17/4/1397تاريخ پذيرش: 2/11/1396تاريخ دريافت:

DOI: 10.22067/jls.v50i2.70415

تاریخ بیهقیبازتاب فرهنگ ایران باستان در کتاب

1الدین گیالنی دکتر نجم

2نرگس خزاعی

چکیده

. هلسااتترین مساال ف هرهی ی ایرانیل ت تدا ف هرهی ی انل دط ل ه هزاط یکی از پراهمیت

ساالاطا ایرانی برای این تدا ف هرهی یت نخب ل بساایلطی تالک کردند. بساایلطی از دی ا

که دط دطبلط ترکل ت هر یک به شی ۀخ ا انل که دط دطبلط اعراب مسلمل ب دندت خ ا انل

سداطی از هرهیگ ایرا انتقله ا به د ط شل ب دند. یکی از خلص خ د دط پل هلی بعد ک

ستبیهقی اب الفضف ت ت انلسلاطا خردمید این دی ا سیلطی از تلطیخ بیهقی. دط کتلب ا ب

دط این هل ا عکلس یلهته اسااات که پرداختن به هم هلی هرهی ی ایرانیل بلساااتل انمؤلفه

الهی ب د مقلف ییی ملنید قلله امد اسااتت بلزتلب هرهیگ ساان یجد. انچه دط این ممجله

عید ن ط زت جشن ت دادگری پلدشل ت همیشییی بل خردمیدا ت شلدزیستیت هر ایزدی سلطیت

چیدملیتی گلطد جل یدا تاطتش ین شکلطت یکشت امهرگل ت جشن سد ت سیت هدیه پیش

دط این مقلله تالک شد است بل استیلد به .است تلطیخ بیهقیلب دط کت سیت نل نمک

هلی تحلیلی به این پرسش پلسخ داد ش د که مؤلفه -میلبع دست ا ه به ط ک ت صیفی

؟ کدامید تلطیخ بیهقیدط کتلب یلهته از ایرا بلستل بلزتلبهرهی ی

.بیهقیت هرهیگت ایرا بلستل ت ن ط زت مهرگل : هاکلیدواژه

مقدمه

یلهتید دط بسااایلطی از ام ط تحت تر یر هرهی ی ایرانی پر طکمحیط که دط غزن یل به دلیف این

طا بل همل همچ ایرانیل اصاایف جشاان ن ط ز مهرگل سااد هل ا ایرا ب دند. هرهیگمسااتقیم

که الپتکین این دط اصاا ه هی نملمی جی ی نیز بل ت جه به. کردندبرگزاط میاداب میلسااک

Gilani@ferdowsi.um.ac.ir یلط گر ام زشی تلطیخ دانش ل هرد سی مشهد داستل -1

n.narggges96@gmail.com دانشج ی کلطشیلسی اطشد تلطیخ دانش ل هرد سی مشهد -2

بین ادن یی طهلستلج

تطۀ شملیت هشژ ا پمی علجل م

197

ستل تلبت

1396

شملطۀ د ف ادبی )ادبیلت عل ف انسلنی سلبق( ن ین جستلطهلی 2

ساال دید ت گلطد محله دط شاای ۀکه ال گرهتیدت چیل هل ا از تساابکتکین دط دطبلط ساالملنیل ب دند

شتنت تکل سلملنیل که دا سل ا ف دط تجهیزات گلطد محله ... از سل سلنی هل نیز به ن ب خ د از سل

نیکی تدبیر که هرهیگ ایرانی طا بهبه عی ا زیری بلبیهقی نیز تردید. بیدندت تر یر گرهتیدال گرهته ب

به هرهیگ ایرانی مؤ ر ب د. بیلبراین بلزتلب غزن یل کرد مید هاشاایل ساالختن عال دط تشاایلختمی

م اطدی از این تلطیخ بیهقیطسااد. دط چیدا شاا فت به نمر نمی تلطیخ بیهقیهرهیگ ایرا بلسااتل دط

تر یرپذیری اشتراکلت هرهی ی دط این د ط ج د داطد که به ض ح بیلن ر مطللعه تعمق بیهقی دط

. استمقفع ... ابنادب کبیر ادب صغیرجلح ت التلجت هرد سی شلهیلم پیشیییل از جمله هلیکتلب

بلزتلب تلطیخ بیهقیدط طا خ اند اسااات. هلی ا کید که کتلببرد اعتراف میمقفع نلف میاز ابن ا

الهی ب د دط این کتلبت اندیش هلی ن ط زت مهرگل سد بل همل اداب میلسک امد است. جشن

همچیینت ض ح انعکلس یلهته است. پیر ی از پلدشل علده هرهمید نیز به ت هر ایزدیمقلف سلطیت

ن ایرانیل اداب ساایبلزتلبی از نملمی اداب شااکلط ا هلی تربیت مسااع د غزن یت ام زک شاای ۀ

. اداب معلشرت همیشییی سلطل بل استهخلمیشی بهراف گ ط دط این بلط ک طک یژ بلستل به

بهراف اطدشاایر بلبکل انعکلساای از پیدهلی خردمیدان امد اسااتت تلطیخ بیهقیکه دط نیز خردمیدا

تلطیخ پلدشل بل خردمیدا است. عال بر اینت دط مجللست دطبلطۀیر ا گ ط بزطگمهر خسر ان ش

سی از میف بهراف گ ط به عیش ت عشق عال بیهقی شکلط انعکل سع د غزن ی به عیش ن ک م

ستشکلط سی شلهیلم که دط . همچیل ا سلط عیش لرب تهرد ستل بعد از هر جیگ ب ستم د ط

مساااع د غزن ی بعد از هر جیگت بسااالط عیش لرب ن ازندگی تقیتلطیخ بیهگساااتراندت دط می

گستراند.می

اهمیت و ضرورت تحقیق

خ د یک ضااار طت تلطیخ بیهقییلهته از ایرا بلساااتل دط کتلب بلزتلبهلی هرهی ی یلهتن مؤلفه

هل دط تدا ف ا از هرهیگ غیی ایرانیل ف بخش زیلدیکه معراستت چرا که این م ض ع جدا از این

هلی بیهقی به تبع بل اطاء اندیشه تت بلعث اگلهی بیشتر پژ هیدگل تلطیخ ادبیلتاستل ه تلطیخ

که دط این تحقیق پیدهلی اخال ی شااا د. ضااامن اینهرهیگ ایرا دط عهد غزن ی میتدا ف از ا

ست که به خ دی خ د میحکیملنه سی ت اند از نمر تربیتیای امد ا سی شر هرهی ی ل ت هم برای

3 بیهقی تاریخ کتاب در باستان ایران فرهنگ بازتابسال پنجاهم

سیلسی مفید ا ع گردد. عال بر عی ا یکی از ه ک شش بیهقی ب تت دط این پژ هشا هم برای شر

مشخص خ اهد بعد هلی پلسداشت انتقله میراث هرهی ی ایرانیل به د ط ایرانی دط زطای هرهیخت

دط برخ طد میلسب بل هل ا تعدیف طهتلط هرهیگ ایرانی بلغزن یل ییاشیلشد. همچیین تالک ا دط

.استمردف ایرا نیز لبف ت جه

الهی بودن مقام سلطنت و فر ایزدی -1

ای هلی عدید که طاجع به اسملنی ب د مقلف سلطیت دط ایرا بلستل مقلات پژ هشبل ت جه به این

ت بیلبراین از ا طد تملف اسااات ط جزء بدیهیلت انجلف شاااد این م ضااا ع برای پژ هیدگل این د

اساامل لد بر این ب د که شاالهیشاال برگزیدۀشاا د. دط ایرا بلسااتل اعتقهل شاا اهد پرهیز مینم نه

ای الهی ب د که از جلنب خدا به مقلف شااالهی عطیههل ا اه طامزدا دط زمین اسااات. به عقیدۀ نملیید

این م ض ع هم دط .(Arjomand, 1946: 85-91؛ 11: 1377 شد )کلت زیل تشخص شل داد می

شلط،ت کتیبه سلنی هم دط کتیبه. (6 5ت بید 26: 1343هلی هخلمیشای ) سل سمیتا)اب هلی : 1381 لقل

ات بیل گردید کر ( به46: 1358؛ نلدکهت 186: 1385 هم دط میلبع ادبی تلطیخی )هرد سااایت (130

است.

شلط شد است. ا می تلطیخ بیهقیدط سد: نیز به الهی ب د مقلف سلطیت ا ست »ن ی پس ببلید دان

که برکشااید تقدیر ایزد عزکرکر پیراهن ملک از گر هی پ شاالنید دط گر دی ر اندط حکمتی

ستت صلحتی علف مر خلق ط ی زمین طا که دطک مردمل از دطیلهتن ا علجز ملند ا ست ایزدی م ا

شه طا برین کلط پ شید گملطند کس شه کید که این چراست...خردمیدا اگر اندی طا نرسد که اندی

استیبلط استخراج کیید تل برین دلیلی ط شن یلبیدت ایشل طا مقرط گردد که اهریدگلط جکف جالله علل م

ست که دط جهل ست که کلطهلی نلب د طا بداندت دط علم غیب برهته ا سراط ا دط هال بقعت مردی ا

پیدا خ اهد شد که از ا مرد بیدگل ا طا طاحت خ اهد ب د ایمیی ا زمین طا برکت ابلدانیت

ست اط می لعد شد که مردف ط زگلط نهد چیل هلی ا شته بل سید چیل گ که چ از ا تخم بدا مرد ط

دط ا للعت هیچ خجلت طا بخ یشتن ی ضیع شریف ا طا گرد نهید مطیع میقلد بلشید

طا ندهید. چیلنکه این پلدشاال طا پیدا اطدت بل ی گر هی مردف دططساالند اع ا خدمتکلطا ی که

شیدت یکی از دی ر مهتر کلهی ستههراخ ط ی بل شلی شجلعتر تر دانلترت تل ا بقعت مردف تر

شملطۀ د ف ادبی )ادبیلت عل ف انسلنی سلبق( ن ین جستلطهلی 4

جف تقدیر کرد بلشااد تتبلطکا ا تر گردد تل ا مدت که ایزد عزا بدا پلدشاال بدا یلطا اطاسااته

(114-115: 2536/1356)بیهقیت « احسن الخللقین

ل ط ب د کلط کید که از زمل حضاارت ادف تل عهد پیلمبر همیشااه همینبیهقی سااپس اشاالط می

بزطگی پیدا ش د بر ط ی ایزد عزک رکر چ خ است که د لت بدین »د لت غزن ی هم ب د است:

زمینت امیر علده ساابکتکین طا از دطج کفر بدطج ایمل طساالنید ی طا مساالملنی اعطل داد پس

شلخ صف ا دطخت مبلطک شید تل از ا سیلط برک صف یهل پیدا امد به ب شلخهل دطجه از ا تر. بدا

ستت شل ب سالف دط ای ست خلفلی پیلمبر ا سالف بیلطا سع د ا تل چ ن ل کرد اید محم د م

ا علیمه د اهتلب ط شن ب دند پ شیدۀ صبحی شفقی که چ ا صبح شفق برگذشته طحمه

شیی ا اهتلب ست ط ست. اییک از ا اهتلبا سیلطۀ تلبداط هل پیدا امد ا ستلطۀ نلمداط هل چیدین

(.116« )شملط حلصف گشته استبی

ش اهدی از هر ایزدی پلدشل نیز رکر گردید است. چیل تلطیخ بیهقیکه دط این لبف ت جه نکت

هل ا داند که از نساااف که دط متن ه ق رکر شااادت محم د مساااع د طا هملنید د اهتلب ط شااان می

ن ط ۀهر ایزدی زاییدسااتلطگلنی چید به ج د امد. بر اهف تحقیق پ شااید نیساات که دط نزد ایرانیل ت

ستل ت هرۀ ایزدی . (8: 1354 شیت هر )ب د خلندا سلطیتمختص به لنی اسم ش ایرانیل بل دط اندی

شکلط خسر پر یز دط للق شد. نم ن این م طد طا دط صحی خ طشید اط دط چهرۀ پلدشل متجلی می

سطل می شلن ت ا دید. دط پشت سرب ست« هر»خسر ت اهتلب خسر انی که ن ت )س دا ط است پیدا

که دید چ نل خ اب ه بشبی »: امد استنیز دط این طابطه اطدشیر بلبکل کلطنلمدط (. 21 9: 1383

سل بتلهت سل سر شید از شیی گرهتهمه خ ط شیهر )« ...جهل ط خ اب زاطا . (6-7: 1354 ت

.(7-11)همل : طسدگ یید که سلسل یل از هرزندا ا کسی به پلدشلهی میتعبیر خ ابش طا چیین می

کید عال بر اینت بیهقی از د که خدا ند به پیغمبرا پلدشااالهل داد اسااات اشااالط می

پلدشلهل اندیش بلطیک دطازی دست ظفر نصرت بر دشمیل داد که دهید »ن یسد: می

برد همل که بیهقی از ا نلف می(. این 117: 2536/1356)بیهقیت « هلی ایزد تعللی..م اهق بل هرمل

پلدشاال دهد که بل تعریف بیهقی از ۀکه غزالی تفساایری از هر ایزدی اطا ه می ت چرااسااتهر ایزدی

خرد دانش تیزه شاای :تفساایر هر ایزدی د ازد چیز اساات»ن یسااد: همساالز اساات. غزالی می

داد ضعیف ی مهتری نم د طای دادی خ یهرهیگ اس اطی مردان ی دلیری نیک

5 بیهقی تاریخ کتاب در باستان ایران فرهنگ بازتابسال پنجاهم

ت نیز پلدشاالهل کیلنی بدا دلیف داطای هر «زامیلد یشاات». دط (65: 1317)غزالیت « تدبیر اندط کلطهل...

هساااتید «بلکمیش بیهمه پهل ا ت همه پرهیزگلطت همه بزطگچلاکت »انل ایزدی هساااتید که هم

شی ۀ498: 1 ت ج1374)د ستخ ا ت شید ت سخن گفتن عمف کرد دط جهل خلکی (. این هر بل اندی

(.499یکی دانسته شد است )همل :

شتن ۀ تلطیخ بیهقیکه دط همچیل ش پلدشلهی علمف پیر دا زی پلدشل دط جیگ استت دط اندی

شتن هرۀ سی ایرانیل ت دا ضمن .(8: 1354وشی، فره)شد میبه دشمنانشان ها آنموجب غلبه ایزدی سیل

سیلسی ایرانشهری اللعت از پلدشل هرهمید تل زملنی اجب ب د که علده نیک کلط دط اندیش اییکه

ص طت هر شدت دط غیر این شیلس بل سته می ۀخدا س شد بلید بر علیه ا یلف کرد. دط ایزدی از ا گ

طی اسااات که م جب ترهیع مقلف ط حلنی ایزدی همل ن ۀاساااللیر ایرا اعتقلد بر این ب د که هر

که به ؛ چرااستکه به دست ا طد ا سخت دش اط استاه طامزدا ش د دادۀادمی میپیر زمیدی

دست ا طد داطا شدنشت اطست یت از خ دگذشت یت پلکیزگی اخال ی اندیشه گفتلط کرداط

اگر پلدشاالهی خالف م اطد ه ق عمف (.4: 1391؛ ن طبخشت 154: 1393خ اهد )طضاایت دطساات می

سی خدمت به مردف میحرف شدت هر می شیل شه کرد از طا عرهل خدا سپلسی پی کرد ظلم نل

(. 156: 1393گشت )طضیت بخت میشد ا پلدشل ن ایزدی از ا جدا می

یف نلسپلسی گرایش به که مبلدا به دل خسر بیمیلک است از اینکیهرد سی که دط شلهیلم چیل

ایزدی از ا جدا ش د: ت هرۀبدی نلطاستی

ناالساااااپاالس زماال یااک شااااا ف یاازدا بااه

هااراس اطف اناادط ط ا ط شااااان بااه

ایااازدی هااارۀ بااا ساااااالاااد مااان ز

بااادی طا کاااژی باااه گااارایااام

(760: 1385)هرد سیت

طا چ دادگر پلدشاااالهل »داطد: امد اسااات. ا بیل می تلطیخ بیهقیهمین م ضااا ع نیز دط

طا دانستت متغل بل سیرت نیک ا لط بلشید للعت بلید داشت گملشت بحق بلید نیک کرداط نیک

که سااتمکلط بدکرداط بلشااید خلطجی بلید گفت بل ایشاال جهلد بلید کرد. این میزانی اساات که

نیک کرداط بدکرداط طا بدا بسیجید... پلدشلهل مل طا ن ه بلید کرد تل اح اه ایشل بر چه جمله طهته

هل پلکیزگی ط زگلط نرف کرد گرد ط د دط عده خ بی ساایرت عفت دیلنتاساات می

شملطۀ د ف ادبی )ادبیلت عل ف انسلنی سلبق( ن ین جستلطهلی 6

هل ک تل کرد دساات متغل بل سااتمکلطا ت تل مقرط گردد که ایشاال برگزیدگل اهریدگلط جف بقعت

(117: 2536/1356)بیهقیت «هستاند للعت ایشل هرض ب د جالله تقکدست اسملؤ ب د

دادگری پادشاه -2

یژ اطدشیر بلبکل خسر ان شیر ا سخن بسیلط طهته است پلدشلهل ایرا بهدط میلبع از دادگری

شیرت ش د به عهد اطد سک یه45-36: 1348)طج ع ؛ 603: 1368؛ عللبیت 120-114: 1389طازیت ؛ م

از گیجلیش این هل ا ت که پرداختن به هم (53 47 44: 1317؛ غزالیت 117: 1364مسااات هیت

بر شهریلط »امد است: هم عهد اطدشیردط بلزتلب یلهتهت تلطیخ بیهقی. امل انچه دط است پژ هش به د ط

است که زنجیرۀ هلست. داد بلط ی است اطینیکی ط دادگر بلشد؛ زیرا دادگستری پلی هم است که بسیل

سست شد هر شهریلطی داطد. بدانید که نخستین نشلن شهریلطی طا از گسیختن تبل شد ن ه می

(.24: 1348ت عهد اطدشیر)« زد د شد دادگری از ا شهریلطی است

سلنی ب د ا سل شلهل شق دی ر پلد سرم شیر دط عدالت ستت طهتلط اطد ش اهد پیدا گ نه که از

دهد که عدالت اطدشااایر چیل مشاااه ط ب د اسااات که حتی ا یر گزاطک میاسااات. دط این طابطه ابن

(.89: 1348ا یرت لده نیز از ی سرمشق گرهته است )ابنان شیر ا ع

کیید این چیزی که از اطدشااایر بلبکل ط ایت می بزطگترین کیدبر همین اسااالس بیهقی اشااالط می

: 2536/1356)بیهقیت « ا طهتید ساایتی از عده میل مل ک نهلد پس از مرگ ی گر هی بر»: اساات

114.)

ی مستحکم دانسته که م ج د است که عده طا بلط یدط میلبع هلی زیلدی از ه ان شیر ا گزاطک

گردد اف زمین اساامل مردمل بر ا اساات اط اساات از عده پلدشاال اساات که جهل ابلد می

شش می ش ط خ د ک ؛ 98: 1343ا یرت گریزند )ابنهلی دی ر نمیکیید به ایتمردمل دط ابلدانی ک

ن شااایر ا گفته »داطد: گ نه بیل می (. همین ط ایت طا بیهقی دط کتلب خ د این48: 1317غزالیت

اساات: دط شااهری مقلف مکیید که پلدشاالهی لهر لدط حلکمی علده بلطانی دا م لبیبی عللم

)بیهقیت « ابی ط ا نبلشااادت اگر همه بلشاااد پلدشااال لهر نبلشاااد این چیزهل همه نلچیز گشااات

تکه غزالی ابلدانی نمم ا تداط مملکت طا دط عده پلدشااال (. دط ا ع همچیل 485: 2536/1356

7 بیهقی تاریخ کتاب در باستان ایران فرهنگ بازتابسال پنجاهم

شل می هرج مرج یرانی شلنی هراط طعیت از کش ط طا از ظلم پلد ستیلد ا بر عده پری داند ا

دهد.یبیهقی نیز همین ال طا از ه ان شیر ا اطا ه م تان شیر ا است

همنشینی با خردمندان -3

شتهاندت بهزیرا نملد خردمیدی ب د دط ل ه تلطیخ هم اط شل زیر یژ دط گذ شه هلی د ط همی

سوف ۀشدند از ایدخردمید حکیمشت ترکیبی می ل ف جمه طاهالل . اهالل دط کتلب شاه/فیل

خرد اطاسته ن ردد یل خردمید زملف ام ط مملکت طا به ب د که ملداف که پلدشل به حیل به این حقیقت

ت کتلب پیجم: 1353هلضله نیست )اهالل ت ی به طست لطی بشر تشخیص مدیی امید تدست ن یرد

(. اهالل همچیین معترف به این ا عیت ب د که تجمع این د هضااایلت دط شاااخص احدیت 273

شل ( پدید س ف یل پلد ش اط ب)هیل ست )همل : ای بس د بل ج د ایناین امر (. 290لکه غیرممکن ا

ش داندت طا غیرممکن میا که اهالل سی ایرا به گ نه دط اندی شلهل بل سیل ای دی ر عملی ب د. پلد

که خساار چیل پ شاالندند؛این اندیشااه لبلس عمف میمیش به انتخلب زیری خردمید هیلساا ف

این ترکیب طا به ج د ا طد ب دند. همیشاااییی تیمشت بزطگمهران شااایر ا بل زیر خردمید حک

هرد ساای به دلیف ای ب د که که ی بیل بر گفت خساار ان شاایر ا بل خردمیدا دانشاامیدا به گ نه

سراهرازتر دانلتر شد ب د: نشست برخلست بل هیلس هل خردمیدا پزشکل ت از همه

خاا اساااااتاای ساااااخاان ناا ماا باادی هاار ز

بااایااالطاسااااااتااای داناااش باااه خااا د ده

مااا بااادا نااالمااا ط ا کاااز باااد چااایااال

بااخااردا هاام شااااایاالسااااال ساااااتاالط

گااذشااااات اناادط اماا خاات دانااش هااماای

یلساااا هاال ا بر هراز ه گشااااات ساااارا

باااه طاز ساااااتااالط چااا ا کاااس نااابااا د

ز طا پاازشاااااکاای ز کااس پااس نااباا د

(.1262: 1385)هرد سیت

شیر سته گزاطک می دطبلطۀ بلبکل غزالی نیز طاجع به پید اطد شلی شیر بلبکل طا »دهد که: زیر اطد

ی طای زنید تر پلدشل طا گفت دست ط نیک خردمید مهربل امین که بل پرسیدند که کداف یلط شلیسته

شیر ا گزاطک می95: 1350)غزالیت « طاز گ یید صیت »دهد که: (. همچیین ا از ه ان سر طا پ

بلید طا اندط نلشلیستی بیید بل ت همداستل نبلشد زیر چیل کرد که دست ط طا نیک بداط که چ ت

Commented [l1]: شعرها در جدول سه تایی متناسب آورده شود

شملطۀ د ف ادبی )ادبیلت عل ف انسلنی سلبق( ن ین جستلطهلی 8

طا ده مهربل بر طعیت یلبد یطا نیک پرهیز ب د اگر پلدشااال نیکی گرایید ب د از بدی بله ب که

طا بلز اطد چیل بلید که بداند که پلدشاال طا ه اهساات ی بهاندک ملیه چیزی به بدا یلط بلشااد ا ب

سته پلییدگی ب ست ط ا شل (. عال بر اینت غزالی می96)همل : « د سیدند که پلد گ ید از بهراف گ ط پر

دهد شش چیز غم زندگی کید. ا پلسخ میلدشلهی ا کلمف بلشد بیچید چیز بلید داشته بلشد که پ

.است)همل ( « دست ط نیک که طاز بل ی گشلید»هل ا که ا لین

کید که پلدشل از همه کس بیشتر به د ستی بل خردمیدا بیهقی دط کتلب خ د به این مهم اشلط می

ترت تفحص اح اه تر طاجحدمیدتر نلصحخر د ستی طا از جمل د ستل برگزیید»نیلزمید است:

شت ا بی ض کمف علدات اخالق خ یش بد . پلدشالهل نملیدمیمحلبل بل ا بلز کید تل نیک ز

)بیهقیت « هلی ایشاال چ شاامشاایر برا اسااتند که هرمل گ یم حلجتمیدتربدین چه می از هم ل

2536/1356 :125.)

مقفع خ اند ابن هلی ترجمه شد به سیل کید که دط کتلبکه بیهقی اشلط می لبف ت جه این نکت

که پلدشلهل شب ط ز بل خردمیدا نشسته ب دند این خردمیدا پلدشلهل طا از طهتلط اداب است

(.125زشت د ط می کردند )همل :

ستل جلح از ه اطدشیر بلبکل گزاطک می یل اطدشیر است که هیچ از سخ»دهد: دط همین طا

سبک ست که بل شل از این بدتر نی ستی هر ملیه طا به مغزی بیچیزی برای پلد شین گردد یل پ ملیه همی

ست بل نجبل ادبل خردمیدا هرهی سم که ط ح ادمی دط ا ر مجلل صلحبت اختیلط کیدت چ همل م

خ د که هضاایلت گراید از مساایرمییلبد به پسااتی بییدت از نشااسااتن بل هر ملی ل تبلهی میمی

هل ملندت چ نل که بلدت اگر از جلنب گلزاط دمید گیرد ب ی خ ک ا طد به تنمیطست لطی است بلز

شلف ادمی برسدت نفسجل بخشد چ بر پلیدی ضلء هل دطهل بدمد به م سییه تی ی گیرد به اع

(.93: 1333)جلح ت « بد زیل طسلند ط یس

ست. ا میتق سخن ه ق طا بیهقی دط کتلب خ د ا طد ا شلبه سد: ریبل م مردمل طات خ اهی »ن ی

سخت بزطگ پرملیهت ست ا طا ط ح گ ییدت سی ا سی طا ناف شل ت هرک شل خ اهی جز پلد پلد

ید تیی است که انرا جسم گ ییدت سخت خرد هر ملیه. چ جسم طا لبیبل معللجل اختیلط کی

یی که اهتد ز د ا طا عالج کیید داط هل غذاهلی ا بسااالزند تل بصاااالح بلز ایدت تل هر بیملطی

9 بیهقی تاریخ کتاب در باستان ایران فرهنگ بازتابسال پنجاهم

: 2536/1356)بیهقیت « سااازا اطتر که ط ح طا لبیبل معللجل گزییید تل ا اهت طا نیز معللجت کید

126.)

سلملنی بل زیر خردمیدک بلعمی یلد می که دط م ا ع خشام کید سپس بیهقی از همیشاییی احمد

(. دط ا ع هدف بیهقی از ا طد این همل کرد )هلیی ب د که امیر ساالملنی صاالدط میهرمل ۀکییدتعدیف

ز د خ دکلم یخللر بههل تعدیف دط طهتلط امیر مسااع د غزن ی ب د اساات. چرا که ی نیز داسااتل

طاجع به نقش زیر دط تعدیف خشم (. دط این طاستلت غزالی 251: 1377ک بت شد )زطینخشم ین می

ی نلپسیدید ه خ ی دست ط چیل بلید که اگر پلدشل طا ب»دهد: پلدشل از ه اطدشیر بلبکل گزاطک می

« ی بترکده مراد ا گ یخ ی نیک بلز ا طد زیرا پلدشل که خ دکلمه بلشد چ سخن نه به بیید ا طا ب

شیر بلبکل بهراف گ ط بزطگمهر (. دط طابطه بل پیدهل98: 1350)غزالیت ستل به یژ اطد ی ایرانیل بل

سداشات جلی ل سخن طهته دط میلبع بههل ا ان شایر ا طاجع به همیشاییی بل خردمیدا پل کرات

(ت که پرداختن به انل از 118 104: 1364؛ مساات هیت 95-97: 1317؛ غزالیت 28: 1357اساات )خیلفت

به د ط است. هگیجلیش این مقلل

سنت شادزیستی پادشاه -4

به شاان طامش بخش مهمی از هرهیگ ایین ایرانیل بلسااتل ب د؛ساایت شاالدزیسااتی ت جه به ج

شدکه دط ام ز ل طی ست )طا سیگ بل عبلدت ب د ا شلدی هم شتت (. 23: 1382محصفت هلی زطت

سر د به گ نه ستی جشن هلیش بلطهلدط جیگ ک طکای بل هرهیگ ایرانیل عجین ب د که شلدزی

که چیل داد؛دشمنت دست ط ا از سر د خ اند می برای تش یق ط حی لشکریل تضعیف ط حی

میلدیل جلطچیل هرمل داد سر د طا به همه ابالغ کیید ه ک طک ب»دط حین جیگ بل سپلهیل لیدی

« مجلهد جلنبلزی خ د ادامه دادنده ملنید ب ساار دخ انل بل حملسااه عزف بیتملف ایرانیل مرد ز

برای ک طککید که به همین ترتیب گزنف دط جلی دی ر کتلب خ د بیل می(. 132: 1340)گزنف ت

سپلهیل خ دت از لریق ش یق تهییج بلط تملف اهراد یکههمه طسلنید به جلطچیل هرمل سر د طا ب»ت

(.110)همل : «پیر زی ترنم نم دند ه ج ک خر ک امد به تران سپل ب

دط ل ه مراسم »دهد که: به نقف از اتیه دط ت صیف مراسم شلف شلهلنه گزاطک می بریل همچیین

خ اند بقیه تیهل میهل ا هلی شلهی به خ اند ن اختن چیگ پرداختید؛ یکی از صرف شلفت صیغه

شملطۀ د ف ادبی )ادبیلت عل ف انسلنی سلبق( ن ین جستلطهلی 10

به نقف از اتیه(. 623 :1ت ج1386)بریل ت « کردندهمساارا )کر( ا از ا طا همراهی می به صاا طت دساات

برد )طج ع هلی عهد هخلمیشاای نلف میهل شاالدزیسااتیکرات از بزفریل به نقف از م طخل ی نلنی بهب

.است ض ح بیلن ر تفکر شلدزیستی دط هرهیگ ایرانی همل (ت که بهش د به

ستی دط شلدزی سلنی نیز نه هرهیگ شکلنی سل تیهل به ت خ د بل ی ملندت بلکه بر اعتبلط عهد ا

جلی ل طامشااا را دطبلط گزاطک دطبلطۀ التلجکه جلح دط کتلب چیل ؛نیز اهز د شااادهل ا مقلف

اطدشیر دانشمیدا به علم م سیقی طامش را خییلگرا ندملی دطبلطی طا نیز بر لبق »دهد: می

گلنه تقسیم کرد یک گر از ایشل طا که از م سیکلطهلی دطجه ا ه ب دند بل اس اطا ن لبقلت سهای

دطبلطیل نشلنید. گر هی دی ر از برابر راط داد بل نخستین لبق چ نل د خط متسل یت زادگل ا

گ یل دطبلطی بذله سااا ف که ظرهل د ف برابر کرد. دط طدیف لبق ن ازندگل دطبلطی طا بل لبق

: 1333)جلح ت « ن اختیدزدند تیب ط میای از طامشاا را طا راط داد که چیگ میب دندت ا دسااتهمی

94.)

امد است که بهراف گ ط ل لیل طا از هید ستل به ایرا ا طد تل سل ف شلهیلمهعال بر اینت دط

که خ د بیلن ر جلی ل اای جشن م سیقی ت(1199: 1385هراهم کیید )هرد سیت شلدی مردف طا

شلدزیستی ب د ت جه شیر ا نیز به م سیقی که ازم . دط زمل خسر اناستشلدزیستی دط این د ط

اساالساای شاالدزیسااتی ب دند. دط خلصاای شااد. بزف بلد خییلگری )م زیکت ا از ط ص(ت از ل ازف

هل ان شیر ا بل م بدا دانلیل سخن طهته است دط همین بزفهلی کرات از بزفهرد سی به شلهیلم

(. دط 1262-1276: 1385 هیرمید بر دی را گفته شد است )هرد سیت گ هر بربلطهل از برتری هیر

هل بزف خص ص دط دطبلط ب د. داستل ن م سیقیت دط مجللس بزطگل ت بهت ا گفت مرکز کل ا ع می

-443: 1368ر پر یز بل هیرمیدا مشه طی هملنید بلطبدت سرکش نکیسل ) عللبیت ن اهلی عهد خس

؛ لبریت 78: 1385بلخیت ابن)بهراف گ ط ط زۀگلنه هفتهلی هفت( بزف123: 1364؛ مست هیت 441

هم ی حکلیت از سیت شلدزیستی دط هرهیگ ایرا بلستل داطد. (؛621-622: 2ت ج1357

ستل غزال ط ز خ د طا به چهلط سمت تقسیم کردند دهد که خسر ا شبلنهی گزاطک میدط این طا

(. بیر نی از 71: 1317زالیت )غ اساات« شاالدی خرمیه گرهتن ببهر بر»ه یکی از ا چهلط ساامت: ک

طا هل ا پلدشلهل بزطگل دین »ن یسد: ا طد میهلی ایرانی سخن به میل میبرگزاطی جشن هلسف

کسب حمد یل د ستی دعلی خیر مردف ش ند تل م جب شلدملنی هرح به سیل ضع کرد

11 بیهقی تاریخ کتاب در باستان ایران فرهنگ بازتابسال پنجاهم

ید دط چیین سااار طی شااارکت کیید للعت برای مردف طسااا می راط دادند که انل نیز بت ان

خدمت زاطی خ د طا نسبت به پلدشلهل اظهلط کیید این عیدهل یکی از اسبلبی است که تی ی ط زی

(.324: 1363)بیر نیت « ا طدسلزد اطز ی نیلزمیدا برمییک زندگلنی هراخ مبده میه هقرا طا ب

ای که ساااللین غزن ی که یلهته اساات. به گ نه بلزتلبنیز تلطیخ بیهقیهرهیگ شاالدزیساااتی دط

پرداختید. جدا از هلی مختلف به جشاان شاالدکلمی میهرهیگ ایرا ب دند به میلساابت یلهت پر طک

دهد که سلطل محم د به خللر پلیل مل طمضل ت بیهقی گزاطک مین ط ز مهرگل سد یهلجشن

طا دط ا بیلی ن خ انی نهلد ب دند سلطل »گرهت که ملنید ا طا تل به حله کسی ن رهته ب د. یمجلس

فلطیق که دط بلغ عدنلنی سااالخته ب دند. خ انهلی دی ر نهلد ب دند دط بلغ عدنلنیت سااارهی ل ت

شل طا بر ا خ ا شعر میخ اندند. دط میل نل خ طد بزطگل دطگل که خیلتل شعرا شلندند. هل بی

بر خ ا سلطل ب دند برپلی خ استید زمیین ب سه دادند گفتید: پیج شش مل گذشت تل خدا ند

اگر طای بزطگ خدا ند بیید نشلط شراب نکرد استت اگر عذطی ب د گذشت کلطهل بر مراد استت

شلط بلا ست بیل طدند مطربل زخمه گرهتید ن شراب خ ا سلطل اجلبت کرد شلط هرملید. ن

(. بیهقی دط 54: 2536/1356)بیهقیت « گرهت شاااراب داد گرهتید چیلنکه هم ل خرف بلزگشاااتید

اللین اشلط کرد امیرا س جلهلی دی ر کتلب خ د به این مجللس بزف ن ازندگی عیش ن ک

ساه ط ز دی ر امیر از پ لهی ط ز »ن یسااد: که دط یک جلی کتلب خ د می چیل (؛80اسات )همل :

انداز پیدا کرد هلی این بقعت از ا بیج ب د بلغنین بلا ت ترنج نلطا نشاالط شااراب کرد بر

هلی بل بلط بلزکردند بسااایلط ترنج نلطنج شااالخه ین بلا پدیداط ب د هرم د تل از دطختل ا ب د از

ستید ندیمل طا بخ اند بیل طدند گرد بر گرد خیمه بر ا بلا بزدند ا جلی چ هرد س بیلطا

-686: همل )« خرف ب دمطربل نیز بیلمدند شااراب خ طد گرهتید الحق ط زی سااخت خ ک

685.)

تلطیخ بیهقیگساااترانیدت دط ل انل بعد از طزف بسااالط عیش بزف میپهت شااالهیلمهکه دط همچیل

سلط عیش ن ک می سع د غزن ی بعد از هر جی ی ب ستراند )بیهقیت م ص ا 695 :2ت ج 1376گ (. ا

از این جهت از زندگی پهل ا پهل ا هرمل تیهل مرد طزف نیسااتت بلکه بلید مرد بزف هم بلشااد. بزف

ست یجدای ست داطد از هردای خ یش بینلپذیر ا ستت که ی هم اط جل خ د طا بر کف د خبر ا

: 1348ند شااانت شااملطد )اساااالمیگذطد مغتیم میهلیی طا که خلطج از میدا جیگ میپس ساالعت

شملطۀ د ف ادبی )ادبیلت عل ف انسلنی سلبق( ن ین جستلطهلی 12

هل ا ش د؛ زیرا دط هلی حملسی جهل ا لط عشق اهکلط غیلیی بسیلط دید می(. دط میم مه306-307

یل طی دا طی به ت بلز ی ی نل ع الف ط یق ده هت ز طل بلیی ل نل زی هم پهل ا

شاا د که شااک پهل انی همل دطجه از ت اشااکلط می امیزد از ا میل عممت عشااق بهدطمی

هر بلط که امیر از جیگ تلطیخ بیهقی(. به همین سااابب اسااات که دط 244: 1369ازملیی )صااافلت طزف

گستراند. بیهقی بعد از پیر زی امیر مسع د بر م سیقی لرب عیش ن ک میگرددت بسلط بلزمی

طسید دط ضمل سالمت ظفر نصرت جلی دی ر به امف بلز ... امیر مسع د»ن یسد: گرگلنیل می

امیر نشلط شراب ... بلیستلد هرم د تل سرای پرد خیم بزطگ انجل بردند به سعلدت هر د امد

(.695 :2ت ج1376)بیهقیت « حلضر امدند...د دست به کلط بردند ندیمل مطربلکر

سی نیز یکی از هیرهلیی شلهیلم دط سیل ک میهرد ستم به ست. خ د ا ام زدت ایکه ط ین بزف ا

ست. دط خ ا چهلطفت ز جلد گر شیل ا سلز ا ستت حتی بل ن اختن سرامد دی را ا نیز دط این هیرت

بییدت جلف می لیب ط طا ا بزمی اطاسااته اساات. چ طسااتم بر لب ج ی بساالط طا گسااترد میبرای

(. 36: 1348کید )اسالمی ند شنت ن شد شر ع به ن اختن میگیردت میبرمی

پاای هاارخاایااد چشااااامااه باار از نشاااسااااات

ماای کاارد پاار دیااد زط جاالف یااکاای

یاالهاات لاایااباا ط ناایااز یااکاای ماای اباال

یاالهاات سااااا ط خاالناا چاایاال باایاالباال

دطگاارهاات بااره باا طا ا ماار تااهاامااتاان

بااارگااارهااات گااافاااتااالطهااال ط د بااازد

(.153 :1389)هرد سیت

ستل ک ب دط چید م طد به زطین سع د غزن ی طا بلهلیی که دا هملنید شلهیلمهپهل انل دط میلبع م

رشلسب ای چ گهلی پهل انل اهسلنهیلدا ط صه»: هلن یسد این داستل اشلط کرد می انددانسته

شی ۀالت اطیخمجمف(. همچیین دط کتلب 251: 1371ک بت )زطین هستید «سلف طستم شد ت کشته

ا از عر چل بل انلنی که نلج انمردانه دط عر چل مبلطزۀانداختن ا به ص طت مسع د غزن ی گیر

هستیدطستم دط عر چل ا ط داستل کشته شد نلج انمردان یلد ت که همهی چل هستید امد اسبلا

ت الت اطیخمجمف)« تر ب د از چل طسااتم که شااغلد کید ب د این عجلیب»ن یسااد: خ د دط پلیل می

1318 :406.)

13 بیهقی تاریخ کتاب در باستان ایران فرهنگ بازتابسال پنجاهم

های باستانی و آداب آن جشن -5

هلی مختلف تلطیخیدط د ط هل ا هلی ایرا بلساااتل تدا ف که طاجع به جشااان بل ت جه به این

ست سیلط طهته ا ستلط هقط به ادابی که دط ت سخن ب ست پرداخته بلز تلطیخ بیهقیدط این ج تلب یلهته ا

خ اهد شد.

ن یسد بف از طسید از برگزاطی جشن سد بل شک تملف یلد شد است. ا می تلطیخ بیهقیدط

شااد امیر مقدملت برگزاطی ا از هیزف ن ازند حی انلت پرندگل هراهم میط ز جشاان سااد ت

شل ب د خ د نیز دط هراهم کرد شن ک شک ج شلط سلط ن صیف برگزاطی ب سپس دط ت . بیهقی

سد هراز امدت نخست شب امیر بر ا لب ج ی اب که شراعی زد ب دند »ن یسد: جشن سد می

طربل بیلمدند اتش به هیزف زدند پس از ا شااییدف که ریب د هرساایگ بیشااساات ندیمل م

اند د اتش زد د ید گرهتید اند د ب ذاشتید ددگل برفهر غ ا اتش بدید ب دندت کب ترا نفط

(.670: 1376)بیهقیت « پلیل امده یی ب د که دی ر ا چیل ندیدف ا به خرمی ب چیل سد

تقریبل مشلبه داطد نیزمسع د غزن ی بیل می طاجع به برگزاطی جشن سد به سیل بیهقی ادابی که

دط این طاستل اب طیحل بیر نی (.255: 1374ت سننکریست) کردندایرانیل بلستل اجرا میکه استادابی

گردد ط مل ک دط این شااب طساام شااد که اتش بیفر زند چ شااعله دط خلن» دهدگزاطک می

شعلهاندازند مرغاتش میه ح ک طا ب شعله بیفر زند چ اتش ه ط گردد ح ک طا بهل طا دط

لهب لعب مشغ ه ه نشییید ب دط کیلط این اتش می پر طانیدا می هل طا دط شعل اندازند مرغمی

(.351: 1363)بیر نیت « ش ندمی

ستلنی جدا از انعکلس جشن شی ۀط ز ن بل برگزاطی هدیه بخشید مهرگل دط کتلب بیهقیت

ین سلسلنیل دط این ایلف ی. استهلبه سلطل دط این ط زت انعکلسی از طس ف ایرا بلستل دط این جشن

شل هدیه می شراف مردف برای پلد سمت ا داف این ب د که بزطگل ا شل دط ط ز اخر مرا ا طدند پلد

: 1363داشاااات )بیر نیت کرد برخی طا هم برای خ د ن ه میهل میشکبه بخشاااش برخی از پیش

اشلط اطدشیر بهراف گ ط خسر ان شیر ا ی ملنیدپلدشلهلنجلح نیز به این سیت دط عهد (. 332

صیفی بهترین گزاطک میعال بر اینت جلح (.209: 1333)جلح ت کیدمی دهد که دط این ط ز هر

بردند. کرد. مثال اس اطا اهسرا اسبی یل شمشیری به اطمغل میلدشل تقدیم میمتلع خ یش طا به پ

شملطۀ د ف ادبی )ادبیلت عل ف انسلنی سلبق( ن ین جستلطهلی 14

دادند. شاالعرا شااعر خ د طا ن ازندگل م ساایقی کییزکل بلن ا ت ان را ساایم زط هدیه می

(.209: 1333)جلح ت کش کییدخ د طا به پلدشل پیش کداف سعی داشتید بهترین هدی سرا هرحرف

ض ح دط کتلب اب ه ق بهاد شلط می تلطیخ بیهقی ست. بیهقی ا دط هی لف ن ط ز کید که امد ا

اساابل تلزی اسااترا بل زین الت » کیید از جمله:اطزشاامیدترین هدایلی خ د طا تقدیم میمهرگل

بل همچیین بیهقی به مراسااام پرتکلف ن ط ز همرا (.17: 2536/1356)بیهقیت «دساااتیهر سااافر از

جشن ن ط ز بیشست هدیه بسیلط ا طد ه امیر ب»کید: شعرخ انی شعرات ن ازندگی مطربل اشلط می

ب دندت تکلف بسیلط طهت. شعر شی د از شعرات که شلدکلف ب د دط این ط زگلط زمستل هلطغ ده

(.254)همل : « ند...هترتی نیلهتت صلت هرم د مطربل طا نیز هرم د. مسع د شلعر طا شفلعت کرد

:ین پلدشاالهل ساالساالنی این ب دمهرگل ت ایدهد که دط عید گزاطک می بیر نیکه م طد دی ر این

س اط ب دسر میه تلجی طا که ص طت اهتلب بر ا ب د ب» شتید اهتلب بر چرخ خ د دط ا تلج « گذا

ط ز شاایبه بیساات »کید: میبیهقی نیز به تلج امیر دط جشاان مهرگل اشاالط (.337: 1363)بیر نیت

سرای ن دط ه جشن مهرگل بیشستت نخست صف ب د؛ امیر طضی ا عیهت بالقعد مهرگل چهلطف ری

پیش ل ت هی ز تخت زطین تلج مجلس خلنه طاست نشد ب دت که ا طا زطگرا دط لعت طاست

(.345: 2536/1356کردند )بیهقیت می

سنت هدیه و پیشکش -6

دهد که هدایلی هلی اطسااللی برای خلیفه اطا ه میکشبیهقی دط کتلب خ د تصاا یری از هدایل پیش

کید. دط عهد هخلمیشااای سااایت بر این ب د که ا اف مختلف دط تخت جمشاااید طا دط رهن تداعی می

محص ه یل اجیلس خ د طا به عال بر خراجت ا اف بل میف خ د هی لف حض ط دط دطبلط پلدشل بهترین

(. بریل 178 -180: 1ت ج1386؛ بریل ت 153 102: 1382 طند )ل ک کت کش برای پلدشل بیلطسم پیش

جمشاایدت جد لی از هدایلی ا اف مختلف ترساایم کرد اساات ن ع هدایلی بر اساالس تصاال یر تخت

گل ت شااترت ظر ف گرانبهلت هل شاالمف اساابت شاایرت گل میشت ت طا مشااخص کرد اساات. هدیههل ا

ب خ د طاجع بااه (. حااله بیهقی دط کتاال396-397البسااااهت نیز ت دناادا پیااف غیر ب د )هماال :

هلی دیبل ایییه هلیگست ا بربل نرا پیف نر ا طدند د ملد بل ایشل پیج»ن یسد: ا طندگل میهدیه

ج اهر بیست اسب ا طدند ه هلی مرصع بزط کمرهل سلخت بل مهدهلی ملدگل سیمین زطین

15 بیهقی تاریخ کتاب در باستان ایران فرهنگ بازتابسال پنجاهم

اساابل پیر ز یبدخشااج اهر ه هلی مرصاع بهلی زطین نعف زط برزد سالختبر ا ر پیال بل زین

هلی دیبل بیست عقلب بیست شلهین هزاط اشتر ا طدند بل جف یاسب خراسلن د یست گیلی

د دط پلا دی ر اسبلب ج اه سخت اطاسته د یست بل پلا اهسلطهلی ابریشمینت دیبلهل دطکشی

پلنصد هزاط سیصد پلط بل ط از هر زطهب سیصد اشتر از ا بل محمف مهد بیست بل مهدهلی

ستی ست عدد صد جفت گل د صد هزاط مر اطید د ی سی سخت یمتی ست عقد گ هر بی

سه غیر که هر یک از ا شلهی ندید ب دند د چییی هغف طی از صحن کل سر کلط هیچ پلد دط

سه صد هلی کال خمر هزاط چییی دی ر از لی ری کل سی هلی چییی کال خرد ان اع دی رت

(.644 :2ت ج1374)بیهقیت ...« شلدط ا د یست خلنه للی د یست خلنه محف طی

سیت کلمال تداعی صل یر هدایلیی کییدۀاین ستت شل که ا اف ا شید به خدمت پلد دط تخت جم

کید از اسااابل گیلی خراسااالنی دط میل هدایلیی که بیهقی بیل می تکه رکر شاااد ا طدند. چیل می

از هلی زطبلهت ... نلف برد شد است که دط زمل هخلمیشیل نیز دط میل هدایلظر ف چییی لبلس

است. طهتهبلبلی ظر ف ی نلنی چییی نلف اسبل ملدی لیدیلیی البس

دط جلی کید. به عی ا نم نهکش یلد میبیهقی دط جلی جلی کتلب خ د از سااایت هدیه پیش

کید که همرا بل خ اطزمشاال ا اف دی ر به می اشاالط هدایلی اشااراف بزطگل بهدی ر کتلب خ د

سته ب د می ش شل گردنبیدی گرا ط ند خخدمت امیر که بر تختی ن سلطل اطزم بهل هزاط دییلط به

(. 63: 1374)بیهقیت دهدمیهدیه

(ت دط 396-397 : 1 ت ج1386که دط دنیلی بلسااتل ساایت ب د که البسااه هدیه کیید )بریل ت همچیل

ند پس صید هل برگشلد»هلی اهدایی سخن طهته که برای امیر هرستلد شد است: از لبلس طیخ بیهقیتل

هلی د خته نلد ختهت طساا ه برپلی خلساات هفت د اج بیر گرهتیدت خلعتهل برا طدند: جلمه

یکی از ا سااایل دی ر دبیقیهلی بغدادی بغلیت نلدط ملکلنهت امیر از تخت بزیر امد مصااالی

«نملز کردبلزاه یدند که یعق ب لیث بر این جمله کرد ب دت امیر مسااع د خلعت پ شااید د طکعت

(.52-53 :2536/1356)بیهقیت

و آداب شکار شاه شکارچی -7

شملطۀ د ف ادبی )ادبیلت عل ف انسلنی سلبق( ن ین جستلطهلی 16

اداب شاای تلطیخ بیهقیدط لی ت اسااتهلی طایج دط میل تملف ا اف معم ا شااکلط از جمله ساایت

کید بیهقی کتلب است که مخللب تص ط می ای بیل شد شکلط کرد ن ع شکلط هدف ا به گ نه

ستل شکلط شیر بهراف گ ط که هلطغ از این طا خ اند است؛ گزنف نلم ک طک که بیهقی اشکلطا به دا

.استکید که نشل از ال گیری ی از این سیت ایرانی میاشلط دی ر میلبع امد استت شلهیلمهدط

زبدگی دط جیگ تحمف سرمل طزیدگیت تت شکلطگل میدانی برای مشق نملمیت ا گفتقریبل می

سد:می امد. گزنف بل ترکید بر این مهم گرمل به حسلب می شکلط دط که است این ایرانیل طسم» ن ی

که است ه این بر مؤید امر این به پلدشل خلص ت جه کییدمى حرکت جی ى اطایش یک ملنید

بر این (.9: 1340)گزنف ت « است حربى هی تمرین براى میدانى جیگ مکتب نمرک دط شکلط

به تندهید طا ده به گرمل سرمل هراساای از کیدت علدتبه سااحرخیزی ت ج ا شااکلطگر بلید اساالس

شکلطچیل ط ح غللبل شکلط تاین بر عال ش د.دط س اطکلطی تیراندازی ملهر کیید علدت ط ىپیلد

)همل (. چلاک شجلع بلشدش د که انسل ت یت ی کرد بلعث می طا

ه بیهقی ه نیز به شکلطهلی مسع د غزن ی دط زمستل سرد اشلط شد است که ب تلطیخ بیهقیدط

هل دط شکلط طا از ه مسع د بیل طا نداطد. علت تحمف این سختیتحمف ا سرمل « جز سیگ خلط »

شااادتی کلطی ساااخت پیدا اید مردف چیزهل خ ی بلید کرد تل اگر تی گفتیت بر چیین»کید: می

(.192: 2536/1356)بیهقیت « علجز نملند

دهد تربیتی مسااع د غزن ی دط د طا ج انی ک دکی اطا ه می همچیین بیهقی تصاا یری از شاای ۀ

شلبه ا طا از د طا ک دکی ج انی ست. بیل ک طککه گزنف م ک طک تگزنف بر گفت اطا ه داد ا

هلی سااختی از جمله پرتلب نیز ت تمرییلت جی یت تیراندازی بل کمل ج انیت ام زکدط ایلف ک دکی

تربیتی طا بیهقی طاجع به مسع د (. همین شی ۀ8-12: 1340 شکلط طا پشت سر نهلد است )گزنف ت

هل کردی چ ز ط ک دکیت خ یشااتن طا طیلضاات هم بدا ط زگلط ج انی »داطد: گ نه بیل می این

مشاالبه (.192: 2536/1356ت بیهقی)« شااکلط کرد د ساایگ گرا برداشااتن کشااتی گرهتنازم

: 1ت ج1389ازیت ط ک دکی نیز ط ایت شد است )مسک ی تربیتی بهراف گ ط دط همین ط ایت دط شی ۀ

141.)

ت اسااتهلی پلدشاالهل شااکلطگر ایرا داسااتل کییدۀتداعی تدط طاسااتلی شااکلطم طد دی ری که بلز

که م ض ع شکلط شیر مختص به هرهیگ ایرانیل . جدا از ایناستشکلط شیر به دست مسع د غزن ی

17 بیهقی تاریخ کتاب در باستان ایران فرهنگ بازتابسال پنجاهم

هلی خ د کید که بل دسااتهر شاای میهخرپله د فت هلی اشاا طیت اشاا ط بییکه دط کتیبه؛ چیل نیساات

کداف زیملک پردیکلس هر هیکف طا کشته است جلنشییل اسکیدط از جمله لیشیر ی 450اا ف

(ت لی اییکه بیهقی دط پلیل شاایرکشاای 497-498: 1386اند )بریل ت کرد به شاایرکشاای خ د اهتخلط می

« طاست ب داند از حدیث بهراف گ ط مقرط شد که انچه دط کتلب ن شته»کید: مسع د غزن ی بیل می

ستل بهراف گ ط دط (ت بیلن ر ال گ192: 2536/1356بیهقیت ) ست دی ر میلبع مهشلهیلیری ا از دا .ا

سع د غزن ی به گ نه زیرا دط هر د داساتل نح ۀ ص یر شیرکشای بهراف گ ط م شاد ای بل اغراق ت

ست شه د ا ست که ال گیری دط ا م سیت ا شلپ ط ؛ 193: 2536/1356بیهقیت ؛1561: 1385)هرد

هلیی که داستل له که عیلشی عشق مسع د غزن ی به شکلط ضمن این (.132: 1389ت شهبلزی

هل (ت داستل عیلشی7-8: 1344کشل طزت ؛ 117: 1375ک بت زطیندط صف شکلطهلی ا امد است )

کید. میف مفرط بهراف گ ط به شکلط طا دط رهن تداعی می

شل ت مقلف یژ عال بر م اطد ه قت شکلطت برای پلد شریفلت دطبلطی ایرا دط خص ص ای ل ف ت

؛ بف از شل به لرف شکلط تیراندازی کییدالراهیل نبلید ط میل ایرانیل طسم بر این ب د که ب د است. د

اطدشیر ا ه به شکلط طهت شیری به ا حمله کرد. تی شیر به س ی ا پریدت م لبیز »که تی چیل

شدت زیرا م لبیز بف از ا شل خشم ین شت. س ی ا انداخت ا طا ک شیر ز بییی به شل بل که

)بریل ت « طا طع کیید دسااات پیجه نرف کیدت ا طا به تف طسااالند ب د؛ پس هرمل داد تل سااار م لبیز

دط ا ع م لبیز بل حرکت خ د یک طسم بزطگ تشریفلتی طا م طد تجل ز نقف از کتزیلس(.ت 499: 1386

ط شیر بل ا تداط سلطیتی اشلط شد است. راط داد ب د؛ زیرا دط اسیلد متعدد به اطتبلط یژ ممتلز شکل

به عبلطت دی رت م لبیز بل حرکت خ د خصالت شاکلطچی ب د اطدشاایر طا دط معرض شاک تردید

گذاشته ب د از این لریق صالحیت ا طا برای احراز سمت پلدشلهی انکلط کرد ب د. بیلبراین هی لف

(.499-500: 1386کرد )بریل ت علیت میشکلط شلهلنهت مرد دطبلطی بلید خ دداطی ازف طا ط

کید که مسااع د بیهقی اشاالط میمیعکس شااد اساات. تلطیخ بیهقی ضاا ح دط ساایت ه ق نیز به

ن ذاشااتی که کساای از غالمل حلشاایه ا طا یلطی دادندی ا از ا پیش شاایر تیهل طهتی »غزن ی

مکلبر زدی کلطگر نیلمدی به مردیچیین کردی که چیدا ز ط ت ده داشت که اگر بر شیر

(. دط ا ع بیهقی نیز تحت تر یر این 192: 2536/1356ت )بیهقی« ز دی بکشتیشیر طا ب رهتی پس به

شملطۀ د ف ادبی )ادبیلت عل ف انسلنی سلبق( ن ین جستلطهلی 18

سر ب د نیلزی هم به همکلطی سیت ایرانی می شل از همه خ اهد ب ید دطت بلز جسلطت پلد

کسی نداشت.

پرچم منقوش ارتش چندملیتی، گاردجاویدان و -8

غزن ی از جمله سپهسلاطا نملمی ب دند که دط دطگل سلملنی پر طک یلهتیدت بل ت جه مؤسسل سلسل

به ال گیری ساالملنیل از ساالز برگ اصاا ه هی نملمی ساالساالنیل ت بلزتلب ا دط عهد غزن ی

ایرا بلسااتل دط عهد غزن یت تی ع نژادی سااپلهیل یلهت یکی از ج تشاالبه بلزتلب. اسااتلبیعی

بیهقیت )هل نژادهلی مختلف ب دند اطتش چیدمیلتی ب د. همچیل که ساااپلهیل غزن ی از سااارزمین

شی عصر هخلمی سپلهیل (ت375: 1387؛ هر زانیت 95 :2536/1356ثت طبلس ؛ 692-693 :2ت ج1376

پلطسیل ت ملدهلت به یلطی اطتشی متشکف از ک طک تگزنف ت به گفبیل سلسلنی نیز چیدملیتی ب دند.

د غزن ی بل محم ( 95-97: 1340طهت )گزنف ت هل به جیگ بل دشااامیل میگرگلنی هل یالمیع

ست بر ط بل بهر شکف از ترک تلجیک گیف دیلم غز هید ت ان شی چیدملیتی مت گیری از اطت

(.122: 1375ک بت پیر ز ش د )زطین

هلی ایرا پیش از اسالف از نمر تعداد ا عهد غزن ی د ط همچیین تشلبه زیلدی بین گلطد جل ید

شلهل هخلمیشی بهل سالح هلی گرا لبلس ن ع پ شش عملکرد ج د داطد. گلطد محله شلهی

: 1340گزنف ت ) داداشااتید که شااک زیلدی به دطبلط میهلی مرصااع تز ییلتی از جیس لال نقر د

ه . بدط کمله تکلف ب دندگلطد محله ساااللین غزن ی نیز از لحلس سااالح لبلس تز ییلت (.165

سیلط دط زیر برگست ا عملطیهمه » ت ه بیهقی سته بل سالح تملف پیال مست خیلط ب هل اطا

داند از از تشلبه طا لبیعی می (. گرچه بلس طث این جیبه721: 2 ت ج:2536/1356بیهقیت ) «هل...پلا

اسات )بلساا طثت نمر پلی ل لبقلتی اسا اطا عهد بلساتل بل غالف ساپلهیل عهد غزن ی اختالف ل ف

هلی سل دید ت استفلد از هیف به کلط برد سالح ۀ(ت به تشلبه این سلسله دط شی 95 :2536/1356

ست )همل (؛هردی سپل یگ ن اختن که ک س لبف ج ضمن این معتقد ا دط جیگ نملط کرد

693 :2ت ج1376کید )بیهقیت میکه بیهقی از ا یلد اطایش جی ی ا دط بلیدی ت سط سلطل غزن یت

طج ع شااا د به ) اساااتهمه بل اصااا ه هی جی ید دط نزد ایرانیل بلساااتل لبف تطبیق (ت721

(.303: 1374ت سننکریست

19 بیهقی تاریخ کتاب در باستان ایران فرهنگ بازتابسال پنجاهم

که هر لشااکر یک نکته شااد اساات مختصااری به این اشاالطۀ تلطیخ بیهقیعال بر م اطد ه قت دط

هلی میق ک پهل انل ایرانی است که هر کداف پرچم کییدۀداطدت که بلز تداعیپرچم مخص ص به خ د

بلزتلب یلهته است شلهیلمهکه دط طا این سیت سننکریستیک پرچم بل نقش حی انی متفل ت داشتید.

بد تردید ال گرهته از عهد سلسلنی ت«این ا صلف از میلبع عهد سلسلنی اخذ شد »که به دلیف این

(.301: 1374ت سننکریستداند )می

به دطگل سلطل همرا بل لشکریل خ د سلاط غلزی سپل ط زیبیل شد است که تلطیخ بیهقیدط

ل طا تل از دطگل بد صاااف بلیساااتلدند بل خیلهلی خ یش عالمتهل بل مثله داد جمله سااارهی » امد

ک تل پیداست که هر سرهی ی پرچم مخص ص به (. از این اشلطۀ51 :2536/1356بیهقیت )« ...ایشل

هلیی بل نقش شیرت خ طشیدت گرازت گ طخرت گل میش ... نیز از پرچم شلهیلمهخ د طا داشته است. دط

(.301: 1374ت سننکریستاند )هر یک از پهل انل داشتهیلد شد است که

نان و نمکسنت -9

سااایت تداطد تلطیخ بیهقیایرا بلساااتل دط هرهیگ هلیی که حکلیت از بلزتلبیکی دی ر از سااایت

سداشات ستنل نمک پل شتها ستلنی. دط گذ راف به نل نمک دط بین مردف سیت احت تهلی د ط بل

شت؛ای عیلطا اهمیت یژ یژ پهل انل به سی نل نمک یکی طا می دا خ طدت به ل طی که اگر ک

شیی دی ر حلضر به خیلنت به ا نمی سللیری می شد. پی طسد که بلزتلب ا طا دط این سیت به عهد ا

ا خ اهد که بر خ ا زملنی که طستم از اسفیدیلط می تبیییم. به عی ا نم نههرد سی بلطهل می شلهیلم

ت انم بل ت بجی م:خ طدف دی ر نمی طا ت گ ید که اگر نمک پذیرد میبیشییدت اسفیدیلط نمی

تاا خاا ا سااااا ی باایاالیاام اکاایاا گاار

تاا مااهااماال پاایاار ز شااااالد باا ف

شااااال هاارماال ز بااپاایااچاای گاارد تاا

ساااااایااال گاااردد ط ز تااالباااش مااارا

ناااماااک نااال ماااهااار کااایااام هاااراماااش

شاااااک اطیاام اناادط نااژاد پاالکاای بااه

(879: 1385)هرد سیت

شملطۀ د ف ادبی )ادبیلت عل ف انسلنی سلبق( ن ین جستلطهلی 20

بیییم که ترس اساافیدیلط از نشااسااتن بر خ ا طسااتمت مهر نل نمک اساات. ا حتی اشااکلطا می

محف چیل کلط زشتی انجلف داد است که پلکی نژاد ی ید که اگر مهر نل نمک طا هر گذاطدت گمی

.تردید خ اهد ب د

به اص ه انجلست که بهرافت پسر گ دطزت تطاستل که هرد سی به ا اشلط می کید ایندط م طد دی ر

شااا د ط میاک به ت طانیل حملهبرای ا طد تلزیلنه ج انمردی ساااخت پلیبید اساااتتپهل انی

ت از مهر نل نمک برای اطاف کرد بهرافکشاادت پیرا یسااه میلنجی ری کردطا میبساایلطی از انل

کیدت زیرا بهراف یک بلط همرا بل ساایل ک به ت طا طهته بر خ ا پیرا یسااه نشااسااته اساات. یلد می

گ ید:پیرا به ا می

باادی تاا طا بااه سااااایاال ک باال تاا نااه

باادی طا سااااا پاارخاالک بااه هااماالناال

اسااااات خاا طد ناامااک ناال تاا باال ماارا

تن هر هماال نشاااساااا اسااااات پر طد م

(.458: 1385)هرد سیت

نیز احتراف به نل نمک بلزتلب یلهته اسااات. انجل که بهراف چ بین شااالهیلمهدط سااامت تلطیخی

پرسد چرا چهف سلل ل طا کیدت دط پلسخ به شل که از ی میلشکری از مردا چهف سلله انتخلب می

گ ید:استت می انتخلب کرد

بااا د ازمااالیاااش بااال سااااااللاااه چاااهاااف

بااا د هااازایاااش دط ماااردانااا ااای باااه

ناااماااک نااال ماااهااار ایااادک یااالد باااه

هاالااک هاارا ا باالشاااااد گشاااااتااه ا باار

(.1375: همل )

دط تلطیخ پر ک پی س نیز داساااتلنی از جلی ل اای نل نمک دط هرهیگ ایرانی عهد پیر ز

پلسااداشاات نل یکی از مشااه طترین ملجراهلی (. 9-11: 1382ساالساالنی امد اساات )پر ک پی ست

ست نمکت صفلطی ا ستل معتقد ب د که ی خ د بهمرب ط به یعق ب لیث س ف ایرا بل شدت به ط

: 1366ت سیستل تلطیخ؛ 55: 1344طسلند )سیستلنیت نسب خ د طا به خسر ا شلهل اسللیری می

حلکم سیستل طا جمع کرد ب د که ببردت به اشتبل بر که مشه ط استت ا که خزان (. چیل 207 -208

س ف مراف عیلطی ج انمردیت از برد خزانه خ دداطی سیگ نمک زبل زد به دلیف پلیبیدی به ط

21 بیهقی تاریخ کتاب در باستان ایران فرهنگ بازتابسال پنجاهم

این م طد بیلن ر گذاط این ساایت ایرانی به عللم (.105: 1377ک بت ؛ زطین370: 1364کرد )مساات هیت

.استاسالمی

که دط یک جلی کتلب خ د چیل ؛نیز بلزتلب یلهته اسااات تلطیخ بیهقی دط این سااایت پسااایدید

اف من بدگمل شد . دطاز بلدت جز خیر خ بی نبلشد... زندگلنی امیر حلجب بزطگ :گفتم»گ ید: می

طا زیل داطد مرا ساا د نداطد. اگر حدیثی ط د جلیی یقین که ت تافبل ت دط این اب اب سااخن گفته

ض گل که من ب طف که نر د تل ا دا شل بیلیم قب شت تل صحبت نل حق –ای نمک طا ن ل بلید دا

(.60: 2536/1356)بیهقیت «...ن ریم چه ط د

)عطلط اا لیلءتذکر ت (26: 1375الملکت )نملف نلمهسااایلساااتسااایت پلساااداشااات نل نمک دط

دی ر میلبع ادبی تلطیخی نیز امد امر ز نیز دط هرهیگ مردف ایرا طایج (4: 1355نیشااالب طیت

نشیلست نمک خ طد نمکدا پر طد ت نمکنمک ملنیدهلیی المثفضرب اژگل ه ک چیل هم است؛

.استدط هرهیگ علمه متدا ه ... کستنت بشکیی ای دست که نمک نداطی ش

گیرینتیجه

که هم اط رهن پژ هشاا را طا به خ د اسااتتدا ف هرهی ی ایرانیل یکی از م ضاا علت لبف ترملی

شل ب د سیلطی ک شمیدا ب ستل نخب ل دان ست. دط این طا شته ا شغ ه دا ضمن ط شن ن ه م اند

یکی از این اند. اب الفضف بیهقی هلی پس از خ د انتقله داد طا به د ط داشتن مشعف هرهی ی ایرا ت ا

هلی بساایلطی از مؤلفه هلی پس از خ د ب د نخب ل ک شاال دط حف انتقله هرهیگ ایرانی به د ط

بلزتلب یلهته اسااات. از جمله تلطیخ بیهقیایرانشاااهری دط کتلب هرهی ی ایرانیل بلساااتل اندیشااا

:م اطد زیر است یلهته دط کتلب بیهقیهلی هرهی ی سیلسی بلزتلبمؤلفه

طامزدا به پلدشل داد از لرف اه استالهی یمقلمسلطیت این ب د که اعتقلد بر دط ایرا بلستل -1

ستل اعتقلد به ایرانیل بل -2از الهی ب د مقلف سلطیت سخن طهته است. نیز تلطیخ بیهقیدط .د شمی

بر گرد سر ا ب د علمف پیر زی ای از ن طایزدی به ص طت هلله پلدشل اطملنی هرهمید داشتید که هرۀ

از محم د مسااع د به عی ا پلدشااالهل نیز تلطیخ بیهقیدط .امدهل به حساالب میپلدشااال دط جیگ

را بلستل ت پلدشل تل زملنی هرۀ ایزدی داشت دط ای -3تلبید. هرهمید یلد شد که همچ خ طشید می

دط .علیه ا جهلد کرد شااد بلیسااتمیهی از ا جدا نه هر پلدشاال که دادگر بلشااد ظلم نکیدت گر

شملطۀ د ف ادبی )ادبیلت عل ف انسلنی سلبق( ن ین جستلطهلی 22

بلید از ا اللعت کردت دط غیر این اساات حق که پلدشاال علده اسااتت گملشاات تل زملنی تلطیخ بیهقی

یژ اطدشیر بلبکل خسر دط ایرا بلستل از دادگری پلدشلهل به -4ص طت بلید علیه ا یلف کرد.

شیر ا به عی ا پل شلهل اطملنی علدان شق دی را ب دند.د سرم شد که از نیز تلطیخ بیهقیدط ه یلد

اطدشیر بلبکل به عی ا سرمشق عدالت پلدشلهل از خسر ان شیر ا به عی ا پلدشل علده اطملنی

اعتقلد کردند انتخلب میپلدشلهل همیشییل خردمید دانشمید دط ایرا بلستل -5یلد شد است.

بخشد زیر خردمید بلید عیب پلدشل طا به ا گ شزد داشتید که همیشین خردمید ط ح طا تعللی می

از نقش همیشین خردمید دط تعللی ط ح گ شزد کرد عیب سلطل سخن طهته تلطیخ بیهقیدط .کید

ست. سیقی جشن دط -6ا ستی م ض عی ای شلدزی ستل ت م سیتی ب د که ییی تفکر ایرانیل بل

-7بلزتلب یلهته اساات. تلطیخ بیهقیدادندت همین م ضاا ع نیز دط به ا بهل می بساایلطپلدشاالهل ایرا

دط این ایلف هدیه شدند مهرگل اهمیت ل ف می هلی ملی ن ط زپلدشلهل ایرا بلستل برای جشن

به همل ساابک هلییجشاان یساااللین غزن تلطیخ بیهقی؛ دط بخشاایدندگرهتید می پیشااکش می

ستل دط ط ز عید مهرگل -8کردند. برگزاط می شلهل تلجی که میعکسدط ایرا بل شید کییدۀت پلد خ ط

نهلد که مسااع د غزن ی دط جشاان مهرگل تلجی بر ساار می تلطیخ بیهقینهلدندت دط بلشااد بر ساار می

ب د که ا اف بهترین محص ه سرزمین دط ایرا بلستل سیت بر این -9خ طشید بلشد. میعکس کییدۀ

اشلط شد است که تلطیخ بیهقیخ د اعم از البسهت ج اهراتت حی انلت ... به پلدشل هدیه کییدت دط

دط ایرا بلسااتل از پلدشاال به -10کردند. ا اف بهترین محصاا ه ساارزمین خ د طا به ساالطل هدیه می

جیگ تل دط دیدندهلی خلص شااکلط طا میک دکی ام زکشااد دط شاال شااکلطگرا یلد میپلدعی ا

هلی هلی مسع د غزن ی دط شکلط کشتن شیر ا بل داستل ام زک شی ۀ تلطیخ بیهقی ی گردندت دط

از جمله ایندط ایرا بلستل به شکلط اداب مخص صچیین هم .است بهراف گ ط لبف تطبیق ک طک

شد خ بی بلظراهت میعکسبه تلطیخ بیهقیطا نداشتت دط که دط حض ط پلدشل کسی حق شیرکشی

تلطیخ بیهقیهلی میق ک ب دت دط هلی گ نلگ بل پرچمدط ایرا بلسااتل از ملیت اطتش -11. اساات

هرد سی شلهیلم دط ایرا بلستل دط -12هلی میق ک سخن طهته است. از اطتش چیدملیتی بل پرچم

به این سیت اشلط شد است. نیز تلطیخ بیهقی نمک سخن طهته استت دط از سیت پلسداشت نل

23 بیهقی تاریخ کتاب در باستان ایران فرهنگ بازتابسال پنجاهم

کتابنامه

تهرا : .محمدابراهیم بلستلنی پلطیزی ترجم .تلطیخ کلمف لیع بف از اسالف .(1348) .عزالدین ابن ا یرت

.دانش ل تهرا

تهرا : اسللیر. .گلی لیسترانج نیکلس تصحیح تحشی .هلطسیلمه .(1385) .بلخی ابن

.سمتتهرا : .ا ه لدج .هلی بلستلنی ایرا طاهیملی زبل .(1381) .اب القلسمیت محسن

تهرا : انجمن ملی. .زندگی مرگ پهل انل دط شلهیلمه .(1348) .ند شنت محمدعلی اسالمی

.بی ل نشر ترجمه کتلب :تهرا .هؤاد ط حلنیترجم .جمه طی .(1353) .اهالل

تهرا : امیرکبیر. .حسن ان شه ترجم .تلطیخ غزن یل .(2536/1356) .طد یفکل ددم نابلس طثت

تهرا : .مهدی سمسلط ترجم .تلطیخ امپرات طی هخلمیشیل )از ک طک تل اسکیدط( .(1386) .یربریل ت پی

زطیلب.

تهرا : امیرکبیر. .ترجم اکبر دانلسرشت .البل یه ا لط .(1363) .بیر نیت اب طیحل

تهرا : مهتلب. .اکبر هیلضتصحیح علی .تلطیخ بیهقی .(2536/1356) .بیهقیت اب الفضف محمد بن حسین

تهرا : مهتلب. .خلیف خطیب طهبر تحقیق تصحیح .تلطیخ بیهقی .(1374) ._________

تهرا : علمی هرهی ی. .ترجم محمد سعیدی .هلی ایرا ط فجیگ .(1382) .پر ک پی س

.خل ط کالل :تهرا .تحقیق ملک الشعرای بهلط .(1366) .تلطیخ سیستل

تهرا : نقر . .محمد هضل لی ترجم .تلطیخ عللبی .(1368) . عللبیت عبدالملک بن محمد

یلهت .ا ن بختحبیب ترجم .ایین کش طداطی دط ایرا اسالف ؛تلجال .(1333) .بحر بن جلح ت عمر

کتلب. تهرا : اشیلن .احمد زکی پلشل

تهرا : له طی. .به ک شش علی حص طی .ن ط زنلمه .(1357) .خیلف نیشلب طیت عمر ابراهیم

تهرا : مر اطید. .گزاطک پژ هش ؛ا ستل .(1374) .د ستخ ا ت جلیف

هلی هرهی ی.تهرا : دهتر پژ هش .نلم طاستی پلکیا ستل: ستلیش .(1382) .محصفت محمدتقی طاشد

سیر تطبیقی هلسفه حکمت عرهل دط ایرا بلستل از ؛حکمت خسر انی .(1393) .طضیت هلشم

تهرا : بهجت. .زطتشت تل سهر طدی استمراط ا تل امر ز

ط زگلطا ت دنبلل ط زگلطا ایرا )از حمل عرب تل پلیل عصر (. 1375) .ک بت عبدالحسینزطین

تهرا : سخن. تیم طیل (.

. تهرا : امیرکبیر.تلطیخ مردف ایرا از پلیل سلسلنیل تل پلیل اه ب یه(. 1377) .__________________

شملطۀ د ف ادبی )ادبیلت عل ف انسلنی سلبق( ن ین جستلطهلی 24

به اهتملف .لمل کاحیلء ا .(1344) .ملک شل حسین بن ملک غیلث الدین محمد بن شل محم دسیستلنیت

.بی ل ترجمه نشر کتلب :تهرا .می چهر ست د

ه ست ایللت متحد امریکل: نشر .هر ایزدی دط ایین پلدشلهی ایرا بلستل .(1383) .س دا طت اب العالء

میرک.

.شیراز: دانش ل شیراز .هلی شلهیشلهل هخلمیشیهرمل .(1343) .شلط،ت طالف نلطمن

ترجم بخش سلسلنیل از کتلب ؛تلطیخ سلسلنیل .(1389) .علیرضل )مترجم محقق( شهبلزیتشلپ ط تهرا : مرکز نشر دانش لهی. .تلطیخ لبری مقلیس ا بل تلطیخ بلعمی

تهرا : امیرکبیر. .حملسه سرایی دط ایرا .(1369) .ا صفلت ربیح

تهرا : اسللیر. .اب القلسم پلیید ترجم .تلطیخ لبری .(1357) .بن جریر لبریت محمد

تهرا : سلسله انتشلطات ا لط ملی. .محمدعلی املف ش شتری ترجم .عهد اطدشیر .(1348) .عبلست احسل

تهرا : ز اط. .تصحیح دکتر محمد استعالمی .اا لیلءتذکر .(1355) .عطلط نیشلب طیت هریدالدین

تهرا : چلپخلن مجلس. .بل مقدمه تصحیح جاله هملیی .المل ک ۀنصیح .(1317) .غزالیت املف محمد

.به ک شش عبدا اکبریل طاد .بر اسلس نسخه ژ ه مف .هرد سی شلهیلم .(1385) .هرد سیت اب القلسم

تهرا : الهلف.

تهرا : سمت. .غزن یل از پیدایش تل هر پلشی .(1387) .هر زانیت سید اب القلسم

.تهرا دانش ل :تهرا .اطدشیر بلبکل کلطنلم .(1380) .)مترجم( بهراف ت شیهر

شملط .ا تصلدی -الالعلت سیلسی .«هر ایزدی حق الهی پلدشلهل » .(1377) .کلت زیل ت محمدعلی

خرداد تیر. .130 129

تهرا : دنیلی کتلب. .طشید یلسمی ترجم .ایرا دط زمل سلسلنیل .(1374) .سنت اطت طنکریست

سییل.تهرا : ابن .حسن صبلح .(1344) .کشل طزت کریم

.نلبی :جلبی .عبلس خلیلی ترجم .نلمهک طک .(1340) .گزنف

تهرا : هرزا .زیر نمر ژاله ام زگلط .ترجم نلزیال خلخللی .هلی هخلمیشیکتیبه .(1382) .یرل ک کت پی

ط ز.

تهرا : کالل خل ط. .الشعرای بهلطتصحیح ملک .(1318) .القصص الت اطیخ مجمف

.امیرکبیر :تهرا .تحقیق عبدالحسین ن ایی .تلطیخ گزید .(1364) .مست هیت حمدا

تهرا : سر ک. .دکتر اب القلسم املمی ترجمه تحشی .اامم تجلطب .(1389) .طازیت اب علی مسک ی

تهرا : اسللیر. .به ک شش عبلس ا بله .نلمهسیلست .(1378) .الملک ت سیت اب علی بن حسننملف

25 بیهقی تاریخ کتاب در باستان ایران فرهنگ بازتابسال پنجاهم

تهرا : .عبلس زطیلب خ یی ترجم .هل )تلطیخ لبری(تلطیخ ایرانیل عرب .(1358) .نلدکهت تئ د ط

انجمن ملی.

تهرا : هرمس. .ن ط دط حکمت سهر طدی .(1391) .ن طبخشت سیمل سلدات

.دانش ل تهرا تهرا : .هلدی هدایتی ترجم .د ت تلطیخ هر .(1362) .ت هر دArjomand, Said Amir. (1946). The shadow of God on Earth and Hidden Imam,

(Chicago: The University of Chicago Press,.