka cy j nych, fo r my sty mu la cji, re wa li da cji, te ra pii, uspra w nia nia, roz wi ja nia po tencja l -nych mo ¿ li wo œci i mo c nych stron dzie cka oraz inne fo r mypo mo cy psycholo giczno- pedagogi cz nej,


27 Roz porz¹dze nie Mi ni stra Edu ka cji Na ro do wej z dnia 18 wrze œ nia 2008 r.w spra wie orze czeñ i opi nii wy da wa nych przez ze spo³y orze kaj¹ce dzia³aj¹cew pu b li cz nych po rad niach psycholo giczno- pedagogi cz nych.

• najko rzyst nie j sze dla dzie cka fo r my kszta³ce nia spe cja l ne -go: w przed szko lu ogól nodo stê p nym, w tym z od dzia³amiinte gra cyj ny mi, inte gra cy j nym albo spe cja l nym, szko leogól nodo stê p nej, szko le inte gra cy j nej lub od dzia le inte gra -cy j nym, szko le spe cja l nej lub od dzia le spe cja l nym, oœro d ku rewali dacyjno -wycho waw czym albo w szko le zor gani zo -wa nej w m³od zie ¿o wym oœro d ku wy cho wa w czym, m³od -zie ¿o wym oœro d ku so cjo te ra pii lub spe cja l nym oœro d kuszkol no-wy chowa w czym,

• wska zu je siê wszy stkie za le ca ne najko rzyst nie j sze dla da -ne go dzie cka fo r my kszta³ce nia spe cja l ne go spo œród wy -mie nio nych po wy ¿ej form kszta³ce nia;

b. us³ugi œwia d czo ne przez Po rad nie Psy cho logi cz no--Pe dago gi cz ne28:

• diag no zo wa nie dzie ci i m³od zie ¿y,

• udzie la nie dzie ciom i m³od zie ¿y oraz ro dzi com bez po œred -niej po mo cy psycholo giczno- pedagogi cz nej,

• rea li zo wa nie zadanì profi la kty cz nych oraz wspie raj¹cychwy cho wawcz¹ i edu ka cyjn¹ fun kcjê przed szko la, szko³yi p la ców ki, w tym wspie ra nie na uczy cie li w roz wi¹zy wa -niu pro ble mów dy da kty cz nych i wy cho wa w czych,

• orga ni zo wa nie i pro wa dze nie wspo ma ga nia przed szko li,szkó³ i pla có wek w za kre sie re a li za cji za dañ dy da kty cz -nych, wy cho wa w czych i opie ku ñ czych;

c. kszta³ce nie spe cja l ne dzie ci nie pe³no spra w nych – w roz -porz¹dze niu re gu luj¹cym wa run ki orga ni zo wa nia kszta³ce niaspe cja l ne go dla dzie ci nie pe³no spra w nych okre œlo no, i¿ prze d sz -ko la, inne fo r my wy cho wa nia przed szko l ne go, szko³y, od dzia³yi oœrodki, o któ rych mowa w § 2 ust. 1, za pe w niaj¹29:


28 Roz porz¹dze nia Mi ni stra Edu ka cji Na ro do wej z dnia 1 lu te go 2013 r.w spra wie szcze gó³owych za sad dzia³ania pu b li cz nych po rad ni psycholo -giczno- pedagogi cz nych, w tym pu b li cz nych po rad ni spe cjali sty cz nych

29 Roz porz¹dze nie Mi ni stra Edu ka cji Na ro do wej z dnia 24 li pca 2015 r.w spra wie wa run ków orga ni zo wa nia kszta³ce nia, wy cho wa nia i opie ki dladzie ci i m³od zie ¿y nie pe³no spra w nych, niedo sto so wa nych spo³ecz nie i za gro -¿o nych niedo sto so wa niem spo³ecz nym.

• re a li za cjê za le ceñ za wa r tych w orze cze niu o po trze biekszta³ce nia spe cja l ne go,

• wa run ki do na uki, sprzêt spe cja li sty czny i œro d ki dy da kty -cz ne, od po wied nie ze wzglê du na indy widu a l ne po trze byroz wo jo we i edu ka cy j ne oraz mo ¿ li wo œci psy cho fizy cz nedzie ci lub ucz niów,

• za jê cia spe cja li sty czne, o któ rych mowa w prze pi sach wy -da nych na pod sta wie art. 22 ust. 2 pkt 11 usta wy z dnia7 wrze œ nia 1991 r. o sy ste mie oœwia ty,

• inne za jê cia od po wied nie ze wzglê du na indy widu a l ne po -trze by roz wo jo we i edu ka cy j ne oraz mo ¿ li wo œci psy cho -fizy cz ne dzie ci lub ucz niów, w szcze gó l no œci za jê ciarewa lida cy j ne, reso cjali zacy j ne i socjo tera peuty cz ne,

• in te gra cjê dzie ci lub ucz niów ze œro do wi skiem ró wie œ ni -czym, w tym z dzie æ mi lub ucz nia mi pe³no spra w ny mi,

• przy go to wa nie ucz niów do samo dzie l no œci w ¿y ciu do -ros³ym.

Ponad to oma wia ne Roz porz¹dze niu za wie ra ta k ¿e za le ce niedo tycz¹ce obo wi¹zku za trud nie nia na uczy cie li po sia daj¹cychkwa li fi ka cje w za kre sie pe da go gi ki spe cja l nej w celu wspó³orga -ni zo wa nia kszta³ce nia ucz niów nie pe³no spra w nych oraz spe cja -li stów, sto so w nie do za le ceñ za wa r tych w orze cze niacho po trze bie kszta³ce nia spe cja l ne go ucz niów. Zgod nie z no wymRoz porz¹dze niem, ze spó³ (któ ry tworz¹ od po wie d nio na uczy -cie le, wy cho wa w cy grup wy cho wa w czych i spe cja li œci, pro -wadz¹cy za jê cia z dzie c kiem/ucz niem), co naj mniej dwa razyw roku szko l nym, do ko nu je okre so wej wielo specja listy cz nej oce -ny po zio mu fun kcjo no wa nia dzie cka, uw z glêd niaj¹c oce nê efe -kty w no œci po mo cy psycholo giczno- pedagogi cz nej udzielanejdziecku, oraz, w miarê potrzeb, dokonuje modyfikacjiindywidualnego programu edukacyjno-terapeutycznego (IPET).

Koñcz¹c roz wa ¿a nia na te mat us³ug spo³ecz nych w za kre sieedu ka cji na le ¿y je sz cze wspo mnieæ, i¿ trwaj¹ pra cê nad zmian¹pra wa oœwia to we go w za kre sie wy da nia no we go roz porz¹dze -nie w spra wie orze czeñ i opi nii wy da wa nych przez ze spo³y orze -kaj¹ce dzia³aj¹ce w pu b li cz nych po rad niach psy cho logi cz no-


-pe dago gi cz nych oraz roz porz¹dze nia w spra wie szcze -gó³owych za sad dzia³ania pu b li cz nych po rad ni psycholo -giczno- pedagogi cz nych, w tym pu b li cz nych po rad ni spe cja-li sty cz nych.

4. Spe cja li sty czne us³ugi opie ku ñ cze dla osób z za bu rze nia mipsy chi cz ny mi, orga ni zo wa ne w ra mach sy ste mu po mo cyspo³ecz nej, za wie raj¹ ze staw us³ug u¿y te cz nych dla dzie ciz Ca³oœcio wy mi Za bu rze nia mi Roz wo jo wy mi, w szcze gó l no œciucze nie i roz wi ja nie umie jê t no œci nie zbêd nych do samo dzie l ne -go ¿y cia, w tym zw³asz cza kszta³to wa nie umie jê t no œci za spo ka -ja nia pod sta wo wych po trzeb ¿y cio wych i umie jê t no œcispo³ecz ne go fun kcjo no wa nia, mo ty wo wa nie do akty w no œci, le -cze nia i reha bi li ta cji, pro wa dze nie tre nin gów umie jê t no œci sa mo -obs³ugi i umie jê t no œci spo³ecz nych oraz wspie ra nie, ta k ¿ew fo r mie asy sto wa nia w co dzien nych czyn no œciach ¿y cio wych,w szcze gó l no œci ta kich jak30:– sa mo obs³uga, – dba³oœæ o hi gie nê i wygl¹d, – utrzy my wa nie kon ta któw z do mow ni ka mi, ró wieœ ni ka mi,

w mie j s cu na uki i pra cy oraz ze spo³ecz no œci¹ lo kaln¹, – wspó l ne orga ni zo wa nie i spê dza nie cza su wo l ne go, – ko rzy sta nie z us³ug ró ¿ nych in sty tu cji.

Ponad to w roz porz¹dze niu tym okre œla siê kwa li fi ka cje spe -cja li stów upra w nio nych do œwia d cze nia spe cjali sty cz nych us³ugopiekuñczych.

Opi sa ne po wy ¿ej us³ugi z za kre su zdro wo t nych (pun kty 1i 2), oœwia to wych (punkt 3) oraz po mo co wych (punkt 4) to us³ugi spo³ecz ne o cha ra kte rze nie odp³at nych dla œwiad cze nio bior cy.Na le ¿y tu pod kre œliæ, i¿ ry nek ana lo gi cz nych us³ug o cha ra kte rze diagnosty czno-eduka cyjno-tera peutycz nym se kto ra pry wa t ne -go jest wysoce rozwiniêty i cechuje siê tendencj¹ wzrostow¹.


30 Roz porz¹dze nie Mi ni stra Po li ty ki Spo³ecz nej z dn. 22 wrze œ nia 2005 r.w spra wie spe cjali sty cz nych us³ug opie ku ñ czych

POSTRZEGANA JAKOŒÆ US£UG SPO£ECZNYCH

– STUDIUM PRZYPADKU

Pod mio tem opra co wa ne go w ar ty ku le stu dium przy pa d kujest dzie c ko nie pe³no spra w ne zdia gno zo wa ne w ka te go riiCa³oœcio we Za bu rze nia Roz wo jo we – au tyzm dzie ciê cy. Prze -pro wa dzo ne ba da nie za wie ra opi nie Ro dzi ca na te mat post rze -ga nej ja ko œci ana li zo wa nych us³ug spo³ecz nych bêd¹cewy ni kiem do œwia d czeñ Ro dzi ca na prze strze ni cza so wej2012-2015 r., od po wied niej dla przedzia³u wiekowego dziecka2,5 – 6 lat. W badaniu pytano o kwestie:– do stê p no œci po szcze gó l nych us³ug, za rów no w aspe kcie tery -

to ria l nym jak i do stê p no œci cza so wej wy ko na nia us³ugi, czasnie zbêd ny by otrzy maæ de cy zje upra w niaj¹ce do ko rzy sta niaz us³ugi,

– do stê p noœæ i kla ro w noœæ in fo r ma cji na te mat us³ug spo³ecz -nych od po wia daj¹cych po trze bom dzie cka ze zdia gno zo wa -nym au ty z mem dzie ciê cym,

– po ziom obs³ugi wnio skuj¹cego o dan¹ us³ugê spo³eczn¹, ana li -zo wa ny na po zio mie pra co w ni ków za j muj¹cych siê orga ni zo -wa niem da nej us³ugi od stro ny pro cedu ra l nej (pra co w nikse kre ta ria tu po rad ni psycholo giczno- pedagogi cz nej, re je stra -to rzy wi zyt le ka r skich, dy re k cja przed szko la, pra co w nik sy -ste mu po mo cy spo³ecz nej),

– po ziom re a li za cji us³ugi przez spe cja li stów bez po œred nio j¹wy ko nuj¹cych.

Oce nie w ba da niu pod le ga³y kwe stie ra czej o cha ra kte rze or -ga ni za cji œwia d cze nia us³ug i samo post rze ga nie wype³nie niaus³ugi, nie kwe stie wp³ywu us³ug na stan fun kcjo no wa nia dzie -cka, choæ jest to oczy wi œcie mia ra sku te cz no œci tych us³ug. Maona jed nak cha ra kter wy so ce su bie kty w ny i po win na byæ wery fi -ko wa na odpowiednimi narzêdziami diagnostycznymi.

Za sto so wan¹ me tod¹ ba dawcz¹ jest wy wiad oso bi sty prze -pro wa dzo ny z Ro dzi cem oraz ana li za do ku men ta cji in dy wi du-al nej dzie cka zwi¹za nej z pro ce sem œwia d cze nia ana li zo wa nychw ba da niu us³ug spo³ecz nych (po da nia o us³ugi, de cy zje admi ni -


stra cyj ne, wy da ne orze cze nia, te r mi narz œwia d cze nia po szcze -gó l nych us³ug itp.).

Dla uporz¹dko wa nia uzy ska nych wy ni ków ba da nia ska -tego ryzo wa no je wed³ug us³ug spo³ecz nych opi sa nych we wcze -œ nie j szej czê œci ar ty ku³u, w tabeli 1.

1. Diag no zo wa nie jed no stki cho ro bo wej – wy ni ki ba da niaW za kre sie us³ug spo³ecz nych zdro wo t nych by³y to kon su l ta -

cje z le ka rzem pe diatr¹ oraz le ka rza mi spe cja li sta mi – ne u ro log,psy chia tra, le karz reha bi li ta cji ru cho wej oraz kon su l ta cje spe cja -li sty czne – logo pe dy cz ne i psy cho logi cz ne. W oce nie Ro dzi ca ja -koœæ us³ug le ka rza pe dia try nie jest wy sta r czaj¹ca dla ce lówdiag no sty cz nych, ale to nie jest te¿ rol¹ le ka rza pie r wsze go kon -ta ktu, nie po sia da on w³aœci wych umie jê t no œci i na rzê dzi, jegorol¹ jest skie ro wa nie do po rad ni spe cjali sty cz nej – w tym przy pa -d ku Oœro d ka Wcze s nej In ter we ncji oraz Po rad ni dla Osób Au ty -sty cz nych. W przy pa d ku ww. po rad ni spe cjali sty cz nych, o ilesame us³ugi wy daj¹ siê byæ œwia d czo ne przez kom pe ten t nychspe cja li stów, to czas ocze ki wa nia na do stê p ny te r min to ki l kamie siê cy, co jest isto t nym pro ble mem dla pod jê cia nie zbêd nejreha bi li ta cji Dzie cka. Po do cze ka niu siê pie r wsze go te r mi nukon su l ta cji sam pro ces diag no zo wa nia to ki l ka ko le j nych wi zyt,co spra wia, i¿ za ko ñ cze nia pro ce su diag no sty czne go trwa od pó³roku do roku. Tak d³ugi czas wy ni ka z ma³ej do stê p no œci pla có -wek œwiadcz¹cych us³ugi diagnostyczne nieodp³atnie. W wieluprzypadkach zmusza to Rodzica do podjêcia analogicznychdzia³añ z wykorzystaniem us³ug œwiadczonych przez prywatneoœrodki specjalistyczne.

W tym pun kcie ba da nia ni ska oce na ja ko œci opi sy wa nejus³ugi wi¹¿e siê ra czej z wyd³u¿on¹ pro ce dur¹ diag no zo wa nia,g³ów nie ze wzglê du na od leg³e te r mi ny kon su l ta cji, ani ¿e liz sam¹ ja ko œci¹ œwia d cze nia us³ugi przez spe cja li stów.

2. Wy da nie orze cze nia o nie pe³no spra w no œci– wy ni ki ba da niaUs³uga rea li zo wa na jest przez Po wia to wy ze spó³ ds. Orze ka -

nia o Nie pe³no spra w no œci. Ja koœæ obs³ugi per so ne lu se kre ta ria -


tu, przy j muj¹cego do ku men ty i wy zna czaj¹cego te r min,oce nio na zo sta³a wy so ko. Ja koœæ pra cy ze spo³u orze kaj¹cego, zewzglê du na oczy wi stoœæ zdia gno zo wa nej jed no stki cho ro bo wej,ta k ¿e nie bu dzi za strze ¿eñ. Orze cze nie i de cy zje z nie go wy ni -kaj¹ce zosta³y wydane zgodnie z terminami obowi¹zuj¹cymiprawnie.

3. Edu ka cja – wy ni ki ba da niaEta pem wstê p nym przy ko rzy sta niu z us³ug spo³ecz nych

w za kre sie edu ka cji jest uzy ska nie w Po rad ni Psycholo giczno- Pedagogi cz nej orze cze nia o po trze bie kszta³ce nia spe cja l ne go.Sama obs³uga spe cja li stów po rad ni zo sta³a oce nio na wy so ko,zwró co no jed nak uwa gê na re la ty w nie d³ugie te r mi ny ocze ki wa -nia na kon su l ta cjê u spe cja li stów po rad ni, nie zbêd ne do od by ciaw celu uzy ska nia orze cze nia o po trze bie kszta³ce nia spe cja l ne go.Brak ta kie go orze cze nia u dzie cka z za bu rze nia mi czê sto wstrzy -mu je Ro dzi ca w pos³aniu Dzie cka do pla ców ki edu ka cy j nej,gdy¿ z orze cze niem tym zwi¹zana jest do ta cja prze zna czo na nakszta³ce nie spe cja l ne da ne go dzie cka, któ ra ma po kryæ ko sztyzwi¹zane z zor gani zo wa niem specjalnego kszta³cenia w pla ców -ce edukacyjnej, w tym zatrudnienie dodatkowych specjalistówdla potrzeb Dziecka.

Je œli cho dzi o sam pro ces edu ka cji, ba da ny Ro dzic do strze gasze reg nie pra wid³oœci zwi¹za nych z re a li zacj¹ za le ceñ za wa r -tych w orze cze niu o po trze bie kszta³ce nia spe cja l ne go. Ju¿ naeta pie wy bo ru pla ców ki edu ka cy j nej po ja wiaj¹ siê pro ble myw ogó le z przy jê ciem dzie cka nie pe³no spra w ne go, t³uma czo nebra kiem mo ¿ li wo œci ka dro wych oraz za uwa ¿a nym przez Ro dzi -ca bra kiem chê ci za trud nie nia spe cja li stów, choæ zgod niez Ustaw¹ sy stem oœwia ty za pe w nia mo ¿ li woœæ po bie ra nia na ukiwe wszy stkich ty pach i ro dza jach przed szko li i szkó³ przez dzie -ci i m³od zie¿ nie pe³no sprawn¹, zgod nie z indy widu al ny mi po -trze ba mi roz wo jo wy mi i edu kacy j ny mi oraz pre dy spo zy cjami,a sto so w ne w te ma cie Roz porz¹dze nie nak³ada obo wi¹zek za -trud nie nia w pla ców ce edu ka cy j nej od po wied nich dla po trzebdzie cka spe cja li stów. Pro ces za pi sy wa nia Dzie cka do przedsz-


ko l nej pla ców ki edu ka cy j nej i po tem sama edu ka cja w niej od by -wa siê na za sa dzie qu a si – ne go cja cji miê dzy dy rekcj¹ a ro dzi -cem. Ne go cja cje te do tycz¹ uz god nieñ w ob sza rze us³ugspo³ecz nych, ja kie mia³yby byæ œwia d czo ne na rzecz Dzie cka,choæ zgod nie z roz porz¹dze nie Mi ni stra Edu ka cji Na ro do wejw spra wie wa run ków orga ni zo wa nia kszta³ce nia, wy cho wa niai o pie ki dla dzie ci i m³od zie ¿y nie pe³no spra w nych, niedo sto so -wa nych spo³ecz nie i za gro ¿o nych niedo sto so wa niem spo³ecz -nym, jest ja s no okre œlo ne, i¿ pla ców ka edu ka cy j na maobo wi¹zek re a li za cji za le ceñ za wa r tych w orze cze niu o po trze bie kszta³ce nia spe cja l ne go.

Ba da ny Ro dzic ma te¿ ró ¿ ne do œwia d cze nia co do ja ko œciwspa r cia Ro dzi ca przez pla ców kê edu ka cyjn¹, jak i po rad niêpsycho logicz no-peda go giczn¹. Nie za uwa ¿a w ogó le jaki ch ko l -wiek prze ja wów za le ca nej w Usta wie i sto so w nych roz porz¹dze -niach, wspó³pra cy miê dzy dy rekcj¹ pla ców ki a po rad ni¹pedago giczno- psycho lo giczn¹ w za kre sie po mo cy na uczy cie lom czy ro dzi com. Na szczê œcie do strze ga od po wie d ni¹ ja koœæ kon -stru o wa nych Indy widu a l nych Pla nów Edukacy jno-Te rapeuty -cz nych dla dzie cka, które podlegaj¹ omówieniu z Rodzicem i s¹konsekwentnie realizowane i ewaluowane.

4. Spe cja li sty czne us³ugi opie ku ñ cze dla osób z za bu rze nia mi psy chi cz ny mi – wy ni ki ba da nia Us³ugi œwia d czo ne s¹ w sy ste mie po mo cy spo³ecz nej, wiê -

kszo œci Mie j skich Oœro d ków Spo³ecz nych w du ¿ych mia stachwy od rê b nia dzie ci z au ty z mem jako od dzieln¹ gru pê us³ugo bio -r ców. W opi nii ba da ne go Ro dzi ca obs³uga ww. us³ug jest na bar -dzo ni skim po zio mie. Do œwia d cze nia wska zuj¹ na brak wie dzypra co w ni ków Dzie l ni co wych Oœro d ków Po mo cy Spo³ecz nej nate mat sa mej isto ty us³ug dla dzie ci z au ty z mem, nie zro zu mie niepo trzeb, ja kie te us³ugi mia³yby spe³niaæ. St¹d wy ni kaj¹ czê stode cy zje od mo w ne przy zna nia us³ug, b¹dŸ znacz¹ce re du kcjew li cz bie przy zna nych go dzin na ww. us³ugi. Po wo dze nie w tym za kre sie za le ¿y od dete r mi na cji Ro dzi ca i jest pro ce sem d³ugim.Po tem ja koœæ œwia d cze nia us³ug przez spe cja li stów jest na ni -


skim po zio mie, fi r my wy gry waj¹ce prze ta r gi na ww. us³ugi niedys po nuj¹ wy sta r czaj¹c¹ liczb¹ spe cja li stów i su ge ruj¹ Ro dzi co -wi zna le zie nie te ra pe u ty we w³asnym zakresie, z którymzostanie potem podpisana umowa. Praca specjalistów nie jestw ¿a den sposób nadzorowana, nie podlega superwizji.

Ba da ny Ro dzic do strze ga ta k ¿e ni ski po ziom or ga ni za cjius³ug spo³ecz nych ogó³em. Cho dzi tu o brak sko ordy no wa niarea li zo wa ych us³ug ze sob¹ – g³ów nie us³ug w ob sza rze edu ka cjii po mo cy spo³ecz nej. Nie ist nie je ¿ad ne sy ste mo we roz wi¹za nie,któ re umo ¿ li wi³oby ko or dy na cjê i we ry fi ka cjê spe³nia nia tychus³ug i tym sa mym je wza je m nie dope³nia³o, co mog³obyspowodowaæ lepsze ich oddzia³ywanie na Dziecko.

Pod su mo wuj¹c roz wa ¿a nia na te mat do stê p nych us³ugspo³ecz nych, ba da ny Ro dzic zwra ca te¿ uwa gê na roz pro sze nieorga niza cy j ne i pra w ne tych us³ug, co mo¿e przy spa rzaæ du ¿ychk³opo tów w ko rzy sta niu z nich. Nie ist nie je ¿ad na „in sty tu cja”,któ ra ze spoi³aby wszy stkie wy mie nio ne us³ugi i po zwo li³aw spo sób bar dziej przy ja z ny dla od bio r cy wy ko rzy staæ ich po -ten cja³. Ponad to ju¿ wyj œcio wym pro ble mem sta je siê do stê p noœæ tych us³ug w sy ste mie bezp³at nych œwia d czeñ, co czê sto zmu szaro dzi ców do korzystania z analogicznych us³ug odp³atnychw se kto rze prywatnym.

PODSUMOWANIE

W ar ty ku le prze ana lizo wa no us³ugi spo³ecz ne ad re so wa nedla dzie ci nie pe³no spra w nych z Ca³oœcio wy mi Za bu rze nia miRoz wo jo wy mi. Wska za no na isto tê sa mych us³ug i ich ce chy,któ re spra wiaj¹, i¿ oce na ja ko œci us³ug spo³ecz nych jest za da -niem bar dzo trud nym. Ze wzglê du na spe cy fi kê tych us³ug i ichszcze gó l ne go od bio r cê, dzie ci z Ca³oœcio wy mi Za bu rze nia miRoz wo jo wy mi, us³ugi te s¹ wy so ce nie jed no li te, co spra wiak³opo ty przy ich stan da ry za cji, a na stê p nie po mia rze s³u¿¹cemuokre œle niu ich ja ko œci. Jako ¿e ja koœæ us³ug to ze spó³ cechwp³ywaj¹cych na za spo ko je nie po trzeb na by w cy, to w³aœ nie


post rze ga na przez od bio r cê ja koœæ us³ug po win na sta no wiæprzed miot ba da nia. Prze pro wa dzo ne ba da nie me tod¹ stu diumprzy pa d ku mia³o cha ra kter nie co pi lo ta ¿o wy, po zwo li³o nawyod rê b nie nie ob sza rów g³ów nych zain te re so wañ czy ocze ki -wañ od no œ nie ana li zo wa nych us³ug oraz pun któw kry ty cz nychw kon te k œcie oce ny ich ja ko œci. Wnio ski wy ni kaj¹ce z ba da niamog¹ pos³u¿yæ w przysz³oœci do bu do wy na rzê dzia do ba da niarepre zenta ty w nej iloœciowo próby.

BIBLIOGRAFIA

Bro na ko wski H., Ry nek i nowy mar ke ting, Wy ¿sza Szko³aZarz¹dza nia i Fi nan sów w Bia³ym sto ku, Bia³ystok 2003

Cro s by P.B., Qu a li ty is Free: The Art of Ma king Qu a li ty Ce r ta in,Free Press, Nowy Jork 1979

Cro s by P.B., Run ning Things: the Art of Ma king Things Hap pen,McGra w - Hill, Nowy Jork 1986

Da sz ko wska M., Us³ugi, pro du k cja, ry nek, mar ke ting, PWN,Wa r sza wa 1998

De ming W.E., Qu a li ty, Pro duc ti vi ty and Com pe ti ti ve Po sition,MIT Press, Ca m bri d ge, Mas sa chu sett 1982

Fle j te r ski i in. (red.), Wspó³cze s na eko no mi ka us³ug, PWN, Wa r -sza wa 2005

Ga ster L., Squ i res A., Pro vi ding qu a li ty in the pu b lic se c tor.A pra c ti cal ap pro ach to im pro ving pu b lic se r vi ces, Open Uni ve r si tyPress, Uni ted Kin g dom 2003

Gho ba dian A., Spel ler S., Gu rus of qu a li ty. A fra me work for co m -pa ri son, To tal Qu a li ty Ma na ge ment, 1994, Vol. 5, Is sue 3

Gi l mo re A., Us³ugi. Mar ke ting i zarz¹dza nie, PWE, Wa r sza wa2006

Ha m rol A., Man tu ra W., Zarz¹dza nie ja ko œci¹. Te o ria i pra kty ka,PWN, Wa r sza wa 1999

Ha w rysz L., Nie mate ria l ne czyn ni ki kon sty tu uj¹ce sy ste myzarz¹dza nia opa r te na ja ko œci w or ga ni za cjach se kto ra pub li cz ne go,Wyd. Di fin, Wa r sza wa 2014


ICD – 10, Miê dzy naro do wa Sta ty sty cz na Kla sy fi ka cja Cho róbi Pro b le mów Zdro wo t nych, Tom I, Wy da nie 2008, Word He alth Or -ga ni za tion, Ÿród³o: www.icd10.pl (do stêp dnia 26.10.15)

Jo nas A., Me to dy po mia ru jakosìci us³ug, w: Kie run ki roz wo jumar ke tin gu us³ug, pod red. R. Czu ba³y i J. Wi kto ra, Wy ¿sza Szko³a Przed siê bior czo œci i Mar ke tin gu w Chrza no wie, Chrza nów 2002

Ju ran J.M., Qu a li ty – Con trol Han d bo ok, Se c tion 1, The Eco no -mics of Qu a li ty, McGra w - Hill, Nowy Jork 1951

Ju ran J.M., Gry na F.M., Ja koœæ: pro je kto wa nie, ana li za, Wyd. Na -uko wo-Te ch ni cz ne, Wa r sza wa 1974

Ko t ler Ph., za: B. Hol lins, S. Shin kins, Ma na ging Se r vi ce Ope ra -tions: De sign and Imp le men ta tion, SAGE pu b li ca tions, Tho u- sandOaks 2006

Ma³a en cy klo pe dia eko no mi cz na, PWE, Wa r sza wa 1962Mi ni ste r stwo Edu ka cji Na ro do wej, De pa r ta ment Zwiê ksza -

nia Szans Edu ka cy j nych, Kszta³ce nie dzie ci i m³od zie ¿y ze spe cja l ny -mi po trze ba mi edu kacy j ny mi w roku szko l nym 2015/2016, Wa r sza wa, pre zen ta cja z dnia 19.08.2015 r

Opo l ski K., Mo dze le wski P., Zarz¹dza nie ja ko œci¹ w us³ugachpu b li cz nych, Wyd. Ce De Wu, Wa r sza wa 2012

Pa y ne A., Mar ke ting us³ug, PWE, Wa r sza wa 1996Ro go ziñski K., Jakoœæ us³ug w ho ry zon cie aksjo lo gi cz nym, Pro -

ble my Ja koœci 2005, nr 1Sto ma M., Mo de le i me to dy po mia ru ja ko œci us³ug, Wyd. Q&R

Pol ska Sp. z o.o., Lu b lin 2012Sza r fen berg R., Stan da ry za cja us³ug spo³ecz nych, Pro jekt 1.18

„Two rze nie i roz wi ja nie stan dar dów us³ug po mo cy i in te gra cjispo³ecz nej”, wspó³fi nan so wa ny ze œrod ków Unii Eu ro pe j skiejw ra mach Euro pe j skie go Fun du szu Spo³ecz ne go

Sza r fen berg R., Po li ty ka spo³ecz na i us³ugi spo³ecz ne, Ÿród³o:http://rszarf.ips.uw.edu.pl/pdf/psus.pdf, do stêp z dnia 15.10.15 r.

Sza tur- Jawo r ska B., Diag no zo wa nie w po li ty ce spo³ecz nej. Ma te -ria³y do stu dio wa nia, Aspra JR, Wa r sza wa 2008

Wa ñ ko wicz W., Wska Ÿ ni ki re a li za cji us³ug pu b li cz nych, Pro -gram Roz wo ju In sty tucy jne go, Kraków 2004


Akty pra w ne:

Roz porz¹dze nie Mi ni stra Po li ty ki Spo³ecz nej z dnia 22 wrze -œ nia 2005 r. w spra wie spe cjali sty cz nych us³ug opie ku ñ czych

Roz porz¹dze nie Mi ni stra Pra cy i Po li ty ki Spo³ecz nej z dnia1 lu te go 2002 r. w spra wie kry te riów oce ny nie pe³no spra w no œciu osób do 16 roku ¿y cia

Roz porz¹dze nie Mi ni stra Go spo dar ki, Pra cy i Po li ty kiSpo³ecz nej z dnia 15 li pca 2003 r. w spra wie orze ka nia o nie -pe³no spra w no œci i sto p niu nie pe³no spra w no œci

Roz porz¹dze nie Mi ni stra Edu ka cji Na ro do wej z dnia 18wrze œ nia 2008 r. w spra wie orze czeñ i opi nii wy da wa nych przezze spo³y orze kaj¹ce dzia³aj¹ce w pu b li cz nych po rad niachpsycholo giczno- pedagogi cz nych

Roz porz¹dze nia Mi ni stra Edu ka cji Na ro do wej z dnia 1 lu te -go 2013 r. w spra wie szcze gó³owych za sad dzia³ania pu b li cz nych po rad ni psycholo giczno- pedagogi cz nych, w tym pu b li cz nychporadni spe cjali sty cz nych

Roz porz¹dze nie Mi ni stra Edu ka cji Na ro do wej z dnia 24 li pca 2015 r. w spra wie wa run ków orga ni zo wa nia kszta³ce nia, wy cho -wa nia i opie ki dla dzie ci i m³od zie ¿y nie pe³no spra w nych, niedo -sto so wa nych spo³ecz nie i za gro ¿o nych niedo sto so wa niemspo³ecz nym

Usta wa z dnia 27 sie r p nia 2004 r. o œwia d cze niach opie kizdro wo t nej fi nan so wa nych ze œro d ków publicznych

Usta wa z dnia 7 wrze œ nia 1991 r. o sy ste mie oœwia ty orazUsta wa z dnia 20 lu te go 2015 r. o zmia nie usta wy o sy ste mieoœwia ty oraz nie któ rych innych ustaw

Usta wa z dnia 12 ma r ca 2004 r. o po mo cy spo³ecz nejUsta wa z dnia 19 sie r p nia 1994 r. o ochro nie zdro wia psy chi -

cz ne go


Le szek Za krze wskiDo ro ta Ka ta rzy na Ma r czuk

PROBLEMYCYBERPRZESTÊPCZOŒCI

W ŒWIADOMOŒCI SPO£ECZNEJPOLAKÓW

THE PROBLEMS OF CYBERCRIMEIN THE SOCIAL AWARENESSOF

POLISH PEOPLE

STRESZCZENIE

W spo³ecze ñ stwie wie dzy, bez pie cze ñ stwo cybe r prze strze nista je siê wa ¿ nym aspe ktem ¿y cia cz³owie ka, gdy¿ li cz ba za gro -¿eñ inter neto wy chroœ nie wraz z roz wo jem no wych te ch no lo gii.Ka ta log za gro ¿eñ tech nolo gi cz nych jest du¿y i sta le siê po wiê k -sza. Wzra sta te¿ prze stê pczoœæ kom pu te ro wa – cybe r prze stê p -czoœæ. Jed na k ¿e œwia do moœæ spo³ecz na Po la ków jest w tymza kre sie nie wy sta r czaj¹ca a re gu la cje pra w ne nie do sta tecz nei po wszech nie ma³o zna ne. Za cho dzi ko nie cz noœæ edu ka cjii zwiê ksze nia œwia do mo œci spo³ecz nej do tycz¹cej za gro ¿eñ wy -ni kaj¹cych z fun kcjo no wa nia cz³owie ka w cybe r prze strze ni.

163

SUM MA RY

In a kno w le d ge so cie ty, cybe rse cu ri ty be co mes an im po r tantaspect of hu man life, as the nu m ber of In ter net thre ats is gro wingwith the de ve lo p ment of new te ch no lo gies. Ca ta lo gue oftech no lo gi cal thre ats is la r ge and it is still gro wing. We can alsosee the in cre a se of co m pu ter cri me – cy ber c ri me. Ho we ver,pu b lic awa re ness of Po lish pe o p le is, in this re spect, in suf fi cientand le gal re gu la tions ina de qu a te and ge ne ral ly lit t le known.The re is a need to edu ca te pe o p le and in cre a se public awarenessof the risks resulting from the human functioningin cyberspace.

S³owa klu cze: bez pie cze ñ stwo we wnê trz ne, bez pie cze ñ stwo cybe r prze strze ni, cybe r prze stê pczoœæ, nowe te ch no lo gie, spo³eczeñ-stwo wie dzy, œwia do moœæ spo³ecz na, re gu la cje pra w ne, cyber -krymi no lo gia

Ke y words: in ter nal se cu ri ty, cybe rse cu ri ty, cy ber c ri me, newte ch no lo gy, kno w le d ge so cie ty, so cial awa re ness, le galre gu la tion, cyber crimi no lo gy

WSTÊP

We wspó³cze s nym spo³ecze ñ stwie, w spo sób szy b ki i nie by -wa le p³ynny, wrêcz nie do strze gal ny do ko na³y siê wraz ze wzro -stem info rma ty za cji zmia ny, któ re do pro wa dzi³y doprze warto œcio wa nia pe w nych po jêæ. Oka zu je siê, ¿e miar¹spo³ecz ne go su kce su jest nie ty l ko oka za³y dom, dro gi sa mo chód czy li cz ba zer na kon cie ban ko wym, ale te¿ in fo r ma cja pro -wadz¹ca do wie dzy. Obe c nie in fo r ma cja jest do brem pod sta wo -wym, a wraz z roz wo jem te ch nik prze sy³ania i prze twa rza niainformacji,priorytetem staje siê zapewnienie jej bezpieczeñstwa.

In fo r ma cje bêd¹ce w po sia da niu firm, urzê dów, a ta k ¿e osóbpry wa t nych maj¹ swoj¹ re aln¹ wa r toœæ i mog¹ byæ po da t ne na ta -kie za gro ¿e nia jak: kra dzie¿, zni sz cze nie czy zafa³szo wa nie.Wraz z roz wo jem te ch no lo gii i In ter ne tu po ja wi³y siê nowe ich


ro dza je, ta kie jak wi ru sy kom pu te ro we, opro gra mo wa nie szpie -guj¹ce, w³ama nia do ko ny wa ne przez ha ke rów, kra dzie ¿e nu me -rów kart p³at ni czych, kra dzie ¿e to ¿ sa mo œci, szpie go stwoprze mys³owe. Zja wi ska te mog¹ na ra ziæ za rów no in sty tu cje jaki o so by fizyczne na utratê konkurencyjnoœci, reputacji oraz nadu¿e straty finansowe.

Wzrost ilo œci in fo r ma cji prze twa rza nych przez oso by pry wa -t ne i in sty tu cje, a ta k ¿e sto so wa nie co raz bar dziej skom pli ko wa -nych te ch no lo gii, zwiê ksza ry zy ko ich utra ty. Isto t ny wp³yw nawzrost prze stê pczo œci kom pu te ro wej ma rów nie¿ rosn¹cy po -ziom info rma ty za cji spo³ecze ñ stwa i roz wój za awan so wa nej te -ch ni ki wy ra ¿aj¹cy siê m.in. ilo œci¹ ³¹cz¹cych siê w „globaln¹sieæ” komputerów (patrz ta be la 1).

Ta be la 1. Li cz ba urz¹dzeñ kom pu te ro wych w In ter ne ciena prze strze ni lat 1992-2014

RokLi cz ba pod³¹czo nych urz¹dzeñ

kom pu te ro wych

1992 600.000

1995 6.000.000

2000 60.000.000

2003 600.000.000

2009 1.700.000.000

2012 8.700.000.000

2014 10.000.000.000

Źród³o: Opra co wa nie w³asne na pod sta wie K. Til l man, How Many In ter -net Con ne c tions are in the World? Right. Now, 2013,

http://blogs.ci s co.com/news/cisco- connec tions- coun ter; G. Press, In ter net of Things By The Nu m bers: Mar ket Esti ma tes And Fo re -

casts, 2014, http://www.for bes.com/si tes/gi l press/2014/08/22/internet -of-thing s-by-the- num bers- market-e stimates -and-fo re casts,

(do step: 04.04.2015).

Le szek Za krze wski, Do ro ta K. Ma r czuk – PROBLEMY... 165

Fi r ma Ci s co Sy stems pro gno zu je, ¿e do roku 2020 do sie ci bê -dzie pod³¹czo nych 50 mi liar dów urz¹dzeñ. Ich przy rost jest natyle szy b ki, ¿e zna cz nie sko mp li ku je i pod nie sie wy ma ga nia do -tycz¹ce bez pie cze ñ stwa. Co dzien ne ata ki cybe r prze stê pcówstan¹ siê nie uni k nio ne1.

W osta t nich mie si¹cach 2013 roku, do stêp do In ter ne tu po sia -da³o 2,7 mld lu dzi na œwie cie, z cze go 673 mln ko rzy sta³o z In ter -ne tu do star cza ne go ³¹cza mi sta cjo nar ny mi. Ocze ki wa ny wzrostli cz by in ter na utów, zw³asz cza tych, któ rzy w do stê pie bêd¹ ko -rzy staæ z urz¹dzeñ mo bi l nych oraz spo dzie wa ny dy na mi cz nywzrost li cz by da nych kon su mo wa nych przez pod³¹czo ne do sie -ci urz¹dze nia spra wi, ¿e ruch w In ter ne cie zde cy do wa nie wzro œ -nie. Bê dzie te¿ rós³ pro blem za pe w nie nia bezpieczeñstwau¿ytkownikom sieci i kr¹¿¹cym w niej informacjom.

Pro blem cyber prze stê pczo œci sta je siê obe c nie istotn¹ kwe sti¹ spo³eczn¹. Nie mniej jed nak, ty l ko czêœæ Po la ków ma tego œwia -do moœæ i ge ne ra l nie, na œwia do mo œci siê ko ñ czy. Œwia do moœæcy be rza gro ¿eñ jest zbyt ogó l na. U¿y tko w ni cy In ter ne tu nie znaj¹ za sad bez pie cz ne go ko rzy sta nia z cybe r prze strze ni i me diówele ktro ni cz nych. Czê sto te¿, mimo zna jo mo œci za sad, nie sto suj¹ich w pra kty ce, nie zmie niaj¹ hase³ in ter ne to wych, nie dbaj¹o swo je cyber bez pie czeñ stwo. Œwia do moœæ spo³ecz na Po la kówdo tycz¹ca za gro ¿eñ w In ter ne cie i cy be r prze stêpstw jest na dalni ¿ sza w po rów na niu do œwia do mo œci oby wa te li in nych kra jówUnii Eu ro pe j skiej, na co wska zuj¹ wy ni ki ba dañ Eu ro ba ro metrza 2013 rok2. Ar ty ku³ wska zu je re gu la cje ko de ksu ka r ne gozwi¹zane z cybe r prze strze ni¹. Zna jo moœæ tych re gu la cji to wa ¿ -ny ele ment œwia do mo œci spo³ecz nej, a ta k ¿e ele ment bez pie cze ñ -stwa oso bo we go i spo³ecz ne go.


1 G. Miko³aj czyk, Pro gno zy Ci s co Sy stems Po land, 2014, http://www.bi z -nes.ne wse ria.pl/news/do_2020_roku_50_mld,p139009600, (do stêp: 14.04.2015).

2 Eu ro pe an Com mis sion, Spe cial Euro ba ro me ter 404-Cy ber se cu ri ty-2013, EC, 2013.

CYBE R PRZE STÊ PCZOŒÆ – PRZE STÊ PCZOŒÆKOM PU TE RO WA

Prze stê p stwa kom pu te ro we (cyber prze stê p stwa) to wsze l kieza cho wa nia prze stê pcze zwi¹zane z fun kcjo no wa niem ele ktro -nicz ne go prze twa rza nia da nych, po le gaj¹ce za rów no na na ru -sza niu upra w nieñ do pro gra mu kom pute ro we go, jak i godz¹cebez po œred nio w prze twa rzan¹ in fo r ma cjê, jej no œ nik i obiegw ko m pu te rze oraz ca³y sy stem po³¹czeñ kom pu te ro wych, jakrów nie¿ w sam ko m pu ter.Ko m pu ter (lub inne urz¹dze nie umo ¿ -li wiaj¹ce do stêp do In ter ne tu np. ta b let, smartfon) mo¿e byæcelem ataku (przestêpstwa) lub narzêdziem przestêpstwa.

W pol skim pra wie, ka ta log prze stêpstw kom pu te ro wych niejest pre cy zy j nie okre œlo ny, nie wszy stkie za cho wa nia nie bez pie -cz ne s¹ kla syfi ko wa ne jako prze stê p stwa. Ka ta log ten ewa lu u jepod wp³ywem zmian œwia do mo œci spo³ecz nej, roz wo ju ba dañi w zro stu zain te re so wañ cybe r prze strze ni¹, w której roœnieliczba niebezpiecznych zdarzeñ.

Za gad nie nie kom pu te ro wej prze stê pczo œci, jako isto t ny pro -blem spo³ecz ny, sta no wi obe c nie nowy ob szar ba da w czy wy ma -gaj¹cy pog³êbio nych ana liz. Jest to tym bar dziej wa ¿ ne, ¿e wie lenie bez pie czeñstw zwi¹za nych z fun kcjo no wa niem w cybe r prze -strze ni do ty czy dzie ci i m³od zie ¿y3. Nie zbêd ne jest zwiê ksza nieœwia do mo œci spo³ecz nej oraz do sko na le nie ko m pe ten cji dzie ci,m³od zie ¿y i osób do ros³ych do tycz¹cych za gad nieñ zwi¹zanychz za po bie ga niem i zwalczaniem cyberprzestêpczoœci.

Za gad nie nia zwi¹zane z cyber prze stêp stwa mi re gu lo wa nes¹ w ko de ksie ka r nym. Jed na k ¿e wie le za cho wañ nie bez pie cz -nych w cybe r prze strze ni nie jest kate gory zo wa nych jako prze stê -p stwa w pol skim sy ste mie pra wnym. Re gu la cje pra w nedo tycz¹ce prze stêpstw zwi¹za nych z no wy mi tech no lo gia mi


3 L. Za krze wski, Prze moc w prze strze ni info rma cy j nej – cy be r prze moc(MAQGK\QRCN C HAQNCAU LAQNCN¤XTNPLAVÄ – ̂ BFP- HAK_JSCAMM_), [w:] O. Jilefd (red.), Dzie ci ñ stwo bez prze mo cy:spo³ecze ñ stwo, szko³a i ro dzi na w ob ro nie praw dzie ci, Tar no po l ski Na ro do wy Uni -we r sy tet Peda go gi cz ny im. W³od zi mie rza Hna tiu ka, Ta r no pol 2014.

– cybe r prze strze ni¹ za wa r te s¹ w ki l ku roz dzia³ach ko de ksu ka r -ne go4. Mo¿na wyró¿niæ nastêpuj¹ce kategorie przestêpstwkomputerowych.

PRZESTÊPSTWA PRZECIW OCHRONIEINFORMACJI

Re gu la cje do tycz¹ce tych prze stêpstw usta wo da w ca za mie -œci³ w roz dzia le XXXIII k.k. „Prze stê p stwa prze ciw ochro nie in -fo r ma cji” (art. 265-269). Nale¿¹ do nich:

• Ha c king kom pu te ro wy – to ta kie dzia³anie spra w cy, któ rybez upra w nie nia uzy sku je in fo r ma cjê dla nie go nie prze zna -czon¹, otwie raj¹c za mkniê te pi s mo, pod³¹czaj¹c siê do prze -wo du s³u¿¹cego do prze ka zy wa nia in fo r ma cji lubprze³amuj¹c ele ktro ni cz ne, mag ne ty cz ne albo inne szcze gó l -ne jej za bez pie cze nie. Ha c king pod le ga ka rze grzy w ny, ka rze ograniczenia wolnoœci albo pozbawienia wolnoœci do lat 2.

• Nie le ga l ny pods³uch i in wi gi la cja przy u¿y ciu urz¹dzeñ te -ch ni cz nych– po le ga na zak³ada niu lub pos³ugi wa niu siêurz¹dze nia mi pods³ucho wy mi, wi zua l ny mi albo in ny miurz¹dze nia mi spe cja l ny mi w celu uzy ska nia in fo r ma cji, doktó rej nie jest siê upra w nio nym (pod le ga ka rze grzy w ny lubka rze ogra ni cze nia b¹dŸ po zba wie nia wol no œci do lat 2). Re -gu la cja ta jest sto so wa na prze de wszy stkim w sy tu a cjipods³uchi wa nia na szych roz mów tele fo ni cz nych, czy te¿ roz -mów w po mie sz cze niach. Do „in nych urz¹dze niach spe cja l -nych” wska za nych przez usta wo da w cê mo ¿e my za li czyæ:spe cja l ne mi kro fo ny np. mi kro fo ny kie run ko we (urz¹dze niao bar dzo wysokiej czu³oœci), kamery, urz¹dzenia pod³¹czanedo kabla telefonicznego w celu zbierania danych itp.

• Na ru sze nie inte gra l no œci kom pute ro we go za pi su in fo r ma -cji (art. 268 § 2 k.k.). Cho dzi tu taj o na ru sze nie inte gra l no œci


4 Usta wa z dnia 6 cze r w ca 1997 r. Ko deks ka r ny (Dz.U. z 1997 r. Nr 88,poz. 553 z póŸn. zm.).

kom pute ro we go za pi su in fo r ma cji, któ re mo¿e nast¹piæwsku tek bez pra wne go ni sz cze nia, usz ka dza nia, usu wa nialub zmia ny za pi su isto t nej in fo r ma cji albo uda re mnia nia czyutrud nia nia oso bie upra w nio nej za po zna nia siê z ni¹. Ta kiedzia³anie zagro¿one jest kar¹ pozbawienia wolnoœci do lat 3.

• Sa bo ta¿ kom pu te ro wy – to osta t nie z prze stêpstw w roz dzia -le XXXIII. Po le ga na do pro wa dze niu do spa rali ¿o wa nia sy -ste mu kom pute ro we go, zak³óca niu lub para li ¿o wa niufun kcjo no wa nia sy ste mów info rma ty cz nych o isto t nym zna -cze niu dla bez pie cze ñ stwa pa ñ stwa i jego oby wa te li. Sa bo ta¿kom pu te ro wy mo¿e wyst¹piæ rów nie¿ w fo r mie ni sz cze nialub wy mia ny no œ ni ka in fo r ma cji, ni sz cze nia albo usz ko dze -nia urz¹dzeñ s³u¿¹cych do automatycznego przetwarzania,gromadzenia b¹dŸ przesy³ania informacji.

• Art. 269a i 269b k.k. (do tycz¹ tzw. na rzê dzi ha ke r skichi obe j muj¹ wy twa rza nie i roz po wszech nia nie wi ru sów):

• Art. 269a. Kto, nie bêd¹c do tego upra w nio nym, przez trans -mi sjê, zni sz cze nie, usu niê cie, usz ko dze nie, utrud nie nie do -stê pu lub zmia nê da nych info rma ty cz nych, w isto t nymsto p niu zak³óca pra cê sy ste mu kom pute ro we go lub sie ci tele -infor maty cz nej, pod le ga ka rze po zba wie nia wolnoœci od3 mie siê cy do lat 5.Art. 269b. § 1. Kto wy twa rza, po zy sku je, zby wa lub udo stê p -

nia in nym oso bom urz¹dze nia lub pro gra my kom pu te ro weprzy sto so wa ne do pope³nie nia prze stê p stwa okre œlo ne go w art.165 § 1 pkt. 4, art. 267 § 3, art. 268a § 1 albo § 2 w zwi¹zku z § 1, art. 269 § 2 albo art. 269a, a ta k ¿e has³a kom pu te ro we, kody do stê pulub inne dane umo ¿ li wiaj¹ce do stêp do in fo r ma cji prze cho wy -wa nych w sy ste mie kom pu te ro wym lub sie ci tele infor maty cz -nej, podlega karze pozbawienia wolnoœci do lat 3.

§ 2. W ra zie ska za nia za prze stê p stwo okre œlo ne w § 1, s¹dorze ka prze pa dek okre œlo nych w nim przed mio tów, a mo¿eorzec ich prze pa dek, je ¿e li nie sta no wi³y w³asnoœci sprawcy.

Ar ty ku³ 269b k.k. jed noz na cz nie po zwa la na ka ra nie osób pa -raj¹cych siê two rze niem wiru sów – za ka zu je bo wiem two rze nia,a na wet po zy ski wa nia pro gra mów przy sto so wa nych do osi¹ga -


nia de stru kcy j nych sku t ków w po sta ci usu wa nia da nych z sy ste -mu kom pute ro we go lub para li ¿o wa nia jego pra cy. Na wie le niezda siê przy tym ob ro na spro wa dzaj¹ca siê do tego, i¿ wi rus mia³po zo staæ „w za mkniê ciu”, czy „wa run kach labo rato ry j nych”.Au tor nie musi te¿ sa mo dzie l nie wpro wa dziæ swo je go dzie³a dosie ci. Co wiê cej, wa run kiem odpo wie dzial no œci ka r nej nie jestspo wo do wa nie szko dy przez ów pro gram. Wy sta r czy, ¿e zo sta³on po ten cja l nie przy sto so wa ny do pope³nie nia prze stêpstw, ta -kich jak sa bo ta¿ kom pu te ro wy czy na ru sze nie inte gra l no œci da -nych. Wyj¹tkiem po zo sta nie powo³anie siê au to ra z³oœli we gopro gra mu na dzia³anie w ra mach eks pe ry men tu, czy li oko li cz -noœæ wy³¹czaj¹c¹ bez pra wnoœæ czy nu w œwietle kodeksukarnego.

PRZESTÊPSTWA PRZECIW WIARYGODNOŒCIDOKUMENTÓW, OBROTOWI GOSPODARCZEMUI PIENIÊ¯NEMU

Prze stê p stwa z tej ka te go rii usta wo da w ca za war³ w Roz dzia -le XXXIV k.k.:

• Fa³sze r stwo do ku men tu (san kcjo nu je je art. 270 § 1 k.k.) do -ko na ne przez oso bê, któ ra pod ra bia lub prze ra bia do ku mentlub ta kie go do ku men tu jako au ten tycz ne go u¿y wa, za gro ¿o -ne jest kar¹ po zba wie nia wol no œci od 3 mie siê cy do 5 lat. Jestto ta k ¿efa³sze r stwo kom pute ro we go za pi su in fo r ma cji sta -no wi¹cego dokument.

• Zni sz cze nie, usz ko dze nie, ukry cie lub usu niê cie do ku men -tu – jest ko le j nym prze stê p stwem prze ciw ko wia ry god no œcido ku men tów. Po le ga na ni sz cze niu, usz ka dza niu, ukry ciulub usu niê ciu do ku men tu przez oso bê, która nie ma prawa nim rozporz¹dzaæ.Do prze stêpstw z tej ka te go rii, ze wzglê du na ich przed miot

na le ¿y rów nie¿ za li czyæ prze stê p stwa z Roz dzia³u XXXVI k.k.„Prze stê p stwa prze ciw ko ob ro to wi go spo dar cze mu”.


Bê dzie to: Nie rze te l ne pro wa dze nie do ku men ta cji dzia³al -no œci go spo da r czej – art. 303 k.k. W tym mie j s cu na le ¿y rów nie¿wy mie niæ Fa³sze r stwo kart p³at ni czych (Roz dzia³ XXXVII– art. 310 § 1 k.k.).

• Fa³sze r stwo kart p³at ni czych – z regu³y wi¹¿e siê z „kra -dzie¿¹” in fo r ma cji, jak¹ jest nu mer ka r ty i mani pu lo wa nie za -pi sem na jej œcie ¿ ce mag ne ty cz nej lub za pi sem w „chi pie”.Mo¿e ono przy braæ po staæ pod ro bie nia, np. sko pio wa nie za -wa r to œci œcie ¿ ki cu dzej ory gi na l nej ka r ty na czyst¹ lubprzerobienia – zmiana zapisu danych.

PRZESTÊPSTWA PRZECIWKO MIENIU

Do prze stêpstw prze ciw ko mie niu usta wo da w ca, w Roz dzia -le XXXV k.k., za li czy³ ta k ¿e czte ry ro dza je prze stêpstw kom pu te -ro wych. S¹ to:

• kra dzie¿ pro gra mu kom pute ro we go,

• pa se r stwo kom pu te ro we,

• oszu stwo kom pu te ro we,

• pod³¹cze nie siê do urz¹dze nia tele komu nika cyjne go. Kra dzie¿ pro gra mu kom pute ro we go ma mie j s ce wte dy, gdy

prze stê pca w ja ki ko l wiek spo sób zdo by wa pro gram kom pu te ro -wy, np. przez ko pio wa nie, za bra nie dys kie t ki lub in ne go no œ ni -ka, nie maj¹c na to wy ra Ÿ nej zgo dy (np. li cen cji) oso byupra w nio nej wed³ug prawa autorskiego (np. twórcy programu).

Pa se r stwo umy œl ne ma mie j s ce wte dy, gdy oso ba post ron nana by wa pro gram kom pu te ro wy wiedz¹c, ¿e pro gram ten zo sta³np. skra dzio ny lub bez pra w nie sko pio wa nyTaka sy tu a cja mamie j s ce wów czas, gdy np. w³aœci ciel skle pu wiedz¹c, ¿e ofe ro wa -ny mu pro gram kom pu te ro wy zo sta³ skra dzio ny, zga dza siêsprze daæ go w swo im skle pie lub po ma ga w ukry ciu tegoprogramu, albo przyjmuje go, np. na przechowanie.

Pa se r stwo nie umy œl ne za cho dzi w przy pa d kach ta kichdzia³añ jak: na by cie, po moc w zby ciu lub ukry ciu oraz przy jê ciepro gra mu kom pute ro we go – je œli prze stê pca je dy nie po wi nien


lub mo¿e przy pu sz czaæ, ¿e pro gram zo sta³ np. ukra dzio ny.Zda rza siê tak, gdy np. oso ba post ron na na by wa na gie³dziekom pu te ro wej lub na Al le gro pro gram, który oferowany jest pookazyjnie niskiej cenie.

Oszu stwa kom pu te ro we po le gaj¹ na ta kim dzia³aniu spra w -cy, któ ry w celu osi¹gniê cia ko rzy œci maj¹tko wej lub wyrz¹dze -nia in nej oso bie szko dy, bez upo wa ¿ nie nia, wp³ywa na au to-ma ty cz ne prze twa rza nie, gro ma dze nie lub prze sy³anie in fo r ma -cji lub zmie nia, usu wa czy te¿ wpro wa dza nowy za pis na kom -pu te ro wym no œ ni ku in fo r ma cji (za gro ¿o ne jest kar¹po zba wie nia wol no œci od 3 mie siê cy do 5 lat). Oszu stwa kom pu -te ro we po le gaj¹ wiêc na sze ro ko ro zu mia nej in ge ren cji (ma ni pu -la cji) osób trze cich w kom pu te ro wy no œ nik in fo r ma cji, w celuosi¹gniê cia ko rzy œci maj¹tko wej lub wyrz¹dzenia innej osobieszkody.

W ra mach oszustw kom pu te ro wych wy ró ¿ nia siê trzy ro dza -je ma ni pu la cji, takie jak:

• ma ni pu la cja da ny mi – wpro wa dza nie fa³szy wych in fo r ma -cji,

• ma ni pu la cja pro gra ma mi – in ge ren cja w kod pro gra mu,

• mani pu lo wa nie urz¹dze nia mi pe ry fe ryj no-sy ste mo wy mi – mani pu lo wa nie wy ni kiem – re zu l ta tem, np. wydrukiem.

POD£¥CZENIE SIÊ DO URZ¥DZENIATELEKOMUNIKACYJNEGO

O pod³¹cze niu siê do urz¹dze nia tele komu nika cyjne go mówi art. 285 k.k. Prze stê p stwo to po le ga na uru cho mie niu im pu l sówtele fo ni cz nych na cu dzy ra chu nek, po uprzed nim w³¹cze niu siêdo urz¹dze nia tele komu nika cyjne go. Mo¿e to byæ pod³¹cze niesiê do li nii lub apa ra tu tele foni cz ne go (fi zy cz ne lub sy ste mo we),in ge ren cja w opro gra mo wa nie itp. Sankcj¹ jest kara pozbawienia wolnoœci do lat 3.


PRZESTÊPSTWA PRZECIWKO RZECZYPOSPOLITEJPOLSKIEJ

Ko deks ka r ny w Roz dzia le XVII re gu lu je dwa ro dza je prze -stêpstw kom pu te ro wych, któ re ze wzglê du na swój cha ra ktermieszcz¹ siê w tym w³aœ nie ka ta lo gu. Jest to uprzy wile jo wa nafo r ma szpie go stwa – szpie go stwo kom pu te ro we oraz szpie go -stwo kom pu te ro we na szko dê pa ñ stwa soju sz ni cze go. W jed nej i w dru giej fo r mie przed miot prze stê p stwa jest taki sam, zmie -niaj¹ siê je dy nie jego pod mio ty.

• Szpie go stwo kom pu te ro we – de fi niu je siê jako dzia³anieprze stê p ne do ko ny wa ne na szko dê okre œlo ne go pa ñ stwa.Po le ga na wy ko ny wa niu od po wied nich czyn no œci na rzeczob ce go wy wia du, a w szcze gó l no œci na zbie ra niu, prze ka zy -wa niu in fo r ma cji or ga nom ob ce go wy wia du lub na gro ma -dze niu i prze cho wy wa niu in fo r ma cji w celu prze ka za niaob ce mu wy wia do wi. Re gu la cjê w tym za kre sie za wie raart. 130 § 3 k.k.

INNE PRZE STÊ P STWA

W tej gru pie wy ró ¿ niæ mo ¿ na prze stê p stwa „po spo li te”pope³nia ne z wy ko rzy sta niem ko m pu te rów.Po ni ¿ sze wy li cze nie jest przyk³ado we i nie obe j mu je wszy stkich mo¿liwychprzestêpstw:

• roz po wszech nia nie po rno gra fii dzie ciê cej – art. 202 k.k.,

• roz ma i te fo r my ra si z mu – art. 257 k.k.,

• pro pa go wa nie fa szy z mu – art. 256 k.k.,

• gro Ÿ ba ka ra l na – art. 190 k.k.,

• znies³awie nie – art. 212 k.k.,

• znie wa ga – art. 216 k.k.,

• po d¿e ga nie do pope³nie nia prze stê p stwa – art. 18 § 2k.k.Nie ma za mkniêtego ka ta lo gu prze stêpstw, któ re mog¹

mieæ zwi¹zek z cybe r prze strze ni¹, no wy mi tech no lo gia mi.


STA L KING – CYBE R STA L KING

Ka te go ri¹ dzia³al no œci prze stê pczej, na któr¹ na le ¿y zwró ciæuwa gê ze wzglê du na du¿e na si le nia, w szcze gó l no œci wœródm³od zie ¿y, ale nie ty l ko w tej gru pie, jest sta l king oraz jego od -mia na zwi¹zana z cybe r prze strze ni¹ – cybe r sta l king.Cybe r sta l -king to dzia³ania po dej mo wa ne z wy ko rzy sta niem te ch no lo giikom pu te ro wych lub od by waj¹ce siê w cybe r prze strze ni – no wejprzestrzeni funkcjonowania cz³owieka w spo³eczeñstwiewiedzy.

Pod sta wa pra w na re gu luj¹ca za gad nie nia pra w ne do tycz¹cesta l kin gu w Polsce to:

Art. 1-2 usta wy z 25 lu te go 2011 r. o zmia nie usta wy – Ko dekska r ny.

Art. 190a k.k.Sta l king (z ang. skra da nie, na przy krza nie, cza to wa nie) po

raz pie r wszy zaob ser wo wa ny zo sta³ w USA w la tach 80.Pocz¹tko wo po jê cie to do ty czy³o g³ów nie s³aw nych akto rówi mu zy ków oraz nad mie r nie nê kaj¹cych ich osób (sta l ke rów).Szy b ko jed nak zaob ser wo wa no roz wój sta l kin gu, wsku tek cze go w USA do ko na no pe na li za cji tego zja wi ska, jako prze stê p stwaprze ciw ko oso bie (cri me sa ga inst the per son)5.

Pun ktem zwro t nym w dzia³aniach zmie rzaj¹cych do pe na li -za cji sta l kin gu by³o mor de r stwo do ko na ne w Los An ge les, wdniu 18 li pca 1989 r. na 21-le t niej ame ry ka ñ skiej akto r ce Re bec ceLu ci le Scha ef fer. Sprawc¹ by³ Ro bert John Bar do, ob se sy j ny fa na -tyk piê k nej aktor ki, zna nej z tele wizy j ne go se ria lu My Si sterSam, któ ry nêka³ j¹ przez dwa lata. Po tym dra ma ty cz nym wy da -rze niu w Ka li fo r nii roz po czê to pra ce legi sla cy j ne nad ustaw¹ pe -na li zuj¹c¹ sta l king6. Ka li fo r nia by³a tym sta nem USA, któ ry jakopie r wszy wpro wa dzi³ do ko de ksu ka r ne go prze stê p stwo sta l -


5 D. Sko w ron, Czym jest sta l king?, 2014, http://www.in for.pl/pra wo/pra wo- -ka r ne/po krzy w dzo ny/282327,Czym- jest- sta l king.html, (do stêp: 14.04.2015).

6 C. Fo rell, The Me a ning of Equ a li ty: Se xu al Ha ras s ment, Sta l king, and Pro vo ca -tion in Ca na da, Au stra lia, and The Uni ted Sta tes, Tho mas Jef fe r son Law Re view,Vol. 28(151), 2005.

kin gu w na stê puj¹cym brzmie niu: „Kto, roz my œl nie, z³oœli wiei wie lo kro t nie œle dzi albo nêka inn¹ oso bê lub kto kie ru je po -wa¿n¹ gro Ÿ bê w kie run ku in nej oso by, w celu wywo³ania u tejoso by oba wy o ¿y cie lub in te gra l noœæ cie lesn¹ jest win ny prze stê -p stwa sta l kin gu i pod le ga ka rze wiê zie nia lo ka l ne go do rokualbo grzy w ny do tysi¹ca do la rów ($1,000), albo obu tym ka rom³¹cz nie”7.

To pie r wsze w USA ure gu lo wa nie sta l kin gu sta³o siê jed no -cze œ nie wzo r cem dla in nych sta nów. Obe c nie ko de ksy nie malwszy stkich sta nów kla sy fi kuj¹ prze stê p stwo sta l kin gu. Wspóln¹ cech¹ tych re gu la cji jest szcze gó l na po staæ za mia ru po stro niespra w cy. Jego dzia³anie musi byæ pod jê te w celu nê ka nia in nejoso by lub za stra sze nia jej8. Ten typ prze stê p stwa zo sta³ rów nie¿wpro wa dzo ny do fe de ral ne go ko de ksu ka r ne go. Zgod niez § 2261A pe na li zacj¹ ob jê to nê ka nie oso by z te ry to rium in ne gosta nu9.Obe c nie sta l king ka ra ny jest we wszy stkich sta nach USA.Kra je eu ro pe j skie, ta kie jak Nie mcy, Ho lan dia czy W³ochy rów -nie¿ wpro wa dzi³y kary za upo r czy we nê ka nie.

Cybe r sta l king to od mia na sta l kin gu, wi¹¿¹ca siê bez po œred -nio z gwa³to w nym roz wo jem te ch no lo gii in ter ne to wych. Po mi -mo ¿e nê ka nie od by wa siê w prze strze ni wir tu a l nej, toza gro ¿e nie i na ru sze nie pry wa t no œci ofia ry jest re a l ne. Tech no lo -gia mi wyko rzy stywa ny mi do cybe rsta l kin gu s¹ czê sto komu ni -ka to ry czy me dia spo³ecz no œcio we. Prze œla do w ca wy ko rzy stu jeje prze de wszy stkim do za stra sza nia, szka lo wa nia ofia ry lubosób z jej naj bli ¿ sze go oto cze nia. Za prze jaw cybe rsta l kin gu uz -na je siê ta k ¿e pod szy wa nie siê pod oso bê na po rta lach spo³ecz -no œcio wych czy za ma wia nie drog¹ ele ktro niczn¹ na jej koszt np.


7 T. Jor dan, The Ef fi ca cy of the Ca li fo r nia Sta l king Law: Su r ve y ing its Evo lu tion, Ex tra c ting In sights from Do me stic Vio len ce Case, Ha stings Col le ge of the Law,1995.

8 C. Fo rell, The Me a ning of Equ a li ty: Se xu al Ha ras s ment, Sta l king, and Pro vo ca -tion in Ca na da, Au stra lia, and The Uni ted Sta tes, Tho mas Jef fe r son Law Re view,Vol. 28(151), 2005.

9 R.A. Bo y le, Wo men, the Law, and Cults: Three Ave nu es of Le gal Re co u r se– New Rape Laws, Vio len ce Aga inst Wo men Act, and Anti - sta l king Laws, Cu l tic Stu -dies Jo u r nal, Vol. 15(1), 1998.

akceso riówe roty cz nych, a na stê p nie do sta r cza nie ich do mie j s capra cy ofia ry albo wy ku pie nie abo na men tu w se r wi sach ran d ko -wych czy porno gra fi cz nych z in tencj¹ umie sz cze nia w nich da -nych kon ta kto wych oso by nê ka nej, a czê sto ta k ¿e jej zdjêæ. Zacybe r sta l king uz na je siê rów nie¿ pró by zni sz cze nia na le¿¹cegodo ofia ry sprzê tu kom pute ro we go lub in ne go, np. ta b let, sma r t -fon po przez roz sy³anie do nich wi ru sów. Roz sy³anie wi ru sówwype³nia równie¿ znamiona art. 269a i 269b k.k.

Cybe r sta l king, ze wzglê du na po wszechn¹ do stê p noœæ no -wych te ch no lo gii i du¿e wy ko rzy sta nie œro d ków ko mu ni ka cjiele ktro ni cz nej we wspó³cze s nym spo³ecze ñ stwie,jest bar dzoczêst¹ form¹ nê ka nia. Jego roz prze strze nia niu sprzy ja rów nie¿ni ska œwia do moœæ lu dzi zwi¹zana z re a li zacj¹ po trze byzad ba niao w³asne bez pie cze ñ stwo i ochro nê da nych oso bo wych (pry wa t -noœæ) w cybe r prze strze ni. Cybe r sta l king mo¿e wystêpowaæsamoistnie lub towarzyszyætradycyjnemu stalkingowi.

Ba da nia nad zja wi skiem sta l kin gu w Pol sce pro wa dzi³ In sty -tut Eks per tyz S¹do wych na zle ce nie Mi ni ste r stwa Spra wied li -wo œci. Zo sta³yone prze prowa dzo ne wœród 10 200 re spon den tów, 10% ba da nych w tej gru pie po twier dzi³o, ¿e by³o ofiar¹ upo r czy -we go nê ka nia. Oz na cza to, ¿e 3 mln Po la ków mog³o staæ siêofiar¹ sta l kin gu. Sza cu je siê, ¿e w pra kty ce za siêg tego zja wi skajest jed nak wiê kszy10.

Nie ode bra ne po³¹cze nia, se t ki nie chcia nych e- ma i li i SMSówczy na cho dze nie – to ty l ko nie któ re z prze ja wów sta l kin gu. Zja -wi sko to wci¹¿ przy bie ra na sile, a œwia do moœæ pro ble mu wœródPo la ków na dal jest doœæ zni ko ma. Dla wie lu osób, któ re pad³yofia ra mi ob se sy j nych drê czy cie li, by³y to trau ma ty cz ne chwi lew ich ¿y ciu. Mimo, ¿e w wie lu przy pa d kach nê ka nie zo sta³o za -ini cjo wa ne nie win nym te le fo nem, przy pa d ko wym spo t ka niemlub niepo ro zu mie niem. Wa r to uœwia do miæ lu dziom, ¿e sta l kingmo¿e dotkn¹æ ka ¿ de go z nas, ¿e nie mo ¿ na baga te li zo waæ na wetnaj mnie j szych jego oz nak. Cza sem na pra wdê le piej siê po my liæ,


10 M. Maj, Prze pi sy do tycz¹ce nê ka nia wchodz¹ w ¿y cie, 2011, http://wo l ne me dia. net/pra wo/przepisy-do tyczace-ne kania-wcho dza-w-zy cie, (do stêp: 14.04.2015).

ni¿ na w³asnej skórze poznaæ jego skutki. Stalking, jakoprzestêpstwo, znalaz³ uregulowania w kodeksie karnym.

STALKING W KODEKSIE KARNYM

Pe na li za cji sta l kin gu do ko na no wpro wa dzaj¹c art. 190a do -ko de ksu karnego.

Art. 190a ko de ksu ka r ne go brzmi:§ 1. Kto przez upo r czy we nê ka nie in nej oso by lub oso by jej

naj bli ¿ szej wzbu dza u niej uza sa d nio ne oko licz no œcia mi po czu -cie za gro ¿e nia lub isto t nie na ru sza jej pry wa t noœæ, pod le ga ka rzepozbawienia wolnoœci do lat 3.

§ 2. Tej sa mej ka rze pod le ga, kto, pod szy waj¹c siê pod inn¹oso bê, wy ko rzy stu je jej wi ze ru nek lub inne jej dane oso bo we wcelu wyrz¹dze nia jej szko dy maj¹tko wej lub osobistej.

§ 3. Je ¿e li na stê p stwem czy nu okre œlo ne go w § 1 lub 2 jest ta r -g niê cie siê po krzy wdzo ne go na w³asne ¿y cie, spra w ca pod le gaka rze po zba wie nia wol no œci od roku do lat 10.

§ 4. Œci ga nie prze stê p stwa okre œlo ne go w § 1 lub 2 na stê pu jena wnio sek po krzy wdzo ne go.

Po do b nie jak w USA, sta l king tra kto wa ny jest jako prze stê p -stwo prze ciw ko wol no œciom cz³owie ka. Za upo r czy we nê ka nieprzy j mu je siê prze œla do wa nie, do ku cza nie in nej oso bie, g³uchelub obraŸ liwe tele fo ny, nie chcia ne SMS-y oraz e- ma i le, œle dze nie, obse r wo wa nie, na cho dze nie itp. Wpro wa dzo na zmia na do ko -de ksu ka r ne go do ty czy rów nie¿ sy tu a cji pod szy wa nia siê podinn¹ oso bê na po rta lach spo³ecznoœciowych, takich jaknp. Facebook, Nasza Klasa, e-Darling.

Spra w ca (sta l ker) podle gaka rzepoz bawie nia wol no œci dolat 3, je ¿e li pod szy waj¹c siê pod inn¹ oso bê, wy ko rzy stu je jej wi -ze ru nek lub inne jej dane oso bo we w celu wyrz¹dze nia jej szko -dy maj¹tko wej lub oso bi stej. Odpo wie dzia l noœæ prze stê pcywzra sta, je ¿e li po krzy w dzo ny ta r g nie siê na swo je ¿y cie. Wów -czas spra w ca pod le ga ka rze po zba wie nia wol no œci do lat 10. Œci -ga nie prze stê p stwa sta l kin gu od by wa siê na wnio sek po-


krzy w dzo ne go. W mo men cie z³o¿e nia wnio sku, po stê po wa nieka r ne da lej to czy siê urzê du. W przy pa d ku, gdy po krzy w dzo nyta r g nie siê na swo je ¿y cie, po stê po wa nie przy goto wa w czewszczy na ne jest z urzê du.

U¯YTKOWANIE CYBERPRZESTRZENI A CYBERBEZPIECZEÑSTWO

Œwia do moœæ tech nolo gi cz nych za gro ¿eñ wœród Po la ków jestni ¿ sza ni¿ œred nia eu ro pe j ska. Po la cy, in ten sy w nie u¿y t kuj¹cnowe te ch no lo gie, na ra ¿aj¹ siê na ata ki prze stê pców kom pu te ro -wych, czê sto te¿ nie œwia do mie staj¹ siê spraw cami prze stê -pczych czy nów. Mo ¿ na wiêc stwier dziæ, ¿e w pol skimspo³ecze ñ stwie zna jo moœæ re gu la cji pra wnych i za sad bez pie cze -ñ stwa zwi¹za nych z ko rzy sta niem z no wo cze s nych te ch no lo giijest nie wy sta r czaj¹ca. Ponad to, brak jest dzia³añ zwiê kszaj¹cychœwia do moœæ i wie dzê w tym za kre sie oraz dzia³añ zmie rzaj¹cych do wyposa¿enia spo³eczeñstwa w umiejêtnoœci s³u¿¹cezapobieganiu cyberzago¿eniom.

Sta ty sty cz ne ba da nia eu ro pe j skie dia g no zuj¹ rów nie¿ ob szarcyber bez pie czeñ stwa. Opie raj¹c siê na tych ana li zach i roz pa -truj¹c za ufa nie to trans akcji in ter ne to wych na le ¿y stwier dziæ, ¿eza ufa nie w Pol sce jest wiê ksze ni¿ w in nych kra jach UE (UE 27).S³abym pun ktem bez pie cze ñ stwa cybe rne tycz ne go jest w Pol sceochro na da nych oso bo wych u¿yt ko w ni ków In ter ne tu i œwia do -moœæ nie bez pie czeñstw z tym zwi¹za nych. Ty l ko 18% ba da nychPo la ków jest za nie poko jo nych tym, ¿e ktoœ mo¿e wejœæ w po sia -da nie ich da nych oso bo wych i je bez pra w nie wy ko rzy staæ,w UE27 – 37% an kie to wa nych wy ra ¿a oba wê o swo je dane oso -bo we. Ró ¿ ni cê mo ¿ na rów nie¿ za uwa ¿yæ w przy pa d ku bez pie -cz ne go do ko ny wa nia p³at no œci przez In ter net. Za le d wie 20%an kie to wa nych Po la ków (35% w UE27)jest za nie poko jo nychbez pie cze ñ stwem in ter ne to wych p³at no œci. Ty l ko 23% Euro pe j -czy ków nie za uwa ¿a ¿ad nych za gro ¿eñ zwi¹za nych z trans -akcja mi in ter neto wy mi (ban ko woœæ, za ku py), wska Ÿ nik dla


Pol ski wy no si 40%11. Dane te wska zuj¹ na ni¿sz¹ œwia do moœæPo la ków w tym za kre sie.

W 2013 roku w Pol sce stwier dzo no 1573 prze stê p stwaz art. 287 „Oszu stwo kom pu te ro we”, w roku 2014 stwier dzo no2154 ta kie prze stê p stwa12. Li cz ba ich sta le ro œ nie. De fi ni cja ko de -kso wa tego prze stê p stwa jest na stê puj¹ca13:

Art. 287§ 1. Kto, w celu osi¹gniê cia ko rzy œci maj¹tko wej lub

wyrz¹dze nia in nej oso bie szko dy, bez upo wa ¿ nie nia, wp³ywa na auto ma ty cz ne prze twa rza nie, gro ma dze nie lub prze ka zy wa nieda nych info rma ty cz nych lub zmie nia, usu wa albo wpro wa dzanowy za pis da nych info rma ty cz nych, pod le ga ka rze po zba wie -nia wolnoœci od 3 miesiêcy do lat 5.

§ 2. W wy pa d ku mnie j szej wagi, spra w ca pod le ga grzy w nie,ka rze ogra ni cze nia wol no œci albo po zba wie nia wolnoœci doroku.

§ 3. Je ¿e li oszu stwo pope³nio no na szko dê oso by naj bli ¿ szej,œci ga nie na stê pu je na wnio sek po krzy wdzo ne go.

Ana li zuj¹c li cz bê prze stêpstw z roku 2013 w sto sun ku doroku 2012 (od no to wa no 1351 prze stêpstw), mo ¿ na zaob se r wo -waæ wzrost o 16,4%. W roku 2014 od no to wa no 2154 prze stê p -stwa, co daje wzrost o 27% w sto sun ku do roku po prze dnie go.Zna cz ny wzrost po zio mu wi kty mi za cji w tej ka te go rii cy be r -prze stêpstw,z pe w no œci¹ nie upra w nia Po la ków do tak du ¿e goza ufa nia w sto sun ku do bez pie cze ñ stwa trans akcji in ter ne to -wych.Brak ostro ¿ no œci wy ni ka z nie do sta tecz nej œwia do mo œcispo³ecz nej w tym za kre sie, bra ku wie dzy i umie jê t no œci wy ra -¿aj¹cych siê m.in. w sto so wa niu pod sta wo wych za sad bez pie -cze ñ stwa w cybe r prze strze ni.


11 Eu ro pe an Com mis sion, Spe cial Euro ba ro me ter 404-Cy ber se cu ri ty-2013, EC, 2013.

12 Sta ty sty ka Po li cji, 2015, http://sta ty sty ka.po li cja.pl/st/kode ks- ka r -ny/przeste pstwa- przeci w ko-16/63977,Oszustwo -kompute ro we -art-287.html(do stêp: 10.04.2015).

13 Usta wa z dnia 6 cze r w ca 1997 r. Ko deks ka r ny (Dz.U. z 1997 r. Nr 88,poz. 553 z póŸn. zm.).

Jak wska za no w roz dzia le do tycz¹cym sta l kin gu, 10% ba da -nych Po la ków sta³o siê ofia ra mi prze stêpstw z tej ka te go rii, przyczym od se tek po szko do wa nych wci¹¿ ro œ nie. Prze stê p stwazwi¹zane z upo r czy wym nê ka niem na si laj¹ siê i wyrz¹dzaj¹ co -raz wiê ksze szko dy spo³ecz ne. Obe c nie sta no wi¹ isto tny pro b lem kry mino logi cz ny. Nie do sta teczn¹ zna jo moœæ za sad bez pie cz ne -go u¿y t ko wa nia cybe r prze strze ni i ni ski po ziom œwia do mo œcispo³ecz nej Po la ków w tym zakresie, w porównaniu z oby wa te la -mi innych krajów UE, ilustruje tabela 2.

Ta be la 2. Zmia na spo so bu ko rzy sta nia z In ter ne tu w zwi¹zku z kwe -stia mi bez pie cze ñ stwa – po rów na nie Pol ski i kra jów EU27

ZASTOSOWANE ZASADY BEZPIECZEÑSTWA PL EU27

Zain sta lo wa nie opro gra mo wa nia anty wiru so we go 22% 46%

Nie otwie ra nie e- ma i li od nie zna jo mych 20% 40%

Mniej chê t ne udo stê p nia nie da nych oso bo wych na stro nach in ter ne to wych

19% 34%

Ko rzy sta nie z ró ¿ nych hase³ do ró ¿ nych stron 17% 24%

Zmia na usta wieñ bez pie cze ñ stwa (np. przegl¹dar ka, me dia spo³ecz no œcio we, wy szu ki war ka)

9% 16%

¯adne 30% 18%

Źród³o: Opra co wa nie w³asne na pod sta wie Eu ro pe an Com mis sion,Spe cial Euro ba ro me ter 404-Cy ber se cu ri ty-2013, EC, 2013.

Ana li za da nych ujê tych w ta be li 2 wska zu je, ¿e Po la cy– w po rów na niu do œred niej eu ro pe j skiej,w mnie j szym za kre siesto suj¹ do da t ko we œro d ki ostro ¿ no œci i zmia niaj¹ spo sób ko rzy -sta nia z In ter ne tu na bar dziej bez pie cz ny. Ponad dwu kro t niemniej an kie to wa nych w Pol sce, w po rów na niu do EU27,in sta lu je pro gram anty wi ru so wy maj¹cy na celu ochro nê przed cybe rza -gro¿e nia mi.Fakt ten wska zu je na nisk¹ œwia do moœæ tego, jak wa -¿ ne jest z pun ktu wi dze nia za sad bez pie cze ñ stwacybe rne tycz ne go, in sta lo wa nie ta kie go opro gra mo wa nia.W wie lu sy tu a cjach, pro gram anty wi ru so wy za po bie ga m.in.


kradzie¿om danych i kradzie¿om to¿samoœci oraz instalacjiniechcianego, z³oœliwego oprogramowania.

Opro gra mo wa nie anty wi ru so we to pro gram kom pu te ro wy,któ ry chro ni, wy kry wa i po dej mu je dzia³ania maj¹ce na celu usu -niê cie z³oœli we go opro gra mo wa nia, tj. wi ru sów i ro ba ków. Wi ru -sy kom pu te ro we to opro gra mo wa nie, któ re zo sta³o stwo rzo neby zak³óciæ dzia³anie ko m pu te ra, na gry waæ, ni sz czyæ i usu waædane oraz roz prze strze niaæ siê na inne ko m pu te ry i urz¹dze niaza po œred ni c twem In ter ne tu. Ochro nê przed wiê kszo œci¹ no -wych wi ru sów umo ¿ li wia w³aœ nie re gu la r ne aktu ali zo wa nieopro gra mo wa nia anty wiru so we go. W przy pa d ku wiê kszo œcipro gra mów anty wi ru so wych mo ¿ li we jest usta wie nie auto ma ty -cz nych aktu a li za cji.

Spo œród prze stêpstw kom pu te ro wych naj wiê ksze oba wywzbu dzaj¹ dzia³ania w sie ci, g³ów nie w In ter ne cie, któ re googrom i de cen tra liza cja po zwa la na du¿¹ swo bo dê dzia³añprze stê pczych.

W celu zwiê ksze nia po zio mu bez pie cze ñ stwa w cybe r prze -strze ni wa ¿ ne jest zasto sowa nie re gu³ po da nych przez FBI14:1. U¿y wa nie mo c nych hase³ – trud nych do od gad niê cia.2. Re gu la r ne ko pio wa nie naj wa¿ nie j szych da nych.3. U¿y wa nie opro gra mo wa nia anty wiru so we go.4. U¿y wa nie fi re wall miê dzy ko m pu te rem a In ter ne tem.5. Od³¹cza nie nie u¿y wa nych ko m pu te rów od In ter ne tu.6. Nie otwie ra nie za³¹czni ków po czto wych po chodz¹cych od

nie zna jo mych.7. Re gu la r na aktu a li za cja i uzu pe³nia nie opro gra mo wa nia.

Zg³osze nia do tycz¹ce na ru szeñ bez pie cze ñ stwa w Sie ci przy -j mu je or ga ni za cja CERT Pol ska. CERT – Co m pu ter Eme r gen cyRe spon se Team Pol skajest ze spo³em powo³anym do re a go wa -nia na zda rze nia na ru szaj¹ce bez pie cze ñ stwo w sie ci In ter net.CERT Pol ska dzia³a od 1996 roku. Do g³ów nych za dañ ze spo³u


14 FBI – Pro tect Your Co m pu ter, http://www.fbi.gov/scam s- sa fe ty/co m -pu ter_pro tect, (do stêp: 14.04.2015).

na le ¿y re je stro wa nie i obs³uga zda rzeñ na ru szaj¹cych bez pie cze -ñ stwo, ala r mo wa nie u¿yt ko w ni ków, pro wa dze nie ba dañ i przy -go to wa nie ra po r tów do tycz¹cych bez pie cze ñ stwa pol skichza so bów In ter ne tu, te sto wa nie pro du któw i roz wi¹zañ z dzie -dzi ny bez pie cze ñ stwa tele infor maty czne go15. CERT pro wa dzita k ¿e ró ¿ ne go ro dza ju dzia³ania maj¹ce na celu zwiêkszeniebezpieczeñstwa w cybeprzestrzeni. Dzia³ania te nale¿ykontynuowaæ i wzmacniaæ.

WNIOSKI

Prze stê p stwa kom pu te ro we s¹ no wym zja wi skiem w œwia -do mo œci pol skie go spo³ecze ñ stwa. Po la cy, nie ty l ko nie zdaj¹ so -bie spra wy z tego jak gro Ÿ ne w sku t kach mog¹ siê oka zaædzia³ania cybe r prze stê pców, ale te¿ czê sto nie wiedz¹ jak siêprzed nimi obroniæ.

Tym cza sem, ka ta log prze stêpstw kom pu te ro wych opi sa nyw ar ty ku le nie jest za mkniê ty, wci¹¿ ewa lu u je i po wiê ksza siê.Wa¿n¹ kwe sti¹ spo³eczn¹ sta je siê w zwi¹zku z tym fa ktem edu -ka cja w za kre sie bez pie cze ñ stwa cybe r prze strze ni16. Isto t ne jestpod no sze nie po zio mu œwia do mo œci spo³ecz nej i zna jo mo œci re -gu la cji pra wnych zwi¹za nych z na ru sze nia mi w In ter ne cie. Nie -zbêd ne jest na by wa nie ko m pe ten cji zwi¹za nych z pos³ugi wa-niem siê nowo cze s ny mi tech no lo gia mi w spo sób efe kty w ny,z ko rzy œci¹ dla jed no stki i spo³ecze ñ stwa, ale rów no cze œ nie z za -cho wa niem za sad bez pie cze ñ stwa.

Ist nie je ko nie cz noœæ edu ka cji w za kre sie po pra wne go od bio -ru iin ter pre ta cji ko mu ni ka tów me dia l nych17. Cy be r prze strzeñ to


15 CERT Pol ska, http://www.cert.pl/o- nas, (do stêp: 14.04.2015).16 L. Za krze wski, Edu ka cja i no wo cze s ne te ch no lo gie w spo³ecze ñ stwie wie dzy,

[w:] J. Bed na rek (red.), Cz³owiek w ob li czu szans cybe r prze strze ni i œwia ta wir tua l ne -go, Di fin SA, Wa r sza wa 2014, s. 110-132.

17 D. Ma r czuk, K. Kuca³a, Wol noœæ s³owa w œwie cie wir tu a l nym – wa r toœæ na du -¿y wa na [w:] J. Bed na rek, A. An drze je wska (red.), Za gro ¿e nia cybe r prze strze nii œwia ta wir tu a l nego, Di fin SA, Wa r sza wa 2014, s. 140-159.

szan se ale i za gro ¿e nia dla spo³ecze ñ stwa. To ob szar, gdzie na le -¿y pro wa dziæ inter dyscy plina r ne ba da nia i dzia³al noœæ pra k -tyczn¹ zwiê kszaj¹c¹ ko rzy œci i mi ni ma li zuj¹c¹ nie bez pie czeñ-stwa. Zwiê ksza nie œwia do mo œci spo³ecz nej w tym za kre sie orazumie jê t no œci sto so wa nia œro d ków i za sad bez pie cze ñ stwaw cybe r prze strze ni przy czy ni siê do zmnie j sze nia ska li za gro -¿eñ. To, z kole ispo wo du je wzrost po zio mu bez pie cze ñ stwa we -wnê trz ne go i porz¹dku pub li cz ne go oraz zmnie j szy iloœæ œwia-do mych i nie œwia do mych za cho wañ zwi¹za nych z po pe³nia -niem prze stêpstw i wy kro czeñ w cybe r prze strze ni.

BIBLIOGRAFIA

Bo y le R.A., Wo men, the Law, and Cults: Three Ave nu es of Le galRe co u r se – New Rape Laws, Vio len ce Aga inst Wo men Act, andAnti - sta l king Laws, Cu l tic Stu dies Jo u r nal, Vol. 15(1), 1998.

CERT Pol ska, http://www.cert.pl/o- nas, (do stêp: 14.04.2015).Eu ro pe an Com mis sion, Spe cial Euro ba ro me ter 404-Cy ber

se cu ri ty-2013, EC, 2013.FBI – Pro tect Your Co m pu ter, http://www.fbi.gov/scam s-

-sa fe ty/co m pu ter_pro tect, (do stêp: 14.04.2015).Fo rell C., The Me a ning of Equ a li ty: Se xu al Ha ras s ment, Sta l king,

and Pro vo ca tion in Ca na da, Au stra lia, and The Uni ted Sta tes, Tho mas Jef fe r son Law Re view, Vol. 28(151), 2005.

Jor dan T., The Ef fi ca cy of the Ca li fo r nia Sta l king Law: Su r ve y ingits Evo lu tion, Ex tra c ting In sights from Do me stic Vio len ce Case,Ha stings Col le ge of the Law, 1995.

Maj M., Prze pi sy do tycz¹ce nê ka nia wchodz¹ w ¿y cie, 2011,http://wo l ne me dia.net/pra wo/przepisy-do tyczace-ne kania--wcho dza-w-zy cie, (do stêp: 14.04.2015).

Ma r czuk D., Kuca³a K., Wol noœæ s³owa w œwie cie wir tu a l nym– wa r toœæ na du ¿y wa na [w:] Bed na rek J., An drze je wska A. (red.),Za gro ¿e nia cybe r prze strze ni i œwia ta wir tua l ne go, Difin SA,Warszawa 2014.


Miko³aj czyk G., Pro gno zy Ci s co Sy stems Po land, 2014,http://www.bi z nes.ne wse ria.pl/news/do_2020_roku_50 _mld, p139009600 (do stêp: 14.04.2015).

Press G., In ter net of Things By The Nu m bers: Mar ket Esti ma tesand Fo re casts, 2014, http://www.for bes.com/si tes/gi l press/2014/08/22/internet-of -things-by- the-numbers -mar ket--e sti ma tes- an d-fo re casts, (do stêp: 14.04.2015).

Sko w ron D., Czym jest sta l king?, 2014, http://www.in for.pl/pra wo/pra wo- ka r ne/po krzy w dzo ny/282327,Czy m - jest- –sta l king.html (do stêp: 14.04.2015).

Sta ty sty ka Po li cji, 2015, http://sta ty sty ka.po li cja.pl/st/kode ks- ka r ny/przeste pstwa- przeci w ko-16/63977,Oszu stwo- –kompu te ro we -art-287.html (dostêp: 10.04.2015)

Til l man K., How Many In ter net Con ne c tions are in the World?Right Now, 2013, http://blogs.ci s co.com/news/cisco- connec -tions- coun ter (do stêp: 14.04.2015).

Usta wa z dnia 6 cze r w ca 1997 r. Ko deks ka r ny (Dz.U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553 z póŸn. zm.)

Za krze wski L., Edu ka cja i no wo cze s ne te ch no lo gie w spo³ecze ñ -stwie wie dzy, [w:] Bed na rek J. (red.), Cz³owiek w ob li czu szans cybe r -prze strze ni i œwia ta wir tua l ne go, Di fin SA, Wa r sza wa 2014.

L. Za krze wski, Prze moc w prze strze ni info rma cy j nej – cy be r -prze moc (MAQGK\QRCN C HAQNCAU LAQNCN-¤XTNP LAVÄ – ^BFPHAK_JSCAMM_), [w:] O. Ji-lefd (red.), Dzie ci ñ stwo bez prze mo cy: spo³ecze ñ stwo, szko³a i ro dzi -na w ob ro nie praw dzie ci, Tar no po l ski Na ro do wy Uni we r sy tetPeda go gi cz ny im. W³od zi mie rza Hna tiu ka, Ta r no pol 2014.


Do ro ta Ka ta rzy na Ma r czukSy l wia Biel - Tro m ska

CYBERPRZEMOC WOBEC OSÓBNIEPE£NOSPRAWNYCH

CYBERBULLYING TOWARDSDISABLED PEOPLE

STRESZCZENIE

Oso by nie pe³no spra w ne w Pol sce sta no wi¹ ponad 12%spo³ecze ñ stwa, i tak jak oso by w pe³ni spra w ne, na ra ¿o ne s¹ naza gro ¿e nia wy ni kaj¹ce z u¿y wa nia no wo cze s nych te ch no lo gii.Jed nym z tych za gro ¿eñ jest cy be r prze moc, to zna czy prze mocprze ja wia na z u¿y ciem ele ktro ni cz nych form kon ta ktu prze ciw -ko ofie rze, któ ra po sia da trud no œci z ob ron¹. Nie pe³no spra w nina le¿¹ do gru py pod wy ¿szo ne go ry zy ka sta nia siê ofiar¹ prze -mo cy b¹dŸ za stra sza nia ze wzglê du na brak dys po zy cji do sku te -cz nej ob ro ny. Dla te go te¿ zja wi sko cybe r prze mo cy prze ja wia nejwo bec nie pe³no spra w nych niew¹tpli wie wy ma ga po dej mo wa -nia ba dañ na uko wych i opra co wañ teo re ty cz nych. Sku t kiemtych ana liz po win no siê staæ wy pra co wa nie sku te cz nych me todpo ra dze nia so bie z pro ble mem prze mo cy.

185

SUM MA RY

Pe o p le with di sa bi li ties in Po land con sti tu te over 12% of thepo pu la tion, and as non- di sa b led pe o p le, are ex po sed to risksre su l ting from the use of new te ch no lo gies. One of the se risks iscy ber bul ly ing, that is, vio len ce re ve a led with ele c tro nic formsof con tact aga inst a vi c tim who has dif fi cu l ty in de fen ding.Di sa b led pe o p le are at in cre a sed risk of be co ming a vi c timof vio len ce or in ti mi da tion due to the lack of di spo sal to anef fe c ti ve de fen se. The re fo re, the phe no me non of cy ber bul ly ingre ve a led to pe o p le with di sa bi li ties un dou bte d ly re qu i resthe un de r ta king of scien ti fic re se arch and the o re ti cal stu dies.The re sult of the se ana ly zes sho uld hap pen to de ve lop ef fe c ti veme t hods for de aling with the pro blem of vio len ce.

S³owa klu czo we: nie pe³no spra w noœæ, oso by nie pe³no spra w -ne, prze moc, cy be r prze moc, cy be r prze strzeñ

Keywords: di sa bi li ty, di sa b led pe o p le, bul ly ing, cy ber -bul ly ing, cy be r spa ce

WSTÊP

W ¿y ciu ka ¿ dej jed no stki lu dz kiej po ja wiaj¹ siê sy tu a cje,w któ rych do œwia d cza ona po go r sze nia sta nu swo je go zdro wialub sta je siê osob¹ nie pe³no sprawn¹. To, co dla m³od ego cz³owie -ka jest ³atwo do stê p ne, w mia rê up³ywu lat mo¿e sta no wiæ dlanie go ba rie rê nie do po ko na nia. Po mi jaj¹c usz ko dze nia bêd¹cena stê p stwem nie szczê œli wych wy pa d ków, jest wie le przy czynpog³êbia nia siê wraz z wie kiem dys fun kcji i nie pe³no spra w no œci. Wbrew obie go wym opi niom (oso ba nie pe³no spra w na to oso bana wó z ku in wa li dz kim, oso ba po zba wio na ko ñ czy ny itp.), nie -pe³no spra w noœæ jest bra kiem przy sto so wa nia fun kcji da ne go or -ga ni z mu do wa run ków, w ja kich siê zna j du je.

Cz³owiek nie pe³no spra w ny zdo mi no wa ny przez swoj¹ cho -ro bê, za zwy czaj po sia da nie wie le mo ¿ li wo œci ko rzy sta nia z nie -


ogra ni czo nej prze strze ni œwia ta, któ ry go fi zy cz nie ota cza.W po rów na niu z cz³owie kiem w pe³ni spra w nym ma utru d nio -ny kon takt z in ny mi lu dŸ mi, do œwia d cza prze szkód w do cie ra -niu do in fo r ma cji, czê sto te¿ nie mo¿e po pro stu wyjœæ z domubez opie ki czy po mo cy in nych osób. No wo cze s ne te ch no lo gie,a zw³asz cza ko m pu ter i In ter net, od gry waj¹ wów czas nie oce -nion¹ rolê li k wi duj¹c te ba rie ry. Na le ¿y jed nak pa miê taæ, ¿e ko -rzy sta nie z cy fro wych do bro dziejstw nie sie ze sob¹ nie ty l kowy mie r ne ko rzy œci ale rów nie¿ za gro ¿e nia, któ rych czê sto u¿y t -ko w ni cy In ter ne tu nie s¹ œwia do mi, a jed nym z nich jest w³aœ niecy be r prze moc.

Obe c nie w Pol sce oso by nie pe³no spra w ne sta no wi¹ 12,2%spo³ecze ñ stwa1 i po do b nie jak oso by w pe³ni spra w ne fi zy cz nie,inte le ktua l nie czy spo³ecz nie, na ra ¿o ne s¹ na nie bez pie czeñ stwazwi¹zane z fun kcjo no wa niem w prze strze ni wir tu a l nej. Ar ty ku³pre zen tu je de fi ni cyj ne ujê cie nie pe³no spra w no œci oraz cha ra kte -ryzu je za cho wa nia okre œla ne te r mi nem cy be r prze moc (cy ber -bul ly ing), któ rych ofia ra mi lub spra w ca mi w cybe r prze strze nico raz czê œciej staj¹ siê oso by nie pe³no spra w ne.

DE FI NI CJA I RO DZA JE NIE PE£NO SPRA W NO ŒCI

Nie ist nie je jed na, po wszech nie przy jê ta de fi ni cja lub kate go -ry za cja nie pe³no spra w no œci. Œwia to wa Or ga ni za cja Zdro wia de -fi niu je to po jê cie jako ca³ko wit¹ nie mo ¿ noœæ lub ogra ni cze niezdo l no œci pro wa dze nia akty w ne go ¿y cia w spo sób lub w za kre -sie uz na wa nym za ty po we dla jed no stki lu dz kiej.

Maj¹c na wzglê dzie stan zdro wia cz³owie ka WHO wpro wa -dza na stê puj¹ce de fi ni cje nie pe³no spra w no œci2:

Do ro ta K. Ma r czuk, Sy l wia Biel - Tro m ska – CYBERPRZEMOC WOBEC... 187

1 Na ro do wy Spis Po wszech ny Lud no œci i Mie sz kañ 2011: Oso by nie pe³no -spra w ne, GUS, Wa r sza wa 2012; http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/lud_ra -port_z_wy ni kow_NSP2011.pdf (do stêp: 03.04.2015).

2 Nie pe³no spra w noœæ: De fi ni cja nie pe³no spra w no œci; http://www.unic.un.org. pl/niepe lno spra w nosc/de fi ni cja.php, (do stêp: 03.04.2015).

• nie spra w noœæ (im pa ri ment) jako ka ¿ da utra ta spra w no œci lubnie pra wid³owoœæ w bu do wie czy fun kcjo no wa niu or ga ni z -mu pod wzglê dem psy cho logi cz nym, psy cho fizy cz nym lubana to mi cz nym;

• nie pe³no spra w noœæ (di sa bi li ty) jako ka ¿ de ogra ni cze nie b¹dŸnie mo ¿ noœæ (wy ni kaj¹ce z nie spra w no œci) pro wa dze niaakty w ne go ¿y cia w spo sób lub w za kre sie uz na wa nym za ty -po we dla cz³owie ka;

• ogra ni cze nia w pe³nie niu ról spo³ecz nych (han di cap),u³omnoœæ okre œlo nej oso by wy ni kaj¹ca z nie spra w no œci lubnie pe³no spra w no œci, ogra ni czaj¹ca lub unie mo ¿ li wiaj¹cape³n¹ re a li za cjê roli spo³ecz nej od po wia daj¹cej wie ko wi, p³cioraz zgod nej ze spo³ecz ny mi i kul tu ro wy mi uwa run kowa -nia mi.Mo ¿ na wiêc po wie dzieæ, ¿e nie pe³no spra w noœæ, jest d³ugo -

trwa³ym sta nem, w któ rym wy stê puj¹ pe w ne dys fun kcje w or ga -ni z mie cz³owie ka3. Naj czê œciej jest ona spo wo do wa naob ni ¿e niem spra w no œci fun kcji fi zy cz nych lub psy chi cz nych.Mo¿e mieæ cha ra kter usz ko dze nia, utra ty, czy te¿ wady psy chi -cz nej lub fi zy cz nej. Mo¿e byæ ca³ko wi ta lub czê œcio wa, trwa³a lub okre so wa, wro dzo na lub na by ta, usta bili zo wa na lub pro gre sy w -na4.

Naj czê st szy mi przy czy na mi nie pe³no spra w no œci s¹: wadywro dzo ne, cho ro by prze wlek³e, nag³e wy pa d ki, ura zy, za tru cia,za ka ¿e nia. Ponad to, nie pe³no spra w ny mi okre œla siê oso by, któ re nie s¹ wsta nie wy ko ny waæ pra cy za wo do wej. Cho ro ba upo wa ¿ -nia te oso by do uzy ska nia orze cze nia o zakwa lifi ko wa niu ichprzez od po wied nie or ga ny pa ñ stwo we do jed ne go z trzech sto p -ni nie pe³no spra w no œci: I, II lub III oraz do uzy ska nia orze cze niao nie zdo l no œci do pra cy.


3 M. Con si di ne, S. Gi gu e re (eds.), The the o ry and pra cti ce of lo cal go ve r nan ceand eco no mic de ve lo p ment, New York: Pa l gra ve Ma c mil lan,2008, s. 21

4 Wo je wó dz ki Urz¹d Pra cy w Kra ko wie, Va de me cum dla osób nie pe³no spra -w nych – prze wod nik za wo do wy. Czêœæ I. Pod sta wo we po jê cia, WUP CIiPKZ, Kra ków 2009.

Nie pe³no spra w noœæ wy ra ¿a siê po przez ob ni ¿on¹ spra w -noœæ:

• in te le ktu aln¹ – upo œle dze nie umys³owe, cho ro by psy chi cz -ne, de men cja sta r cza;

• emo cjo naln¹ – au tyzm, nad pobu d li woœæ psy cho ru cho wa;

• fun kcjo no wa nia spo³ecz ne go – w tej gru pie zna j duj¹ siê ci,któ rzy z ró ¿ nych przy czyn nie s¹ w sta nie sa mo dzie l nie lubpra wid³owo fun kcjo no waæ w spo³ecze ñ stwie, tzn. oso by uza -le ¿ nio ne od sub stan cji psy choa kty w nych, wiê Ÿ nio wie, oso byz za bu rze nia mi rów no wa gi ne r wo wej;

• fi zyczn¹ z po wo du cho rób so ma ty cz nych (ta kich jak np. cu -krzy ca, cho ro by uk³adu kr¹¿e nia, cho ro by narz¹du ru chu);

• komu ni ko wa nia siê – utru d nio ny kon takt s³owny (ró ¿ ne gotypu za bu rze nia mowy, np. ala lia, afa zja);

• ru chow¹ – oso by z dys funkcj¹ ru chow¹ (na byt¹ lub wro -dzon¹), oso by nad ru chli we;

• zmys³ow¹ – brak, usz ko dze nie lub za bu rze nie fun kcji or ga -nów zmys³u, tzn. œle po ta, nie do wi dze nie, g³ucho ta, nie -dos³ysze nie5.W Pol sce ska la zja wi ska nie pe³no spra w no œci jest bar dzo

du¿a. Ta be la 1 uka zu je aspekt bio lo gi cz ny nie pe³no spra w no œci.Oso by nie pe³no spra w ne bio lo gi cz nie, w od ró ¿ nie niu od osóbnie pe³no spra w nych pra w nie to ta kie, któ re nie po sia daj¹ orze -cze nia o nie pe³no spra w no œci, ale od czu waj¹ (maj¹) ca³ko wi cielub po wa ¿ nie ogra ni czon¹ zdo l noœæ do wy ko ny wa nia czyn no œcipod sta wo wych, sto so w nie do swo je go wie ku6.

Ana li za da nych wska zu je, ¿e naj czêstsz¹ przy czy nê nie -pe³no spra w no œci sta no wi¹ scho rze nia uk³adu ru chu i uk³adukr¹¿e nia oraz scho rze nia neu rolo gi cz ne. Re la ty w nie ni ¿ szyudzia³ pro cen to wy osób z usz ko dze nia mi narz¹du wzro ku


5 V. Ko r po ro wicz, Cy be r prze moc i nie pe³no spra w noœæ jako ogra ni cze nia wdra -¿a nia roz wo ju zrów nowa ¿o ne go, „Kwa r ta l nik Ko le gium Eko nomi czno - Spo³ecz ne -go. Stu dia i Pra ce”, SGH, nr 2(6), 2011, s. 178.

6 Na ro do wy Spis Po wszech ny Lud no œci i Mie sz kañ 2011: Oso by nie pe³no -spra w ne, GUS, Wa r sza wa 2012, s. 63; http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/lud_ra port_ z_wy ni kow_NSP2011.pdf, (do stêp: 03.04.2015).

i s³uchu, z cho rob¹ psy chiczn¹ i upo œle dze niem umys³owymw zbio ro wo œci osób nie pe³no spra w nych do ty czy jed nak ty siê cyosób o ob ni ¿o nej spra w no œci w co dzien nym fun kcjo no wa niu,a tym sa mym – osób wy ma gaj¹cych szcze gó l ne go po dej œciaw edu ka cji, na ryn ku pra cy i w ¿y ciu co dzien nym.

Ta be la 1. Oso by nie pe³no spra w ne bio lo gi cz nie wed³ug p³ci i mie j s ca za -mie sz ka nia oraz typu po sia da ne go scho rze nia

OSOBY NIEPE£NO-SPRAWNE

POSIADAJ¥CY JEDNO SCHORZENIE

Ruchu S³uchu Wzroku Kr¹¿eniaNeuro-

logiczneInne

Ogó³em 2.733.980 1.101.781 98.981 155.433 399.298 375.299 603.188

Mê¿-czy Ÿ ni

1.311.628 478.871 54.139 77.249 216.376 193.584 291.409

Ko bie ty 1.485.803 622.910 44.842 78.184 182.922 181.715 311.779

Mia sto 1.724.755 692.950 65.487 101.488 252.633 236.967 375.230

Wieœ 1.009.223 408.831 33.494 53.944 146.665 138.332 227.957

Źród³o: Opra co wa nie w³asne, na pod sta wie da nych GUS, Na ro do wySpis Po wszech ny Lud no œci i Mie sz kañ 2011: Oso by nie pe³no spra w ne,

GUS, Wa r sza wa 2012.

Wa r tym za zna cze nia jest fakt ci¹g³ego wzro stu li cz by osóbnie pe³no spra w nych, wy ni kaj¹cy ze sta rze nie siê po pu la cji, zwiêk -szo ne go ry zy ka wyst¹pie nia nie pe³no spra w no œci u osób w po-desz³ym wie ku oraz z po wo du glo ba l ne go wzro stu czê stot li wo -œci za cho ro wañ na cho ro by prze wlek³e po wo duj¹ce nie pe³no -spra w noœæ, ta kie jak cu krzy ca, cho ro by uk³adu kr¹¿e nia czycho ro by psy chi cz ne7.


7 World He alth Or ga ni za tion, World re port on di sa bi li ty: sum ma ry, Ge ne wa2011; Œwia to wa Or ga ni za cja Zdro wia, Œwia to wy ra port o nie pe³no spra w no œci –pod su mo wa nie, http://www.pfron.org.pl/ kn/po prze dnie- nume ry/168, Swia -to wy -raport-o- niepelno sprawnosci- podsumowa nie.html (do stêp: 03.04.2015).

NIE PE£NO SPRA W NI W SIE CI

Z wie lu oczy wi s tych i wie lo kro t nie opi sy wa nych w li te ra tu -rze po wo dów, oso by nie pe³no spra w ne maj¹ trud niejsz¹ sy tu a -cjê, bior¹c pod uwa gê do stêp i ko rzy sta nie z do bro dziejstwcywi liza cy j nych, zw³asz cza obe c nie, gdzie pra wie ka ¿ dy aspektlu dz kiej akty w no œci pod da ny jest dy kta to wi te ch no lo gii infor -ma cyjno-ko munikacy j nych i umie jê t no œci ich wy ko rzy sta nia8.

Nie ule ga te¿ w¹tpli wo œci, ¿e In ter net w spo sób znacz¹cyzmie nia œwiat, a jego spe kta kula r ny, ilo œcio wy roz rost bez dys -kusy j nie kre u je jego szcze góln¹ rolê w ¿y ciu spo³ecz nym. Re wo -lu cja tech nolo gi cz na zde cy do wa nie zwiê ksza indy widu a l neszan se osób nie pe³no spra w nych do re a li za cji ¿y cio wych ce lów.Co raz czê œciej i chê t niej oso by ze scho rze nia mi uk³adu ru chu,narz¹du s³uchu czy wzro ku ko rzy staj¹ z za so bów sie ci, po ko -nuj¹c w ten spo sób ba rie ry, któ re dla zdro wych osób s¹ wrêcznie za uwa ¿al ne.

Nowe mo ¿ li wo œci, ja kie daje sieæ umo ¿ li wiaj¹ nie pe³no spra -w nym:

• Nawi¹zy wa nie i pod trzy my wa nie kon ta któw spo³ecz nych.Wy ko rzy stuj¹c po rta le spo³ecz no œcio we, po cztê ele ktro -niczn¹ czy komu ni ka to ry nie pe³no spra w ni mog¹ wy mie niaæin fo r ma cje z in ny mi oso ba mi o po do bnych pro ble mach, za -wie raæ nowe zna jo mo œci i byæ w kon ta kcie z naj bli ¿ szy mi.

• Wy szu ki wa nia in fo r ma cji wa ¿ nych z pun ktu wi dze nia kon -su men ta us³ug oraz ta kich, któ re s¹ nie zbêd ne do fun kcjo no -wa nia na ryn ku pra cy.

• Po dej mo wa nie za trud nie nia w sy ste mie te le pra cy. Te le pra cajest szcze gó l nie po pu la r na wœród osób, któ rych mo ¿ li wo œciprze mie sz cza nia siê s¹ utru d nio ne, np. po sia daj¹cych dys -fun kcje uk³adu ru chu.


8 T. Za ry cki, Py ta nia o spo³ecz ne kon se k wen cje roz wo ju In ter ne tu – re wo lu cjaczy re pro du k cja stru ktur spo³ecz nych?, [w:] D. Ba to r ski, M. Ma ro dy, A. No wak(red.), Spo³ecz na prze strzeñ In ter ne tu, Wyd. SWPS Aca de mi ca, Wa r sza wa 2006,s. 337.

• Ro bie nie za ku pów bez ko nie cz no œci wy cho dze nia z domu(te le za ku py, za ku py in ter ne to we, au kcje in ter ne to we).

• Ko rzy sta nie z us³ug ban ko wych, np. obs³ugi wa nie ra chun -ków.

• Ko rzy sta nie z us³ug e-ad mi ni stra cji i e- me dy cy ny. Za³atwia -nie spraw urzê do wych i ko rzy sta nie z us³ug me dy cz nych bez ko nie cz no œci fi zy cz ne go ucze st ni c twa. Wa r te pod kre œle nia jest, ¿e czyn ni kiem de cy duj¹cym o ko -

rzy sta niu z za so bów sie ci jest sto pieñ i ro dzaj nie pe³no spra w no -œci. Zna cz nie mniej akty w ne od osób z nie pe³no spra w no œci¹uk³adu ru chu oraz narz¹du s³uchu (pra wie tak samo czê sto ko -rzy staj¹cych z In ter ne tu jak oso by zdro we) s¹ oso by z usz ko dze -nia mi narz¹du wzro ku, któ re ko rzy staj¹ z In ter ne tu oka zjo nal-nie. W przy pa d ku nie pe³no spra w no œci ru cho wej, s³ucho wej oraz inte le ktua l nej za uwa ¿a siê rów nie¿ ten den cjê do zmnie j sza niasiê wraz z wie kiem czê stot li wo œci u¿y t ko wa nia ko m pu te ra9.Wœród osób z nie pe³no spra w no œci¹ in te le ktu aln¹, ina czej ni¿w trzech po zo sta³ych gru pach (nie pe³no spra w nych ru cho wo,wzro ko wo i z usz ko dzo nym narz¹dem s³uchu), bar dzo akty w niu¿y tko w ni cy In ter ne tu, to prze de wszy stkim oso by z lek kim sto -p niem nie pe³no spra w no œci10.

CY BE R PRZE MOC WO BEC NIE PE£NO SPRA W NYCH

Me dium, ja kim sta³ siê In ter net, to jed nak nie ty l ko ko rzy œciz nie go p³yn¹ce, ale rów nie¿ za gro ¿e nia, na któ re s¹ na ra ¿o neoso by nie pe³no spra w ne w tym in nym œwie cie. Za kres ne ga ty w -nych zja wisk wy ni kaj¹cych z ko rzy sta nia z ko m pu te ra i In ter ne -tu jest roz leg³y. Do naj bar dziej znacz¹cych na le ¿y cy be r prze moc, czy li umy œl ne i agre sy w ne dzia³anie po dej mo wa ne przez jed no -


9 Ra port z ba da nia „Nie pe³no spra w ny w sie ci”. Re a li za cja dzia³ania 1.4 SPORZL, PFRON; http://www.pfron.org.pl /ftp/do ku men ty/ BIFRON/2006/BIFRON_in fo start_2006.pdf (do stêp: 03.04.2015).

10 Ta m ¿e, s. 16.

stkê lub gru pê lu dzi, z u¿y ciem ele ktro ni cz nych form kon ta ktuprze ciw ko ofie rze, któ ra po sia da trud no œci z ob ron¹.

Ba da nia wska zuj¹, ¿e wœród osób sta r szych i nie pe³no spra w -nych wy stê pu je zwiê kszo ne ry zy ko sta nia siê ofiar¹ prze mo cyb¹dŸ za stra sza nia11. Wnio ski z ba dañ su ge ruj¹ na przyk³ad, ¿enaj bar dziej na ra ¿e ni na drê cze nie i inne akty prze mo cy, sto so wa -nej rów nie¿ z u¿y ciem ko m pu te ra i In ter ne tu, s¹ dzie ci i m³od -zie¿ wy ma gaj¹cy spe cja l nej opie ki zdro wo t nej lub cie r pi¹cy naprze wlek³e cho ro by, zw³asz cza te scho rze nia, któ re maj¹ wp³ywna ich wygl¹d12oraz na sto lat ko wie oty li13.

J. Evans, w swo ich ba da niach wska zu je, ¿e nie ty l ko oso byz wi doczn¹ nie pe³no spra w no œci¹ do œwia d czaj¹ prze mo cyi cybe r prze mo cy. Doœæ czê sto zda rza siê, ¿e drê czy cie le po szu -kuj¹ swo ich ofiar wœród osób, któ re prze ja wiaj¹ trud no œci w na -uce, po sia daj¹ ze spó³ nad pobu dli wo œci psy cho ru cho wej, ze spó³Aspe r ge ra lub inne za bu rze nia ze spe ktrum au ty z mu oraz za bu -rze nia obsesy jno-ko mpulsy w ne. Co wiê cej, oso by te za zwy czajnie zdaj¹ so bie na wet spra wy z fa ktu, ¿e s¹ prze œla do wa ne lubwyko rzy sty wa ne14.

W 2007 roku, or ga ni za cja Men cap (UK) poda³a, ¿e wo bec 82% dzie ci z nie pe³no spra w no œci¹ by³a sto so wa na prze moc ró wie œ ni -cza, na to miast 79% tych dzie ci od czu wa³o strach przed wyj œciem z domu, gdy¿ oba wia³o siê prze œla do wa nia15. Od tego cza su me -


11 World He alth Or ga ni za tion, World re port on di sa bi li ty: sum ma ry, Ge ne wa2011; Œwia to wa Or ga ni za cja Zdro wia, Œwia to wy ra port o nie pe³no spra w no œci– pod su mo wa nie, http://www.pfron.org.pl /kn/po prze dnie- nume ry/168,Swiatowy-rapo rt-o-niepelno sprawnosci-po dsumowa nie.html (do stêp: 03.04.2015).

12 E.A. Sto r chet al., Social -psy cholo gi cal Cor re la tes of Peer Vic ti mi za tion in Chi l -dren with En do c ri ne Di sor ders, Jo u r nal of Pe dia trics, Vol.145, 2004, pp. 784-804.

13 I. Jan s sen, W.M. Cra ig, W.F. Bo y ce, W. Pi c kett, As so cia tions Be twe en Ove r -we ight and Obe si ty wi t hin Bul ly ing Be ha viors in Scho o l -a ged Chi l dren, Pe dia trics,No 113, 2004, pp. 1187-1194.

14 J. Evans, Kids with Di sa bi li ties Espe cial ly at Risk for Cy ber bul ly ing, 2012;http://re so u r ces.uk no w kids. com/blog/bid/159105/Kids- with-Disa bilities --Especial ly -at- Risk- for-Cy berbul ly ing (do stêp: 03.04.2015).

15 L. Pile, Di sa b list bul ly ing is wre c king children’s li ves says Men cap, Men cap:The vo i ce of le a r ning di sa bi li ty; https://www.men cap.org.uk/node/7000,(do stêp: 03.04.2015).

cha ni z my sto so wa nia prze mo cy ró wie œ ni czej uleg³y zna cz nejzmia nie. Obe c nie, bar dzo ³atwo jest staæ siê ofiar¹ prze mo cy, nieopu sz czaj¹c bez pie cz ne go po ko ju we w³as nym domu. Wy sta r -czy, ¿e m³ody cz³owiek po sia da do stêp do In ter ne tu. Wów czas,w pro sty spo sób mo¿e staæ siê „³atwym ce lem” prze œla do w cy,który nie ujawniaj¹c wprost swojej to¿samoœci atakuje bez bron-n¹ ofiarê.

Ba da nia do wodz¹16,17, ¿e oso by nie pe³no spra w ne inte le ktua -l nie s¹ dwa do trzech razy bar dziej na ra ¿o ne na do œwia d cza nieele ktro ni cz nej prze mo cy w po rów na niu z oso ba mi w pe³ni spra -w ny mi. Sy tu a cja, w któ rej siê zna j duj¹ wchodz¹c w rolê ofia rycybe r prze mo cy jest tym trud nie j sza, ¿e zwy kle s¹ to lu dzie sa -mo t ni i nie maj¹ przy ja ció³, któ rzy mo gli by stan¹æ w ich ob ro nie.Czê sto te¿ wów czas, kie dy usi³uj¹ opo wie dzieæ o swo im pro ble -mie, s¹ ig no ro wa ni, na wet przez oso by powo³ane do tego, ¿ebydbaæ o ich bez pie cze ñ stwo. St¹d w li te ra tu rze nie przy pad ko wooso by nie pe³no spra w ne okre œla ne s¹ jako bez pie cz ne – ³atwe dlaspra w cy ofia ry (sa fe ta r gets)18i nie wia rygo d ni œwia d ko wie19.

W angie lsko jêzy cz nej (UK, USA) li te ra tu rze do tycz¹cej prze -mo cy co raz czê œciej po ja wia siê po jê cie disab list bul ly ing, oz na -czaj¹ce szcze góln¹ fo r mê znê ca nia siê mo ty wo wan¹uprze dze nia mi wo bec osób nie pe³no spra w nych20. Ofia ra mi dys -kry mi na cji staj¹ siê za rów no oso by z wi doczn¹ nie pe³no spra w -no œci¹ jak i te, w przy pa d ku któ rych nie pe³no spra w noœæ nie jestod razu wi do cz na, np. oso by ze spe cja l ny mi po trze ba mi


16 L. Lit t le, Vic ti mi za tion of chi l dren with di sa bi li ties, [in:] K.A. Ken dall -Ta c -kett (ed.), He alth con se qu en ces of abu se in the fa mi ly: A cli ni cal gu i de for evi den ce- ba -sed pra cti ce, Ame ri can Psy cho lo gi cal As so cia tion, Wa s hin g ton DC, 2004, pp.95-108.

17 I. Her s h ko witz, M.E. Lamb, D. Ho ro witz, Vic ti mi za tion of Chi l dren WithDi sa bi li ties, Ame ri can Jo u r nal of Ort hop sy chia try, Ame ri can Psy cho lo gi cal As -so cia tion, Vol. 77(4), 2007, pp. 629-635.

18 C. Wil liams, In vi si b le vi c tims: Cri me and abu se aga inst pe o p le with le a r ningdif fi cu l ties, Lon don:Jes si ca Kin g s ley, 1995.

19 G.H. Gu d jon s son, Psy cho lo gy brings ju sti ce: The scien ce of fo ren sic psy cho lo -gy, Cri mi nal Be ha vior and Men tal He alth, No 13, 2003, pp. 159-167.

20 No Bul ly ing.com, Di sa b list Bul ly ing; http://no bul ly ing. com/disab list- bul ly ing, 2015, (do stêp: 05.05.2015).

edukacyjnymi, z zespo³em Aspergera, niepe³nosprawne in te lek-tu a l nie itp.

Ist nie je ki l ka czyn ni ków ry zy ka po wo duj¹cych, ¿e nie któ reoso by nie pe³no spra w ne bar dziej ni¿ inne, na ra ¿o ne s¹ na sto so -wa nie wo bec nich prze mo cy. Nale¿¹ do nich:

• oso by o zna cz nie ob ni ¿o nych umie jê t no œciach emo cjo na l -nych i spo³ecz nych,

• oso by po sia daj¹ce za bu rze nia mowy,

• oso by z trud no œcia mi w ucze niu siê,

• oso by nie po rad ne i nie zrê cz ne,

• ucz nio wie, któ rzy ze wzglê du na swoj¹ nie pe³no spra w noœæutrud niaj¹ pro wa dze nie za jêæ w szko le21.Prze moc i cy be r prze moc sto so wa na wo bec tych osób zwy kle

pro wa dzi do utra ty wia ry we w³asne mo ¿ li wo œci, po wo du jenisk¹ sa mo oce nê, lêk i de pre sjê, a w osta te cz no œci – wy klu cze niespo³ecz ne. W skra j nych sy tu a cjach mo¿e rów nie¿ do pro wa dziædo bez rad no œci i za cho wañ sa mo bó j czych.Dla te go te¿, nie mo ¿ -na byæ obo jê t nym wów czas, kie dy oso by nie pe³no spra w ne s¹prze zy wa ne, bite, ko pa ne, ni sz czy siê ich rze czy oso bi ste, pa daj¹ofiar¹ kra dzie ¿y, otrzy muj¹ ob ra Ÿ li we wia do mo œci te ksto we(SMS, e- ma il itp.), s¹ prze œla do wa ne na po rta lach spo³ecz no œcio -wych (osz cze r cze te ksty, zdjê cia, filmy), s¹ zmuszane do robienia niechcianych rzeczy lub ignorowane w œrodowisku, w którymfunkcjonuj¹.

Szcze góln¹ form¹ prze mo cy, sto so wan¹ za rów no wo becdzie ci, m³od zie ¿y jak i osób do ros³ych jest prze moc o cha ra kte rze se ksu a l nym. Po le ga ona na akty w no œci se ksu a l nej spra w cy,maj¹cej na celu za spo ko je nie jego po trze by przy je mno œci se ksu a -l nej i po czu cia w³adzy nad osob¹ krzy w dzon¹. Wy ró ¿ nia siê dwa ro dza je na du ¿yæ se ksu a l nych: z do ty kiem (sto su nek p³cio wy i in -ne czyn no œci se ksu a l ne) i bez do ty ku (sty mu lo wa nie wer ba l ne,roz mo wy, eks hi bi cjo nizm, podgl¹da c two, eks po zy cjê aktu se k -su al ne go w obe cno œci dru giej oso by, wy ko rzy sta nie do pro du k -cji ma te ria³ów porno gra fi cz nych, uwo dze nie przez In ter net).


21 Ta m ¿e.

Ba da nia22 wska zuj¹ rów nie¿, ¿e nie któ re oso by nie pe³no spra -w ne mog¹ sto so waæ prze moc i do ku czaæ in nym, wy ko rzy stuj¹cdo tego celu ko m pu ter i In ter net. Au tor w swo im opra co wa niupo dej mu je kwe stie prze mo cy wœród ucz niów z nie pe³no spra w -no œci¹ in te le ktu aln¹ prze ja wia nej pod wp³ywem pre sji ró wie œ ni -czej, na mo wy oraz wy ni kaj¹cej z po trze by zdo by cia uwa gioto cze nia. Za cho wa nia agre sy w ne tych osób mog¹ rów nie¿ byæprób¹ ra dze nia so bie ze stre sem i przy kry mi emo cja mi wy ni -kaj¹cymi z do œwia d cza nia prze mo cy23.

Za gad nie nie prze mo cy prze ja wia nej za po œred ni c twem no -wo cze s nych te ch no lo gii wo bec osób nie pe³no spra w nych jest rza -d ko po ru sza ne za rów no w li te ra tu rze krajo wej, jak i za gra nicz-nej. Zja wi sko to niew¹tpli wie wy ma ga po dej mo wa nia ba dañ na -uko wych i opra co wañ teo re ty cz nych. Istotn¹ przes³ank¹ uza sad -niaj¹c¹ po dej mo wa nia tych kwe stii jest, w przy pa d ku osóbnie pe³no spra w nych, pod wy ¿szo ne ry zy ko sta nia siê ofiar¹ wro -gich dzia³añ ze stro ny cybe ra gre so rów.

ZAKOÑCZENIE

Œwia to wa sieæ kom pu te ro wa nie sie ze sob¹ wie le mo ¿ li wo œci,któ rych je sz cze nie tak da w no mo ¿ na by³o je dy nie do œwia d czaæogl¹daj¹c fi l my z ga tun ku scien ce fi c tion. Kana³y ko mu ni ka cji in -ter ne to wej po zwa laj¹ na b³yska wi cz ne zdo by wa nie in fo r ma cji bez wy cho dze nia z do mu, wy mia nê pogl¹dów, nawi¹zy wa nie no -wych zna jo mo œci i utrzy ma nie ju¿ ist niej¹cych kon ta któwspo³ecz nych z „re a l ne go” œwia ta, np. z oso ba mi, któ re pre zen tuj¹po do b ne zain tere so wa nia, a jed no cze œ nie po sia daj¹ pe w ne trud -no œci w nawi¹za niu i utrzy ma niu re la cji w œwie cie rze czy wi stym.


22 A. Mi krut, Pró ba wy ja œ nie nia zwi¹zku miê dzy agresj¹ i upo œle dze niemumys³owym, [w:] J. Pa ñ czyk (red.), „Ro cz ni ki Pe da go gi ki Spe cja l nej”, Nr 11,2000, s. 30-40.

23 D.K. Ma r czuk, Nie przy stoso wa nie spo³ecz ne m³od zie ¿y gi mna zja l nej w œwie -cie re a l nym a jej za cho wa nia o cha ra kte rze prze mo cy w œwie cie wir tu a l nym, Pra ca do -kto r ska, APS Wa r sza wa 2014.

W przy pa d ku osób nie pe³no spra w nych, od mien nie wygl¹-daj¹cych, nie œmia³ych albo prze ja wiaj¹cych lêk spo³ecz ny, ko -mu ni ka cja w œwie cie wir tu a l nym jest rów nie¿ szans¹ na akty w ne ¿y cie spo³ecz ne. In ter net stwa rza mo ¿ li wo œci do bu do wa nie pe -w no œci sie bie i au to eks pre sji, ale nie ste ty w ³atwy spo sób mo ¿ li -wo œci te mog¹ zo staæ prze kszta³cone w na rzê dzia s³u¿¹cecybe r prze mo cy.

Spo³ecze ñ stwo, a w szcze gó l no œci oso by do ros³e odpo wie -dzia l ne za w³¹cza nia do ¿y cia spo³ecz ne go nie pe³no spra w nychpo win ny za dbaæ o ich bez pie cze ñ stwo w no wej prze strze nispo³ecz nej – w cybe r prze strze ni. Na le ¿y pro wa dziæ edu ka cjêw za kre sie no wych te ch no lo gii tak, aby nie pe³no spra w ni mo gliz niej cze r paæ jak naj wiê cej ko rzy œci i nie byli na ra ¿e ni na nie bez -pie czeñ stwa z ni¹ zwi¹zane, zw³asz cza cy be r prze moc. Bo wiemdo zna wa nie re gu la r nej prze mo cy, sprzy ja przy jê ciu to ¿ sa mo œciofia ry i pog³êbia pro ces spo³ecz ne go wy klu cze nia. Aby temu za -po biec na le ¿y pro wa dziæ edu ka cjê w za kre sie „po ru sza nia siê”w œwie cie no wo cze s nych te ch no lo gii.

BIBLIOGRAFIA

Con si di ne M., Gi gu e re S. (eds.), The the o ry and pra cti ce of lo calgo ve r nan ce and eco no mic de ve lo p ment, New York:Pa l gra ve Ma c mil -lan,2008.

Evans J., Kids with Di sa bi li ties Espe cial ly at Risk for Cy ber bul ly -ing, 2012; http://re so u r ces. uk no w kids.com/blog/ bid/159105/ Ki d s - with- Di sa bi li ties- Especial ly-at-Ri sk-for- Cy berbul ly ing,(do- stêp: 03.04.2015).

Gu d jon s son G.H., Psy cho lo gy brings ju sti ce: The scien ce of fo ren -sic psy cho lo gy, Cri mi nal Be ha vior and Men tal He alth, No 13, 2003.

Her s h ko witz I., Lamb M.E., Ho ro witz D., Vic ti mi za tion of Chi l -dren With Di sa bi li ties, „Ame ri can Jo u r nal of Ort hop sy chia try”,Ame ri can Psy cho lo gi cal As so cia tion, Vol. 77(4), 2007.


Jan s sen I., Cra ig W.M., Bo y ce W.F., Pi c kett W., As so cia tionsBe twe en Ove r we ight and Obe si ty wi t hin Bul ly ing Be ha viors in Scho o l --a ged Chi l dren, Pe dia trics, No 113, 2004.

Ko r po ro wicz V., Cy be r prze moc i nie pe³no spra w noœæ jako ogra ni -cze nia wdra ¿a nia roz wo ju zrów nowa ¿o ne go, „Kwa r ta l nik Ko le giumEko nomi czno - Spo³ecz ne go. Stu dia i Pra ce”, SGH, nr 2(6), 2011.

Lit t le L., Vic ti mi za tion of chi l dren with di sa bi li ties, [in:] Ken dall --Ta c kett K.A. (ed.), He alth con se qu en ces of abu se in the fa mi ly: A cli -ni cal gu i de for evi den ce- ba sed pra cti ce, Ame ri can Psy cho lo gi calAs so cia tion, Wa s hin g ton DC, 2004.

Ma r czuk D.K., Nie przy stoso wa nie spo³ecz ne m³od zie ¿y gi mna zja -l nej w œwie cie re a l nym a jej za cho wa nia o cha ra kte rze prze mo cy w œwie -cie wir tu a l nym, Pra ca do kto r ska, APS Wa r sza wa 2014.

Mi krut A., Pró ba wy ja œ nie nia zwi¹zku miê dzy agresj¹ i upo œle dze -niem umys³owym, [w:] Pa ñ czyk J. (red.), „Ro cz ni ki Pe da go gi kiSpe cja l nej”, Nr 11, 2000.

Na ro do wy Spis Po wszech ny Lud no œci i Mie sz kañ 2011: Oso -by nie pe³no spra w ne, GUS, Wa r sza wa 2012;http://stat.gov.pl/cps/rde/ xbcr/gus/lud_ra port_z_wy ni kow_NSP2011.pdf (do stêp: 03.04.2015).

Nie pe³no spra w noœæ: De fi ni cja nie pe³no spra w no œci;http://www.unic.un.org.pl/ niepe lno spra w nosc/ de fi ni cja.php (do stêp: 03.04.2015).

No Bul ly ing.com, Di sa b list Bul ly ing; http://no bul ly ing.com/disab list- bul ly ing, 2015 (do stêp: 05.05.2015).

Pile L., Di sa b list bul ly ing is wre c king children’s li ves says Men cap, Men cap: The vo i ce of le a r ning di sa bi li ty; https://www.men cap.org.uk/node/7000 (do stêp: 03.04.2015).

Ra port z ba da nia „Nie pe³no spra w ny w sie ci”. Re a li za cjadzia³ania 1.4 SPO RZL, PFRON; http://www.pfron.org.pl/ftp/do ku men ty/BIFRON/2006/BIFRON_in fo start_ 2006.pdf (do -stêp: 03.04.2015).

Storch E.A. et al., Social -psy cholo gi cal Cor re la tes of Peer Vic ti mi -za tion in Chi l dren with En do c ri ne Di sor ders, Jo u r nal of Pe dia trics,Vol.145, 2004.


Za ry cki T., Py ta nia o spo³ecz ne kon se k wen cje roz wo ju In ter ne tu– re wo lu cja czy re pro du k cja stru ktur spo³ecz nych?, [w:] Ba to r ski D.,Ma ro dy M., No wak A. (red.), Spo³ecz na prze strzeñ In ter ne tu, Wyd.SWPS Aca de mi ca, Wa r sza wa 2006.

Grze œ ko wiak U.M., In ter net i nie pe³no spra w ni w spo³ecze ñ stwieinfo rma cy j nym, Ze szy ty Na uko we Uni wer sy te tu Szcze ci ñ skie go,Nr 26, 2010.

Wil liams C., In vi si b le vi c tims: Cri me and abu se aga inst pe o p lewith le a r ning dif fi cu l ties, Lon don: Jes si ca Kin g s ley, 1995.

Wo je wó dz ki Urz¹d Pra cy w Kra ko wie, Va de me cum dla osóbnie pe³no spra w nych – prze wod nik za wo do wy. Czêœæ I. Pod sta wo we po -jê cia, Kra ków 2009, WUP CIiPKZ.

World He alth Or ga ni za tion, World re port on di sa bi li ty: sum ma -ry, Ge ne wa 2011; Œwia to wa Or ga ni za cja Zdro wia, Œwia to wy ra -port o nie pe³no spra w no œci – pod su mo wa nie, http://www.pfron.org.pl/ kn/po prze dnie- nume ry/168, Swia towy- rapor t -o- niepe -lno spraw nos cipod su- mo wa nie.html (do stêp: 03.04.2015).


NOTY O AUTORACH

Biel - Tro m ska Sy l wia – mgr; Aka de mia Pe da go gi ki Spe cja l nej im. Ma rii Grze go rze wskiej w Wa r sza wie

Go z do wska El ¿ bie ta – dr; Aka de mia Pe da go gi ki Spe cja l nej im. Ma rii Grze go rze wskiej w Wa r sza wie

Karo lak- Micha l ska Ma g da le na – dr; Szko³a Wy ¿sza im. Bo g da na Ja ñ skie go w Wa r sza wie

Ka szu ba Aga ta – dr; Aka de mia Mo r ska w Gdy niKa ta rzy na Ma r czuk Do ro ta – dr; Szko³a Wy ¿sza

im. Bo g da na Ja ñ skie go w Wa r sza wieMar kie wicz El ¿ bie ta – dr; Spo³ecz na Aka de mia Nauk

w £odziPop³awski £ukasz – dr hab.; Uni we r sy tet Eko no mi cz ny

w Kra ko wieSa ne cka El ¿ bie ta – mgr; Uni we r sy tet Œl¹ski w Ka to wi cachSo³ko wicz Ka ta rzy na – dr; Ka to li cki Uni we r sy tet Lu be l ski Za krze wski Le szek – dr; Szko³a Wy ¿sza im. Bo g da na Ja ñ skie -

go w Wa r sza wie

200

Date post:	28-Jul-2020
Category:	Documents
Upload:	others
View:	0 times
Download:	0 times

Zarz¹dzanie i Edukacjawarszawa.janski.edu.pl/files/wydawnictwo/ZiE 102/ZiE_102.pdf · fo r ma cje,...

Documents