AnalizaNaPodatoci Skripta S.manasov

Sa{o Manasov

ANALIZA NA PODATOCI NA PERSONALEN KOMPJUTER

Dekemvri, 2008

ANALIZA NA PODATOCI NA PERSONALEN KOMPJUTER

1. DEFINIRAWE NA POIMITE PODATOK, INFORMACIJA I INFORMACISKI SISTEM

VOVED

Edna od osnovnite karakteristiki na procesot na donesuvawe odluki e toa deka toj se bazira na informacii. Informaciite se preduslov - rezultat od odlu~uvaweto. Bez potrebni soznanija, podatoci, parametri, nevozmo`no e da se donese odluka. Od druga strana, rezultatot od odlu~uvaweto - odlukata kako preduslov za akcija, isto taka, e informacija.

Ne treba da se zaboravi deka informaciite i, pokonkretno, donesuvaweto odluki se preduslovi za upravuvawe. Upravuvaweto (menaxmentot) - kako funkcija {to gi definira, koe se stremi da gi postigne celite, se bazira na donesuvawe odluki koi se preduslov za akcija so koi{to se otstranuvaat devijaciite. Procesot na odlu~uvawe e nezamisliv bez informacii, a vo eden dinami~ki aspekt informaciite se izvor na novi odluki. Seto toa vo krajna linija go so~inuva upravuva~kiot i izvr{niot proces.

Zatoa e potrebno vo ramkite na prou~uvaweto na upravuva~kata funkcija (menaxmentot), osven odlu~uvaweto da se sogleda i negovata baza - informativniot sistem.

Informaciite i informativniot sistem sekoga{ treba da se analiziraat vo kontekst na procesot: donesuvawe odluki - izvr{uvawe (slika 1).

1

Odlu~uvawe

Akcija Odlu~uvawe

informacii

Infor-macii

odlukaodluka

Povratna vrska

Slika 1: Informaciite se vlez vo sistemot za odlu~uvawe

Iako e evidentno zna~eweto na informaciite vo sevkupniot delovno-proizvodstven proces, teoreti~arite od ovaa oblast seu{te ne moàt da se sloàt okolu definiranosta na poimot informacija.

1.1 Definirawe na poimot podatok

Za da celosno se opfati procesot na analiza na podatocite potrebno e da se izvr{i pravilno definirawe na poimot podatok i informacija.

Mnogu ~esto menaxerite pa i lica koi profesionalno se zanimavaat so obrabotka na podatoci, ovie poimi gi poistovetuvaat i gi postavuvaat na nivo na zaedni~ko tolkuvawe.

Vo op{t slu~aj, pod poimot podatok se podrazbira odreden zapis na nekoj nastan, pojava ili karakteristika na objekt od okolinata, koja ja narekuvame objektivna stvarnost. Podatocite imaat odredeno zna~ewe, smisla, sodrìna koja moè da se primi, prenesuva i obrabotuva.

Poimot podatok e definiran kako neobraboten fakt ili nabquduvawe tipi~no za fizi~ki fenomeni ili biznis transakcii. Preku podatokot se istaknuvaat merkite i belezite na osobinite na ne{tata za koi tie se odnesuvaat (lu|e, mesta, predmeti, nastani, pojavi i sl.).

Poimot {to go izrazuva zborot podatok e jasen no, negovata sodrìna e razli~na od slu~aj do slu~aj. Telefonskiot imenik, cenovnikot ili pak oglasnikot sodràt tekstualni i numeri~ki podatoci. Zvu~ni podatoci moàt da se dobijat preku telefonski razgovor. Podatok e i zvukot na alarmot na mobilniot telefon koj ozna~uva budewe ili po~etok na nekoja aktivnost. Crteòt na pumpa za benzin na soobra}ajniot znak koj e istaknat na vidno mesto e isto taka podatok.

Razlikuvame razni vidovi na podatoci. Ovde e prikaàna podelbata na: numeri~ki, alfabetski i alfanumeri~ki podatoci.

Numeri~kite podatoci se sostojat od numeri~ki znaci i sodràt

eventualno predznak (specijalen znak ‘’+’’ ili ‘’-‘’) i/ili decimalna

zapirka ‘’,’’.Alfabetskite podatoci se podatoci koi isklu~ivo se sostojat od

bukvi.Alfanumeri~kite podatoci se sostojat od opredelen broj

alfabetski, numeri~ki i/ili specijalni znaci.

Za daden objekt, pojava i sli~no, moàt da bidat vrzani pove}e podatoci. Taka, vo tabelata 1 se dadeni numeri~ki i alfabetski podatoci za ime na okean (alfabetski podatoci), podatoci za povr{inata, srednata dlabo~ina i najgolemata dlabo~ina na okeanite (numeri~ki podatoci).

2

Ime na okean Povr{ina vo milioni km2

Sredna dlabo~ina vo

metri

Najgolema dlabo~ina vo

metri

Tihi okean 179,7 4 028 11 510

Atlanski okean 93,4 3 926 9 219

Indiski okean 74,9 3 827 7 455

Severen Leden okean

13,1 1 205 5 220

Tabela 1: Osnovni podatoci za okeanite

1.2 Definirawe na poimite informacija i informativen sistem

Teorijata na informacii denes e razviena vo posebna nauka ~ie teoretsko i prakti~no zna~ewe vo sovremeniot svet e mnogu golemo i so sekoj izminat den e se pogolemo. Denes teorijata na informacii uspe{no se primenuva vo filozofija i matematika, vo prirodnite i tehni~kite nauki, vo menaxmentot i finansiite, socijalno-ekonomskite nauki, biologijata i medicinata.

Nadvore{niot svet, koj go opkruùva ~ovekot, deluva na nego preku negovite organi za slu{awe. Organite za sluh mu davaat na ~ovekot informacii za toa {to se slu~uva vo okolinata. Dobienite informacii po pat na signali se obrabotuvaat vo nervniot sistem i mozokot na ~ovekot. Po soodveten izbor, pribirawe i obrabotka, informaciite se koristat od strana na ~ovekot za obratno, neposredno deluvawe na ~ovekot na okolinata ili so pomo{ na drugi sredstva. Na toj na~in ~ove~kata okolina se pojavuva kako izvor na informacii, a isto taka i kako prima~ na informacii i dejstva.

Primenata na kompjuterite pomaga da se ‘’pro{irat’’ mo`nostite na ~ove~kiot mozok pri ocenuvawe na situacii, donesuvawe odluki,

3

merewe, kontrola i upravuvawe. Kako me|ufaza moè da se zeme procesot na pomnewe i ~uvawe na informacii vo trajnata ili operativnata memorija.

Osnovata na teorijata na informacii najprvo ja izloìl amerikanskiot inèner i matemati~ar Klod Elvud [enon (C. E. Shanon) vo svoite istraùvawa za kiberneti~kata teorija na informacii vo 1948 i 1949 godina. Poseben interes na [enon bil problemot na komunikacii.

Toj problem dovel do zaklu~ok deka pri procesot na komunicirawe najva`no e od ispra}a~ot do prima~ot da se prenese odredeno koli~estvo na ne{to {to e nepoznato za prima~ot. Ponatamu treba matemati~ki da se odredi koli~estvoto na nepoznatoto, {to treba da se prenese vo vid na poraka od ispra}a~ot, preku kanalot za distribucija, do prima~ot, {to vo osnova ja pravi osnovata na [enonovoto istraùvawe od teorijata na informacii.

Toj problem dovel do zaklu~ok deka pri procesot na komunicirawe najva`no e od ispra}a~ot do prima~ot da se prenese odredeno koli~estvo na ne{to nepoznato.

Celokupnoto ~ovekovo rabotewe ne moè da se zamisli bez postojani tekovi na informacii. So informaciite lu|eto op{tat me|usebno, si pomagaat vo sozdavaweto na svetot i vo izborot na racionalni metodi i sredstva pri izvr{uvaweto na opredeleni raboti i rabotni zada~i, go organiziraat proizvodstvoto i upravuvaat so nego, sozdavaat materijalni i kulturni dobra, go razvivaat op{testvoto i tkn. Kolku e porazvieno op{testvoto, tolku e pora{irena ulogata na informaciite. Zatoa, za informaciite se veli deka, pokraj materijata i energijata, se treta osnovna kategorija na se {to e i {to postoi.

[to e toa informacija?

Terminot informacija doa|a od latinskiot zbor informatio, {to vo prevod zna~i: izvestuvawe, izve{taj, soop{tenie i sl. Isto taka informacija ozna~uva poimi kako {to se: prou~uvawe, upatstvo, obavestuvawe. Nekoi nau~nici mislat deka informacijata ne treba kako poim da se definira, dodeka drugi nau~nici ja definiraat informacijata na pove}e ili pomalku sli~en na~in. Nekoi od definiciite za informacii se:

‘’So informacija se narekuva sodrìnata na onaa {to go razmenuvame so nadvore{niot svet dodeka se prilagoduvame i dodeka deluvame na nego so svoeto prilagoduvawe. Procesot na primawe i koristewe na informacii e proces na na{eto prilagoduvawe na slu~ajnostite na nadvore{nata okolina i na na{eto nastojuvawe da ìveeme delotvorno vo taa okolina’’ (N. Viner).

‘’Kako {to entropija e merka na dezorganizacija, taka informacijata, koja se predava so niza od signali, e merka na organizacija’’ (N. Viner).

Informacijata e znaewe kako rezultat na edna celosoobrazna obrabotka na podatoci.

4

Ulogata na informacijata se sostoi vo davawe neophodni soznanija za izvr{uvawe odredena dejnost.

So podatocite se opi{uvaat faktite. Taka, na primer, studentot na Me|unarodniot Slavjanski Institut - Moskva, filijala Makedonija e fakt, a negovoto ime i prezime, datumot na ra|awe, ocenkite po oddelni predmeti vo nivnite dosieja se podatoci. So spojuvawe na podatocite vo smislen iskaz, po pravilata na gramatikata, se dobiva re~enica. Re~enicite koi se upateni od edno lice na drugo se vikaat vesti. Liceto (ili objektot) {to ja dava vesta se vika predavatel (efektor), a liceto (objektot) {to ja prima vesta - primatel (priemnik, receptor). Na sekoja vest i pripa|a prostorno-vremensko dostavuvawe. Delovite na vestite koi za primatelot imaat vrednost na novost i koi mu ovozmoùvaat podobro da gi izvr{uva svoite zada~i pretstavuvaat informacii. So drugi zborovi, podatocite se osnova na informaciite, a stanuvaat informacii samo toga{ koga se soznae nivnata smisla, koga se zgolemuva znaeweto i se pomaga vo re{avaweto na postaveni problemi.

Od pogore iznesenoto za poimot informacija se uo~uva deka taa e povrzana za procesot na prenesuvawe, odnosno komunicirawe me|u partneri. Pritoa, partner vo komuniciraweto moè da bide ~ovek, kompjuter, objekt, kniga i dr. Vo ovoj proces se vr{i predavawe i primawe na informacii me|u partneri preku odredeni vrski (kanali), odnosno razmena na informacii. Razmenata na informaciite, iskustvata i znaeweto, bila od sekoga{ od posebno zna~ewe za razvojot na ~ove{tvoto. ôvekot vo tekot na vremeto sozdal mo{ne mnogu razli~ni na~ini na komunicirawe. Su{tina e sekoja informacija da bide sekoga{ razbirliva za onoj na kogo mu e upatena.

Procesot na komunicirawe moè da se izvr{uva vo edna ili vo dve nasoki. Vo prviot slu~aj to~no se znae koj od partnerite e predavatel, a koj primatel, dodeka vo vtoriot slu~aj partnerite gi menuvaat ulogite, a kanalot ovozmoùva prenesuvawe na informaciite vo dvete nasoki. Zatoa se veli deka vo procesot na komunicirawe postojat ednonaso~ni i dvonaso~ni komunikaciski vrski.

Informaciite imaat opredeleni svojstva, kako {to se:

Va`nost; Vistinitost; Iscrpnost; Sodràjnost; Aktuelnost; Dostapnost i Navremenost.

Ovie svojstva ja opredeluvaat vrednosta na informacijata. Istovremeno, vrednosta na informacijata zavisi od stepenot na razvoj na op{testvoto, nau~niot pogled i interesite na subjektite vo procesot na komuniciraweto, kako i od tro{ocite potrebni za dobivawe na informacija so posakuvana vrednost.

5

Za odreduvawe op{toprifatliva definicija za poimot informacija potrebno e da se napravi razgrani~uvawe pome|u poimite: informacija - podatok i informacija - znaewe.

Entropijata i informacijata pretstavuvaat osnovni informaciski veli~ini. Pome|u niv postoi povrzanost na koi ukaàl [enon pri definirawe na informacijata kako negativna vrednost na entropijata. Od ovaa sledi deka entropijata moème da ja razbereme kako merka na nedostatok na informacii, odnosno, merka na dezorganizacija na sistemot.

Poa|aj}i od prirodniot streme` za dezorganizacija i neprekinatiot porast na entropijata, vo kibernetikata se nastojuva poimot entropija da se upotrebi kako merka za ispravnosta na sistemot za da moè da se odlu~i koj sistem e podobar, odnosno poprikladen za izvr{uvawe na nekoja zada~a. Se misli deka od dva sistemi podobar e onoj koj ima poniska po~etna entropija i kaj koj nejzinoto zgolemuvawe vo tekot na funkcioniraweto e pomalo. Spored toa, entropija e merka za neredot vo sistemot.

Poradi nepotpolno mnoèstvo na informacii, procesite vo realnite sistemi, po pravilo, ne se izvr{uvaat so potpolna sigurnost. Nivnata entropija e merka na slu~ajnost na nivnata sostojba, a toa zna~i i na nivnata dezorganiziranost.

Informacijata e poim koj e sprotiven na entropijata. Taa e merka za organiziranosta na sistemot. Edinstven na~in realen sistem da se sprotivstavi na prirodniot streme` za zgolemuvawe na entropijata e pribirawe na podatoci koi go opi{uvaat i nivna transformacija vo informacii koi se koristat za kontrola na porastot na entropijata. Postapkite so koi informaciite se koristat za namaluvawe na entropijata, odnosno, zgolemuvawe na organiziranosta na sistemot go pretstavuvaat upravuvaweto vo po{iroka smisla.

êsti se definiciite spored koi ‘’informacijata pretstavuva kapacitet za zgolemuvawe na znaeweto’’. Me|utoa, informacijata moè, no ne mora, da go zgolemi koli~estvoto na znaewe na prima~ot. Toa zavisi od sistemot na koj taa se odnesuva. Da se zboruva za informacijata kako za kapacitet za zgolemuvawe na znaeweto, mo`no e samo ako toa se odnesuva na sistem koj moè da ima pove}e razli~ni sostojbi i koga postoi nekoja objektivna neodredenost na sostojbata vo koja se nao|a sistemot.

‘’Informacijata pretstavuva namenski upravuvano znaewe so cel da pripremi odnesuvawe koe treba da bide efikasno za postignuvawe na celite. Kolku podobro se poznati varijantite i okolnostite, tolku podobro moàt da se pripremat aktivnostite, i toa po pravilo }e bide uspeh. Toa ne se misli na znaeweto voop{to, tuku na znaewe so cel da pripremi odnesuvawe’’ (W. Witman) (informacija e prenesuvawe na znaewe).

‘’Informacija za upravuvawe pretstavuva relevantno znaewe koe proizleguva od procesot za obrabotka na podatoci i koe e steknato za da so nego se postignat posebni celi’’ (D. Sanders).

Va`no e da se voo~i deka kaj site iskaàni definicii postoi ne{to zaedni~ko, a toa e deka informacijata se definira vo nejzinata

6

pragmati~na forma - {to ukaùva na nejzinata uloga vo odnesuvaweto na ~ovekot pri re{avawe na odredeni prakti~ni problemi na realnata stvarnost.

Procesot na informirawe e proces na steknuvawe znaewe so cel realizacija na odredeni zada~i. Na toj na~in se vospostavuva odredena relacisko-komunikaciska povrzanost pome|u objektivnata stvarnost, informaciite i znaeweto za taa stvarnost kaj subjektot.

Ponekoga{ namesto informacija se koristi izrazot podatok. Me|utoa, mora jasno da se napravi razgrani~uvawe na ovie dva poimi. Pod podatok se podrazbira pretstavuvawe na informaciite (idei i fakti) vo formalizirana forma koja e pogodna za prenos ili obrabotka vo nekoj proces. Ili, ednostavno kaàno, podatokot e zapis na informacijata.

Podatocite se registrirani fakti, oznaki ili sogleduvawa koi nastanale vo tekot na nekoj proces. Poimot podatok e povrzan za fizi~ki simboli koi moàt da se beleàt (registriraat), ~uvaat, prenesuvaat i obrabotuvaat.

Podatocite i informaciite se razlikuvaat po stepenot na obrabotka i na~inot na koristewe. Podatocite se sredstva za izrazuvawe na informaciite. Tie pretstavuvaat izolirani i neinterpretirani fakti. Podatocite se pasivni, moàt da vlijaat na promenata na sodrìnata na informaciite, no ne vlijaat na odnesuvaweto na sistemot. Podatocite gi sobirame i registrirame za da moème da gi ~uvame i po potreba da gi koristime. Ako e registriran, podatokot se koristi za prevzemawe akcii ili donesuvawe odluki i takov podatok moè da se tretira kako informacija. Podatocite postanuvaat informacii vo momentot na nivnoto koristewe. Site podatoci ne mora da se koristat, nitu moraat da bidat od korist, a najkorisni se koga se dostapni vo pravo vreme i na pravo mesto.

Kaj sekoja informacija razlikuvame sodrìna i na~in na prenesuvawe poraki ili obavestuvawa. Na primer, ‘’kraj na ~asot’’ e sodrìna na poraka, a moè da bide prenesena so ìv jazik (govor), po pi{an pat ili so nekoe tehni~ko sredstvo za komunicirawe.

Svojstva na informacijata

Svojstvo na relativnost na informacijata se razgleduva vo odnos na prima~ot na informacijata i izvorot na informacijata. Objektivnata stvarnost e edna, a postojat pove}e subjekti koi ja primaat informacijata za taa stvarnost, {to vo sebe go vklu~uva svojstvoto na relativnost na informacijata vo odnos na nabquduvaniot prima~. Sekoj poedine~en subjekt vr{i izbor na informacii vrz osnova na kriteriumi koi gi formira vrz osnova na svoeto iskustvo (znaewe).

Utvrduvawe celta na informacijata: Informacijata treba da ima odredena cel vo momentot na predavaweto, a taa e - prima~ot da ja iskoristi.

Cena na informacijata: Pod cena na informacijata ili nejzina upotrebna vrednost se podrazbira materijalniot efekt koj se dobija so upotreba na dadenata informacija.

7

Trajnost i sigurnost na informacijata: Sigurnosta na informacijata se ocenuva vo odnos na toa vo kolkava merka taa go odrùva ona {to treba da se odrùva. Trajnosta se osiguruva i e uslovena od mo`nostite na tehni~kite sredstva za ~uvawe, brza obrabotka i prenos na informaciite. Informacijata moè da bide sigurna, no ne trajna i obratno.

Koli~estvo informacii: Za donesuvawe razni odluki potrebni se informacii so razli~en obem i kvalitet. Moè da se raspolaga so:

Potpolni informacii; Nepotpolni informacii i Preobemni informacii.

Potpolnite informacii gi prikaùvaat site bitni svojstva na sistemot na koj se odnesuvaat. Nepotpolni informacii koristime koga ni se ograni~eni mo`nostite za pribirawe, obrabotka, ~uvawe i prenos na informacii. Preobemnosta go ote`nuva procesot na komunicirawe, go poskapuva informacioniot sistem i ja zgolemuva verojatnosta za donesuvawe pogre{ni odluki.

Brzina na deluvawe na informaciite: Brzinata na predavawe ili primawe na informacii od strana na ~ovekot e povrzana so vremeto koe e neophodno da se razbere smislata na primenata informacija i situacijata na objektot na koj se odnesuva informacijata. Golemata brzina na prenesuvawe informacii e od poseben interes za sistemi koi rabotat vo realno vreme.

Periodi~nost: Spored frekvencijata na pojavuvawe i koristewe, informaciite moàt da bidat:

Periodi~ni ili rekurentni i Povremeni ili nerekurentni.

Tro{oci za pribirawe informacii: Sli~no kako kaj materijalnite i energetskite dobra, i informaciite baraat odredeni materijalni i drugi rashodi koi se neophodni za nivno pribirawe, nivno dobivawe vo soglasnost so nivnata namena.

Na~in i forma za pretstavuvawe na informaciite: Osnoven, voobi~aen na~in za prezentirawe na informaciite vo sistemot ~ovek-kompjuter e vizuelniot ili zvu~niot oblik. Formata isto taka se pojavuva kako bitna karakteristika, kako za ~ovekot, taka i za kompjuterot. ôvekot pogolem del od informaciite gi dobiva vo oblik na dokumenti so odredena forma. Isto taka {iroko se primenuva na~inot na primawe informacii preku tkn. video displej uredi.

[to e toa informativen sistem?

Postojat niza definicii, no me|usebno tie ne se razlikuvaat mnogu:

Zbirot na site komunikaciski kanali dava eden informativen sistem.

8

Informativniot sistem mu ja dava sekoja potrebna informacija na sekoj korisnik, vo sekoe vreme, i vo najkratko vreme.

Upravuva~kiot informativen sistem obezbeduva prava informacija, vo pravo vreme, so najniski mo`ni tro{oci.

Upravuva~kiot informativen sistem treba na rakovodstvoto da mu obezbedi potrebni informacii za izvr{uvawe na procesot na donesuvawe odluki.

Upravuva~kiot informativen sistem e komunikativen proces vo koj informaciite (vleznite podatoci) se fiksiraat, memoriraat i obrabotuvaat za donesuvawe odluki vo oblasta na planiraweto, operativnoto upravuvawe i kontrola.

Ovie i u{te mnogu drugi definicii ukaùvaat na kompleksnosta na informativniot sistem. ôvekoviot pristap sprema informativnite sistemi sekoga{ poa|a od procesot na donesuvawe odluki. Informativniot sistem moè da se definira kako celosoobrazno oformena struktura (lu|e, kompjuteri, metodi, modeli, algoritmi), koja ovozmoùva informaciite da se dostavat do site punktovi za odlu~uvawe. Vo isto vreme ovoj sistem ovozmoùva od punktovite za odlu~uvawe informaciite da se naso~at do idnite centri za odlu~uvawe.

Relativno te{ko e da se izvr{i diferencijacija na informativniot sistem od sistemot na odlu~uvawe, a na ovie od sistemot na upravuvawe i izvr{uvawe (bidej}i toa e celina). U{te pote{ko e da se izvr{i podelba vo ramkite na informativniot sistem.

Sepak, nekoi avtori go zastapuvaat misleweto deka informativniot sistem ima tri dela:

Informativna baza kako zbir na site tekovi na informacii i komunikacii.

Kvantitativni i drugi modeli, metodi i postapki. Kompjuteri i druga periferna kompjuterska oprema.

Vo ramkite na prviot del koj vo su{tina ja so~inuva osnovata na kompleksniot informativen sistem (t.n. informativen sistem vo potesen poim na zna~eweto) opfateni se:

Pojavuvaweto; Sobiraweto; Selekcijata; Obrabotkata; Dostavuvaweto; Koristeweto; Memoriraweto i Vra}aweto,

na site informacii vo sistemot na upravuvawe i izvr{uvawe na rabotite vo pretprijatieto ili firmata.

9

Vtorata celina pretstavuva zbir na metodi, modeli, postapki, tehniki, na~ini, proceduri, algoritmi i sl. so koi vo osnova se izvr{uvaat aktivnostite od prviot del.

Za realizacija na sevkupnoto funkcionirawe na informativniot sistem se upotrebuvat tehni~ki sredstva (od osnovni uredi do sloèni kompjuterski sistemi), {to e osnova na tretiot del.

Treba da se napomene deka ovaa podelba na sevkupniot informativen sistem e edna simplifikacija, eden model na vistinskata sostojba.

Ako se zadrì ovaa podelba vo informativniot sistem na dadeno pretprijatie vo koe se voveduva avtomatizacija na upravuvaweto, vo vtorata celina se i operaciskite istraùvawa i drugi metodi i modeli za donesuvawe optimalni re{enija, a vo tretiot del treba da bidat i kompjuterite. Ovaa ‘’i’’ zna~i deka operaciskite istraùvawa i kompjuterite se povisok rang na metodi i tehni~ki sredstva pokraj klasi~nite. Prisutnosta na operaciskite istraùvawa i kompjuterite vo dene{ni uslovi e svoevidna neophodnost, bidej}i samo so niv moàt da se donesat optimalni, ili bliski do niv odluki, poto~no re{enija.

Za informaciskiot sistem e zna~ajno da bide fleksibilen, taka {to da moè brzo da se prilagodi na promenite koi se povrzani za promena na dejnosta ili celta na delovnata politika, da moè da se vovede za relativno kratko vreme, od bazata na podatoci da moè da se dobie bilo koja posakana informacija koja ima smisla za site nivoi na odlu~uvawe i da ovozmoùva racionalno rabotewe koe e vo funkcija na ostvaruvawe profit.

1.3 Definirawe na poimot dokument

Podatocite i informaciite se od nematerijalna priroda. Za da moè so niv da se manipulira, tie mora da bidat sodràni na nekoj materijalen nositel. Na toj na~in se vr{i ~uvawe (memorirawe) na podatocite i informaciite. Ova se pravi ne samo zaradi obezbeduvawe na podatocite i informaciite od zaboravot, tuku i poradi toa {to zapisite da moàt da se razmenuvaat me|u prostorno oddale~eni partneri.

Najstar na~in na ~uvawe na informaciite e pomneweto. No, ~ovekot moè da pomni samo opredelen broj na informacii, pa zatoa sozdal odreden vid na znaci so koi na nekoi sredstva takanare~eni nositeli, moèl da gi pretstavi podatocite i informaciite. So razvojot na naukata i tehnikata se sozdavaat sovremeni nositeli na podatoci i informacii, kako na primer, sliki, fotografii, filmovi, gramofonski plo~i, magnetni lenti, magnetni diskovi, kompakt diskovi i tkn.

Sekoj materijalen nositel (predmet) koj sluì kako potvrda na nekoe znaewe i koj{to moè da se vklu~i vo nekoja zbirka se smeta dokument.

Dokumentite imaat opredeleni funkcii. Toa se:

10

Prenos na podatoci i informacii; ûvawe (memorirawe) na podatoci i informacii; Dokaz na informaciite vo slu~aj na spor i sl.

1.4 Obrabotka na podatoci

Nekoi podatoci ne se direkno dostapni. Taka, na primer, prose~nata ocenka na nekoj student e sodràna vo celinata na site negovi poedine~ni ocenki i za da se dojde do nea, neophodno e da se sprovedat odredeni presmetkovni operacii, da se vloì odreden napor, da se potro{i odredena energija. Vakvata aktivnost se vika obrabotka na podatoci. Obrabotkata na najrazli~ni podatoci e edna od najva`nite aktivnosti na sekoj deloven ~ovek bez ogled na vidot na dejnosta {to ja vr{i, zatoa {to informaciite se od presudno zna~ewe vo sovremenoto delovno rabotewe. Pri toa, se misli na site vidovi podatoci (numeri~ki, tekstualni, slikovni, zvu~ni,...).

Obrabotkata na podatocite gi sodrì slednite rabotni procesi: vnesuvawe (vlez), obrabotka i izdavawe (izlez) na podatocite. [ematski prikaz e daden na slika 2.

Slika 2: Obrabotka na podatoci

Vlezot moè da se ostvari preku ~itawe i registrirawe na podatocite, obrabotkata - so izvr{uvawe na odredeni operacii, a izlezot so izdavawe na rezultatite od obrabotkata na soodveten nositel na podatoci i informacii. Zna~i, obrabotkata na podatocite e odnapred utvrdeno ~itawe, registrirawe i sreduvawe na podatocite, potoa sproveduvawe na matemati~ki i logi~ki operacii nad tie podatoci i izdavawe na rezultatite od obrabotkata na soodveten nositel.

Procesot na obrabotka na podatoci ja izvr{uva transformacijata na podatokot vo informacija. Obrabotkata na podatoci pretstavuva proces vo koj podatocite se transformiraat vo informacija.

Podatocite pred da bidat obraboteni se sobiraat, sortiraat, sreduvaat, analiziraat i se procenuva nivnata sodrìna vo kontekst na

11

Vlez na podatoci

Izlez napodatoci

Obrabotka

barawata na krajniot korisnik. So ova podatocite se podgotveni za procesot na obrabotka.

Vlezot na podatoci vklu~uva:

Zapi{uvawe na podatoci na nekoj medium za zapis. Kodirawe na podatoci so {to se obezbeduvaat uslovi za nivno

ponatamo{no koristewe i obrabotka. Memorirawe na podatoci koi moàt da se koristat vo

ponatamo{nite procesi na obrabotka. Selektirawe i izbor na podatoci koi imaat najgolema va`nost vo

ponatamo{niot proces na donesuvawe upravuva~ki odluki.

Obrabotkata na podatocite vo informacii go pokaùva procesot na transformacija na podatocite vo informacii i gi vklu~uva slednite postapki:

Presmetka na vrednosti dobieni od aritmeti~ki i logi~ki operacii koi dejstvuvaat vrz podatocite.

Akumulirawe na podatocite odnosno vrednostite. Klasificirawe na podatocite vo soodvetni grupi vrz baza na

karakteristikite na podatocite. Sortirawe na podatocite vrz osnova na odredeni identifikacioni

sekvenci. Integrirawe (spojuvawe) na dve ili pove}e grupi podatoci vrz

baza na odredena klasifikacija i sodrìna od pove}e podatoci. Prevzemawe na podatoci od nekoi grupi na podatoci koi gi

zadovoluvaat baranite karakteristiki.

Procesot na transformacija na podatocite vo informacii moè da se izrazi kako:

O = f (I, T)

kade {to,

O – izlez (output) na sistemot,

f – funkcionalna zavisnost,

I – vlez (input) vo sistemot,

T – proces na transformacija na vleznite podatoci.

Izlezot na podatocite, odnosno informacijata pretstavuva kraen proizvod od procesot na transformacija. Toj proces vo sebe vklu~uva:

Prezentirawe na informaciite na krajniot korisnik (end user).

12

Memorirawe (kopirawe) na podatocite so cel da bidat na raspolagawe i koristewe za iden vremenski period preku razni mediumi.

Memorirawe na podatocite e potrebno da se izvr{i za da se

ovozmoì nivno koristewe vo idnina, odnosno koga se ima potreba od takvi informacii. Memoriraweto na podatocite moè da se izvr{i spored sodrìnata i namenata i istoto moè da se pretstavi kako:

Bazi na podatoci koi gi memoriraat obrabotenite i organiziranite podatoci koi im se potrebni na krajnite korisnici.

Modeli na bazi koi gi memoriraat koncepciskite, matemati~kite i logi~kite modeli za izrazuvawe na vrskite pome|u biznisite, presmetuva~kite rutini ili analiti~kite tehniki.

Bazi na znaewe koi go memoriraat znaeweto za razli~ni subjekti vo razli~ni formi kakvi {to se fakti i pravila.

Pokraj ovie tri osnovni elementi, vo procesot na finalizirawe na informacioniot ciklus se koristi povratna vrska so kontrolna funkcija.

Sistem so komponenti na povratna vrska i kontrola se narekuva samoreguliran sistem, odnosno sistem so samonabquduvawe i samoregulacija. Povratnata vrska pretstavuva takva vrska vo koja te~at informacii za performansite na sistemot vo procesot na ostvaruvawe na postavenite celi.

Povratnite informacii pretstavuvaat osnova za postoeweto i odrùvaweto na kontrolnata funkcija vo sistemot. Kontrolata gi analizira i ocenuva povratnite informacii dobieni od povratnata vrska i vrz osnova na niv opredeluva dali sistemot odi kon postignuvawe na postavenite celi. Vrz osnova na kontrolata se pravat site potrebni doteruvawa na vlezovite i procesite na obrabotka vo sistemot, za da se dobie pretpostaveniot izlez. Na slika 3 e prikaàn odnosot na povratnata vrska i kontrola so drugite komponenti na sistemot.

13

Slika 3: Kontrolna funkcija na sistem za obrabotka na podatoci

Na slika 3, tekot na informaciite od povratnata vrska kon kontrolnata komponenta i korektivnite signali od kontrolata kon drugite komponenti se prikaàni so isprekinata linija. Povratnata vrska i kontrolniot proces gi osiguruvaat drugite komponenti na sistemot pravilno da izvr{at transformacija na vlezovite vo izlezi, odnosno da ja postignat postavenata cel na sistemot.

Sistemot prikaàn na slika 3 ne e izoliran sistem. Toj egzistira (funkcionira) vo sredina koja ja so~inuvaat i drugi sistemi, sli~ni na ovoj sistem {to e cel na ova analizirawe i nabquduvawe. Se zabeleùva deka sistemot, koga se gleda kako del od po{iroka okolina, se implementira kako komponenta na toj pogolem sistem.

Iako informacioniot sistem vo relativna smisla na zborot e celina, toj e vo postojana interakcija so ostanatite sistemi, odnosno istiot e otvoren sistem. Ovoj proces na povrzuvawe i uslovenost so drugite sistemi se narekuva interfejs (interface). Sistemot razmenuva informacii so opkruùvaweto so cel da ovozmoì proces na celosna interakcija. Delovnite subjekti se otvoreni sistemi koi me|usebno se povrzani i vr{at delovna razmena. Tie se prilagodlivi bidej}i imaat sposobnost da se prilagodat i da gi zadovolat barawata na sredinata {to se menuva.

Obrabotkata na podatocite moè da se odviva na slednite na~ini: ra~na obrabotka, mohani~ka obrabotka, mehanografska obrabotka i elektronska obrabotka.

Kontrola

Vlez Obrabotka Izlez

Kontrolni signali i signali na povratna

vrska

Kontrolni signali i signali na povratna

vrska

Okolina

Drugi sistemi

14

Elektronskata obrabotka na podatoci se temeli na primena na elektronski kompjuteri. Pri toa, podatocite od najrazli~en oblik moraat da se pretstavat vo oblik soodveten na elektronska obrabotka.

Kompjuterite ja sproveduvaat obrabotkata na podatocite vrz baza na odnapred zadaden plan na rabota, t.n programa. Kompjuterite moàt da donesuvaat odluki vrz baza na podatocite koi gi obrabotuvaat.

1.5 Informativni tekovi

So ogled na toa deka informativniot sistem e dinami~en, koga se zboruva za nego, pred se, treba da se sogledaat informativnite tekovi. Toa, vsu{nost se pati{tata po koi se prenesuvaat informaciite. Sekoe rabotno mesto vo isto vreme e:

Punkt za donesuvawe odluki; Primatel i Davatel na informacii (slika 4).

Slika 4: Informativen punkt kako sistem

Na primer: edno rabotno mesto od neposrednoto proizvodstvo vo osnova e punkt kade {to se donesuvaat raznovidni odluki vrz osnova na informaciite so koi toj rabotnik raspolaga. Ovaa rabotno mesto del od potrebnite podatoci (informacii) gi prima od neposredniot rakovoditel. Vo isto vreme ova rabotno mesto e i izvor na podatoci (za brojot na par~iwa koi na taa ma{ina se izraboteni). Ovie podatoci koi ‘’izviraat’’ od ova rabotno mesto se prenesuvaat do drugo rabotno mesto (na primer, evidenti~arot) vo koe, sobrani za celata brigada ili rabotilnica, davaat informacija za stepenot na realizacija na postavenata zada~a (se razbira, ova se dobiva otkako postignatite rezultati }e se sporedat so planiranite).

Vakvoto sogleduvawe vo potpolnost vaì i za oddelnite grupi rabotnici, rabotilnici, pogoni, slu`bi, sektori, fabriki i sl. Sekoja

15

Informativen punkt(donesuvawe na

odluki)

Vlezen fluks nainformacii

Izlezen fluks na informacii

organizaciska edinica vo isto vreme e primatel, davatel i korisnik na informacii.

Vo pretprijatieto kruàt raznovidni informacii. Tie se pojavuvaat na odredeni mesta, se distribuiraat do drugo rabotno mesto, kade ili se gubat ili se naso~uvaat ponatamu. Del od informaciite se prenesuvaat vo pismena forma, a del (pogolemiot) usno.

Informiranosta na vrabotenite vo pretprijatijata e imperativno barawe. Celosna, to~na i navremena informiranost e preduslov za uspe{no rabotewe. Vo pretprijatieto se slu~uvaat niza procesi, aktivnosti i sli~no. Vrabotenite, soglasno so karakterot na rabotata, osnovnoto informirawe go dobivaat za ona {to se slu~uva vo neposredna blizina na nivnoto rabotno mesto. No, toa ne e dovolno za da moè da se sogleda i da se osoznae problematikata na pretprijatieto vo koja tie rabotat. Zatoa e potrebno da se iznajdat adekvatni na~ini rabotnicite da se informiraat za rezultatite od su{tinskite aktivnosti.

Vo izu~uvaweto na sevkupniot informativen sistem na pretprijatieto mora da se obrne vnimanie na site ovie aspekti. Za àl, mora da se konstatira deka vo odredeni sredini i posebno kaj odredeni rakovodni lica seu{te ne se obrnuva vnimanie na problematikata na informativnite sistemi.

Postojat tri preduslovi koi odat vo prilog za identifikacija na piramidalnata struktura na menaxerskiot informaciski sistem (MIS).

1. Eden od na~inite za spravuvawe na raste~kiot obem na informacii pretstavuva nivnoto pravilno naso~uvawe. Ova zna~i deka vo delovniot sistem }e mora da se obezbedi odredena selekcija na informacii vo soglasnost so rakovodnata hierarhija. Site sve da znaat, za se da bidat informirani, pa vo soglasnost so toa da rabotat se i da se specijalisti za se - o~igledno e nevozmo`no vo edna dene{na industriska ili drug vid organizacija.

Imaj}i go vo predvid aktuelnoto i zna~ajnoto, koncepciskoto i zaedni~koto, denes vo svetot vnimatelno se sledi i prou~uva fenomenot na rapidno zgolemuvawe na zada~ite i predizvicite pri koristeweto na informaciite, koi proizleguvaat od nekolku esencijalni faktori. Imeno, vo poslednite godini javnite slu`bi se soo~eni so enormen porast na informacii ~ie koristewe, na dosega{niot tradicionalen na~in, stanuva se pote{ko, poneefikasno i ponerentabilno. Bidej}i celta na nivnoto funkcionirawe vo postojnoto kompleksno, pravno i administrativno okruùvawe e zadovoluvawe na raste~kite potrebi za uslugi na gra|anite, stopanskiot i op{testveniot konzum, vo soglasnost so postojnite propisi, barawata za pro{iruvawe na postojnite i osnovawe novi slu`bi, prirodno i sami po sebe, se nametnuvaat. Se postavuva logi~noto pra{awe: Dali ovie barawa se osnovani i opravdani? Odgovorot e negativen. Na dene{niot stadium na razvoj na kompjuterskata tehnologija i informatikata, ovie barawa moàt da se zadovolat so voveduvawe novi tehnologii za podobruvawe na

16

produktivnosta i kvalitetot vo ostvaruvaweto na programskite zada~i na javnite slu`bi (stanuva zbor za kvaliteten skok napred vo pravec na zgolemuvawe na efektivnosta na javnite slu`bi vo davawe kvalitetni i navremeni uslugi na klientite).

2. Celishodnoto funkcionirawe imperativno naloùva da se definira sistemot na celi {to treba da se postignat vo rabotata. Vo ovoj sistem na celi se trgnuva od edna ili od nekolku strategiski celi za ~ie realizirawe e potrebno da se ostvarat odredeni potceli koi vremenski i prostorno treba da bidat postaveni poblisku do izvr{itelite. Ovie potceli se osnova za formirawe na u{te pokonkretni i poblisku definirani celi i zada~i.

Ovoj fenomen na upravuvawe spored celite, ili MANAGEMENT BY OBJECTIVES, e identi~en i so hierarhijata vo donesuvaweto na odluki (strategiski, takti~ki, operativni i operatorski) i so hierarhijata na planiraweto: dolgoro~no, srednoro~no, godi{no, kvartalno, mese~no, operativno, operatorsko. Zna~i, postavuvaj}i hierarhiski sistem na informativni tekovi (osobeno i karakteristi~no izrazeno vo rakovodniot potsistem na informacii) se vr{i pridrùvawe kon ostanatite hierarhii. Ili dosledno kaàno, so piramidalno-hierarhiskiot sistem na informacii samo se otslikuva postojnata hierarhija vo rakovodnata funkcija.

Sogleduvaj}i ja su{tinata na ovaa vitalna funkcija (se misli na menaxmentot), ne e te{ko da se sogleda odredena hierarhija vo izvr{uvaweto na zada~ite. Jasno e deka ne moàt site se da rabotat i deka e potrebna specijalizacija i podelba na rabotata. Karakterot na planskoto rabotewe, i voop{to na raboteweto na pogolem broj lu|e vo isto vreme i na isti ili sli~ni zada~i, neminovno naloùva voveduvawe na rakovodna uloga i pritoa vospostavuvawe na hierarhiski odnosi, po~nuvaj}i od prviot menaxer do neposredniot izvr{itel.

3. Determiniraweto na hierarhiskata struktura na MIS treba da se bara vo su{tinata na prenesuvaweto na informacii vo ramkite na t.n. komunicirawe, odnosno vo informativnite tekovi.

Me|u ispra}a~ot i prima~ot na informacii se nao|a t.n. kanal za distribucija (slika 5).

Slika 5: Prenesuvawe na informacii

Ispra}a~ Prima~K a n a l

17

Informativniot sistem pretstavuva komunikaciska mreà, isprepletena me|u t.n. komunikaciski punktovi. Ovie punktovi se povrzani so komunikaciski kanali koi, naj~esto se dvonaso~ni.

Vo najop{ti sogleduvawa, punktovite moàt da bidat samo ispra}a~i, samo prima~i ili, pak, istovremeno i ispra}a~i i prima~i na informacii. Poslednava mo`nost e naj~esta.

Isto taka, vo najop{ti sogleduvawa, komunikaciskite punktovi se identifikuvaat so punktovite za odlu~uvawe, odnosno so subjektite koi donesuvat odluki. Vo takov slu~aj, sekoj punkt vo isto vreme e i prima~ i ispra}a~ ana informacii so toa {to me|u ovie dve fazi sledi odlu~uvaweto, a odlukata naj~esto e informacijata {to se ispra}a.

Razgleduvaj}i ~isto teoretski, mo`no e me|u primaweto i ispra}aweto da ne sledi donesuvawe na odluka. Vo takov slu~aj, stanuva zbor za informativen punkt koj vr{i uloga na prenositel na informacii (i kako takov moè da se smeta za del od komunikaciskiot kanal). Ili pak stanuva zbor za odredena ma{ina ili rabotnik koj vr{i nekoj vid obrabotka na podatoci (primer, ma{ina za kopirawe, poenter koj pravi zbirni pregledi i sli~no).

Na slika 6 e prikaàn del od informativnata mreà vo koja informativnite punktovi (IP) istovremeno se i prima~i i ispra}a~i na informacii, a kanalite se dvonaso~ni.

Slika 6: Mreà od informativni punktovi

IPIP

IP

IPIP

IP

18

Vo celokupniot protok na informacii osven prima~ot, kanalot i ispra}a~ot, obi~no postojat i delovi so koi se vr{i kodirawe i dekodirawe, a pred i po niv se izvr{uva selekcija. Od aspekt na prenesuvawe informacii so visok stepen na doverlivost se voveduvaat za{titni mehanizmi: enkripcija i dekripcija.

Zna~i, i od aspekt na prenesuvaweto na informaciite potrebno e da se vr{i selekcija, i toa pred kodiraweto i dekodiraweto. Ova e potrebno i za da se zgolemi propusnata mo} na komunikaciskiot kanal, kade {to ne e potrebno da se prenesuvaat site informacii, tuku se pravi selekcija. I prima~ot vr{i selekcija: toj ne gi prifa}a site dobieni informacii, tuki gi zema samo onie {to se potrebni za izvr{uvawe na negovata dejnost.

1.6 Proces na informirawe

Ne taka odamna, baraweto, sporeduvaweto i sortiraweto na informaciite se vr{elo ra~no. Toa ~esto bil dolg i skap proces. Podatocite obi~no se zapi{uvale na hartija i se ~uvale vo registri, vo posebni prostorii. Klasifikacijata i prebaruvaweto, kako i samata odluka za toa kade treba da se smestat registrite, ~esto pretstavuvalo golem problem. Isto taka i samiot prenos na informacii bil ote`nat.

Razvojot na kompjuterskata tehnologija ovozmoì golemi promeni vo procesot na informirawe. Denes, procesot na informirawe pretstavuva proces na sozdavawe informacii preku obrabotka na podatoci so pomo{ na kompjuterskata tehnologija. Procesot na promena na podatocite vo informacijata e baziran na sedum ~ekori koi zaedni~ki go opfa}aat procesot na informirawe:

Pribirawe - proces koj se sostoi od: definirawe na potrebnite podatoci, identifikuvawe na izvorot na podatoci, izbor na na~ini na pribirawe i samiot proces na pribirawe podatoci.

Organizirawe - proces koj gi podreduva, pretstavuva i formatizira podatocite za koristewe vo ostanatite procesi na informirawe.

Analiza - podrazbira tolkuvawe na podatocite i nivna transformacija vo informacii.

ûvawe - na podatocite odnosno nivno skladirawe e mnogu olesneto so primena na uredi za ~uvawe na podatoci kako {to se magnetni diskovi, magnetni lenti, opti~ki diskovi, hard diskovi i drugi.

Obrabotka - za koja e zadolèn mikroprocesorot na kompjuterot.

Primawe i prenesuvawe - podrazbira transfer na podatoci vnatre i pome|u informacionite sistemi. Osnoven uslov za razmena na podatoci i informacii pome|u informacionite sistemi pretstavuva kompatibilnosta na komunikaciskite protokoli.

Prikaùvawe - prezentirawe na informacii od informacioniot sistem.

19

1.7 Informaciite se osnova za planiraweto

Da se zboruva za planiraweto zna~i da se sogleda ‘’startnata’’ funkcija na menaxmentot. Moè da se kaè deka planiraweto e ‘’posledica’’ od prisustvoto na ~ovekot vo rabotata. Nevozmo`no e da se zamisli smislena akcija na ~ovekot bez elementi na planirawe.

Zboruvaj}i voop{teno, planiraweto treba da se bara vo osnovniot logi~ki redosled na upravuva~kiot proces: planirawe - realizirawe (izvr{uvawe) - kontrola. Ne moàt da se postignat celite na funkcioniraweto, ako ne se vgradi koordinacija i regulacija koi se ostvaruvaat so kontrolata i povratnata vrska (slika 7).

Slika 7: Planirawe - realizacija - kontrola

Informativen potsistem (IPS) za planirawe, vo osnova, treba da po~iva (da se zasnova) vrz ovie principi. Informativen potsistem za planirawe koj nema da trgnuva od ovie postavki, gi ima site potrebni preduslovi da bide nepravilno i necelishodno postaven i kako takov da ne odgovara na upravuva~kiot proces.

IPS za planirawe mora da obezbedi da se dostavat takvi informacii koi }e rezultiraat vo izrabotkata na planovi koi bi se realizirale, so {to e mo`no pomali otstapuvawa. Teoretski e nevozmo`no da se nabavat takvi informacii i da se proizvedat takvi planovi kaj koi, koga }e se realiziraat, otstapuvawata }e iznesuvaat nula.

Planirawe Realizacija Kontrola

Informacii Informacii

Povratna vrska

20

2. BAZI NA PODATOCI

Baza na podatoci e organizirana zbirka na podatoci. Terminot nastanal izvorno vo kompjuterskata industrija, a negovoto zna~ewe se pro{irilo blagodarej}i na negovoto koristewe, taka da Evropskata direktiva za bazi na podatoci (koja za bazite na podatoci gi donesuva pravata za intelektualna sopstvenost) gi vklu~uva i neelektronskite bazi na podatoci vnatre vo svojata definicija.

Edna od mnogu definicii za bazi na podatoci glasi deka toa e zbirka na zapisi koi se za~uvani (memorirani) vo kompjuter na sistemski na~in, taka {to na nea moè da se povika odredena kompjuterska programa koga treba da se dade odgovor na nekoj problem. Sekoj zapis obi~no se prepoznava kako mnoèstvo na elementi (fakti) na podatoci. Kako odgovor na postaveno barawe, bazata na podatoci dava informacii koi moàt da se iskoristat za donesuvawe odluki, koi inaku moàt mnogu te{ko ili nikako da se donesat. Kompjuterskata programa koja se koristi za upravuvawe i ispituvawe na bazite na podatoci se narekuva sistem za upravuvawe so baza na podatoci (SUBP). Svojstvata i dizajnot na

21

sistemite za bazi na podatoci se cel na prou~uvawe na informati~kata nauka.

Spored J. Martin, baza na podatoci pretstavuva zbir na me|usebno povrzani podatoci, koi zaedno se memorirani vo kompjuter bez nepotrebni redundansi, koi se koristat na optimalen na~in.

Od pogolem del istraùva~i vo oblasta na bazi na podatoci e prifatena slednata poednostavena definicija: Baza na podatoci pretstavuva zbir na centralizirani podatoci koi se taka organizirani da imaat minimalna redundansa za da moàt da se koristat od pogolem broj razli~ni aplikacii.

Za dadena baza na podatoci tipi~no postoi strukturen opis za fakti koi se opfateni vo taa baza na podatoci: toj opis se narekuva [EMA. [emata gi opi{uva predmetite koi se prikaàni vo bazata na podatoci i odnosite pome|u niv. Postojat brojni razli~ni na~ini na organizirawe na {emata, t.e. modelirawe na strukturite na bazite na podatoci: tie se narekuvaat modeli na bazata na podatoci (ili model na podatoci).

Model na baza na podatoci koj denes ima naj{iroka primena vo svetot e relaciskiot model, koj gi prikaùva site informacii vo forma na mnogukratni relaciski tabeli od koi sekoja se sostoi od redovi i koloni. Ovoj model gi prikaùva relaciite (odnosite) preku koristewe na vrednosti koi se zaedni~ki za pove}e od edna tabela. Ostanatite modeli, kako {to se hierarhiskiot i mre`niot model, koristat prikazi i relacii koi se mnogu poeksplicitni.

Naslovot baza na podatoci se odnesuva na zbirka na zapisi, a na softverot se odnesuva kako na sistem za upravuvawe so baza na podatoci.

Mnogu profesionalci mislat deka zbirka na podatoci sozdava baza na podatoci edinstveno ako ima odredeni svojstva. Na primer:

So podatocite se upravuva za da se obezbedi nivniot integritet i kvalitet.

Se ovozmoùva zaedni~ki pristap na nekoi mnoèstvo na korisnici.

Ima svoja {ema. Podrùva jazik na pra{alni formi (kako {to e SQL).

Istorija na bazata na podatoci

Najrano poznato koristewe na terminot bazi na podatoci poteknuva od April 1963 godina, koga Dru{tvoto za razvoj na sistemi (od SAD) organiziralo simpozium pod naslov ''Razvoj i upravuvawe so kompjutersko centrirana baza na podatoci''. Bazata na podatoci kako edinstven zbor e voobi~aen za Evropa od 1970 godina.

Prvi sistemi za upravuvawe so bazi na podatoci se razvieni vo 1960 godina. Pioner vo toa pole e Charles Bachman. Negovite prvi trudovi pokaùvaat deka negova cel bila sozdavawe podelotvorno koristewe na uredi so mo`nost za memorirawe na podatoci na dup~eni karti~ki ili

22

magnetna lenta. Vo toa vreme se pojavile dva klu~ni modeli na podatoci: CODASYL pretstavuva mreèn model baziran na ideite na Charles Bachman i hierarhiski model koj go razvil Rockwell (SAD) i koj podocna bil prifaten od kompjuterskata kompanija IBM kako osnova na nivniot SUI proizvod.

Relaciskiot model e predloèn od E.F.Codd vo 1970 godina. Toj gi kritikuval postojnite modeli poradi nesoodvetnosta pome|u apstraktniot opis na informaciskite strukturi i opisot na mehanizmite na fizi~kiot pristap. Sepak, dolgo vreme relaciskiot model ostanal samo vo podra~jeto na akademskiot interes. Dodeka CODASYL sistemite i SUI bile zamisleni kako re{enija na prakti~noto inènerstvo, zemaj}i ja vo predvid tehnologijata koja postoela vo toa vreme, relaciskiot model imam mnogu pogolema teoretska perspektiva, smetaj}i (sosema ispravno) deka hardverskata i softverskata tehnologija }e go fatat ~ekorot so vremeto. Me|u prvite prakti~ni re{enija bile INGRES na Berkeley i proektot SISTEM R vo IBM. I dvete re{enija bile istraùva~ki prototipi koi bile objaveni vo 1976 godina. Prvite komercijalni proizvodi, ORACLE i DB2 se pojavile vo 1980 godina.

Vo tekot na 1980-tite godini istraùva~kite aktivnosti se naso~ile na sistemite distribuirani bazi na podatoci i na uredi za bazi na podatoci, no toj napredok imal mal efekt na pazarot. Druga va`na teoretska zamisla bil funkcionalniot model na podatoci, no bez ogled na nekoja specijalizirana primena vo genetikata, molekularnata biologija i istraùvawe na izmami, svetot na nego ne obrnal pogolemo vnimanie.

Vo 1990-tite vnimanieto se prefrlilo na bazi na podatoci koi se orientirani prema objektot. So niv se postignal odreden uspeh vo oblastite kade bilo potrebno da se rakuva so pokompleksni podatoci. Nekoi od tie idei gi prifatile proizvoditelite na relaciski bazi na podatoci, koi kako posledica integrirale novi osobini vo svoite proizvodi.

Vo 2000-tite godini sovremeno podra~je za inovacii postanale XML bazite na podatoci. Klu~nite idei bile integrirani vo vospostavuvawe relaciski proizvodi. XML bazite na podatoci imaat za cel da ja otstranat tradicionalnata podelba pome|u dokumentite i podatocite, ovozmoùvaj}i site organizaciski informaciski resursi da bidat dostapni na edno mesto, bez ogled na toa dali se visoko strukturirani ili ne.

Modeli na bazi na podatoci

Razli~ni tehniki se koristat za strukturata na modelite na podatoci. Pogolem broj na sistemi na bazi na podatoci se kreiraat okolu eden odreden model na podatoci, iako e vo porast faktot deka proizvodite nudat podr{ka za pove}e od eden model. Za bilo koj logi~ki model moàt da bidat mo`ni razli~ni fizi~ki izvedbi, koi se zna~ajni za efektot na performansite.

Modelot na podatoci ne e samo na~in za strukturirawe na podatocite: toj isto taka definira mnoèstvo na operacii koi moàt da se izvedat vrz podatocite. Na primer, relaciskiot model definira operacii kako {to se selekcija, proekcija i spojuvawe. Iako ovie operacii ne mora

23

da bidat eksplicitni vo odreden query jazik (jazik so mo`nost za raznovidni prebaruvawa), sepak tie gi kreiraat temelite na koi e izgraden query jazikot.

Postojat pove}e modeli na bazi na podatoci. Ovde nakratko }e bidat prezentirani onie koi najmnogu se koristat:

Ramen (tabli~en) model na bazi na podatoci. Ovoj model se sostoi od poedine~en, dvodimenzionalen red od elementi na podatoci, kade za site elementi se pretpostavuva deka imaat sli~ni vrednosti, i deka site elementi na redovite se povrzani edni so drugi.

Mreèn model na bazi na podatoci. Ovoj model (definiran spored CODASYL specifikacijata) gi organizira podatocite so koristewe na dve fundamentalni konstrukcii koi se narekuvaat zapisi i mnoèstva. Zapisite sodràt poliwa koi moàt da bidat hierarhiski organizirani kako vo programskiot jazik COBOL. Mnoèstvata (ne treba da se poistovetuvaat so matemati~ki mnoèstva) gi definiraat odnosite ''eden-kon-site'' pome|u zapisite: eden sopstvenik, mnogu ~lenovi. Zapisot moè da bide i sopstvenik i ~len vo bilo koj broj na mnoèstva.

Operaciite na mre`niot model funkcioniraat na sledniot na~in: programata ja odrùva tekovnata sostojba i upravuva od eden do drug zapis pritoa sledej}i gi odnosite vo koi u~estvuva zapisot. Isto taka zapisite moàt da bidat smesteni so dodeluvawe na klu~ni vrednosti. Mre`nata baza na podatoci direkno go adresira mestoto na zapisot na diskot. Toa dava izvonredni povratni performansi za smetka na operaciite kakvi {to se v~ituvawe i reorganizacija na bazata na podatoci.

Relaciski model: Ovoj model e voveden od E.F.Cood vo 1970 godina vo negoviot akademski trud kako na~in za sozdavawe sistemi za upravuvawe so baza na podatoci, nezavisno od bilo koja druga posebna primena. Toa e matemati~ki model koj e definiran so pomo{ na terminite predikatna logika i teorija na mnoèstva.

Osnovnata ideja za relaciska baza na podatoci stana mnogu popularna. Oracle bazata na podatoci, koja e bazirana na relaciski model na podatoci, denes e najpopularna baza na podatoci i nao|a golema primena vo mnogu sferi na ~ovekovoto ìveewe vo celiot svet: bankarstvoto, finansiite, odbranata, zdravstvoto, soobra}ajot, obrazovanieto i vo mnogu drugi oblasti.

Relaciskata baza na podatoci sodrì mnogukratni tabeli, sekoja sli~na na onaa vo ramniot model na baza na podatoci. Sepak, za razlika od mre`nite bazi na podatoci, tabelite ne se povrzani so pokaùva~i. Namesto toa se koristat klu~evi za sloùvawe na redovi podatoci vo razli~ni tabeli. Klu~ot e samo edna ili pove}e koloni vo edna tabela koja odgovara na kolonite vo druga tabela. Sekoja kolona moè da bide klu~ ili mnogukratni koloni moàt da se grupiraat zaedno vo poedine~en klu~. Za razlika od pokaùva~ite, ne e potrebno da se definiraat odnapred site klu~evi, tuku kolonata moè da se koristi kako klu~ duri i ako izvorno ne bilo predvideno da bide eden od niv.

24

Klu~ot koj moè da se koristi za ednstveno identifikuvawe na redovite vo tabelata se narekuva edinstven klu~. Tipi~no, eden od edinstvenite klu~evi se preferira za negovo povrzuvawe so redica. Takviot klu~ se definira kako tabelaren primaren klu~.

Koga klu~ot se sostoi od podatoci koi imaat nadvore{no, realno zna~ewe, toga{ toj se narekuva ''priroden'' klu~. Ako nitu eden priroden klu~ ne e prikladen moè da se dodeli arbitraren klu~. Vo praksa, pogolem broj bazi na podatoci imaat i generirani i prirodni klu~evi, bidej}i generiranite klu~evi moàt da se koristat interno za formirawe vrski pome|u redovite koi ne moàt da se raspadnat, dodeka prirodnite klu~evi moàt da se koristat, so pomala sigurnost, za istraùvawe i integracija so drugi bazi na podatoci.

Relaciski operacii

Korisnicite (ili programite) prebaruvaat podatoci od relaciska baza na podatoci preku pra}awe pra{awe (barawe, query-prebaruvawe) koe e napi{ano vo poseben jazik, obi~no vo nekoj dijalekt na SQL. Iako SQL e izvorno namenet za krajnite korisnici, mnogu e povoobi~aeno SQL pra{awata da se vgraduvaat vo softver koj ovozmoùva ednostavno korisni~ko okruùvawe (mnogu WEB stranici se realiziraat so SQL pra{awa koga se sozdava stranicata).

Bazata na podatoci vo odgovorot na pra{aweto (query-prebaruvawe) vr{i filtrirawe na redovite na odreden na~in za da se prikaè baraniot odgovor. Na slika 1 e prikaàno takvo prebaruvawe kade od bazata na podatoci (Bilans na prihodi na op{tini vo Republika Makedonija) e selektiran onoj zapis koj e baran preku soodvetno prebaruvawe (query: Da se prikaè personalniot danok na dohod vo op{tina Sveti Nikole za tekovnata 2005 godina).

Slika 1: Selektiran zapis (record) vo baza na podatoci (tabela)

25

êsto se vr{i zdruùvawe na podatocite od mnogukratni tabeli vo edna tabela, t.e se sproveduva postapka spojuvawe. Toa se pravi so koncepcisko zemawe na site mo`ni kombinacii na redicite i potoa se sproveduva postapka na filtrirawe.

Fleksibilnosta na relaciskite bazi na podatoci ovozmoùva pi{uvawe (kreirawe) razli~ni prebaruvawa (queries) vo koi ne mora da u~estvuvaat dizajnerite na bazata na podatoci. Kako rezultat, relaciskite bazi na podatoci moàt da se koristat za mnogukratna primena na na~ini koi originalnite dizajneri ne gi predvidele, {to e osobeno va`no za bazi na podatoci koi moèbi se koristele desetici godini. Toa napravilo primenata na relaciskite bazi na podatoci vo trgovijata da bide mnogu popularna.

Dimenziski model na baza na podatoci: Ovoj model pretstavuva specijalizirana prerabotka na relaciskiot model koj se koristel za prikaùvawe na podatoci vo memorijata na kompjuterot na na~in na koj podatocite moàt lesno da se zbijat so koristewe na OLAP query (prebaruvawe). Vo dimenziskiot model, bazata na podatoci se sostoi od edna golema tabela na fakti koi se zapi{ani so koristewe na dimenzii i veli~ini. Dimenziite ovozmoùvaat kontekst na fakti (kako {to se: koj u~estvuval, koga i kade se slu~ilo i nejziniot tip), a se koristat vo prebaruvawata za zaedni~ko grupirawe na srodni fakti. Dimenziite te`neat da bidat zasebni, a ~esto se postaveni i hierarhiski. Na primer, lokacijata moè da vklu~uva zgrada, region i dràva.

Veli~inata pretstavuva koli~estvo koe go opi{uva faktot.Dimenziskiot model ~esto se sproveduva na vrvot na relaciskiot

model so koristewe na yvezdesta {ema koja se sostoi od edna tabela koja gi sodrì faktite i okolni tabeli koi gi sodràt dimenziite. Kompliciranite dimenzii moàt da bidat posebno prikaàni so koristewe na mnogukratni tabeli, vo forma na {ema snegulka.

Memoriraweto na podatocite moè da sodrì mnogukratni yvezdesti {emi koi me|usebno gi delat dimenziskite tabeli, ovozmoùvaj}i nivno zaedni~ko koristewe.

Sistem za upravuvawe so bazi na podatoci

Sistemot za upravuvawe so bazi na podatoci (DBMS – database management system) sluì kako posrednik pome|u razli~ni aplikativni programi.

Konceptot baza na podatoci moè da se nabquduva od dva aspekti: logi~ki i fizi~ki. Logi~ki pogled pretstavuva gledawe na podatocite onaka kako gi nabquduvaat krajnite korisnici, dodeka fizi~kiot pogled pokaùva kako navistina se organizirani i strukturirani podatocite na fizi~ki medium za memorirawe na podatoci.

Sistemot za upravuvawe so bazi na podatoci pretstavuva softver koj ovozmoùva centralizirawe na podatocite so cel efikasno da se upravuva so aplikaciite i ovozmoùvawe na pristap do memoriskite podra~ja.

26

Postojat ~etiri elementi koi treba da se razberat i koi se povrzani so bazite na podatoci:

Fizi~ki realitet: toa se podatoci koi se nao|aat na nekoj fizi~ki medium i koi gi koristi celata baza na podatoci.

Softverski paket: dejstvuva kako interfejs pome|u aplikativnite programi i fizi~kite datoteki.

Zbir na aplikativni programi: se ovozmoùva prebaruvawe na podatoci od bazite na podatoci, definirawe na jazikot so koj se definiraat podatocite i jazik za manipulirawe so podatocite.

Re~nik na podatoci: pretstavuva datoteka koja sodrì definicii na elementi na podatoci kako i karakteristiki na podatocite.

Dizajn i struktura na bazi na podatoci

Dizajnot i strukturata na bazite na podatoci moàt da se klasificiraat vo nekolku formi:

Hierarhiska struktura: So ovaa struktura podatocite se pretstavuvaat vo forma na drvo. Elementite na podatocite na sekoj slog se organizirani vo entiteti, kaj koi najvisokiot element e koren. Entitetot od najvisokoto nivo e povrzan so pove}e entiteti od ponisko nivo, dodeka entitetite od poniskoto nivo moàt da imaat samo eden entitet od povisoko nivo (slika 2).

Hierarhiskiot model na podatoci se pojavil najrano, bidej}i najmnogu soodvetstvuva so rabotata na firmite (sekade postojat hierarhiski odnosi), pa nivnoto modelirawe e lesno.

27

Slika 2: Primer za hierarhiski model na podatoci

Mre`na struktura: So cel da se ostvari pogolema optimizacija i pogodnost vo rabotata, hierarhiskata struktura se transformira vo mre`na i obratno. Vo hierarhiskata struktura podatocite se pokaùvaat vo relacija eden-sprema-pove}e, dodeka vo mre`nata struktura podatocite se prikaùvaat vo relacija pove}e-prema-eden.

Primer za mre`na struktura: Da se pretstavi fizi~kata organizacija na mreèn model za baza na vraboteni koi rabotat na proekti, pri {to se vodi evidencija za brojot na ~asovi {to na eden vraboten mu se odobreni za rabota na daden proekt. Pove}e vraboteni rabotat na eden proekt, no i sekoj vraboten moè da raboti istovremeno na pove}e proekti. Vo bazata ima podatoci za 5 vraboteni i 4 proekti pri {to rasporedot na vrabotenite po proekti e sledniot (slika 3):

Vraboten

#Proekt

#

Broj na ~asovi

B2 П1 30

B2 П2 10

B1 П2 40

B3 П2 25

B3 П4 10

B3 П3 10

B5 П3 40

Slika 3: Raspored na vraboteni po proekti

Mre`niot model {ematski izgleda vaka (slika 4):

Slika 4: [ematski prikaz na mreèn model

Gi zanemaruvame podatocite {to se vodat za sekoj vraboten (na pr. ime, prezime i sl.), kako i za proektite, bidej}i celta e da se ilustrira

28

na~inot na koj se pretstavuvaat m:m asocijaciite kaj mre`niot model na bazi na podatoci (slika 5).

Slika 5: Pretstavuvawe na m:m asocijacii kaj mreèn model na bazi na podatoci

Moè da se zabeleì deka na~inot na pronao|awe na daden zapis e dosta sloèn. Na primer, za pra{awata - da se najdat imiwata na site vraboteni koi rabotat na daden proekt, ili pak da se najde vo koi proekti daden vraboten u~estvuva, potrebno e preku izminuvawe na ostatokot od mnoèstvoto da se dojde do sopstvenikot na drugoto mnoèstvo. (Uveri se so toa {to }e proveri{ na koi proekti raboti vraboteniot V2).

Relaciska struktura: Poslednite godini razvojot vo podra~jeto na softverot e naso~en kon relaciskite bazi na podatoci. Ovie bazi podatocite gi pretstavuvaat vo forma na ednostavni dvodimenzionalni tabeli koi se narekuvaat relacii.

Relacija e datoteka koja:

Sodrì samo zapisi od eden vid. Zapisite ne se snimeni po nekakov redosled. Zapisite imaat pole koe edinstveno go identifikuva zapisot (i se

vika klu~).

Hierarhiskite i mre`nite bazi na podatoci imaat niza prednosti, no i nedostatoci. Tie se idealni za transakciski sistemi. Me|utoa istite imaat nedostatoci koi se ogledaat vo postavuvawe na direktoriumite i indeksite odnapred, so te{ka mo`nost za nivna natamo{na modifikacija. Toa zna~i deka istite se nefleksibilni. Isto taka im e potrebno pove}e vreme za programirawe.

29

Relaciskite sistemi se mnogu fleksibilni koga se zemaat vo predvid nepredvidlivite barawa ili potrebi koi treba da se zadovolat so kombinacija na procesi. Isto taka, ovie sistemi se prili~no bavni zaradi pristapuvawe vrz pogolemo koli~estvo na podatoci vo daden moment (edinica vreme).

Organizacija na bazite na podatoci

Bazite na podatoci moàt da bidat organizirani kako:

Sekvencijalni. Indeks-sekvencijalni. Direktni.

Sekvencijalnata forma na organizacija na podatoci pretstavuva najednostavna forma na organizacija. Slogovite od podatocite se zapi{uvaat po bilo koj redosled, bez ogled na toa dali istite se sortirani ili ne.

Slogovite naj~esto se zapi{uvaat sprema raste~ki ili opa|a~ki redosled na nekoe obele`je koe pretstavuva identifikaciski klu~.

Indeks-sekvencijalnata forma na organizacija na podatoci ovozmoùva direkten pristap kon odreden slog vo bazata. Toa zna~i deka site slogovi ne treba da se ~itaat vo bazata na podatoci za da se pristapi na baraniot slog. Slogovite se podredeni vo logi~ki redosled (sprema kontrolnoto pole, odnosno klu~) i indeksno koe se formira za vreme na kreirawe na bazata na podatoci.

Sekoj zapis sodrì klu~ i fizi~ka adresa na koja e izvr{eno arhivirawe na zapisot. So vospostavuvawe na odnos pome|u klu~ot i fizi~kata adresa na slogot vo memorijata, se sozdava indeks. Indeksot ovozmoùva brza i direkna obrabotka na logi~kite slogovi vo edna celina. Namesto da se prebaruva celokupnoto koli~estvo na podatoci, prebaruvaweto se sveduva samo na prebaruvawe po indeksi.

Direktniot pristap kon podatocite ovozmoùva direkten pristap kon baraniot podatok. Ovoj pristap bara vospostavuvawe neposredna vrska pome|u klu~evi na odredeni slogovi i nivnite fizi~ki adresi.

Otkrivawe na znaewe od bazi na podatoci pri donesuvawe na delovni odluki

Otkrivaweto na znaewe od bazi na podatoci (data mining) pretstavuva zbir na metodi i postapki koi vleguvaat vo podra~jeto BI (Business Intelligence) so pomo{ na koi se vr{i ekstrahirawe na znaeweto koe e sokrieno vo nepreglednoto mnoèstvo na rutinski sobrani podatoci, koi se sobiraat kako rezultat na sekojdnevnoto izvr{uvawe na delovnite aktivnosti.

30

Vo ovoj proces se koristat razli~ni nau~ni podra~ja kako {to se: statistika, matematika, teorija na informacii, teorija na verojatnost i ve{ta~ka inteligencija.

Sostavite za otkrivawe na znaewe od bazi na podatoci vleguvaat vo delot na delovnata inteligencija. Sostavite od bazi na podatoci vleguvaat vo sostavite za u~ewe. Osnovna nivna karakteristika e brzata sposobnost za prilagoduvawe vrz osnova na novo nastanati uslovi na rabotewe vo koi tie sostavi dejstvuvaat.

Dokolku celokupnata problematika se nabquduva od perspektiva na delovna inteligencija, sostavot moè da se prilagodi i nadgradi vo zavisnost od slu~uvawata vo opkruùvaweto.

Osnovnata ideja vrz koja se temeli razvojot na delovnata inteligencija e ~ovekovata sposobnost za u~ewe. Pravilniot vlez na podatoci i raspolo`livoto iskustvo doveduvaat do transparentni informacii. Ovoj pristap e mnogu blizok so ~ovekovite sposobnosti i metodologii na u~ewe.

Za da se izvr{i procesot na inteligentna analiza na podatoci vrz osnova na prethodnite vnesovi vo bazite na podatoci, potrebno e da se definiraat slednite strukturi:

Pronao|awe znaewe vo bazi na podatoci (Knowledge Discovery in Databases – KDD): Pretstavuva netrivijalen proces na identifikacija na ispravni, novi, potencijalno korisni i razbirlivi strukturi na podatoci.

DM (Data mining): Pretstavuva del koj se odnesuva na algoritmi za pronao|awe na pravilnosti, strukturi ili modeli na podatoci so prifatliva efikasnost.

Inteligentnata analiza vospostavuva korelativen odnos pome|u:

Kompjuterskata tehnologija i nejzinata primena vo obrabotkata na podatocite.

Ve{ta~kata inteligencija. Statistikata. Bazite na podatoci.

Procesot na inteligentna analiza so koristewe na bazi na podatoci grafi~ki moè da se pretstavi na sledniot na~in (slika 6).

31

Slika 6: Proces na inteligentna analiza so koristewebazi na podatoci

Podatoci: Podatocite gi so~inuvaat site elementi koi vleguvaat vo podra~jeto na neobraboteni fakti, bez ogled na izvorot na podatocite, na~inot na koj se dobivaat, mestoto na nao|awe i potrebata od nivno ponatamo{no koristewe.

Definirawe na problemot: se izveduva preku odreduvawe na celite koi treba da se postignat so analizata na podatoci, so primena na kriterium za uspe{nost na proektot (najgolema to~nost na objektot koj se analizira).

Definirawe na podatocite: odreduvawe na lokacijata na pribirawe, osnoven opis na podatocite, predmet na sobiraweto, osnovni karakteristiki i kvalitet na podatocite.

Priprema na podatocite: opfa}a izbor, pre~istuvawe, konstrukcija na transformiraniot izlez i formatirawe spored tehnikite na modelirawe.

Modelirawe: Izbor na tehniki za modelirawe, metodi na testirawe, generirawe na modelot i ocenka na modelot.

Podatoci

Definirawe naproblemot

Definirawena podatocite

Priprema napodatocite

Modelirawe

Primena

Evaluacijana modelot

32

Evaluacija na modelot: Se odreduva spored kriteriumot za re{avawe na problemot i mo`nost za implementacija.

Primena: Kreirawe na algoritam za odlu~uvawe, poddr{ka vo odlu~uvaweto i povratni informacii.

Spojuvawe na postojni bazi na podatoci vo objektno-orientirana distribuirana baza na podatoci

Izminatite desetina godini sme svedoci na silniot porast na multimedijalni aplikacii. Toa e ovozmoèno so postojaniot porast na mo}nosta na kompjuterite koi se vo sostojba da prikaùvaat multimedijalni podatoci (primer: tekst, sliki, zvu~ni zapisi, filmovi, video klipovi, ...). i pokraj postojanoto zgolemuvawe na mo}nosta na poedine~ni kompjuteri, seu{te postojat ograni~uvawa za masovno koristewe na multimedijalni aplikacii. Nekoi od pri~inite se:

Nedovolen kapacitet za memorirawe na podatoci kaj poedine~ni personalni kompjuteri (multimedijalnite podatoci baraat mnogukratno pogolem memoriski kapacitet vo sporedba so konvencionalnite podatoci).

Pote{kotii vo pripremawe i prifa}awe na multimedijalnite podatoci na na~in koj e podràn so sistemite za upravuvawe so bazi na podatoci (sigurnost, integritet na podatocite, pove}ekorisni~ka rabota, zaklu~uvawe i sli~no).

Nekompatibilnost pome|u personalnite kompjuteri. Relativno mala propusna mo} na kompjuterskite mreì za

golemo koli~estvo na multimedijalni podatoci. Visoki tro{oci za obuka za rakuvawe so multimedijalni podatoci i

tkn.

Problemite postanuvaat u{te pogolemi koga se javuva potreba za izgradba na golemi multimedijalni informaciski sistemi za golemi kompanii koi imaat golem broj na odale~eni lokacii. Na takvite firmi im treba logi~ka baza so podatoci koi se rasporedeni po site lokacii. Vo takvite slu~ai, sekoga{ se javuva problem vo raznolikost na hardverskata oprema, kako i upotrebenite sistemi za upravuvawe so bazi na podatoci.

Vp prodolènie }e se pokaàt prednostite koi gi donesuva objektno-orientirana distribuirana baza na podatoci, kako za konvencionalni taka i za multimedijalni aplikacii.

Objektno-orientirana distribuirana baza na podatoci vo multimedijalni aplikacii

33

Ne postoi nekoja formalna definicija koja zboruva za toa {to e toa {to so~inuva distribuiran sistem za upravuvawe so bazi na podatoci. No, so takov sistem ~esto se vrzuvaat nekoi svojstva. Vo prodolènie }e bidat prezentirani i razgledani nekoi od tie svojstva koi imaat golemo vlijanie na multimedijalnite aplikacii.

Transparentnost na lokacijata: Verojatno najosnovno svojstvo na distribuiran sistem za upravuvawe so bazi na podatoci e transparentnosta na lokacijata. Transparentnost na lokacija e nivo na distribuirana transparentnost koja im ovozmoùva na korisnicite na sistemite da ja gledaat celata baza kako da e taa prisatna lokalno, bez ogled na toa {to nejzinite delovi fizi~ki se smesteni na razni lokacii. Distribuiranata baza na podatoci treba navistina da dava dojam deka se raboti za edna edinstvena baza na podatoci i nejzinite korisnici ne mora da bidat svesni na faktot deka se raboti za distribuirana okolina.

Transparentnost na fragmentacija: Povisoko nivo na transparentnost na lokacijata se postignuva so transparentnost na fragmentacijata. Taa ovozmoùva podelba na podatocite od edna tabela na pove}e lokacii. Korisnicite i ponatamu ja gledaat taa tabela kako da taa e smestena na edno mesto. Postojat dva vida na fragmentacii:

Horizontalna fragmentacija. Vertikalna fragmentacija.

Horizontalna fragmentacija zna~i deka redovite na tabelata se raspodeleni na pove}e lokacii, so ogled na vrednostite na edna ili pove}e koloni koi se nao|aat vnatre vo tabelata (slika 7).

LOKACIJA A

[ifra Oddel Ime i prezime

Plata (denari)

Fotografija

1001 102 Aco Simov 24.000

LOKACIJA B

[ifra Oddel Ime i prezime

Plata (denari)

Fotografija

34

LOKACIJA B

1002 103 Ana Goceva 34.000

Slika 7: Horizontalna fragmentacija

Na slika 7 e prikaàn primer na horizontalna fragmentacija kaj koja podatocite za vrabotenite fizi~ki se za~uvani na lokaciite na nivnite oddeli (oddelenija, sektori, slu`bi,...). Redicite koi se za~uvani vo poedini oddeli naj~esto se potrebni vo tie oddeli, me|utoa i drugi oddeli moàt, spored potrebite, da imaat pristap do tie podatoci kako da tie se smesteni vo lokalna baza na podatoci.

Vertikalna fragmentacija: Zna~i deka kolonite na tabelata se raspodeleni vo podmnoèstva, od koi sekoe podmnoèstvo e memorirano na druga lokacija. Na slika 8 e prikaàno deka edna kolona, fotografija na vraboten, e memorirana na lokacija koja fizi~ki e najbliska do oddelot na koj naj~esto mu treba takva informacija.

LOKACIJA A

[ifra Oddel Ime iprezime

Plata(denari)

1001 102 Aco Simov 24.000

1002 103 Ana Goceva 34.000

Slika 8: Vertikalna fragmentacija

Distribuirana manipulacija so podatoci: Ovaa svojstvo na distribuiran sistem za upravuvawe so bazi na podatoci ovozmoùva naredbite za komunikacija so bazata na podatoci (SELECT) da se izvr{uvaat na na~in da korisnicite ne se svesni za distribuiranosta na bazata. Distribuiraniot sistem za upravuvawe so bazi na podatoci mora

LOKACIJA B

Fotografija

Slika na Aco Simov

Slika na Ana Goceva

35

da ovozmoì zapi{uvawe, menuvawe i bri{ewe na podatoci na ist na~in kako i kaj lokalnite bazi.

Poseben problem pretstavuva integritetot na transakciite koi vklu~uvaat pove}e fizi~ki lokacii. Zatoa e potrebno da se obezbedat mehanizmi koi se vo sostojba da ja kontroliraat uspe{nosta na izveduvawe na poedine~ni delovi na logi~ki transakcii, i vo slu~aj na neuspe{no izveduvawe na bilo koj del od taa transakcija, avtomatski da se poni{tat (izbri{at) posledicite od site prethodni.

Mehanizam za optimizirawe na distribuirani prebaruvawa (queries): Od gledna to~ka na multimedijalni aplikacii ova e verojatno najva`noto svojstvo na distribuiran sistem za upravuvawe so bazi na podatoci.

Ovaa svojstvo }e bide prikaàno preku sledniot primer:

Na lokacijata ''A'' e smestena tabela koja sodrì podatoci za oddelite (30 redici).

Na lokacijata ''B'' e smestena tabela koja sodrì podatoci za vrabotenite (2000 redici, vklu~uvaj}i fotografii).

Na lokacijata ''C'' korisnikot postavuva prebaruvawe so koe saka da dobie podatoci za eden oddel i za vrabotenite vo toj

oddel, no samo za oddelot ''OD1'' .

Vo vakva situacija, mehanizmot za optimizirawe na distribuirani prebaruvawa, mora da bide vo sostojba da go napravi slednovo:

Da kreira podmnoèstvo na baranite podatoci na sekoja od lokaciite.

Da go sporedi koli~estvoto na taka dobienite podatoci. Da go prefrli pomaloto koli~estvo na podatoci na druga lokacija

za da napravi nivno spojuvawe (povrzuvawe). Taka dobienite rezultati da gi vrati na lokacijata ''C''.

Od ovoj primer e o~igledno deka mehanizmot za optimizirawe na distribuiranite prebaruvawa e neizostaven ako sakame da dobieme zadovoluva~ko vreme na odziv na bazata na podatoci.

Portabilnost: Ovaa e neobi~no va`no svojstvo na distribuiran sistem za upravuvawe so bazi na podatoci. Toa obezbeduva mo`nost za rabota vo razli~ni hardverski i softverski okruùvawa (okolini). Ovaa svojstvo e osobeno va`no vo slu~aevi na integrirawe na postojnite bazi na podatoci vo distribuirana baza na podatoci.

36

Objektno-orientirani pro{iruvawa na sistemot za upravuvawe so bazi na podatoci

Dopolnitelna vrednost na distribuiran sistem za upravuvawe so bazi na podatoci moàt da dadat i objektno-orientirani pro{iruvawa. Glavni prednosti na objektno-orientiranite tehnologi se:

Povrzuvawe na podatocite so metodi (proceduri) koi obrabotuvaat podatoci.

Nasleduvawe: mo`nost za koristewe na ve}e definirani podato~ni i procesni strukturi so sli`ni tipovi na objekti, klasi.

V~auruvawe: do podatocite moè da se dojde samo preku ve}e definirani, detalno ispitani metodi (proceduri).

Poednostaven na~in na definirawe na multimedijalni podatoci i procesni strukturi.

Pregled na objektna baza na podatoci

Osnovna karakteristika na objektna baza na podatoci e deka se zasnova na objektno orientirani principi. Za razbirawe na objektno orientirani principi najprvo e potrebno da se definira {to e toa ''objekt''.

Pod zborot ''objekt'' se ozna~uva kombinacija na podatoci i programi so koi se prikaùva nekoj entitet. Na primer da zememe eden vraboten koj se vika Petar. Petar ima 30 godini i plata od 15 000 denari. Petar moè da se pretstavi vo kompjuterskiot program kako objekt.

Podato~niot del na objektot bi bil:

Ime: Petar Datum na ra|awe: 01.1.1978 Plata: 15 000

''Programskiot'' del na objektot moè da se sostoi od slednite programi:

Vraboti_novo_lice Prikaì_podatoci Promeni_plata Otpu{ti_vraboten.

Podato~niot del na objektite moàt da go so~inuvaat podatoci od bilo koj tip, vklu~uvaj}i i tipovi podatoci koi se definirani od strana na korisnicite na bazata na podatoci. Tie podatoci se narekuvaat atributi na objektot.

37

V~auruvawe: so nego se ozna~uva principot koj obezbeduva deka podato~niot del na objektot e nevidliv ''odnadvor'', tuku do podatocite se doa|a isklu~ivo preku definirani programi.

Terminot ''objektno orientiran'' vo svojata osnova zna~i kombinacija na v~auruvawe i nasleduvawe. Nasleduvawe zna~i deka noviot objekt moè da se definira so pro{iruvawe na ve}e postojnite definicii na nekoj objekt. Potrebno e isto taka da se vovede poimot ''klasa''. Site objekti koi imaat isti atributi i programi pripa|aat na edna klasa. Klasite se uredeni taka da nekoi moàt da gi nasledat atributite i programite od nekoi drugi klasi. Ova moè da se razgleda na eden primer:

Petar i Ivan se objekt ''VRABOTENI''. Dvata objekti imaat isti atributi i ist programski del na objekti. Programite vo programskiot del na objektot se narekuvaat ''metodi''. Se kaùva deka objektite Petar i Ivan pripa|aat na klasata ''VRABOTENI''.

Da se pretpostavi deka e potrebno da se definiraat prodava~ite koi rabotat za taa kompanija (firma). Nivnata karakteristika e taa deka vo odnos na ostanatite zaposleni tie imaat dopolnitelen atribut: provizija od proda`ba. Poradi toa tie ne moàt da pripa|aat na klasata ''VRABOTENI'' i zatoa e potrebno da se definira nova klasa ''PRODAVA^_ZAPOSLEN'', na na~in da novata klasa treba da gi nasledi site atributi i metodi od prethodnata klasa i da dodade nov atribut ''provizija_od_proda`ba''.

Spored toa, objektno orientiraniot princip ima nekolku posledici:

Nasleduvaweto ovozmoùva da razli~ni klasi delat isto mnoèstvo na atributi i metodi i ista programa moè da se upotrebi za pove}e klasi.

Ako vo eden sloèn sistem se definira mno{tvo na klasi, od koi sekoja ima mnogu atributi i metodi, prednostite na zaedni~ko koristewe na atributi i metodi se mnogu zna~ajni.

Novite klasi se definiraat so dodavawe na atributi i metodi na ve}e definiranite, koristej}i gi istovremeno site metodi koi se ve}e definirani i detalno testirani, namaluvaj}i gi na toj na~in mo`nostite za pojavuvawe na gre{ki. Vo toj kontekst, objektno orientiraniot sistem za upravuvawe so bazi na podatoci dava mo`nost za kreirawe klasi, kreirawe objekti, ovozmoùva nasleduvawe na atributi i metodi i aktivira metodi na poedini objekti.

Pokraj toa, objektno orientiraniot sistem za upravuvawe so bazi na podatoci mora da gi obezbedi standardnite uslugi koi gi dava relaciskata baza na podatoci, vklu~uvaj}i neproceduralni jazici za prebaruvawe za selektirawe na poedini objekti, avtomatizirana obrabotka i optimizacija na prebaruvawata, dinami~ko menuvawe na definicijata na klasi i podklasi, transakciski obrabotki, zaklu~uvawe na objektite, spre~uvawe na neovlasten pristap do podatocite i tkn.

Mo`nosta za memorirawe na objektite (podatoci i metodi) vo samata baza na podatoci donesuva dopolnitelna vrednost na sistemot za

38

upravuvawe so bazi na podatoci. U{te e pogolema dobivkata od memorirawe na objektite vo samata baza na podatoci vo distribuirano okruùvawe, so {to se ovozmoùva mnogu brz razvoj na novi aplikacii poradi mo`nosta za ednostavno i brzo prifa}awe na definiciite na postojnite objekti od site lokacii na koi se nao|a distribuiranata baza na podatoci.

ZAKLUÔK: Spojuvawe na poedini lokalni bazi na podatoci vo edinstvena distribuirana baza na podatoci postanuva se pozna~ajno, bidej}i korisnicite baraat edinstven pogled na site podatoci.

Edno od najva`nite svojstva na distribuiran sistem za upravuvawe so bazi na podatoci e mo`nosta za rabota vo razli~ni hardverski i softverski opkruùvawa. Toa svojstvo, kako i mo`nosta za spojuvawe na razli~ni sistemi za upravuvawe so bazi na podatoci vo edinstvena distribuirana baza, e od neprocenliva vrednost za korisnicite koi ve}e imaat razli~ni bazi na podatoci. So toa se za~uvani site prethodni investicii vo hardver, softver, lu|e i znaewe.

Isto taka, va`no svojstvo e i transparentnost na fragmentacijata koja mu ovozmoùva na korisnikot da ja doìvuva distribuiranata baza na podatoci kako edinstvena baza, memoriraj}i gi multimedijalnite podatoci (ogromano koli~estvo na podatoci) na lokacii na koi tie naj~esto se koristat.

Transakcii i sovpa|awe

Pokraj sopstven model na podatoci, pogolem broj na prakti~ni bazi na podatoci (''transakciski bazi na podatoci'') se obiduvaat da sprovedat model na transakcija na bazi na podatoci koj ima posakuvani svojstva za integracija na podatoci. Softverot za bazi na podatoci treba da gi sproveduva slednite ACIP pravila:

Atomnost: Ili site zada~i vo transakcijata treba da bidat napraveni ili nitu edna.

Doslednost: Sekoja transakcija mora da za~uva integritetna prinudnost - rigorozni pravila na doslednost na bazite na podatoci. Taa ne moè da smesti podatoci vo kontradiktorna polo`ba.

Izolacija: Dve simultani transakcii ne moàt da interferiraat, t.e da se poni{tuvaat. Me|urezultatite vnatre vo transakcijata ne se vidlivi za drugite transakcii.

Postojanost: Zavr{eni transakcii ne moàt podocna da se prekinuvaat ili nivnite rezultati da se otfrluvaat. Tie mora da prodolàt preku povtorno pokrenuvawe na sistemot za upravuvawe so bazi na podatoci, posle nivniot prekin (pa|awe).

39

Vo praksa, mnogu sistemi za upravuvawe so bazi na podatoci dopu{taat pogolem broj od ovie pravila selektivno da se ublaùvaat zaradi postignuvawe podobri performansi.

Kontrola na sovpa|awe: Ova e naslov na metoda koja se koristi zaradi obezbeduvawe deka transakciite se izvr{uvaat na siguren na~in i deka gi sledat ACIP pravilata. Sistemot za upravuvawe so bazi na podatoci mora da obezbedi deka se dozvoleni serijabilni, dopolnitelni rasporedi, i deka nitu edna aktivnost na izvr{enite transakcii ne e izgubena koga se poni{teni prekinatite transakcii.

Primena na bazata na podatoci

Bazite na podatoci se koristat vo mnogu aplikacii, vo celiot opseg na kompjuterski softver. Tie se posakuvana metoda na priprema na golemi multikorisni~ki aplikacii kade e potrebna koordinacija pome|u golem broj na korisnici. Duri i individualnite korisnici smetaat deka bazite na podatoci se mnogu sigurni, iako mnogubrojni aplikativni re{enija seu{te se bazirani na standardna tehnologija na bazi na podatoci. Softverskite re{enija za bazi na podatoci se dostapni na pogolem broj na softverski platformi, taka da aplikativniot softver moè da koristi zaedni~ko programsko okruùvawe za prebaruvawe i analiza na podatoci koi se nao|aat vo bazata na podatoci.

Prednost od koristewe na baza na podatoci

Koristeweto na bazi na podatoci ima niza prednosti vo odnos na klasi~nata rabota so podatoci:

Pobrza rabota. Ednostavno koristewe. Rabota so golemo koli~estvo na podatoci. Ednostaven vnes i menuvawe na podatocite. Lesno prebaruvawe i selektirawe na podatocite. Sortirawe na podatocite. Razli~ni na~ini na prezentirawe na podatocite. Mo`nost za razmena na podatocite so drugi aplikacii. To~nost na podatocite i izbegnuvawe na duplirawe na

podatocite. Isti podatoci moàt istovremeno da se koristat kaj pove}e

korisnici. Golema sigurnost na podatocite.

Koristewe na kompjuter vo procesot na analiza na podatoci

40

Vo poslednite 20-tina godini zna~itelno se zgolemuvaat vloùvawata vo primena na kompjuterite vo procesot na odlu~uvawe vo delovnite procesi. Ova se pravi so cel da se zabrza procesot na proizveduvawe na informacii i pravovremeno odlu~uvawe.

So pomo{ na informati~kata (IT) tehnologija se realizira procesot na analiza na podatoci i informacii. So koristewe na IT tehnologijata se ovozmoùva:

Vizuelna interpretacija. Neposreden pristap do podatocite. Zabrzan proces na donesuvawe odluki. To~nost i pravovremenost vo procesot na manipulirawe so

informacii. Uvid vo informaciite koi se sokrieni vo delovnite sostavi.

Isto taka, informati~kata tehnologija go podignuva nivoto na delovnata inteligencija preku:

Brzo vra}awe na vloùvaweto preku namaluvawe na vremeto za implementacija.

Analiza bez rizik. Ednostavno koristewe na aplikativen softver bez potreba od

izrazena edukacija na krajnite korisnici (korisni~ki orientirani aplikacii – user friendly).

Fleksibilnost so neograni~en opseg na pristap i prilagodlivost. Celovitost preku celosna (potpolna) integracija vo analizata na

raboteweto. Visok benefit so adekvaten pristap do informaciite. Kreativnost vo prezentirawe na izve{tai (reports) koi se razbirlivi

za site korisnici.

Personalni kompjuteri

Dinami~kiot razvoj na kompjuterskata tehnologija se pove}e go dobliùva personalniot kompjuter do ~ovekot. Negovata primena e involvirana vo site sferi na ~ovekovoto ìveewe. Retki se onie pretprijatija, institucii koi ne koristat kompjuterska obrabotka na podatoci.

Golemite pobaruvawa za personalni kompjuteri ne se inicirani samo od propagandnata aktivnost na vode~kite proizvodstveni kompanii na kompjuterski hardver (hardware), tuku od vistinskata potreba za istite. Razvojot na kompjuterskata tehnologija i pazarnite uslovi, personalniot kompjuter go dobliùvat do sekoj ~ovek.

Povrzuvaweto preku internet mreì ovozmoùva ne samo ednostavno priklu~uvawe na korisnicite vo svetskiot integriran sistem

41

na kompjuteri, tuku i odvivawe na razli~ni delovni aktivnosti so pomo{ na personalnite kompjuteri bez fizi~ko prisustvo na izvr{uva~ot.

Denes ìveeme vo period na dominacija na personalniot kompjuter kako osnovno orudie za rabota, vo procesot na obrabotka na podatoci i dobivawe na informacii kako finalen proizvod. Namaluvaweto na cenite na hardverskite elementi i mnogu silnata softverska podr{ka, ovozmoùva da se eliminira kultot kon personalnite kompjuteri kako ma{ini koi se dostapni samo za privilegiranite. Primenata na personalniot kompjuter vo dene{ni uslovi e o~igledna i {irokonamenska.

Spored svojata namena personalnite kompjuteri moàt da se podelat na:

Op{to namenski personalni kompjuteri koi se koristat za razli~ni nameni, po~nuvaj}i od proces na obrabotka na sekakov vid na podatoci, pa se do koristewe na multimedijata vo forma na zabava.

Specijalizirani personalni kompjuteri koi se koristat za strogo namenski celi.

Po~etokot na pronao|aweto na prviot mikroprocesor od strana na Ted Hoff vo Intel vo 1971 godina, go ozna~uva po~etokot vo proizvodstvoto na personalni kompjuteri.

Personalnite kompjuteri i nivnoto globalno povrzuvawe ovozmoùva edna nova kultura i komunikacija, bez koja egzistiraweto na dene{nive biznis prostori ne moè da se zamisli.

Svedoci sme na integriranost pome|u komunikaciskata i kompjuterskata tehnologija. Ovie dva tehnolo{ki aspekti se nabquduvaat vo svojata kompleksnost.

Povrzuvaweto na kompjuterite vo edna globalna mreà kako {to e Internet povrzuvaweto, ovozmoùva dobivawe na nov kvalitet vo koristewe na personalnite kompjuteri. Korisnosta od vakviot na~in na povrzuvawe ja imaat site.

Razvitokot na kompjuterskata tehnologija se dviì so brzo tempo napred. Podobruvawata se o~igledni od aspekt na brzinata na procesirawe, kompjuterskite dimenzii, obrabotkata na podatocite i dobivaweto na informacii. Sekojdnevnite inovacii i predviduvawa na kompjuterskite eksperti go potvrduvaat ovoj razvitok.

Softverskite paketi koi pokaùvaat interaktivni svojstva, ovozmoùvaat kreirawe na razli~ni softverski aplikacii bez nekoe pogolemo programersko ili softversko iskustvo. Personalniot kompjuter se pove}e se dobliùva do korisnikot davaj}i prostor za eksponirawe na negovite kreativni sposobnosti.

Razvojot na hardverskata oprema e vo celosna povrzanost so razvojot na sistemskiot softver. Ovoj proces e neminoven, bidej}i personalniot kompjuter go nabquduvame kako eden celosen sistem od hardverski i softverski elementi.

Mora mnogu dobro da se poznava personalniot kompjuter kako del od IT tehnologijata za da moè da se iskoristat site negovi prednosti.

42

Osobeno e naglaseno koristeweto na personalniot kompjuter pri analizirawe na podatocite. Manuelniot pristap vo analizata odamna e napu{ten. Ztoa poznavaweto na rabotata na personalniot kompjuter i voop{to rabotata so aplikativniot softver pri analiziraweto na podatocite e zna~aen faktor za analizata kako del od delovniot proces vo sekoe pretprijatie.

3. SOFTVER ZA RABOTA SO BAZI NA PODATOCI

Prakti~nata primena na bazite na podatoci se realizira so primena na soodveten softver. Koga stanuva zbor za primena na softver koj gi obedinuva site bazi na podatoci (Microsoft Access, Microsoft Excel, ORACLE i mnogu drugi) vo integrirano okruùvawe, vo poslednata decenija primatot pripa|a na ArcView (softverski paket koj ovozmoùva kreirawe prostorno/atributni bazi na podatoci, i koj koristi kompjuterska tehnologija poznata kako prostoren informaciski sistem, popularno poznata kako GIS technology - Geografski Informaciski Sistem). ArcView standardno gi podrùva tabelarnite podatoci so izvoren format dBase IV, tekst dokumenti vo koi zapisite se razdeleni so zapirka ili TAB. Koristej}i ja SQL konekcijata, ArcView moè da se povrze so raznovidni serverski bazi na podatoci kako {to se Microsoft Access, Microsoft Excel, ORACLE, Ingres, Sybase, Informix i drugi.

Bidej}i kako sostaven del na analizata na podatoci e potrebno poznavawe na softverot koj }e go vr{i procesot na obrabotka i analiza na podatocite, }e bide prezentirano osnovno nivo na edukacija za rabota so softverskiot paket ArcView.

Voved vo GIS tehnologija

Edno od najzna~anite dostignuvawa {to go obeleìja krajot na 20-ot vek nesomneno e razvojot na kompjuterskite tehnologii. Kvalitativnite ~ekori koi se napraveni vo razni oblasti na ~ovekovoto ìveewe predizvikuvaat voshit deka svetot moèl tolku mnogu da se promeni za

43

relativno kratko vreme. Me|utoa, osven {to poimot vreme stana mnogu relativen, kompjuterskata industrija izbi vo samiot vrv na tehnolo{kiot razvoj, a prednost dobiva onoj koj znae da upravuva so najva`niot proizvod od krajot na ovoj vek - informaciite.

Eden od najva`nite tehnolo{ki trendovi na dene{ninata e globalnoto povrzuvawe na lu|eto od celiot svet zaradi brza razmena na informacii, znaewa, dostignuvawa i koordinacija na rabotata. Povrzuvawa od vakov tip se odvivaat vo site vidovi na ~ove~kite aktivnosti: vo naukata, tehnikata, umetnosta, ekonomijata, odbranata, biznis aktivnostite i vo mnogu drugi. Mo`nosta za brz pristap do informaciite, kako i nivnata brza razmena denes e tolku standardna rabota {to onie koi edna{ }e zapo~nat da gi koristat tie uslugi, te{ko moàt da ja zamislat natamo{nata rabota bez niv.

Pred okolu 30 godini, pogolem broj nau~nici od razli~ni nau~ni disciplini, zapo~naa da razvivaat sistem za ~uvawe i organizirawe na prostorni i atributni podatoci na kompjuter. Vo poslednata dekada ovaa tehnologija mnogu brgu se razviva{e i stana poznata kako GIS tehnologija (Geographic Information System). Paralelniot progres vo tehnologijata na kompjuterski sistemi zna~e{e i razvoj na aplikacii od oblasta na geografski/prostorni informaciski sistemi. Visoko kvalitetni aplikativni re{enija vo oblasta na planirawe na prostorot/zemji{teto, planirawe i odano~uvawe vo dadeno okruùvawe, kontrola i regulirawe na soobra}ajot, mnogubrojni biznis aplikacii, vo marketingot, zdravstvoto, finansiite, demografskite istraùvawa i drugi, na GIS mu vetuvaat da bide edna od najgolemite kompjuterski aplikacii {to dosega se pojavile.

Geografskiot informaciski sistem e kompjuterska tehnologija so koja se sobiraat, memoriraat, aùriraat, obrabotuvaat i prikaùvaat prostorni, atributni i drugi podatoci. Go so~inuvaat organizirani i obu~eni stru~ni lica, tehni~ka oprema, softverska podr{ka i podatoci.

Od vakva studena, precizna definicija, vo koja ako samo se ispu{ti zborot prostor, ostanuva klasi~na definicija za informaciski sistemi, ne e lesno da se razbere deka GIS pretstavuva edna od najatraktivnite informati~ki disciplini na dene{ninata. Dene{nite sovremeni prostorni informaciski sistemi se so visok stepen na integracija i so mo`nost za avtomatska razmena na digitalni informacii, i taa informati~ka multidisciplinarnost e osnovna pri~ina {to GIS e informati~ki hit na poslednite dve dekadi. Deka GIS e i korisni~ki hit na dene{ninata, jasno e ako se pogledaat izvonrednite aplikativni re{enija vo site sferi na ~ovekovoto ìveewe.

Prednosti na GIS vo odnos na drugi sli~ni tehnologii

Potencijalnite prednosti na GIS se mnogubrojni i moàt da se podelat vo tri osnovni grupi:

1. Vizuelizacija na podatocite i informaciite.

44

2. Povrzuvawe na prostornite i atributnite obele`ja.3. Mo`nost za interdisciplinarno multikriteriumsko odlu~uvawe.

Vizuelizacijata na podatocite e prva, mnogu zabele`liva impresija na ovaa tehnologija. Mo`nosta, golema koli~ina na atributni (opisni) podatoci koi se za~uvani vo memorijata na kompjuterot, da se prikaàt vo vizuelna, ednostavna i slikovita forma koja mu e bliska na ~ovekot, e ne{to {to go nemaat drugite tehnologii.

Vnesuvaweto na prostorni obele`ja i nivno povrzuvawe so atributni podatoci, ra|a nesogledlivi mo`nosti za analiza, donesuvawe zaklu~oci i logi~ko interpretirawe.

Interdisciplinarnoto povrzuvawe na razli~ni podra~ja na nabquduvawe e potencijal koj e ograni~en samo od ~ovekovata fantazija. Vo re{avaweto na nekoj problem, GIS moè da gi povrze pogledite na prakti~no site disciplini koi se relevantni za toj problem.

Osnovnoto zna~ewe na GIS e integrirawe na golemo koli~estvo na raznovidni podatoci, koi zaradi podobra preglednost se organizirani vo soodvetni informaciski sloevi - tematski sodrìni (coverages). Tie se sostojat od topolo{ki povrzani prostorni objekti i nivni zdruèni opisni podatoci (atributi). Povrzuvaweto me|u razli~ni tematski sodrìni go ovozmoùvaat lokaciskite podatoci. Na toj na~in se kreira kvalitetna slika na nastanite vo prostorot koja pretstavuva kvalitetna osnova za odlu~uvawe.

GIS datotekite opi{uvaat razli~ni prostorni sodrìni i ne vklu~uvaat samo tekstualni i numeri~ki informacii (atributi), tuku isto taka vklu~uvaat prostorni podatoci koi mu ovozmoùvaat na kompjuterot da crta to~no odredeni sodrìni od prostorot. Isto taka, za GIS moè da se misli kako na prostorna baza na podatoci, t.e. baza na podatoci {to ja memorira lokacijata i oblikot na prostornata informacija.

Najgolemata doblest na GIS tehnologijata e nejzinata analiti~ka mo}nost. GIS raspolaga so mnogu alati za prebaruvawe: logi~ki operatori, matemati~ki funkcii, prostorni prebaruvawa,.. Mo`nosta za prostorno prikaùvawe na rezultatite od prebaruvawata, e samo edna od prednostite, no GIS nudi ne{to {to e mnogu pozna~ajno - edinstvena mo`nost za pravewe prostorni analizi.

Site GIS analizi zapo~nuvaat na ist na~in: treba da se znae ona {to treba da se znae. Procesot na odgovarawe na ova neizbe`no pra{awe vodi kon donesuvawe re{enie vo vrska so informaciite {to se relevantni za dadena zada~a. Zaradi ovaa pri~ina, moè da se kaè deka podatocite se du{ata na sekoj GIS proekt. Vo zavisnost od vidot i strukturata na podatocite koi treba da se odrùvaat (vo bazi na podatoci, tabeli ili drugi datoteki), nekoi od podatocite moàt da se na raspolagawe, dodeka drugi e potrebno da se dobijat od nadvore{ni izvori.

Bazi na podatoci vo GIS

45

Konceptot na bazata na podatoci vo koja se memorirani razni tipovi podatoci, alati i algoritmi pretstavuva centralna i klu~na to~ka koja gi razlikuva GIS sistemite od naizgled sli~nite na niv. Vo bazata na podatoci, osven geometriata koja ovozmoùva da se prikaè polo`bata na objektite vo prostorot, se nao|aat i site informacii koi zboruvaat za karakteristikite na objektite. Toa se nivnite atributi.

Najkriti~en i ~esto najdolgotraen del pri izrabotka na GIS aplikativno re{enie (proekt) e gradeweto i kreiraweto na bazata na podatoci. Seopfatnosta i to~nosta na bazata na podatoci go opredeluvaat kvalitetot na analizite i na finalnite proizvodi. Razvojot na digitalna baza na podatoci se sostoi od nekolku ~ekori.

Prv ~ekor e dizajnirawe na bazata na podatoci. Vo ovoj ~ekor se vr{i opredeluvawe na granicite na prostorot koj se prou~uva, koi tematski nivoi se potrebni, koi prostorni objekti }e bidat pretstaveni vo sekoe tematsko nivo, koi atributi mu se potrebni na sekoj objekt vo prostorot i kako da se kodiraat i organiziraat atributite.

Prostornite objekti koi se pretstaveni so razli~ni tematski podatoci se memoriraat vo razdvoeni tematski nivoi. Tematskite nivoi se koristat bidej}i:

Go pomagaat organiziraweto na srodni objekti. Go minimiziraat brojot na atributi koi se zdruèni so sekoj

prostoren objekt. Go olesnuvaat aùriraweto i odrùvaweto na grafi~kite prikazi,

bidej}i obi~no postojat razli~ni izvori na podatoci za sekoe tematsko nivo.

Go poednostavuvaat prikaùvaweto na grafi~kite prikazi, bidej}i srodnite prostorni objekti se polesni za crtawe, ozna~uvawe i za vnesuvawe simboli.

So prostorno raspar~uvawe na osnovnata prostorna sodrìna koja e cel na opservacija, se poednostavuvaat procesite na avtomatizacija i aùrirawe. Sekoga{ koga e potrebno, tie moàt da bidat zdruèni za da gi ovozmoàt operaciite za analizirawe, prebaruvawe i prikaùvawe preku celata prostorno/atributna baza na podatoci.

Vtor ~ekor pretstavuva avtomatskata obrabotka na podatocite. Vo nea e vklu~eno:

Dobivawe prostorni podatoci za bazata na podatoci po pat na digitalizirawe i/ili konvertirawe na podatoci od drug sistem.

Dobivawe atributni podatoci za bazata na podatoci, pri {to atributnite podatoci prvo se vnesuvaat vo kompjuter, a potoa se vr{i nivno zdruùvawe so prostornite objekti.

Vo procesot na avtomatizacija na podatocite vaèn segment pretstavuva organiziraweto na rabotniot prostor. Koga e vospostaven cvrst dizajn na bazata na podatoci, moè da se zapo~ne so

46

nejzina izgradba preku sobirawe na podatoci koi se potrebni za realizirawe na proektot (tematskite nivoi i atributite se identifikuvaat vo fazata na dizajnirawe). Najprvo e potrebno da se soberat onie podatoci na tematskite nivoi koi ve}e se nao|aat vo digitalna forma, ili vo format koj moè da se konvertira vo soodveten GIS format.

Pred da se zapo~ne so razvoj na bazata na podatoci, potrebno e dobro da se organizira rabotniot prostor {to gi opfa}a tematskite nivoi, datotekite i grafi~kite prikazi koi treba da bidat kreirani. Isto taka, potrebno e da se utvrdat nekoi konvencii za imenuvawe na tematskite nivoi i datotekite. Ovie ~ekori }e pomognat za efikasno upravuvawe so podatocite na proektot.

Tipi~nata organizacija na raboten prostor vklu~uva proekten direktorium, a vo negoviot sostav se nao|aat rabotni prostori za sekoe tematsko nivo. Na primer, moè da postoi raboten prostor NASELENI MESTA, raboten prostor BANKI, EKSPOZITURI I FINANSISKI INSTITUCII, raboten prostor ELEKTRI^NA MRE@A, raboten prostor ZDRAVSTVENI USTANOVI, raboten prostor BIZNIS DELOVNI OBJEKTI, raboten prostor PRODA@NA MRE@A (za odredena dejnost), raboten prostor OBRAZOVNI INSTITUCII, raboten prostor KULTURNO-ISTORISKI SPOMENICI, raboten prostor SELSKI TURIZAM i mnogu drugi. Sekoj raboten prostor gi opfa}a tematskite nivoi i datotekite za nivoite na podatoci vo sekoja faza od proektot vo razvojot na bazata na podatoci. Na slika 1 e prikaàna tipi~na organizacija na raboten prostor vo GIS

okruùvawe, kade T11, T12 i T13 se tematski nivoi na rabotniot prostor

1, a TN1, TN2 i TN3 se tematski nivoi na rabotniot prostor N.

47

Slika 1: Organizacija na raboten prostor

Prv ~ekor vo gradeweto aplikativen GIS sistem e da se izvr{i celosno procenuvawe na potrebite na korisnicite. Ova se pravi preku intervjua so potencijalnite korisnici na sistemot za da obezbedat podatoci potrebni za realizacija na postavenite zada~i. Ako sekoj ODEL vr{i odrùvawe na sopstvenite podatoci, toa moè da zna~i duplirawe na naporite i sozdavawe na nedosledni datoteki.

Planiraweto na aplikativniot sistem obezbeduva razdvojuvawe na korisnicite na ista baza na podatoci i eliminirawe na redundantnosta i nedoslednosta. Na krajot, so pilot proekt se identifikuvaat ispu{tenite elementi vo dizajniraweto na bazata na podatoci i se ovozmoùva korekcii za potpolna avtomatizacija na celokupnata baza na podatoci.

Kompjuterot memorira niza od datoteki koi opfa}aat prostorni ili atributni informacii {to se vo korelacija so objektite koi se grafi~ki pretstaveni. Silata na GIS tehnologijata leì vo negovata sposobnost za

Direktorium

Rabotenprostor

Tematski nivoi

Disk

Ime na proektot - podatoci

Raboten prostor 1

Raboten prostor 2

Raboten prostor N

T11 T12 T13

TN1 TN2 TN3

48

povrzuvawe na ovie dva tipa podatoci (prostorni i atributni) i odrùvawe na prostornite vrski pome|u objektite vo prostorot.

Integriraweto na prostornite i atributnite (tabelarnite) podatoci otvora pati{ta za novi mo}ni na~ini za nabquduvawe i analizirawe na prostornite podatoci. Za prifa}awe i prikaùvawe na ovie podatoci, kompjuterot gi memorira prostornite i atributnite podatoci vo soodveten format, za da moè da gi prepoznae i povtorno da gi vrati vo forma na prostorni objekti.

Tret ~ekor e upravuvawe so bazata na podatoci. Vo ovoj ~ekor se vr{i smestuvawe na prostornite podatoci vo koordinati od realniot svet, se spojuvaat bliski tematski nivoi i se organizira procesot za odrùvawe na bazata na podatoci.

Analizata na podatocite pretstavuva proces vo koj stanuvaat o~igledni vistinskite vrednosti na prostornite informaciski sistemi. GIS efikasno izvr{uva raznovidni analiti~ki zada~i za koi na drug na~in bi bilo potrebno mnogu vreme ili e nevozmo`no da se izvr{at. So pomo{ na GIS moàt da se testiraat alternativni scenarija mnogu ednostavno preku izrabotka na nezna~itelna revizija vo analiti~kiot metod.

Za prezentirawe na rezultatite od analizite, GIS nudi mnogu opcii preku kreirawe grafi~ki prikazi i izve{tai (reports) za korisnicite. Prezentiranata grafika i tabelarnite rezultati od analizite imaat zna~aen udel vo procesot na donesuvawe odluki.

Vidovi podatoci vo GIS

GIS integrira dva fundamentalni razli~ni tipovi podatoci. Edniot go definira oblikot i lokacijata na objektite. Ovie podatoci se nare~eni prostorni podatoci.Drugiot tip gi opi{uva prostornite objekti. Ovie podatoci se nare~eni atributni podatoci. Nakratko, prostornite podatoci ovozmoùvaat da se crtaat prostorni sodrìni, a atributnite podatoci im davaat zna~ewe na prostornite objekti. Iako strukturalno se razli~ni, prostornite i atributnite podatoci “ìveat’’ simbioti~ki vo GIS, i te{ko e da se zboruva za edni, odvoeno od drugite.

Prostornite podatoci pretstavuvaat informacii koi se linkuvani na specifi~ni lokacii, na primer naselenieto vo gradovite ili stanarite na nekoja adresa. Vo mnogu slu~ai, najte{kiot del na kreirawe podatoci za GIS e povrzuvawe na informaciite so lokaciite, proces poznat kako geokodirawe. Vo sostav na poedine~no mnoèstvo podatoci mora da postoi odreden element koj ja specificira negovata lokacija. Elementite koi se nao|aat vo sostav na podatocite {to gi identifikuvaat lokaciite se poznati kako geokodovi.

Prostornite podatoci moàt da bidat: vektorski, rasterski i podatoci od satelitski i/ili avionski snimki (image data). Najzna~aen tip vo GIS (i za analizata na podatoci koja }e se opservira vo ovaa kniga) pretstavuvaat

49

vektorskite podatoci. Tie gi pretstavuvaat prostornite objekti kako to~ki, linii ili poligoni.

Atributni podatoci: Kompjuterot memorira opisni podatoci (atributi) koi se zdruèni so prostornite objekti. Atributite se memoriraat kako mnoèstva na broevi i karakteri. Mo}nosta na prostornite informaciski sistemi leì vo nivnata sposobnost za povrzuvawe na prostornite i atributnite podatoci. Postojat tri zna~ajni karakteristiki na ova povrzuvawe koi treba da se potenciraat:

Postoi eden-na-eden (one-to-one) povrzanost pome|u prostornite objekti i zapisite vo tabelata na atributi na objektite.

Vrskata pome|u odreden objekt i zapisot vo atributnata tabela se odrùva preku edinstven numeri~ki identifikator (unique identifier) koj e ozna~en za sekoj objekt.

Edinstveniot identifikator fizi~ki e memoriran na dve mesta: vo datotekite koi se sostaveni od koordinatni parovi x, y i so soodveten zapis vo atributnata tabela na objektite.

GIS tehnologijata avtomatski go kreira i odrùva povrzuvaweto na prostornite i atributnite podatoci. Koga edna{ e vospostaveno ovaa povrzuvawe, moàt da se realiziraat raznovidni prostorni (spatial queries) i logi~ki prebaruvawa (logical queries) i analizi (spatial and logical analysis), ili da se kreiraat grafi~ki prikazi koi se bazirani na atributi koi se memorirani vo atributni tabeli za dadeni objekti (prostorni sodrìni).

Struktura na prostoren (vektorski) model na podatoci

Vektorskiot model na podatoci se sostoi od dve komponenti: prostoren i opisen. Osnovna prostorna komponenta e geometrijata koja gi sodrì metri~kite podatoci naj~esto vo vid na koordinati na nekoj referenten sistem (slika 2). No, poznavaweto na polo`bata na karakteristi~ite to~ki na nekoj objekt ne go opredeluva ednozna~no negoviot izgled. Duri so voveduvawe na odnosite pome|u niv mo`no e da se dobie to~en uvid vo oblikot na primarniot objekt, a toa kaj prostornite podatoci e sodràno vo topologijata.

Topologijata i geometrijata ednozna~no go opredeluvaat oblikot, goleminata i polo`bata na objektot vo prostorot. So povrzuvawe na prostornite so atributnite podatoci se dobiva celosno opredelen objekt od realniot svet.

50

Slika 2: Struktura na prostoren model na podatoci

Modelirawe na podatocite vo GIS

Cel na sekoj GIS sistem e da pretstavi del od realniot svet so pomo{ na kompjuter (kompjutersko procesirawe na informacii za prostorot). No, bidej}i realniot svet, za razlika od kompjuterot, e mnogu pokompleksen, potrebno e vo negovoto pretstavuvawe da se napravat nekoi voop{tuvawa. Vsu{nost takvoto voop{tuvawe na realniot svet pretstavuva negov model. Modelot na podatoci e zbir na konstrukcii koi sluàt za opis i pretstava na izbranite delovi od realniot svet so pomo{ na kompjuter. Zavisno od celta na GIS sistemot, taka }e se menuva i modelot na prostornite podatoci kako bi se obezbedila maksimalna efektivnost kako vo pogled na brzinata na pristapot kon informaciite, taka i vo pogled na negovata to~nost, celovitost i aùrnost.

Bazata na podatoci go pretstavuva centralniot del od informacioniot GIS sistem kade podatocite, koi se ~uvaat vo bazata, ja opi{uvaat momentnata sostojba na del od realniot svet za koj e izgraden informacioniot sistem. Podatocite se ~uvaat vo bazata na eden organiziran na~in koristej}i soodveten model na podatoci.

Pod poimot model na podatoci se podrazbira:

Zbir na objekti koi se osnovni elementi na bazata na podatoci (tabeli, relacii,..).

TopologijaGeometrija

Prostornakomponenta Atributna

komponenta

Prostoren objekt

(entitet)

51

Zbir na operacii koi moàt da se vr{at nad tie objekti i so ~ija pomo{ moè da se vr{i prebaruvawe, da se dobivaat i modificiraat podatoci za tie objekti.

Zbir na pravila za integritetot na podatocite koi moraat da bidat nezavisni od bazata na podatoci koja go koristi dadeniot model.

Procesot na kreirawe baza na podatoci opfa}a nekolku fazi, trgnuvaj}i od preslikuvaweto na realniot svet vo koncepciski model, preku logi~ki model koj e prilagoden na pravilata na odreden sistem za upravuvawe so bazata, i na krajot fizi~ki model na podatoci po ~ii pravila se realizira bazata na podatoci.

Koncepciskiot model naj~esto e orientiran kon ~ovekot i pretstavuva samo delimi~no struktuiran model na objektite, svojstvata i procesite. Toj ja opi{uva strukturata na podatocite na celiot informacionen sistem i pretstavuva klu~ za negovo razbirawe.

Logi~kiot model e orientiran pove}e kon implementacija na pretstavata za realniot svet. Toj naj~esto e vo oblik na dijagram ~ija cel e da ja razraboti logi~kata struktura i odnosite me|u podatocite.

Fizi~kiot model pretstavuva detalen opis na vistinskata fizi~ka organizacija na podatocite, izborot na rabotnata okolina (hardver, softver, programski jazik,..).

Glavna karakteristika na bazite na podatoci pretstavuva nejzinoto integralno softversko re{enie na sistemot za upravuvawe so bazite na podatoci, koj obezbeduva osnovni funkcii na izbraniot model na podatoci vo postapkata na kreirawe i koristewe na bazata na podatoci.

So ogled na toa deka vo GIS softverot, koj e cel na opservacija vo ovaa kniga, e koristen relaciskiot model na podatoci, nakratko toj }e bide opi{an.

Relaciski model na podatoci: Osnovnite principi i struktura na relaciskiot model na podatoci gi izvel Kod. Osnova na relaciskiot model e prikaùvawe na podatocite so pomo{ na tabeli. Kolonite vo tabelata pretstavuvaat atributi, odnosno nivni vrednosti, a redovite informacii za eden entitet od tabelata. Kako i ostanatite modeli na podatoci i relaciskiot model se zanimava so: definirawe na poimi, celovitost i rakuvawe so podatoci.

Osnoven element vo relaciskiot model e tabelata (relacijata) koja se sostoi od koloni (vrednosti na atributite) i redovi za koi vaì:

1. Site vrednosti vo ramkite na eden atribut se od ist tip, dodeka kaj razli~ni atributi toa ne mora da bide.

2. Ako se razgleduva samo edna vrednost vo redot, ne moè ni{to da se doznae za ostanatite vrednosti na atributot, nitu pak za ostanatite vrednosti vo toj red.

3. Vo ramkite na edna tabela ne smeat da postojat dva ili pove}e redovi so identi~ni vrednosti na site atributi.

4. Redosledot na redovite (slogovite) vo ramkite na tabelata e nevaèn.

52

5. Site atributi vo ramkite na edna tabela mora da imaat razli~no ime i nivniot redosled ne e vaèn.

Bazata na podatoci e zbir na site tabeli. Razli~ni tabeli moàt da imaat isti imiwa na atributite, no vo bazata na podatoci ne smee da ima dve tabeli so ist naziv.

Entitet e objekt od realniot svet za koj se pribiraat i obrabotuvaat podatoci.

Atribut e nositel na odredeno svojstvo na objektot. Pod atribut naj~esto se misli na vrednosta na atributot. Pri proektirawe na bazata na podatoci ne moàt da se stavat site mo`ni svojstva, tuku zavisno od potrebite da se izdvojat onie so koi na zadovolitelen na~in }e go opi{at objektot.

Domen na atributot e zbir na site vrednosti koi moè atributot da gi primi. Na primer, kaj podatoci za lica atributot pol moè da dobie samo dve vrednosti (ma{ki i ènski). Celta na domenot e da se spre~i pojavuvawe na podatoci vo bazata koi nemaat nikakva smisla. Va`nosta na domenot ne e samo vo toa da se odredi podra~je na vrednosti koi moè da gi primi eden atribut, tuku i da se postavat ograni~uvawa na pra{awata koi moè da gi postavuva korisnikot.

Primaren klu~ e atributot ili pove}e atributi ~ii vrednosti ednozna~no go opredeluvaat pojavuvaweto na sekoj red vo tabelata. Vo edna tabela ne moàt da postojat dva reda so ista vrednost na primarniot klu~. Kandidat za klu~ se site onie atributi kaj koi vo nekoja tabela vrednostite im se edinstveni, a od kandidatite se izbira primarniot klu~. Primarniot klu~ e mnogu vaèn bidej}i so pomo{ na nego moè ednozna~no da se opredeli i da se pristapi na nekoj red od tabelata. Na primer, edinstveniot mati~en broj na gra|aninot (EMBG) e klu~ vo tabelata za lica (drugi atributi vo ovaa tabela moàt da bidat: pol, mesto na ra|awe, adresa na ìveewe, ..). No, vo slu~aj na tabela so katastarski parceli, primaren klu~ }e bide {ifrata na katastarskata op{tina i brojot na parcelata, bidej}i katastarskata parcela so ist broj i vo ista op{tina ne moè da ja ima pove}e pati.

Primer: Vo tabela 1 e prikaàna lista na parceli na dano~ni obvrznici, kade brojot na parcelata (parcela br.) i {ifrata na katastarska op{tina se primarni klu~evi.

53

[ifra na katastarska

op{tinaParcela br. Sopstvenik Zona

401205 200-5-158 Ilija Petrov R-1

401 206 200-5-159 Petar Georgiev R-2

401207 201-6-167 Filip Mihajlov R-1

401205 200-5-172 Zoran Stojkov R-3

401206 200-5-201 Stojan Zafirov R-2

401208 203-6-196 Gordana Aceva R-3

Tabela 1: Lista na parceli na dano~ni obvrznici

Ako se dadeni dve tabeli koi imaat zaedni~ka stavka (broj na parcela - parcela br.), toga{ moè da se izvr{i nivno zdruùvawe. Ako vo ednata tabela se prikaàni zonite i sopstvenikot na sekoja parcela, a vo drugata tabela se prikaàni vrednosta (cenata na ~inewe) i lokacijata (ulicite) na parcelite, toga{ kompjuterot }e izvr{i zdruùvawe na sledniot na~in (Tabela 2).

Parcela br. Cena na ~inewe Ulica (lokacija)

200-5-158 280.000 Skopska200-5-162 145.000 Ilindenska200-5-161 450.000 J. Sandanski200-5-160 320.000 Skopska200-5-163 165.000 Pitu Guli200-5-159 225.000 J. Sandanski

54

Parcela br. Sopstvenik Zona

200-5-158 I. Georgievski R-1200-5-162 S. Milovanova R-2200-5-161 Atanas Smilev R-1200-5-160 \orgi Stavrev R-3200-5-163 Simon Iliev R-2200-5-159 Boris Nikolov R-1

Parcela br. Cena na~inewe

Ulica Sopstvenik Zona

200-5-158 280.000 Skopska I. Georgievski R-1200-5-162 145.000 Ilindenska S.Milovanova R-2200-5-161 450.000 J.Sandanski Atanas Smilev R-1200-5-160 320.000 Skopska \orgi Stavrev R-3200-5-163 165.000 Pitu Guli Simon Iliev R-2200-5-159 225.000 J.Sandanski Boris Nikolov R-1

Tabela 2: Zdruùvawe tabeli preku zaedni~ki atribut

Nadvore{en klu~ vo edna tabela e atribut koj e primaren klu~ vo nekoja druga tabela. Preku primarniot i nadvore{niot klu~ se ostvaruva vrskata pome|u tabelite. Ovaa vrska ne e fizi~ka tuku logi~ka. Ova e edna od glavnite razliki pome|u relaciskiot i drugite modeli na podatoci.

Isto taka potrebno e da se definiraat i odredeni pravila ~ija zada~a e da postavuva ograni~uvawa koi postojat kako na pojavuvawe na odredeni vrednosti na atributot, tuku i na nivnoto povrzuvawe. Tie pravila se pravila na celovitost i tie se od golema va`nost za ispravno funkcionirawe na sistemot. Na primer, povr{inata na katastarskata parcela mora da bide pogolema od nula.

Dve osnovni pravila na celovitost na relaciskiot model:Prvoto pravilo na celovitost na relaciskiot model na podatoci e

praviloto na celovitost na primarniot klu~ koj definira da nitu edna komponenta od primarniot klu~ ne smee da ima nulta vrednost, odnosno da nema podatok za primarniot klu~.

55

Vtoroto pravilo na celovitost na relaciskiot model na podatoci e pravilo na referencijalna celovitost {to zna~i deka vo bazata na podatoci ne smee da ima podatoci za nadvore{en klu~ za koj ne postoi soodvetna vrednost na primaren klu~.

Objekten model na podatoci

Modelot na podatoci se narekuva objekten koga dozvoluva konstrukcija na strukturno kompleksni objekti, kakvi {to vsu{nost tie se vo prirodata. Prednosta na objektniot model e vo toa {to so nego sloènite me|usebni odnosi na objektite moàt da se opfatat i zatoa ovoj model e najefikasen za prikaùvawe na prostorni informacii. Osnovna karakteristika e vo toa {to gi obedinuva podato~nata i procesnata struktura i obezbeduva pobrzo izvr{uvawe na soodvetnite operacii.

Osnovata na objektnoto modelirawe pretstavuvaat objekti i klasi. Objekt e apstrakcija na ne{to za {to se pribiraat podatoci. Se {to e vrzano za objektot e opi{ano vo ramkite na objektot i nadvor od nego nema ni{to {to bi ja opi{alo negovata struktura ili odnesuvawe. Ovde podatocite koi go pretstavuvaat objektot ne se podeleni po tabeli kako vo relaciskiot model na podatoci, tuku zaedni~ki se ~uvaat. Posebna mo`nost e da se vgraduvaat objekti vo nekoj drug objekt, a isto taka eden objekt moè da se vgradi vo pove}e drugi objekti.

Kompjutersko pretstavuvawe na opisni (atributi) podatoci

Kompjuterot gi memorira atributnite podatoci koi se zdruèni so prostornite objekti kako mnoèstva od broevi i karakteri. Vo tabela 3 e prikaàno pretstavuvawe na tipi~ni opisni podatoci. Na primer, atributite na mnoèstvoto linii koi pretstavuvaat patna mreà vklu~uvaat:

Tip na pat:

1 = avtopat2 = zbirni (arteriski) pati{ta3 = glavni pati{ta4 = ulici vo naseleno mesto5 = neasfaltirani pati{ta

Tip na pat

Povr{inskiMaterijal

[irina na patot

Broj nalenti

Ime napatot

3 pesok-~akal 6 2 Ilinden4 beton 8 2 Makedonija1 asfalt 10 4 Avtopat 14

56

2 asfalt 6 2 Bul.Ilinden5 pesok-~akal 6 2 Cre{evo

Tabela 3: Pretstavuvawe na opisni podatoci

[irina na patot: se meri vo metri.Broj na lenti: pokaùva kolku lenti ima patotIme na patot: go pokaùva imeto na patot.

Kompjuterot gi memorira opisnite podatoci (atributite) za sekoj segment od patot kako stringovi vo predefiniran format. Na primer

2 asfalt 8 4 Bulevar Ilinden

Ova se atributi na zbirniot (arteriski) pat Bulevar Ilinden, koj e asfaltiran, ima {irina od 8 metri so ~etiri lenti.

Zapo~nuvawe na GIS proekt

Pri izgradba na tipi~en GIS proekt, glavni zada~i se:

Opredeluvawe na celite. Izgradba na bazata na podatoci.

- Vnesuvawe atributni podatoci vo GIS Izvr{uvawe prostorni i logi~ki analizi. Prezentirawe na rezultatite od analizite.

Opredeluvawe na celite i izgradbata na bazata na podatoci se razgleduvani vo prethodnite poglavija.

Vnesuvawe atributni podatoci vo GIS

Kreirawe tabela na atributi

Pred izvr{uvawe na procesot na analizirawe na rezultatite, potrebni se dopolnitelni informacii vo bazata na podatoci. Za taa cel potrebno e da se dodadat atributni podatoci vo sekoe tematsko nivo. Pritoa, za sekoe tematsko nivo se kreira tabela na atributi (atributna tabela) za

57

prostornite objekti. Za da se izvr{i dodavawe na dopolnitelni atributi za sekoj prostoren objekt, potrebno e:

Da se kreira nova datoteka na informaciski podatoci koja }e gi prifa}a atributite.

Da se dodadat atributni vrednosti vo datotekata na INFO podatoci.

Da se izvr{i soedinuvawe na datotekata na INFO podatoci so atributnata tabela na prostornite objekti za dadeno tematsko nivo.

Otkako e kreirana prazna datoteka za vnesuvawe na INFO podatoci,

se vr{i vnesuvawe na atributni vrednosti (tabela 4).

Identifikator (ID)(edinstven

identifikator - user ID)

Prihodi na op{tini po ìtel (denari)

59 1.10360 4.65461 75962 1.47963 2.36064 1.84065 92766 3.690

Tabela 4: Tabela na atributni podatoci

Koga se dadeni vrednostite na atributite na datoteka na INFO podatoci, tie moàt da se povrzat so atributnata tabela na dadeno tematsko nivo, koristej}i zaedni~ka stavka (pole, field) za dvete tabeli kako klu~.

Bidej}i zapisite vo atributnata tabela na prostornite objekti moàt da bidat povrzani na soodvetni zapisi vo novata datoteka na INFO podatoci, novite atributi }e bidat zdruèni so prostornite objekti vo tematskoto nivo. Na toj na~in moàt da se izvr{uvaat logi~ki prebaruvawa i analizi (prebaruvawa po bilo koj atribut) na podatocite i da se kreiraat soodvetni grafi~ki prikazi koristej}i gi vrednostite koi se nao|aat vo novata atributna tabela.

Atributite koi se vnesuvaat vo soodvetni tabeli se definiraat preku:

Ime na atributot. Tip na atributot (karakter ili numeri~ki broj).

58

Koli~estvo na memoriski prostor koj e potreben za sekoj atribut.

Postojat mnogu aplikacii koi operiraat samo so opisni podatoci, koi ne koristat lokaciski podatoci (primer, datoteki na dano~ni obvrznici). Ovaa mo`nost za memorirawe na atributni podatoci oddelno od tematskoto nivo ovozmoùva da se koristat tabelarni podatoci za nameni koi se nezavisni od informaciite na tematskoto nivo. Isto taka, atributnite podatoci moàt da bidat memorirani vo nadvore{ni sistemi za upravuvawe so relaciski bazi na podatoci (RDBMS – Relational Database Management System).

ZAKLUÔK: Prostornite informaciski sistemi memoriraat dva tipa na podatoci za pretstavuvawe prostorni objekti vo dadeno tematsko nivo: podatoci za lokaciite (prostorni podatoci) i opisni (atributni) podatoci. Opisnite podatoci se memorirani vo INFO podato~ni datoteki (INFO data files).

Ovie datoteki sodràt redici (zapisi) i koloni (stavki) vo tabelaren format. Ovoj tip na tabeli sodrì tematski atributni podatoci koi se zdruèni so prostornite objekti (prostorni podatoci) koi se del od nekoja prostorna sodrìna. Brojot na zapisi i stavki e neograni~en.

Sekoj zapis vo atributnata tabela sodrì opis na nekoj prostoren objekt. Sekoj zapis isto taka sodrì edinstven identifikator. Ovoj identifikator moè da se najde vo sekoj zapis vo datoteka koja sodrì podatoci za lokaciite, taka {to zapisite vo dve datoteki moàt da bidat zdruèni. Zapisite se zdruùvaat preku zaedni~ka stavka, naj~esto preku edinstveniot identifikator. Dve tabeli moàt da bidat povrzani so koristewe na postapka za zdruùvawe na relacii, za sloùvawe zapisi od edna tabela so zapisi vo druga tabela, koga nivnite vrednosti za zaedni~ki stavki se isti.

Postojat pove}e metodi za dodavawe atributi na proektirani tematski sodrìni. Vo site slu~ai, osnovnata postapka e ista:

Kreirawe prazna INFO data files (slika 5). Vnesuvawe atributi vo nea. Zdruùvawe na atributite so tabelata koja sodrì atributi za

prostorni objekti na dadeno tematsko nivo.

59

Slika 5: Prazna INFO data files za dano~ni obrzniciNa slika 5 e prikaàna kreirana prazna INFO data files za tematskata

sodrìna DANO^NI OBVRZNICI. Od tabelata se gleda deka ima stavka ID (edinstven identifikator) koj se definira za sekoj zapis vo tabelata, i koj se koristi za zdruùvawe na dve tabeli. Shape stavkata (kolona) pokaùva deka prostornite objekti za dano~nite obvrznici (lokacii) se nacrtani (prikaàni) vo forma na poligoni (povr{ini).

Vakvata prazna tabela e podgotvena za kreirawe atributni poliwa (stavki-koloni) i potoa za vnesuvawe atributni podatoci.

Zdruùvaweto na atributnite i prostornite podatoci moè da bide eden-na-eden ili eden-na-mnogu.

Prostorni i logi~ki analizi

Prostornite i logi~kite analizi ovozmoùvaat da se prou~uvaat procesite od realniot svet so pomo{ na razvojni modeli. So nivno koristewe se dobivaat novi korisni informacii.

Koga e kompletirana prostorno/atributnata baza na podatoci, moè da zapo~ne fazata na analiza na izrabotenoto aplikativno re{enie. Konceptot na prostorni i logi~ki analizi opfa}a pove}e metodi koi se upotrebeni za prikaùvawe na operaciite za prostorni i logi~ki analizi (spatial and logical analysis). Postojat pove}e fazi vo procesot na osmisluvawe i realizirawe prostorni i logi~ki analizi:

Podgotovka na podatocite za analiza. Kreirawe na bafer zoni. Preklopuvawe na poligoni. Koristewe na grani~ni operacii. Rakuvawe so tabelarni podatoci.

60

Pred da zapo~ne procesot na analiza na prostornite i atributnite podatoci, potrebno e da se napravi procenka na problemot ({to saka da se dobie so realizirawe na analizata) i da se vospostavat objektivnostite. Za da se nabquduva globalnata objektivnost, se generiraat proceduri ~ekor-po-~ekor. Osnovnite proceduri za realizirawe na prostornite analizi se dadeni vo slednite ~ekori:

Vospostavuvawe na objektivnostite i kriteriumite za analiza. Podgotvuvawe na podatocite (prostorni i atributni) za prostorni i

logi~ki operacii. Izvr{uvawe na prostorni i logi~ki operacii. Podgotvuvawe na tabelarni analizi preku razdvojuvawe na

podatocite. Izvr{uvawe tabelarni analizi. Ocenuvawe i integrirawe na rezultatite. Pro~istuvawe na analizata na na~in kako {to e barano.

Podgotvuvawe na podatocite za prostorni analizi i generirawe baferi

Ako uspe{no e dizajnirana i implementirana prostornata baza na podatoci, site potrebni tematski sodrìni (nivoi-coverages) treba da bidat spremni za analiza. Po pregleduvawe na kriteriumite za analizirawe treba da se otkrie dali e potrebno da se dodade eden ili pove}e atributi na tematskite nivoi vo prostornata baza na podatoci za da se kompletira analizata.

Generiraweto bafer (buffer) e operacija {to se izvr{uva koga analizata bara identifikacija na prostorni objekti vo okolinata na dadena oblast. Komandata BUFFER generira eden ili pove}e poligoni vo okolinata na postojnite prostorni objekti. Vidot na objektot koj e upotreben za odreduvawe na prostornata bliskost e nare~en bafer ili bafer zona. Moè da se baferira sekoj tip na prostoren objekt: to~ka, linija ili poligon.

Pred da moè da se izvr{i prostorna analiza, mora da se definira problemot i da se identifikuvaat sekvencite na operaciite za da se dobijat posakuvanite rezultati.

Primer:

Da se najdat i prikaàt grafi~ki site restorani koi se nao|aat na rastojanie od 200 metri od Soborniot Hram vo Skopje.

Da se prikaàt site bankarski ekspozituri koi se nao|aat na rastojanie od 50 metri od kejot na Vardar.

Da se prikaàt site objekti kade PIVARA-Skopje prodava svoi proizvodi i koi se nao|aat na rastojanie pomalo od 300 metri od Gradskiot fudbalski stadion vo Skopje.

61

Podgotvuvawe na podatocite za logi~ki analizi

Za da se izvr{at odredeni operacii nad stavkite (koloni-atributni poliwa) koi se nao|aat vo tabela kade se prikaàni atributite na prostornite objekti, potrebno e da se koristat logi~ki i aritmeti~ki ravenstva.

Primer:

Da se prikaàt site stanbeni objekti vo op{tina Veles kade ima pove}e od 5 (pet) trosobni stana.

Da se prikaàt site hoteli vo Skopje koi imaat sauni. Da se prikaàt site osnovni u~ili{ta vo Makedonija kade vo prvo

oddelenie u~at pove}e od 100 deca. Da se prikaàt site fakulteti vo Makedonija koi imaat pove}e od

10 doktori na nauki i koi se pomladi od 40 godini.

Vo postojnite tabeli moàt da se dodavaat stavki, t.e. novi atributi na postojnite objekti. Za taa cel potrebno e da se definiraat slednite parametri koi go definiraat atributnoto pole: ime na atributot, {irina na poleto, tip na poleto, broj na decimalni mesta.

Prezentirawe na rezultatite od analizite

Rezultatite od analizata obi~no se prikaùvaat preku grafi~ko pretstavuvawe na prostornite podatoci i tekstualen opis na rezultatite (izve{taj).

Dizajniraweto i grafi~kiot prikaz (layout) mora da bidat razgleduvani koga se realizira izlez. Ubaviot grafi~ki prikaz i dobro organiziraniot izve{taj }e pomognat udarno da se prenesat porakite od dadena analiza i }e se zgolemi kredibilitetot na dobienite rezultati, za nivno prifa}awe.

Pri definirawe na celite i barawata na grafi~kiot prikaz, potrebno e da se dade odgovor na slednite pra{awa pred istiot da se kreira.

Zo{to e potrebno da se kreira grafi~ki prikaz? Za kogo e potreben grafi~kiot prikaz? Kako }e bide prezentiran grafi~kiot prikaz?

Odgovorite na ovie pra{awa }e pomognat da se definira delokrugot na grafi~kiot prikaz, da se vospostavi lista na onie objekti koi treba da se prikaàt na grafi~kiot prikaz i da se razvie plan za kreirawe na grafi~koto pretstavuvawe.

62

4. PREZENTIRAWE NA SOFTVER ZA RABOTA SO BAZI NA PODATOCI

Prakti~nata primena na bazite na podatoci se izvr{uva so primena na soodveten softver. Imaj}i go vo preden plan faktot deka primarna cel vo ovaa kniga e analiza na podatoci na personalen kompjuter, }e bide prezentiran softver koj ima golemi analiti~ki mo`nosti. Bidej}i kako sostaven del na analizata na podatoci e potrebno poznavawe na softverot so koj }e se vr{i obrabotka i analiza na podatocite, ovde }e bide prezentirano osnovno nivo na edukacija (preku prezentirawe na konkretni i realni primeri) za rabota so softverot ArcView (softver za informatizacija na prostorot preku kreirawe prostorno/atributna baza na podatoci).

ArcView e vode~ki GIS softver vo svetot, namenet za vizuelizacija na podatoci, prebaruvawe i analiza na prostorni i atributni podatoci koi se nao|aat vo prostorno/atributna baza na podatoci.

Aktivirawe na ArcView

So aktivirawe na ikonata ArcView GIS Version 3.1 (koja se nao|a na desktop ili na druga lokacija vo memorijata na kompjuterot) zapo~nuva startnata procedura na ArcView softverot.

63

Slika 1

Softverot nudi dve opcii: da se kreira nov GIS proekt (so izbor na opcijata with a new View) ili da se otvori (startuva) ve}e postoe~ki aplikativen proekt (so izbor na opcijata Open an existing project).

Ako se izbere prvata opcija, se otvara nov proekt preku kreirawe View1, na koj ponatamu }e se kreiraat tematski sodrìni preku koi }e go definirame idniot proekt.

64

Slika 2

So aktivirawe na komandata View + Properties (‘’+’’ zna~i deka koga se aktivira komandata View se otvara nov pogled od koj se aktivira Properties) se otvara nov pogled kade go vnesuvame imeto na noviot GIS proekt koj sakame da go izrabotime (vo konkretniot slu~aj se raboti aplikativen GIS proekt: Univerzitetski kompjuterski kabinet) .

65

Slika 3

Kone~niot izgled za po~etok na noviot aplikativen proekt e prikaàn na slednata slika.

66

Slika 4Za da se memorira noviot aplikativen proekt gi koristime slednite

naredbi: File + Save As, i vo novootvoreniot prozorec se vnesuva imeto na proektot (Univerzitetski kompjuterski kabinet). Vo istiot prozorec se vnesuva i patekata (vo memorijata na kompjuterot-direktorium) na noviot proekt vo soodveten direktorium (vo ovoj slu~aj toa e patekata c:\saso\univerzitetski kompjuterski kabinet.apr).

Slika 5

Noviot proekt e za~uvan vo memorijata na kompjuterot. Koga povtorno sakame da go otvorime, po startnite operacii na aktivirawe na ArcView softverot, se izbira opcijata Open an existing project (slika 1). Se vnesuva patekata na direktoriumot: c:\saso\univerzitetski kompjuterski kabinet.apr, se kliknuva komandata OK (slika 6), so {to se otvara (kako {to e prikaàno na slika 4) i e podgotven za kreirawe na tematski sodrìni i kreirawe prostorno/atributna baza na podatoci.

67

Slika 6

Kreirawe tematski sodrìni (nivoi, coverages)

So koristewe na komandite View + New Theme po~nuva postapkata za kreirawe novo tematsko nivo. Se otvara nov prozorec (slika 7) kade treba da vneseme kakov tip (to~ka, linija ili poligon – point, line, polygon) na prostoren podatok }e se vnesuva vo kreiranoto tematsko nivo. Se izbira Polygon, bidej}i prvoto tematsko nivo }e go pretstavuva kompjuterskiot kabinet.

Slika 7

68

Posle aktivirawe na komandata OK, se pojavuva nov prozorec (slika 8). Potrebno e da se opredeli lokacijata kade }e bide memorirano ovaa tematsko nivo, i da se vnese imeto na tematskoto nivo, t.e File Name: Kompjuterski kabinet.shp. Na ovoj na~in kompletno e definirano tematskoto nivo, i so komandata OK toa }e bide kreirano i podgotveno za procesirawe.

Slika 8

Vakvata postapka se povtoruva i za ostanatite tematski sodrìni koi treba da se kreiraat vo sostav na proektot: Univerzitetski kompjuterski kabinet. Ostanatite tematski nivoi se: personalni kompjuteri, studentski biroa, stolici, druga oprema, vrata, zaka~alka, profesorsko biro, studenti. Kreiranite tematski sodrìni avtomatski se pojavuvaat na levata strana na zapo~natiot GIS proekt (slika 9).

69

Slika 9

Se zabeleùva deka GIS softverot pri kreirawe na tematskite nivoi, generira proizvolni boi. Se razbira deka tie boi moàt da se smenat po èlba na korisnikot. Postapkata na menuvawe boi e sledna:

Se kliknuva dvapati na oboeniot pravoagolnik (na tematskoto nivo: personalni kompjuteri) i se pojavuva sledniot prozorec (slika 10).

70

Slika 10

Se kliknuva dvapati na oboeniot pravoagolniot Symbol i se dobiva sledniot prozorec (slika 11).

Slika 11

71

Se izbira (selektira) boja po izbor, i istata se potvrduva so naredbata Apply koaj se nao|a na prozorecot prikaàn na slika 10.Ovaa kolor paleta ima i drugi mo`nosti: razni {rafirani povr{ini, razli~ni formi i debelini za liniski objekti, razni fontovi na tekst, okvirni nadvore{ni linii (outline) i golema paleta na to~kesti objekti (slika 12).

Slika 12

72

Ovaa postapka se povtoruva za site tematski sodrìni so {to se izbiraat boi i formi koi najsoodvetno odgovaraat na grafi~kiot prikaz i na namenata. Dobienite formi i boi (izbor na avtorot) se prikaàni na slika 13.

Slika 13

Postapkata na crtawe objekti na odredeni tematski sodrìni e sledna:

Se aktivira tematskoto nivo vo koe sakame da crtame prostorni objekti. Na slika 14 e pokaàno deka e aktivirano tematskoto nivo: kompjuterski kabinet (ova tematsko nivo e podignato vo odnos na drugite tematski nivoi).

73

Slika 14

So komandata: Theme+Start editing, tematskoto nivo e vo forma na editirawe, t.e. e podgotveno za kreirawe (crtawe) prostorni objekti. Toga{ tematskoto nivo dobiva oznaka koja se razlikuva od drugite, slika 15 (tematskoto nivo: Kompjuterski kabinet e vo forma na editirawe, a tematskoto nivo Stolici ne e). Deaktiviraweto na tematskoto nivo se pravi so komandata: Theme+Stop Editing.

Slika 15

Crtaweto na prostornite objekti se vr{i so komandata Draw rectangle (slika 16), koja ima mo`nost za crtawe: pravoagolnici, kru`nici ili slobodni povr{ini:

74

crtawe slobodni povr{ini

Slika 16

Vo konkretniot slu~aj, so aktivirawe na site tematski sodrìni od proektot Univerzitetski kompjuterski kabinet, i so crtawe na soodvetni prostorni objekti za sekoe tematsko nivo, e dobien grafi~ki prikaz koj e prikaàn na slika 17.

75

Slika 17Formirawe prostorno/atributna baza na podatoci

Vnesuvawe atributni podatoci

Vistinskata analiti~ka sposobnost na GIS aplikaciite se ogleduva vo povrzanosta na grafi~kite (prostornite) objekti so atributnata baza na podatoci. Tabelarnite podatoci moàt da bidat od najrazli~ni izvori ili da bidat kreirani so alatkite na ArcView softverot. ArcView standardno gi podrùva tabelarnite podatoci so izvoren forman dBase IV. So koristewe na SQL konekcijata, ArcView moè da se povrze so softverska baza na podatoci kako {to se Access, Microsoft Excel, Oracle, Ingres, Sybase, Informix, AS/400 i mnogu drugi.

Atributnite podatoci za sekoe tematsko nivo se ~uvaat i organiziraat vo tabeli, tkn. atributni tabeli. So kreiraweto na prostornite tematski sodrìni (prethodno objasneti), ArcView avtomatski kreira atributni tabeli (prazni) koi se podgotveni za vnesuvawe na neograni~en broj na atributni podatoci. Vo atributnata tabela, redicite gi pretstavuvaat prostornite objekti (zapisi, records), a kolonite (stavki, items) pretstavuvaat soodveten tip na atribut (sekoja kolona e razli~en tip na atribut). Vo praznata tabela avtomatski se generira: Shape (tip na prostoren objekt: point, line ili polygon) i ID (edinstven identifikator). Na slika 18 e dadena prazna atributna tabela za tematskoto nivo: personalni kompjuteri.

76

Slika 19

Od slika 19 moè da se zabeleì deka vo atributnata tabela na tematskoto nivo personalni kompjuteri ima vkupno 30 zapisi (prostorni objekti, prikaàni vo leviot del na prozorecot: 30 selected), t.e ima 30 personalni kompjuteri vo univerzitetskiot kompjuterski kabinet. Isto taka sekoj zapis ima identifikaciski broj - ID (od 1 do 30), koj ovozmoùva lesno povrzuvawe na razli~ni tabeli so koristewe na komandite link i join.

Kreirawe stavki na atributi

Vo praznata atributna tabela moàt da se kreiraat razli~ni atributni poliwa. Postapkata gi opfa}a slednite ~ekori:

Aktivirawe na temata (vo konkretniot slu~aj: personalni kompjuteri), t.e kliknuvawe na imeto na temata na koja se saka da se dodatat (vnesat) atributi.

Kliknuvawe na ikonata Open Theme Table button . Se pojavuva atributnata tabela (slika 19). Za sekoj zapis (prostoren objekt) moè da se vnese samo eden atribut vo sekoja kolona (razli~en tip na atribut).

77

Se izbira na komandata Start Editing od Table menu tabelata e podgotvena vo nea da se otvorat i definiraat atributni poliwa (attributes field).

Se izbira komandata Add Field od Edit menito. Se pojavuva nov prozorec (slika 20), t.e Field Definition dijalog. Vo nego e potrebno da se definira tipot na novoto atributno pole {to se saka da se kreira.

Slika 20

Konkretno treba da se otvori novo atributno pole na tematskoto nivo: Personalni kompjuteri. Prvo se otvara poleto: Tip na PC. Field Definition dijalogot ja dobiva slednata sodrìna (slika 21):

Name = Tip na PC Type = String Width = 25 Decimal Places = 0

Slika 21

Type, tipot na atributnoto pole ozna~uva kakov e tipot na atributite koi treba da se vnesuvaat vo ovaa pole. Izborot e string bidej}i tipot na

78

PC moè da sodrì numeri~ki, tekstualni i specijalni znaci. Tipot na poleto gi ima slednite opcii:

Number (prifa}a samo numeri~ki podatoci: brojki i znaci ‘’+’’ i ‘’-‘’).

String (prifa}a numeri~ki, tekstualni i specijalni znaci). Boolean (prifa}a samo logi~ki operatori kako {to se: AND, OR,

NOT. Eqv, Xor i drugi). Date (prifa}a samo vremenski podatoci koi pretstavuvaat datum:

den, mesec i godina).

Width ({irina na atributnoto pole) ozna~uva kolkav e maksimalniot broj na karakteri (dolìna na poleto) {to moè da gi primi poleto, pri vnesuvawe na atributite.

Decimal Places (decimalni mesta) e opcija koja se pojavuva vo slu~aj koga za Type na poleto se izbira opcijata Number. Taa go pokaùva brojot na decimalni mesta za pretstavuvawe na sekoj numeri~ki podatok.

So aktivirawe na komandata OK (slika 21), avtomatski vo atributnata tabela se otvara novo atributno pole Tip na PC (slika 22), t.e. novo pravno atributno pole e dodadeno na atributnata tabela (attribute table).

Slika 22

79

Na sli~en na~in kako opi{anata postapka se otvaraat slednite prazni atributni poliwa: RAM memorija (MB), Hard disk (GB), Tip na procesor, Godina na nabavka, Proizvoditel, Tip na monitor, Arhivski broj (slika 23)..

Slika 23

Koga vaka e definirana i kompletirana atributnata tabela, moàt da se vnesuvaat atributnite podatoci za personalnite kompjuteri koi se nao|aat vo Univerzitetskiot kompjuterski kabinet.

Vnesuvawe na atributni podatoci

Vnesuvaweto na atributite vo atributnata tabela se realizira so slednite ~ekori:

Za vnesuvawe na soodveten atributen podatok za daden prostoren objekt, potrebno e da se selektira prostorniot objekt. Selektiraweto se realizira na sledniot na~in: Se aktivira

komandata Select Feature so koja se selektira soodveten objekt (personalen kompjuter) od grafi~kiot prikaz. Vo isto vreme vo atributnata tabela se selektira (oboena so crveno) soodvetna redica (zapis) koja go pretstavuva soodvetniot selektiran objekt.

Se kliknuva na ikonata Edit tool od osnovnoto meni. So ova atributnata tabela e podgotvena za vnesuvawe na konkretni atributni podatoci. Se kliknuva na soodvetno pole vo

80

selektiranata redica i se vnesuva atributen podatok. Primer: vo atibutnoto pole RAM memorija (MB) se vnesuva podatokot 512. Toa zna~i deka selektiraniot personalen kompjuter od grafi~kiot prikaz ima RAM memorija od 512 MB (slika 24).

Slika 24Na slika 24 se gleda selektiraniot prostoren objekt (personalen

kompjuter koj e oboen so crvena boja) i sodvetna negova redica (zapis, record) koja isto taka e selektirana so crveno.

Postapkata na vnesuvawe atributni podatoci prodolùva na ist na~in i za site drugi prostorni objekti (personalni kompjuteri) i za site razli~ni atributni poliwa (koloni) (slika 25).

81

Slika 25

Na slika 25, selektiranata redica (oboena so crveno) gi pokaùva atributnite podatoci na personalniot kompjuter (lap top) koj se nao|a na profesorskoto biro.

Koga e zavr{eno vnesuvaweto na atributni podatoci vo tabelata (tematsko nivo: personalni kompjuteri) za personalni kompjuteri, so komandata Stop editing od Table menito, se vr{i za~uvuvawe na vnesenite atributni podatoci i nivno memorirawe vo memorijata na kompjuterot.

Na ist na~in se vnesuvaat atributni podatoci i za istanatite tematski nivoi od proektot: studenti, druga oprema, kabinetski inventar (biroa, stolici i sl.).

Od poseben interes za aplikacijata e tematskata sodrìna: STUDENTI. Za ovaa tematsko nivo se formira bogata baza na atributni podatoci (razli~ni atributni poliwa - tipovi atributi) za studenti od razli~ni studentski godini koi slu{aat informati~ki predmeti vo kompjuterskiot kabinet. Tipovi na razli~ni atributi koi moàt da se apliciraat vo ovaa tematsko nivo se:

Ime i prezime na studentot. Ime na fakultetot (na koj e zapi{an studentot). Nasoka na fakultetot (na koja nasoka e zapi{an studentot). Lokacija na fakultetot (grad/op{tina). Studiska godina (koja studiska godina slu{a studentot). Nastaven predmet (koj predmet go slu{a studentot). Profesor (ime i prezime na predava~ot na nastavniot predmet). Tekoven semestar (vo koj semestar se slu{a predmetot).

82

Prv kolokvium (broj na poeni od prv kolokvium koi gi osvoil studentot).

Vtor kolokvium (rezultat - broj na poeni osvoeni od kolokviumot). Vkupno kolokviumski poeni. Osloboden od ispit (studentot e osloboden od ispit ili ne). Zavr{na ocenka. Broj na indeks. Godina na ra|awe. Od koj grad/op{tina doa|a (mesto na ìveewe). Adresa na ìveewe. Kontakt telefon. Fotografija (na studentot).

Atributnata tabela na tematskoto nivo STUDENTI so vneseni atributni podatoci e prikaàna na slika 26.

Slika 26

Vtoriot del od istata atributna tabela, kade se prikaàni ostanati atributni poliwa, e prikaàn na slika 27.

83

Slika 27

So ArcView softverot postoi mo`nost vo atributnata tabela (koja ima golem broj na atributni poliwa) da se prikaàt samo onie atributni poliwa (koloni) koi se od interes na analizata. Toa se postignuva na sledniot na~in:

Se aktivira komandata Properties od Table menito. Se pojavuva dijalog prozorec Table Properties (slika 28).

Slika 28

84

Vo ovoj dijalog prozorec mo`ni se slednite intervencii:

Vo kolonata Visible moàt da se vklu~uvaat i isklu~uvaat atributni poliwa.

Vo kolonata Field, kompjuterskiot softver generira imiwa na atributni poliwa. Dokolku ne se prifa}a toa ime, istoto moè da se promeni so bilo koe vo kolonata Alias.

Rezultatot od vakvata aktivnost vo Table Properties e prikaàn na slika 29.

Slika 29

Prebaruvawe po atributi (logi~ki prebaruvawa - logical queries)

GIS softverot ArcView ovozmoùva da se realiziraat prebaruvawa vrz osnova na nekoj atributen podatok i locirawe na pogledot na selektiraniot prostoren objekt. Vakvite prebaruvawa se pravat so

aktivirawe na Query Builder ikonata, po {to se pojavuva Query Builder dijalog (slika 30).

Vo ovoj Query Builder, vo listata Fields se pokaùvaat site poliwa na atributnata tabela (razli~ni tipovi atributi) na tematskoto nivo Studenti. Vo listata Values se pokaàni site atrubuti koi se vneseni vo atributnoto pole (vo konkretniot slu~aj Ime i prezime na studentite) koe e selektirano vo Fields listata. Vakva lista od vrednosti (razli~ni atributi) se pojavuva za sekoe atributno pole {to }e se selektira vo Fields listata.

Isto taka, vo dijalogot na slika 30, postojat 10 ikoni koi pretstavuvaat soodvetni operatori (=, <>, >, <, >=, <=, and, or, not, ()): ravenstvo, neravenstva, logi~ki operatori i zagradi, so koi se ovozmoùva da se realiziraat raznovidni prebaruvawa.

85

Vo ArcView moàt da se realiziraat pove}e tipovi na logi~ki prebaruvawa, pri {to selektiraweto na podatocite moè da bide na eden od slednite tri na~ini (slika 30):

New Set – realizirawe nova selekcija. Add To Set – selekcija koja se dodava na postoe~kata. Select From Set – se selektiraat prostorni objekti od prethodno

izvr{ena selekcija.

Slika 30

So kliknuvawe na ikonata New Set (slika 30) se realizira prebaruvawe za nao|awe na lokacijata na studentot Blagoj Nestorovski

(rabotno mesto vo kompjuterskiot kabinet), preku ikonata , so koja se otvara atributnata tabela STUDENTI i se pokaùvaat site atributni podatoci za baraniot student (selektiraniot objekt/student e prikaàn so crvena boja - redica) (slika 31).

Na slika 31 se gleda selektiraniot objekt (studentot) i atributnite podatoci koi se povrzani za nego: nasoka na fakultetot, nastaven predmet, rezultati od dvata kolokviumi, zavr{na ocenka (ostanatite atributi ne se prikaàni poradi ograni~eniot prostor, no tie postojat vo atributnata tabela).

86

Slika 31

So pomo{ na ArcView softverot moàt da se realiziraat soodvetni

operacii i pome|u razli~ni koloni vo edna atributna tabela. Taka, vo navedenata atributna tabela na tematskoto nivo STUDENTI, kolonata (atributno pole) Vkupno kolokviumski poeni moè da se dobie so ednostavno sobirawe na poenite od dvata kolokviumi, t.e. so zbirawe na kolonite Prv kolokvium (poeni) i Vtor kolokvium (poeni). Celata ovaa postapka gi ima slednite ~ekori:

Se aktivira kolonata Vkupno kolokviumski poeni (koga e definirana kaj nea site vrednosti se nuli) pri otvorena atributna tabela. Prethodno tabelata treba da bide vo Edit pozicija, t.e. treba da e aktivirana tabelata preku: Table + Start Editing.

Vo Field menito se kliknuva na aktivnosta Calculate.., pri {to se otvora dijalog Field Calculator (slika 32).

Od Fields listata se selektira atributnoto pole Prv kolokvium (poeni) i so dvojno kliknuvawe istoto se pojavuva vo poleto za pi{uvawe. Potoa, od listata Requests se izbira operacijata

‘’+’’, i od Fields listata se selektira Vtor kolokvium (poeni) koj so dvojno kliknuvawe se pojavuva vo poleto za pi{uvawe.

So ova se izvr{uva matemati~kata operacija sobirawe ns dve koloni: (Vkupno kolokviumski poeni) = (Prv kolokvium (poeni)) + (Vtor kolkvium (poeni)).

87

Slika 32

So aktivirawe na ikonata OK (slika 32), avtomatski vo kolonata Vkupno kolokviumski poeni se vnesuvaat atributnite vrednosti (vkupno poeni) koi se dobieni so sobirawe (po sekoja redica - zapis) na poenite od dvata kolokviumi (slika 33).

Slika 33

Napomena: Vo zavr{nata ocenka na nekoi studenti pi{uva ‘’0’’. Ova e poradi toa {to uslov za da se dobie ocenka preku kolokviumi e da se

88

poloàt dvata kolokviumi so najmalku 30 poeni (od vkupno 50 poeni), t.e od dvata kolokviumi da ima minimum 60 poeni (od vkupno 100 poeni).

Vidovi logi~ki prebaruvawa

Vo procesot na logi~ki prebaruvawa, mnogu ~esto se koristat logi~kite operatori za neravenstvo. Tie se koristat za prebaruvawa vo atributni poliwa koi imaat isklu~ivo numeri~ki podatoci (celobrojni ili decimalni). Isto taka softverot ovozmoùva i rangirawe po golemina (od najgolema kon najmala numeri~ka vrednost i obratno) na selektiranite redici (zapisi koi gi pretstavuvaat prostornite objekti).

Primer 1: Da se prikaàt site studenti koi imaat osvoeno pove}e od 60 poeni od dvata kolokviumi. Selektiranite redici da se podredat po golemina (od najgolema kon najmala vrednost), t.e da se napravi rangirawe na studentite po uspeh (osvoeni poeni).

Realizacijata na ovaa prebaruvawe gi opfa}a slednite ~ekori:

Se aktivira tematskoto nivo Studenti. Se kreira prebaruvawe so Query Builder (postapka opi{ana na

slika 30).Vkupno kolokviumski poeni >= 60

Se aktivira komandata New Set. Na grafi~kiot prikaz se pokaùvaat selektiranite prostorni

objekti-studenti (oboeni so crveno). Za zumirawe na selektiranite

prostorni objekti ikonata (Zoom to Selected). Za vra}awe

na osnovniot grafi~ki prikaz se koristi ikonata (Zoom to Full Extent) (slika 34).

Slika 34

89

Se otvora atributnata tabela (so ikonata Open Theme Table) na koja se prikaàni selektiranite redici.

Selektiranite redici se postavuvaat na vrvot na tabelata so

koristewe na ikonata (Promote). Za da se podredat selektiranite redici po golemina na

numeri~kite atributi, se aktivira atributnoto pole (kolona) Vkupno kolokviumski poeni i se aktivira komandata za

podreduvawe po golemina preku ikonata (Sort Descending). Grafi~kiot prikaz e prikaàn na slika 35.

Slika 35

Za podreduvawe od najmala kon najgolema vrednost se koristi

ikonata (Sort Ascending).

Za bri{ewe na selekcijata se koristi ikonata (Clear Selected Features).

90

Primer 2 (koristewe na logi~ki operatori): Da se prikaàt site studenti koi imaat vkupno poeni od dvata kolokviumi pome|u 40 i 60 poeni.

Ovoj primer se realizira preku slednoto logi~ko prebaruvawe so koristewe na logi~kiot operator AND (konjunkcija - za da se dobie vistinit rezultanten iskaz potrebno i dvata iskazi da bidat ispolneti):

(Vkupno kolokviumski poeni >=40) AND (Vkupno kolokviumski poeni <=60)

So aktivirawe na komandata New Set, vo atributnata tabela se prikaùvaat baranite selektirani redici (zapisi za studentite) (slika 36). Vo kolonata Vkupno kolokviumski poeni se gleda deka site poeni se pome|u 40 i 60, {to vsu{nost se bara{e so prebaruvaweto.

Slika 36

Softverot ovozmoùva da se prikaùvaat raznovidni statisti~ki obraboteni podatoci za proizvolna kolona (~ii atributi se numeri~ki podatoci). Vo konkretniot slu~aj, za kolonata Vkupno kolokviumski poeni moè da se dobijat slednite statisti~ki podatoci: Zbir na site vrednosti vo kolonata, t.e. vkupno osvoeni poeni od site studenti (Sum: 1835), broj na zapisi koi se opfateni so statisti~kata obrabotka (Count: 29), sredna vrednost na site vrednosti od kolonata (Mean:63), maksimalna vrednost (numeri~ka) od site opfateni zapisi (Maximum:100), minimalna vrednost (numeri~ka) od site opfateni zapisi (Minimum: 0), rang - razlika me|u najvisokata i najmalata numeri~ka vrednost vo zapisite (Range: 100),

91

varijacija-otstapuvawe (Variance: 445) i standardna devijacija (Standard Deviation: 21).

Ovaa prebaruvawe se realizira na sledniot na~in:

Se aktivira kolonata Vkupno kolokviumski poeni. Od Field menito se aktivira komandata Statistics. Se pojavuva prozorec so statisti~ki podatoci za selektiranata

kolona (slika 37).

Slika 37

Za da se dobijat direktni atributni podatoci za bilo koj prostoren objekt od proizvolno tematsko nivo (primer za proizvolen personalen kompjuter), potrebno e da se aktivira soodvetnoto tematsko nivo

(personalni kompjuteri), i so aktivirawe na ikonata (Identify) se kliknuva na soodvetniot objekt i se dobivaat site negovi atributni podatoci (slika 38).

Vo prozorecot Identify results e prikaàno za koi personalni kompjuteri e barano da se prikaàt atributnite podatoci. Ako povtorno se klikne na nekoj od tie zapisi, na desnata strana }e se pokaàt site negovi atributni podatoci.

92

Slika 38

Opis na ikonite od osnovnoto Meni

Na slika 39 se prikaàni ikonite na standardniot interfejs na GIS softverot ArcView koi sodràt standardni alatki za navigacija, zgolemuvawe ili namaluvawe na pogledot i drugi alatki koi poedine~no }e bidat opi{ani podolu.

Slika 39

Add Theme: Dodavawe tematski nivoi od soodveten direktorium, koi raspolagaat so prostorni i atributni podatoci.

Theme Properties: Gi prikaùva karakteristikite na tekovnoto tematsko nivo: imeto, izvorot (patekata) kade se nao|a tematskoto nivo (slika 40), t.e. kade vo

93

memorijata e negovata lokacija. Tuka isto taka moè da se napi{e komentar, t.e da se dadat opisni karakteristiki za tematskoto nivo.

Slika 40

Save Project: Se memoriraat site aktivnosti koi se realizirani vo proektot od poslednata promena.

Edit Legend: Ureduvawe na legenda.

Open Theme Table: Se otvara atributna tabela za aktivno tematsko nivo.

Find: Ovozmozuva da se vr{at prebaruvawa na opredelen atribut. Koga se kliknuva ovaa ikona se pojavuva tekst dijalog: Find Text in Attributes (slika 41). Se vnesuva imeto na atributot (student Petar Mitkov) {to sakame da go najdeme. Posle kliknuvawe OK, se pojavuva (na sredina na ekranot) selektiran objekt koj go sodrì atributot koj e vnesen vo tekst dijalogot na slika 41.

94

Slika 41

Query Builder: Ikona za realizirawe prebaruvawa po proizvolen atribut (detalno objasneto na slika 30).

Zoom to Full Extent: Ovozmoùva vra}awe na aktivniot grafi~ki ekran na osnovno nivo (prethodno e realizirano zumirawe ili prebaruvawe so koi e promenet pogledot na osnovniot ekran).

Zoom to Active Theme (s): Se realizira zumirawe na aktivnoto tematsko nivo (zumot gi opfa}a site objekti koi pripa|aat na aktivnoto tematsko nivo).

Zoom to Selected: Koga e realizirano odredeno prebaruvawe na proizvolno tematsko nivo, so ovaa ikona se ovozmoùva da se zumiraat selektiranite prostorni objekti.

Zoom In: Ikona za zumirawe na grafi~kiot prikaz. Zumiraweto se realizira so poedine~no kliknuvawe.

Zoom Out: Ikona za izlez od zumiran prikaz. So poedine~no kliknuvawe na ovaa ikona zumiraniot prikaz se vra}a (~ekor po ~ekor) kon osnovniot pogled.

Zoom to Previous Extent: So kliknuvawe na ovaa ikona, grafi~kiot prikaz se vra}a na prethodnata sostojba (pred zumiraweto).

95

Select Features Using Graphic: Ovaa komanda ovozmoùva selektirawe na objekti od odredeno tematsko nivo, koga e selektiran del od prostorot so formirawe odreden bafer. Na slika 42 e daden primer na koristewe na ovaa ikona. Ovde so proizvolen kruèn bafer e selektirana odreden prostor (bafer zona). Potoa e aktivirano tematskoto nivo PERSONALNI KOMPJUTERI. So aktivirawe na ovaa ikona, se selektiraat (oboeni crveno) site personalni kompjuteri koi se nao|aat vo bafer zonata. So otvorawe na atributnata tabela za ovaa tematsko nivo, moàt da se vidat site atributni podatoci za selektiranite personalni kompjuteri.

Slika 42

Clear Selected Features: So ovaa komanda se bri{at (deselektiraat) site onie objekti koi se selektirani so prethodnata komanda od slika 42. Bafer krugot se bri{i so koristewe na komandata Delete od tastaturata.

Help: Ovaa komanda ovozmoùva da se dobijat op{irni informacii za bilo kakva aktivnost koja se realizira vo ArcView softverot.

Identify: Ovaa komanda ovozmoùva direkno da se pokaàt

96

atributite na proizvolen objekt.

Pointer: Ovozmoùva da se naso~i aktivnosta na odreden nastan koj se opservira.

Vertex Edit: Verteks (Vertex) pretstavuva mnoèstvo na podredeni x,y koordinati koi go vostanovuvaat linearniot prostoren objekt. So aktivirawe na ovaa komanda se ovozmoùvaat korekcii vo formata na proizvolen prostoren objekt (slika 43). Prethodno treba, tematskoto nivo (na koj objekt se menuva formata) treba da bide aktivno za promeni preku komandite: Theme + Start Editing.

Slika 43

Select Feature: Ovozmoùva direkno selektirawe na proizvolni objekti vo dadeno tematsko nivo. So koristewe na Shift kop~eto moàt da se selektiraat pove}e objekti.

Zoom In: Pozitivno zumirawe (zgolemuvawe). Ovozmoùva kreirawe prozorec vo koj }e se prikaè baranoto zumirawe.

97

Zoom Out: Kako i prethodnata komanda, so ovaa se ovozmoùva namaluvawe na zumiraniot pogled.

Pan: So pritisnato levo kop~e na mausot, se ovozmoùva dvièwe na grafi~kata slika vo proizvolna nasoka.

Measure: Ovozmoùva merewe na proizvolni rastojanija koga grafi~kata prestava na prostornite objekti e geokodirana vo odreden razmer.

Hot Link: Ovozmoùva inkorporirawe na kolor fotografii za proizvolen prostoren objekt, kako atributno pole.

Label: Se koristi za kreirawe labeli (tekstualen opis) za prostornite objekti.

Text: Se koristi za ispi{uvawe tekst. So kliknuvawe na ovaa ikona i so kliknuvawe na mestoto kade se saka da se napi{e tekst, se pojavuva prozorec Text Properties na koj treba da se ispi{e sodrìnata na tekstot (slika 44). Koga se ispi{uva tekstot toj moè da se ureduva: centrirawe (pozicionirawe), rotirawe za proizvolen agol i skalirawe na tekstot so grafi~kiot pogled.

98

Slika 44

Draw Point: Multifunkcionalna komanda koja ovozmoùva: crtawe to~kesti, liniski i povr{inski objekti, kreirawe proizvolni bafer zoni i presekuvawe na prostorni objekti.

Opis na ikonite od Menito na tabeli

Na slika 45 se prikaàni ikonite na menito na tabeli na GIS softverot ArcView koi sodràt standardni alatki za analiza, selektirawe, sortirawe, matemati~ki, statisti~ki i logi~ki operacii, podreduvawe i drugi operacii koi podolu se detalno opi{ani.

Slika 45

99

Select All: Ovozmoùva selektirawe na site zapisi vo atributnata tabela, t.e se selektiraat site prostorni objekti vo aktivnoto tematsko nivo.

Select None: Se deselektiraat site selektirani zapisi vo aktivnata atributna tabela.

Switch Selection: Se menuva selekcijata na zapisite, t.e onie zapisi koi se selektirani vo atributnata tabela se deselektiraat, a ostanatite neselektirani postanuvaat selektirani.

Create Chart: Ovozmoùva kreirawe na raznovidni formi na grafikoni za proizvolni atributni poliwa i atributi.

Query Builder: Ovozmoùva realizirawe raznovidni logi~ki prebaruvawa po proizvolni atributi.

Promote: Gi pozicionira selektiranite zapisi vo atributnata tabela na vrvot vo tabelata.

Join: Ovozmoùva spojuvawe na dve tabeli.

Summarize: Avtomatsko kreirawe nova tabela koja sodrì statisti~ki podatoci generirani od tabelata.

Select: Ovozmoùva poedine~no selektirawe na prizvolni zapisi vo atributna tabela, a preku niv i na soodvetni prostorni objekti.

Edit: Ovaa komanda se aktivira koga e aktivirana tabelata (Table +

100

Start Editing). Ovaa komanda ovozmoùva da se vnesuvaat atributi vo atributnata tabela ili odredeni atributi da se menuvaat (aùriraat).

Opis na komandite od menito na tabeli:

Komandite na Table menito (slika 45) go imaat slednoto zna~ewe:

Properties: Se aktivira Table properties dijalogot koj vo sebe sodrì informacii za imeto na tabelata, datum na kreiraweto, kratok opis, imiwa na kolonite, mo`nost da se aktivira ili deaktivira vidlivosta na kolonite i da im se dade nekoj drug naslov (Alias).

Chart: Se koristi za kreirawe dijagrami. Start editing: Se koristi za vnesuvawe na promeni vo tabelite. Save edits: Se snimaat (memoriraat) promenite. Save edits As: Se snimaat promenite pod drugo ime. Find: Za pronao|awe na zapis. Query: Za definirawe na odredeno prebaruvawe. Promote: Za podignuvawe na izbranite zapisi najgore vo tabelata

(po redosled). Join: Za pridruùvawe (spojuvawe) na dve tabeli. Remove Link: Za raskinuvawe na vrskata pome|u dve tabeli. Refresh: Se aktivira posle sekoja promena na izvornata tabela

(koja e vo nekoja baza na podatoci: Access, Excel, Oracle, Informix i drugi) za da se prevzemaat promenite i vo ArcView.

Komandite na Field menito (slika 45) go imaat slednoto zna~ewe:

Sort Ascending: Se koristi za sortirawe na podatoci od bilo koja kolona, po~nuvaj}i od najmaliot kon najgolemiot broj (numeri~ki podatok), ili od A do Z ako zapisite se tekstualni.

Sort Descending: Obratno sortirawe vo odnos na prethodnata komanda.

Create Index: Se koristi za kreirawe na indeksna ArcView forma koja ovozmoùva pobrz pristap do podatocite, so podreduvawe na nivnite vrednosti.

Statistics: Se prikaùvaat statisti~ki podatoci za bilo koja aktivirana kolona.

Calculate: Se aktivira Field calculate meni, koe ovozmoùva da se izvr{uvaat matemati~ki operacii vrz zapisite vo bilo koja aktivna kolona.

Summarize: ArcView ovozmoùva da se kreira nova tabela koja sodrì statisti~ki podatoci koi se generirani od aktivnata kolona (prose~na vrednost, zbir, minimum, maksimum, standardna

101

devijacija, varijacija, prv, posleden, broj na zapisi). Ovaa komanda e prikaàna na sledniot primer:

Da se obraboti kolonata: Vkupno kolokviumski poeni. Se aktivira taa kolona i se aktivira komandata Summarize: Se pojavuva nov dijalog prozorec Summary Table Definition (slika 46). Vo Summarize by se izbiraat Sum, Minimum, Maximum, Standard Deviation, Variation i drugi i so komandata Add se vnesuvaat vo poleto desno, koi vsu{nost pretstavuvaat koloni na novokreiranata tabela koja e prikaàna na slika 47.

Slika 46

Vo poleto Save As se vnesuva imeto na novokreiranata tabela, ~ii koloni vsu{nost pretstavuvaat podatoci (atributi) dobieni so koristewe na razni matemati~ki i statisti~ki obrabotki na selektiranata kolona Vkupno kolokviumski poeni. Zna~i, se poa|a od edna kolona, a se kreira tabela so devet koloni (atributni poliwa) (slika 47). Vo ovoj slu~aj sumiraweto e napraveno spored ID, t.e. Field=ID.

102

Slika 47

Analiza na dobienite podatoci vo tabelata na Slika 47: Se analiziraat kolonite, t.e. atributnite poliwa.

Vkupno kolokviumski poeni: Vo ovaa kolona se dadeni site razli~ni vrednosti za vkupniot broj poeni koi studentite gi osvoile na dvata kolokviumi. Ima vkupno 29 studenti, a vo ovaa kolona ima 12 zapisi (razli~ni vrednosti podredeni po raste~ka vrednost).

Count_ID: Ovaa kolona pokaùva kolkav e brojot na identi~ni zapisi od soodvetna vrednost. Primer, ima 6 studenti koi imaat po 55 poeni (od dvata kolokviumi), ili 3 studenti koi imaat po

80 poeni i tkn.

Count: Ima identi~ni vrednost kako i Count_ID, bidej}i brojot na zapisi i ID (se od 1 do 29) e identi~en.

Min_ID: Pokaùva koj ID so najniska redosledna vrednost ima (primer: za prvata redica) Vkupno kolokviumski poeni = 25. Vo konkretniot slu~aj toa e ID=7. Ili, ID=13 ima najniska redosledna vrednost: Vkupno kolokviumski poeni = 80.

Max_ID: Pokaùva koj ID so najvisoka redosledna vrednost ima (za prvata redica) Vkupno kolokviumski poeni = 25. Vo konkretniot slu~aj toa e ID=15. Ili, ID=21 ima najvisoka redosledna vrednost: Vkupno kolokviumski poeni = 80

Sum_ID: Ja pokaùva sumata (zbirot) na Min_ID, Max_ID i site onie koi se nao|aat me|u niv. Primer: Vo zapisot na redica 5 Vkupno kolokviumski poeni = 60. Vo istata redica Sum_ID = 51.

103

Ovaa vrednost e dobiena na sledniot na~in: Od Count=3 se gleda deka ima tri zapisi so vrednost 60 (za vkupno kolokviumski poeni). Toa se zapisite: ID=1, ID=22 i ID=28. Sobiraj}i gi ovie vrednost se dobiva: Sum_ID=1+22+28=51.

Ave_ID: Pretstavuva prose~na (sredna) vrednost. Se dobiva preku slednata matemati~ka operacija: Ave_ID = Sum_ID : Count_ID.

StdDev_ID: Se presmetuva po standardni formuli za presmetuvawe standardna devijacija.

Var_ID: Se presmetuva po standardni formuli za presmetuvawe varijacii.

First_ID: Pokaùva koja e pozicijata na prviot zapis koj ima soodvetna vrednost. Primer, se razgleduva redica 4. Se zabeleùva deka 6 zapisi (6 studenti) imaat vrednost 55 (vkupno kolokviumski poeni) (slika 47). Od ovie 6 zapisi najniska pozicija ima ID=2.

Last_ID: Pokaùva koja e pozicijata na posledniot zapis koj ima soodvetna vrednost. Primer, se razgleduva redica 4. Se zabeleùva deka 6 zapisi (6 studenti) imaat vrednost 55 (vkupno kolokviumski poeni) (slika 47). Od ovie 6 zapisi najvisoka pozicija ima ID=23.

Razgleduvame drug slu~aj koga sumiraweto e napraveno spored Prv kolokvium (poeni), t.e. Field = Prv kolokvium (poeni). Se dobiva rezultat koj e prikaàn na slika 48. Dvete tabeli od ovaa slika vsu{nost pretstavuva edna tabela, koja zaradi preglednost e podelena na dva dela.

104

Slika 48

Analiza na dobienite podatoci vo tabelata na Slika 48. Se analiziraat kolonite, t.e. atributnite poliwa.

Vkupno kolokviumski poeni: Vo ovaa kolona se dadeni site razli~ni vrednosti za vkupniot broj poeni koi studentite gi osvoile na dvata kolokviumi. Ima vkupno 29 studenti, a vo ovaa kolona ima 12 zapisi (razli~ni vrednosti podredeni po raste~ka vrednost).

Count_ Prv kolokvium (poeni): Ovaa kolona pokaùva kolkav e brojot na identi~ni zapisi od soodvetna vrednost. Primer, ima 3 studenti koi imaat po 70 poeni (od dvata kolokviumi), ili 2 studenti koi imaat po 95 poeni i tkn.

Min_ Prv kolokvium (poeni): Pokaùva kolkava e najmalata vrednost {to ja ima atributnoto pole Prv kolokvium (poeni), koga (primer: za prvata redica) atributnoto pole Vkupno kolokviumski poeni = 25. Vo konkretniot slu~aj toa e Prv kolokvium (poeni)=15. Ili, zapisot vo 12 redica: Ovde Vkupno kolokviumski poeni = 100, a toga{ studentot so najmalku poeni vo prviot kolkvium imal 50 poeni, i tkn.

Ova prakti~no zna~i: Da se najde kolku najmalku poeni imal nekoj od studentite vo prviot kolokvium, od site onie studenti koi od dvata kolokviumi imale vkupno 25 poeni (taa vrednost e 15 poeni). Ili kolku najmalku poeni imal nekoj od studentite vo prviot kolokvium, od site onie studenti koi od dvata kolokviumi imale vkupno 55 poeni (taa vrednost e 20 poeni).

Max_ Prv kolokvium (poeni): Pokaùva kolkava e najgolemata vrednost {to ja ima atributnoto pole Prv kolokvium (poeni), koga

105

(primer: za prvata redica) atributnoto pole Vkupno kolokviumski poeni = 25. Vo konkretniot slu~aj toa e Prv kolokvium (poeni)=25. Ili, zapisot vo 4 redica: Ovde Vkupno kolokviumski poeni = 55, a toga{ studentot so najmnogu poeni vo prviot kolkvium imal 35 poeni, i tkn.

Ova prakti~no zna~i: Da se najde kolku najmnogu poeni imal nekoj od studentite vo prviot kolokvium, od site onie studenti koi od dvata kolokviumi imale vkupno 25 poeni (taa vrednost e 25 poeni). Ili kolku najmalku poeni imal nekoj od studentite vo prviot kolokvium, od site onie studenti koi od dvata kolokviumi imale vkupno 55 poeni (taa vrednost e 35 poeni).

Sum_ Prv kolokvium (poeni): Ja pokaùva sumata (zbirot) na Min_ Prv kolokvium (poeni), Max_ Prv kolokvium (poeni) i site onie koi se nao|aat me|u niv. Primer: Vo zapisot na redica 4 Vkupno kolokviumski poeni = 55 (6 zapisi). Vo istata redica Sum_ Prv kolokvium (poeni) = 155. Ovaa vrednost e dobiena na sledniot na~in: Se gleda deka ima {est (6) zapisi so vrednost 55 (za vkupno kolokviumski poeni). Toa se zapisite: ID=2, ID=8, ID=9, ID=10, ID=20 i ID=23. Sobiraj}i gi ovie vrednost za prv kolokvium se dobiva: Sum_ID=25+25+20+35+30+20=155.

Ova prakti~no zna~i: Da se najde kolku vkupno poeni vo prviot kolokvium osvoile onie studenti, koi vo vtoriot kolokvium imale vkupno 55 poeni. Odgovorot e: Toa se vkupno 6 studenti koi vo prviot kolokvium imale vkupno 155 poeni.

Ave_ Prv kolokvium (poeni): Pretstavuva prose~na (sredna) vrednost. Se dobiva preku slednata matemati~ka operacija: Ave_ Prv kolokvium (poeni) = Sum_ Prv kolokvium (poeni) : Count_ Prv kolokvium (poeni).

Ova prakti~no zna~i: Da se najde prose~nata vrednost na poeni od prviot kolkvium na onie studenti, koi vo dvata kolokviumi imaat vkupno 65 poeni. Rezultatot e 28.3333 (toa se gleda vo {estata redica na atributnoto pole Ave_ Prv kolokvium (poeni).

StdDev_ Prv kolokvium (poeni): Se presmetuva po standardni formuli za presmetuvawe standardna devijacija.

Var_ Prv kolokvium (poeni): Se presmetuva po standardni formuli za presmetuvawe varijacii.

First_ Prv kolokvium (poeni): Pokaùva koja e vrednosta na atributnoto pole Prv kolokvium (poeni) na prviot zapis (najnizok ID) koj ima soodvetna vrednost na atributnoto pole Vkupno kolokviumski poeni. Primer: koja vrednost ima prviot zapis na kolonata Prv kolokvium (poeni) ako vrednosta na poleto Vkupno

106

kolokviumski poeni iznesuva 25. Od tabelata za atributnoto pole First_Prv kolokvium (poeni) (prva redica) se gleda deka taa vrednost e 15.

Last_ Prv kolokvium (poeni): Pokaùva koja e vrednosta na atributnoto pole Prv kolokvium (poeni) na posledniot zapis (najvisok ID) koj ima soodvetna vrednost na atributnoto pole Vkupno kolokviumski poeni. Primer: koja vrednost ima prviot zapis na kolonata Prv kolokvium (poeni) ako vrednosta na poleto Vkupno kolokviumski poeni iznesuva 25. Od tabelata za atributnoto pole Last_Prv kolokvium (poeni) (prva redica) se gleda deka taa vrednost e 25.

Count_ Prv kolokvium (poeni): Ovaa kolona pokaùva kolkav e brojot na identi~ni zapisi od soodvetna vrednost. Primer, ima 6 studenti koi imaat po 55 poeni (od dvata kolokviumi), ili 3 studenti koi imaat po 80 poeni i tkn.

Labelirawe na grafi~ki prikaz so tekst i grafici

Labelirawe na grafi~ki prikazi se pravi so cel, odredeni atributni podatoci koi se bitni za grafi~ko pretstavuvawe, da bidat prikaàni na grafi~ki prikaz; na primer imiwa na ulici, gradovi, op{tini, delovni subjekti, u~ili{ta i sli~no. Najprvo treba da se definira na~inot na koj {to labelite }e se generiraat na grafi~kiot prikaz, nivnata forma i koja kolona na atributnata tabela }e bide pretstavena vo vid na labeli.

Postapkata na generirawe labeli gi opfa}a slednite ~ekori:

1. Se kliknuva imeto na tematskoto nivo na koe se saka da se labelira, za da se napravi aktivno (vo konkretniot slu~aj se aktivira tematskoto nivo STUDENTI).

2. Se kliknuva na ikonata Theme Properties .

3. Se pojavuva dijalog prozorec (slika 49). Tekstot za labelirawe }e zavisi od karakteristikite na tipot na prostorniot objekt. Vo konkretniot slu~aj tematskoto nivo STUDENTI se sostoi od poligoni. Se kliknuva Text Labels. Vo poleto za izbor Label Field se izbira atributnoto pole Ime i prezime koe se saka da se labelira od listata za izbor – dropdown list (ime i prezime na studentot). Ovaa lista gi opfa}a site atributni poliwa (koloni) koi se nao|aat vo aktivnata atributna tabela. Se izbira pozicijata na tekstot koj se labelira (slika 49) vo delot: Position of text relative to label point.

107

Slika 49

Ispi{uvaweto na tekstot se realizira na sledniot na~in:

So ikonata se kliknuva na prostornite objekti koi gi pretstavuvaat studentite i se pojavuva tekst so imeto i prezimeto na studentot.

Za menuvawe na fontot i bojata na tekstot se koristi komandata: Window + Show Symbol Window so {to se pojavuva dijalog prozorec (slika 50).

108

Slika 50

Vo dijalog prozorecot so kliknuvawe na ikonata se izbira fontot na tekstot. Za izbor na bojata na bukvite se kliknuva ikonata

, vo sleguva~kata lista Color se izbira Text i od paletata boi se izbira soodvetna boja (vo konkretniot slu~aj plava boja).

Za labelirawe na mnogukratni prostorni objekti se koristi avtomatsko labelirawe koe gi opfa}a slednite ~ekori:

Se aktivira tematskoto nivo kade treba da se realizira avtomatsko labelirawe.

Se izbira Auto-label od Theme menito, i se pojavuva Auto-label dijalog (slika 51).

Slika 51

Vo label field (slika 51) se izbira atributnoto pole Ime i prezime od opa|a~kata lista.

Ureduvaweto na labeliraniot tekst se realizira so poedine~ni postapki koi se opi{ani vo prethodnite ~ekori (slika 50).

109

Estetsko doteruvawe i prosleduvawe na dopolnitelni grafi~ki informacii moè da se napravi so vnesuvawe tekst vo najrazli~na forma preku aktivirawe na opa|a~kite ikoni prikaàni na slika 52.

Slika 52

Kreirawe grafikoni

Koga e potrebno da se komunicira so numeri~ki vrednosti (koi se vneseni vo atributna tabela) i nivnata povrzanost, grafikonite vedna{ obezbeduvaat vizuelen efekt i nivno razbirawe so pomal napor otkolku {to e tabelarniot prikaz ili verbalnoto objasnuvawe.

Postapkata na kreirawe grafikon gi opfa}a slednite ~ekori:

1. Se otvara atributnata tabela {to gi sodrì podatocite za koi se kreira grafikon. Ako nekoi od zapisite vo tabelata se ve}e selektirani, ili ako so nekoe prebaruvawe se dobieni selektirani zapisi (records), toga{ grafikonot koj treba da se kreira }e gi pretstavuva samo selektiranite zapisi. (Ako se saka selektiranite zapisi da se lociraat na vrvot od tabelata, toga{ treba da se

klikne na Promote ikonata ) (slika 53). Ako nema selektirani zapisi, toga{ grafikonot }e gi pretstavuva site zapisi vo tabelata.

110

Slika 53

2. Se kliknuva na ikonata Create Chart .3. Se pojavuva dijalog Chart Properties (slika 54) koj sodrì lista

na numeri~ki poliwa (samo od numeri~kite poliwa moàt da se kreiraat grafikoni) od atributnata tabela. Atributnoto pole za koe se kreira grafikon se izbira od Fields listata i so kliknuvawe na Add, toa pole se vnesuva vo listata Groups. Ako se saka da se kreira grafikon za pove}e od edno atributno pole, se selektira i drugo pole na ist na~in kako i za prethodnoto (vo konkretniot slu~aj e izbrano atributnoto pole Vkupno kolokviumski poeni).

Slika 54

111

Od drop-down listata (Label series using), se izbira poleto {to se saka da se upotrebi za labelirawe na nizata podatoci vo grafikonot. Vo konkretniot slu~aj se izbira atributot Ime i prezime (na studentot) da bide prikaàn na grafikonot. So kliknuvawe na komandata OK se kreira grafikon prikaàn na slika 55.

Slika 55

Softverot ArcView raspolaga so alatki za kreirawe razli~ni formi na grafikoni koi se prikaàni od slika 57 do slika 65. Na slika 56 se prikaàni ikonite so koi se otvara grafi~ki dijalog so koj moàt da se kreiraat formi na grafikoni koi se najsoodvetni za opredeleno grafi~ko pretstavuvawe na numeri~ki podatoci od soodvetni poliwa na atributnata tabela.

Slika 56

112

Slika 57

Slika 58

Slika 59

113

Slika 60

Slika 61

Slika 62

114

Slika 63

Slika 64

Slika 65

115

Na slika 66 e prikaàn primer na kreiran grafikon kade se koristeni komandi za menuvawe na odredeni elementi na grafikonot:

Slika 66

Se kliknuva na ikonata Chart Element Properties, i se kliknuva na elementot {to se saka da se promeni (naslov na grafikonot, intervalot na raste~ki vrednosti na Y-oskata, sokrivawe na odreden element od grafikonot, menuvawe na bojata na odredeni elementi, menuvawe na sodrìnata na legendata i sli~no). Primer, za menuvawe na naslovot na grafikonot se pojavuva dijalog prikaàn na slika 67.

Slika 67

116

Za specificirawe na minimalnite i maksimalnite vrednosti i intervalot na tie vrednosti, na oskite na dijagramot se pojavuva sledniot dijalog (slika 68):

Slika 68

Za menuvawe na bojata na bilo koj element od grafikonot se

koristi Chart Color ikonata .

Za bri{ewe na bilo koj element od grafikonot se koristi Erase

ikonata .

Simbolizirawe na podatoci (Symbolizing data)

Komuniciraweto so kompleksni informacii moè da bide mnogu poefektivno so koristewe na grafi~ki prikazi otkolku so tabeli ili listi, bidej}i tie moàt da pridonesat da se iskoristat na{ite prirodni sposobnosti za razlikuvawe i interpretirawe boi, primeroci i prostorni relacii. Koga atributnite i prostornite podatoci se prikaàni vo grafi~ki prikaz, toga{ moè da se vidi nivnata distribucija, vrskite pome|u niv i trendovite koi pred toa ne moàt da se vidat. Grafi~kite prikazi moàt da pomognat vo procesot na donesuvawe odluki i re{avawe na problemite. Tie isto taka moàt da pomognat da se ovozmoì komunikacija na ~ovekot so informaciite (podatocite) i seto toa da rezultira so zgolemena efektivnost vo raboteweto.

Izborot na na~inot kako da se prezentiraat podatocite vo grafi~ki prikaz e mnogu zna~ajna odluka. Simboliziraweto na podatocite vklu~uva izbor na boi i simboli so koi treba da se pretstavat

117

karakteristikite na prostornite objekti i atributnite podatoci. Isto taka, simboliziraweto vklu~uva grupirawe ili klasifikacija na prostornite objekti vo soglasnost so nivnite atributni vrednosti.

Simboliziraweto na podatocite se vr{i na sledniot na~in, prikaàn preku slednite ~ekori:

1. Kontrolata i izborot na simboli~koto pretstavuvawe se vr{i preku Legend editor, koi se aktivira so dvojno kliknuvawe na aktivnata tema vo listata na tematski nivoi (na levata strana na

ekranot) ili so aktivirawe na Edit legend ikonata . Se pojavuva Legend Editor dijalog koj e prikaàn na slika 69.

Slika 69

2. Vo Legend Type listata se izbira Graduated Color. 3. Vo Classification Field listata se izbiraat atributite koi treba da

bidat upotrebeni za klasifikacija na prostornite objekti (vo konkretniot slu~aj toa e atributnoto pole Vkupno kolokviumski poeni).

4. Po definicija (default), objektite vo tematskoto nivo se klasificirani vo pet (5) klasi. Ako e potrebna klasifikacija vo pove}e klasi toga{ se kliknuva na ikonata Classify... i se pojavuva

118

Classification dijalog kade treba da se vnese brojot na klasi (Number of classes) (slika 70). Vo konkretniot slu~aj, normalizacijata e napravena na sedum (7) klasi.

Slika 70

5. Vo listata Label moè da se vnese proizvolen tekst koj gi opi{uva klasite. Vo konkretniot slu~aj e vnesen tekst koj simbolizira dali studentot ima dovolno poeni od dvata kolokviumi, i kakva ocenka ima.

6. So kliknuvawe na komandata Apply od Legend Editor dijalogot (slika 69), se pojavuva kreiranata simbolizacija na tematskoto nivo koe e opservirano (vo konkretniot slu~aj tematskoto nivo Studenti) (slika 71). Isto taka na grafi~kiot prikaz se realizira istata klasifikacija na prostornite objekti koi se oboeni so soodvetna boja. Na grafi~kiot prikaz, samata boja na objektot simbolizira za kakva karakteristika se raboti (kakvi rezultati ima sekoj student od polaganite kolokviumi).

Slika 71

Listata Legend Type (slika 69) sodrì pove}e opcii koi ovozmoùvaat da se simboliziraat podatoci na razli~ni na~ini vo zavisnost od potrebite (single symbol, unique value, dot i chart) (slika 72).

119

Ovie na~ini }e bidat prezentirani pri analiza na podatoci vo tekstot {to sledi.

Single symbol – site elementi se iscrtuvaat so ist simbol. Unique value – vrz osnova na podatokot od atributnata tabela,

sekoja vrednost se pretstavuva so razli~na boja. Vo ovoj slu~aj se definira poleto od bazata na podatoci spored koe se vr{i simbolizirawe na podatocite.

Graduated colour – vo zavisnost od vrednosta na konkretniot atribut se menuva bojata na simbolot. Vo ovoj slu~aj se definira poleto od bazata na podatoci spored koe se vr{i simbolizirawe na podatocite, brojot na klasite i klasifikacioniot metod, pri toa e moèn i standarden izbor na paleta na boi.

Graduated symbol – sli~na e na prethodnata simbolizacija pri {to goleminata na zna~kata e direkno povrzana so goleminata na vrednosta na atributot vo tabelata i vakviot na~in na pretstavuvawe e karakteristi~en samo za to~kesti tematski nivoi. Vo ovoj slu~aj se definira poleto od bazata na podatoci spored koe se vr{i simbolizirawe na podatocite, brojot na klasite i klasifikacioniot metod.

Izborot na boja, tip na {rafirawe, linija, simboli, stil na tekst i dodavawe na novi paleti na znaci i {rafuri se pravi preku Colour palette dijalogot koj se aktivira vo Legend editor dijalogot ili so izbor na Show symbol window komandata, od Window pa|a~koto meni.

Slika 72

Postavuvawe i koristewe na fotografii (hot links)

Drug na~in za da se obezbedat dopolnitelni informacii na grafi~kiot pogled e postavuvawe hot links (kolor fotografii, video klipovi, filmovi i sl.) pome|u prostornite objekti vo tematskoto nivo I nadvore{ni datoteki. Koga edna{ e definiran hot links, so edno kliknuvawe na soodveten

120

objekt od tematskoto nivo so pomo{ na alatkata Hot Link , avtomatski se pokaùva specificirana datoteka kako hot links za toj objekt. Skoro sekoja informacija moè da bide hot linked, kako {to se grade`ni i geodetski planovi i skici, fotografii, legalni dokumenti, video klipovi i sli~no. Isto taka moàt da se postavuvaat hot links na drugi pogledi (views), tabeli, grafikoni i layouts vo daden proekt.

Definirawe na hot links za dadeno tematsko nivo: Se sostoi od slednite ~ekori:

1. Dodavawe na atributno pole vo atributnata tabela koe treba da ja pretstavuva patekata na hot links datotekata, {to se saka da bide hot linkuvana na odreden prostoren objekt. Vo konkretniot slu~aj, vo tematskoto nivo Studenti, se dodava novo atributno pole: Fotografija.

2. Se selektira prostorniot objekt na koj linkuvame fotografija, i vo atributnata tabela, vo poleto fotografija se vnesuva patekata kade e locirana fotografijata za studentot. Vo konkretniot slu~aj toa e: C:\Documents and Settings\Saso\Desktop\Student-tiff.tif (imeto na fotografijata e: Student-tiff).

3. Se realizira komandata: Theme + Properties + Hot Link i se pojavuva Theme Properties dijalog (slika 73)

Slika 73

121

Vo Field opa|a~kata lista se izbira imeto na atributnoto pole od atributnata tabela {to go opfa}a imiwa na datoteki za koi se vr{i hot linkuvawe. Vo konkretniot slu~aj toa e atributnoto pole: Fotografija.

Predefiniranata forma Predefined Action (slika 73) nudi nekolku predefinirani akcii za hot links, vklu~uvaj}i: Link to Text File, Link to Image File i Link to Document (za linkuvawe na odredena komponenta vo proektot). Vo konkretniot slu~aj e izbran Link to Image File za linkuvawe na kolor fotografija. Na kraj se kliknuva OK komandata.

Kako se koristi hot link?

1. Se aktivira tematskoto nivo (vo konkretniot slu~aj: Studenti) za koe ima definirano hot links.

2. Se kliknuva na ikonata Hot Link . Ako ovaa ikona ne e vo aktivna polo`ba, toa zna~i deka hot links ne e dobro definiran vo atributnoto pole.

3. Se kliknuva na soodveten objekt na koj ima linkuvano fotografija (toa e selektiraniot objekt-oboen crveno) vo grafi~kiot prikaz. Se pojavuva linkuvanata kolor fotografija koja e prikaàna na slika 74.

Slika 74

122

Kreirawe layout i pe~atewe na izlezen izve{taj (report)

Dosega e pokaàno kako se prezentiraat podatocite vo grafi~ki prikaz. Izbrana e simbologija na odredeno atributno pole. Isto taka e izvr{eno labelirawe na grafi~kiot pogled so informacii koi se izbrani za prikaùvawe. Toa e izvonredno! Sega e potrebno da se otpe~ati izlezen report (grafi~ki prikaz) so naslov, legenda, opisen tekst i drugi grafi~ki prilozi. Za da se napravi ova, so pomo{ na softverot ArcView treba da se kreira layout.

Layout-ot ovozmoùva zdruùvawe na site onie komponenti koi e potrebno da se pojavat vo grafi~kiot prikaz, zaedni~ki da se aranìraat za da se kreira dizajn koj se saka da se napravi, i koga toa e podgotveno da se otpe~ati vo soodveten format i vo soodvetna golemina. Layouts se kreiraat lesno so cel da proizvedat kvalitetno prezentirawe na odredeni soznanija i rezultati. Vo odreden layout moè da se kreira pove}e od eden grafi~ki prikaz, so pretstavuvawe grafikoni i tabeli koi se odnesuvaat na ist proekt.

Kreirawe nov layout

Na slika 75 e prikaàn osnoven grafi~ki prikaz koj e potrebno da se stavi vo layuot. Potrebno e da se realiziraat slednite slednite ~ekori pri realizacija na posakuvan layuot:

Slika 75

123

1. Od View menito se izbira Layout.2. Se pojavuva Template Manager dijalog od koj treba da se izbere

formatot na koj se saka da pretstavi layout-ot. Vo konkretniot slu~aj se izbira Landscape (slika 76).

Slika 76

3. So kliknuvawe na OK komandata, softverot ArcView kreira layout koj sodrì: grafi~ki prikaz koj e izbran (slika 75), naslov na grafi~kiot prikaz, legenda koja gi opi{uva onie tematski nivoi vo grafi~kiot prikaz koi se aktivni, razmer (scale bar), pokaùva~ na stranite na svetot (north arrow). Vakviot layout e prikaàn na slika 77.

124

Slika 77

4. Finalniot layout e prikaàn na slika 78.

125

Slika 78

5. Kreirawe grafikon vo layout se realizira na sledniot na~in: Od Legend Frame listata (slika 79) se izbira ikonata Chart Frame

.

126

Slika 79

6. Vo layout-ot so mausot se opredeluva povr{inata kaj treba da se pojavi kreiraniot grafikon Chart.

7. Se pojavuva dijalog Chart Frame Properties (slika 80). Od Charts listata se izbira onoj grafikon koj treba da se pojavi na layout-ot (vo konkretniot slu~aj toa e grafikonot Studenti. So kliknuvawe na komandata OK, baraniot grafikon se pojavuva na odredenata lokacija vo layout-ot.

Slika 80

127

8. Kreirawe (dodavawe) tabela vo layout se realizira na sledniot na~in: Od Legend Frame listata (slika 79) se izbira ikonata Chart

Frame

9. Vo layout-ot so mausot se opredeluva povr{inata kaj treba da se pojavi kreiranat tabela.

10. Se pojavuva dijalog Table Frame Properties (slika 81). Od Tables listata se izbira onaa tabela koja treba da se pojavi na layout-ot (vo konkretniot slu~aj toa e tabelata Attributes of Studenti. So kliknuvawe na komandata OK, baraniot grafikon se pojavuva na odredenata lokacija vo layout-ot

Slika 81

11. Na sli~en na~in se dodava legenda so koristewe na

ikonata Legend Frame (od slika 79), se dodava odreden

view so koristewe na ikonata View Frame , se dodava strelka za pokaùvawe stranite na svetot so koristewe na ikonata

North Arrow Frame , se dodava razmerna lenta (scale bar)

so koristewe na ikonata Scale Bar Frame .

128

12. Eksportirawe na kreiran LAYOUT:

Eksportiraweto, odnosno prenesuvaweto na odreden layout na nekoja lokacija vo memorijata na kompjuterot vo soodveten tip na datoteka i so soodvetno ime, se realizira so slednite ~ekori:

Vo File osnovnoto meni se izbira komandata Export. Se pojavuva dijalog prozorec Export (slika 82) kade treba da se vnesat soodvetni podatoci:

Vo File Name se vnesuva Kompjuterski kabinet (ime na eksportiraniot layout).

Vo List Files of Type se vnesuva ime na formatot vo koj e potrebno da se eksportira layout-ot.

Vo Directories se izbira patekata (se odreduva lokacijata vo memorijata) kade }e bide smesten eksportiraniot layout. Vo konkretniot slu~aj toa e: c:\saso.

Slika 82

Se kliknuva na opcijata Options.. (slika 82) i se pojavuva prozorec dijalog JPEG Options (slika 83), kade treba da se vnesat podatoci za rezulucijata (Resolution (DPI)) i podatoci za kvalitetot na eksportiraniot layout vo JPEG format.

129

So kliknuvawe na komandata OK, eksportiraniot layout se locira na soodvetno izbrana lokacija vo memorijata na kompjuterot.

Slika 83

130

5. ANALIZA NA PODATOCI NA REALIZIRANI APLIKATIVNI SOFTVERSKI RE[ENIJA

Vo ovaa poglavie se prezentirani aplikativni softverski re{enija vo koi u~estvuval avtorot na ovaa kniga, i koi se pogodni, so koristewe na nivnata baza na podatoci, da se prikaè procesot na ANALIZA NA PODATOCI NA PERSONALEN KOMPJUTER.

5.1 Analiza na finansiskoto rabotewe (prihodi i rashodi) vo op{tini vo Republika Makedonija.

Ovoj proekt (finansiran od me|unarodni organizacii) ima za cel da izvr{i analiza na finansiskoto rabotewe vo op{tinite vo Republika Makedonija, vo periodot od 2003 do 2006 godina, vo kontekst na analiza na procesot na fiskalna decentralizacija.

Osnovni dva indikatori vo site edinici na lokalna samouprava (ELS) vo Republika Makedonija se prihodite i rashodite. Ovie dva osnovni indikatori se ras~leneti na ogromen broj na podindikatori (stavki, podstavki i tkn.), soglasno oficijalnata klasifikacija na prihodnite i rashodnite stavki na edinicite na lokalna samouprava vo dràvata.

Formirana e prostorno/atributna baza na podatoci so koristewe na ArcView softverot, so {to e ovozmoèno brzo, podostapno i poednostavno koristewe na site podatoci, kreirawe na najrazli~ni tabeli, realizirawe raznovidni logi~ki analizi za bilo koe atributno pole. Vakvata realizacija ovozmoùva kreirawe soodvetni analizi za potrebite na krajnite korisnici (op{tinite, dràvni institucii, agencii, me|unarodni organizacii i sl.), so cel obezbeduvawe podatoci i informacii so koi moàt da se sogledaat sostojbite i tendenciite, kako vo procesot na sobirawe na finansiski sredstva vo op{tinite, taka i vo procesot na nivno tro{ewe spored prevzemeni aktivnosti, koi se vo nadle`nost na op{tinite.

Preku soodvetno istraùvawe (go ovozmoùva aplikativnoto re{enie) moàt da se dobijat parametri za vkupnite prihodi i rashodi vo site op{tini, i koi parametri moàt da se sporeduvaat so Bruto doma{niot proizvod (BDP) i so Javnata potro{uva~ka na nacionalno nivo.

Isto taka, sekoja zavr{na smetka (prihodna ili rashodna stavka) na op{tinite moè da se sporeduva so vkupnite prihodni/rashodni stavki na site op{tini.

Aplikacijata sodrì i prostorna komponenta: teritorijalna podelba na Republika Makedonija (85 op{tini) i definirani i procesirani osum (8) statisti~ki regioni vo dràvata. Za sekoja op{tina e vnesen podatok za brojot na ìteli {to ovozmoùva realizirawe na pogolem broj analizi povrzani so ovoj podatok.

Vo sledniot primer detalno se prikaàni site ~ekori pri realizirawe soodvetni prebaruvawa i analizi nad bazata na podatoci:

131

Primer: Da se prikaàt vkupnite prihodi vo op{tinite od Isto~niot statisti~ki region vo Makedonija za 2006 godina. Isto taka da se prezentiraat i prikaàt podatoci za brojot na ìteli vo sekoja op{tina. Vrz osnova na vakvite atibutni poliwa, da se presmeta:

Kolkavi se vkupnite prihodi vo site op{tini vo Isto~niot statisti~ki region.

Kolkav e vkupniot broj na ìteli vo ovie op{tini. Kolku ima prihodi po ìtel vo sekoja op{tina poedine~no, i

kolkava e srednata vrednost za celiot region. Koi op{tini od ovoj region imaat najvisoki vkupni prihodi, i koi

op{tini imaat najgolemi prihodi po ìtel.

Na slika 1 e prikaàn rezultatot od slednite prebaruvawa:

Tekovna godina = 2006 (New Set) Regioni = Istocen (Select From Set)

Se zabeleùva deka se selektirani 13 zapisi {to zna~i deka vo Isto~niot statisti~ki region ima 13 op{tini. Vo grafi~kiot prikaz se prikaàni i selektirani site op{tini koi pripa|aat na Isto~niot statisti~ki region.

132

Slika 1

Na slika 2 e prikaàn grafi~ki prikaz na prebaruvawe so koe se prikaàni op{tinite koi imaat najgolemi vkupni prihodi vo 2006 godina. Vo kolonata VKUPNI PRIHODI (7) vo opa|a~ki redosled e pokaàno deka najgolemi vkupni prihodi ima op{tina [tip, ponatamu sleduvaat Ko~ani, Sveti Nikole, Del~evo, Berovo, Vinica i tkn.

133

Slika 2

Na slika 3 e prikaàn rezultatot od prebaruvawe so koe se dobieni podatoci za vkupnite prihodi vo site op{tini vo Isto~niot statisti~ki region, za 2006 godina. Ova e napraveno na sledniot na~in:

Vo aktivna sostojba e stavena kolonata (atributnoto pole) VKUPNI PRIHODI (7).

Od glavnoto meni, vo Field menito e izbrana komandata Statistics...

Na slika 3 se dadeni pogolem broj na statisti~ki presmetki koi se odnesuvaat na atributnoto pole VKUPNI PRIHODI (7):

Suma na vkupni prihodi vo site op{tini vo Isto~niot statisti~ki region, iznesuva 592.481.204,000 denari.

Sredna vrednost = 45.575.477,231 denari. Najgolema vrednost = 136.840.381,000 denari. Najmala vrednost = 6.601.633,000 denari. Razlika me|u najgolema i najmala vrednost (Range) =

130.238.748,000 denari. Varijacija = 1597105907492146,000 Standardna devijacija: 39.963.807,470

134

Slika 3

Na slika 4 e daden grafikon na koj se pretstaveni vkupnite prihodi vo site op{tini vo Isto~niot statisti~ki region.

Slika 4

135

Vkupniot broj na ìteli vo site op{tini vo Isto~niot statisti~ki region e prikaàn na slika 5, a e realiziran na sledniot na~in:

Vo aktivna sostojba e stavena kolonata (atributnoto pole) Broj na ziteli.


Slika 5

Od slika 5 se gleda deka vkupniot broj na ìteli vo site 13 op{tini od Isto~niot statisti~ki region iznesuva 203 213 ìteli. Na slikata se dadeni i drugi statisti~ki presmetki koi se opi{ani vo prethodnata analiza za slika 3.

Od slika 6 se gleda deka deka vo aktivnata kolona e daden (vo opa|a~ki redosled) odnosot na vkupni prihodi i brojot na ìteli za sekoja op{tina poedine~no. Ova pokaùva kolkavo e u~estvoto (vo denari) na sekoj ìtel vo dadena op{tina vo vkupnite prihodi. Se zabeleùva deka najgolemo u~estvo ima vo op{tina Karbinci (5.561,220 denari). Ponatamu sleduvaat Sveti Nikole, Berovo, Del~evo, [tip i tkn.

136

Slika 6

Na slika 7 e prikaàn rezultatot od realizirani statisti~ki presmetuvawa. Ova e napraveno na sledniot na~in:

Vo aktivna sostojba e stavena kolonata (atributnoto pole) Vkupni prihodi/broj na ziteli (denari).


Na slika 7 se gleda rezultatot od realizirani presmetki. Daden e zbirot na prihodi po ìtel vo site op{tini vo Isto~niot statisti~ki region, i e dadena srednata (prose~nata) vrednost od prihodi po ìtel vo celiot region (2.948,274 denari). Pokraj ovie rezultati se dadeni i drugi presmetki koi se prikaàni podolu (slika 7).

Slika 7

137

Na slika 8 e daden grafikon na koj e daden odnosot na vkupnite prihodi i brojot na ìteli vo site op{tini vo Isto~niot statisti~ki region. Vsu{nost ovoj grafikon prikaùva kolku e u~estvoto na sekoj ìtel vo vkupnite prihodi vo svojata op{tina.

Slika 8

Napomena: Na krajot na ovoj u~ebnik, vo PRILOG 1, se prikaàni grafikoni koi se rezultat na razli~ni analizi koi se napraveni vo bazata na podatoci na prihodi i rashodi vo op{tinite vo Republika Makedonija (vo periodot od 2003 do 2006 godina). Ovie grafi~ki analizi treba da pretstavuvaat dobra osnova na sekoj ~itatel da gi nasluti ogromnite mo`nosti i su{tinata na analizata na podatoci. Isto taka, ovaa zbirka na grafi~ki prikazi pokaùva deka, od obemna baza na podatoci (golem broj na atributni poliwa) moàt da proizlezat interesni istraùvawa, da se sogledaat sostojbite i tendenciite i da se donesat soodvetni zaklu~oci i preporaki koi moàt da imaat ogromno zna~ewe za idno efektivno menaxirawe so op{tinite. Isto taka, ovie rezultati moàt da i pomognat na Vladata na Republika Makedonija vo procesot na gradewe strategija za razvoj na op{tinite.

138

5.2 Studija za procenka na postoe~kata sostojba i kapacitetite za

razvoj na agroturizmot vo regionot PRESPA

VOVED

Realizacijata na ovaa Studija proizleguva od potrebata preku planski re{enija, organizacija i kontinuirana sorabotka na op{testvenite akteri da se ovozmoì razvoj na ruralnite sredini kako potencijalni stopanski centri (razvoj na selski turizam), imaj}i gi vo predvid prostornite preduslovi na Prespanskiot region.

Studijata e naso~ena kon agroturizmot kako selektiven oblik na turizam koj se razviva vo ruralnite sredini, a pretstavuva specifi~en oblik na ekonomski razvoj koj ima {iroko vlijanie vrz socio-ekonomskite odnosi i prostorot vo koj se realizira.

Aplikativniot kompjuterski model koj e realiziran, kako model za razvoj na agroturizmot vo Prespanskiot region, obezbeduva osovremenuvawe na tradicionalnite i voveduvawe novi funkcii, valorizacija na turisti~kata ponuda na opfatenite i afirmiranite resursi, valorizacija na novootkrieni i potencijalni resursi, vklu~uvawe na prirodnoto i kulturnoto bogatstvo vo turisti~kata ponuda, vklu~uvawe i promocija na lokalnite proizvodi, tradicionalnata kujna i tredicija.

Vakviot kompjuterski model na agroturizam }e gi unapreduva, promovira i plasira na evropskite pazari komparativnite prednosti na celokupniot Prespanski region vo soglasnost so svetskite trendovi.

Metodolo{kiot pristap vo ovoj aplikativen proekt e zasnovan na potrebata za najdirekna vklu~enost na lokalnoto naselenie vo negovata izrabotka, po~nuvaj}i so obezbeduvawe i pribirawe podatoci i informacii od naselenite mesta Braj~ino, Qubojno, Slivnica, Dolno Dupeni, Pretor i Stewe, kako i ostrovot Golem Grad, nivna obrabotka, analiza i prezentacija.

Aplikativnoto kompjutersko re{enie e izraboteno so koristewe na najsovremena kompjuterska tehnologija so koja se ovozmoùva formirawe prostorno/atributna baza na podatoci, realizirawe golem broj prostorni i logi~ki analizi i prebaruvawa, prezentirawe vo Internet okruùvawe, realizirawe raznovidni grafi~ki izve{tai preku dijagrami, tabeli, kolor fotografii i sl.

Proektot opfa}a dva segmenti na opservacija: Regionot PRESPA kako celina na opfatot i detaliziran prikaz na {est naseleni mesta (sela) i ostrovot Golem Grad.

Osoben akcent vo aplikativniot kompjuterski segment od proektot e daden na naselenite mesta. Tuka se opfateni pogolem broj na tematski

139

sodrìni (nivoi) za koi se vneseni golem broj na atributni (opisni) podatoci. Nekoi od tie tematski sodrìni se:

Kulturno-istoriski i verski objekti (crkvi i manastiri). Smestuva~ki kapaciteti. Stari zna~ajni objekti (ku}i, vodenici, pilani, selski ~e{mi,..). Ulici, reki, mostovi. Restorani, kafeani. Lokalni specijaliteti. Lica koi podgotvuvaat hrana. Obu~ni vodi~i za vo planina. Vodi~i so kaj~iwa. Pe{a~ki pateki. Ezerski plaì.

5.2.1 Kompjuterska analiza na podatoci

Analiza na bogatata baza na atributni podatoci }e bide prezentirana vo slednite primeri, koja, iako opfa}a mal segment od celiot opserviran prostor, gi pokaùva ogromnite analiti~ki mo`nosti na izrabotenoto softversko re{enie.

Primer 1: Da se prikaàt site lica od Braj~ino koi nudat smestuva~ki kapaciteti i toa no}evawe so pojadok. Da se prikaè cenata na ~inewe za eden den, i da se prikaè kolor fotografija na nekoj od selektiranite objekti. Koj od ovie smestuva~ki kapaciteti nudi doma{ni specijaliteti?

Se aktivira tematskata sodrìna Smestuvacki kapaciteti vo Braj~ino. Se realizira slednoto prebaruvawe:

Usluga = Nokevanje so pojadok

Po aktivirawe na komandata New Set na grafi~kiot View se selektiraat onie objekti koi go zadovoluvaat kriteriumot od prebaruvaweto (slika 1).

140

Slika 1

So aktivirawe na ikonata Hot Link i so kliknuvawe na eden od selektiranite objekti, se pojavuva kolor fotografija na individualniot smestuva~ki kapacitet.

So otvorawe na atributnata tabela (slika 2) se pokaùvaat atributnite podatoci na selektiranite objekti. Od tabelata se gledaat podatoci za cenata na ~inewe na no}evawe so pojadok (od 700 do 1200 denari). Od atributnoto pole Ponuda na lokalni specijaliteti se gleda deka liceto (Sopstvenik) Divna Kostovska, od selektiranite lica, nudi: ru~ek i ve~era, i toa vo doma{en ambient (Braj~inska kujna).

Isto taka, vo atributnata tabela na tematskoto nivo Smestuvacki kapaciteti, pokraj prikaànite atributni poliwa (slika 2), postojat i pove}e drugi atributni poliwa i toa: vid na objektot, kontakt telefon, broj na ednokrevetni, dvokrevetni, trokrevetni i pove}ekrevetni sobi, apartmani, cena na ~inewe vo denari i evra za site tipovi sobi, opis na sobite i apartmanite.

141

Slika 2

Primer 2: Da se prikaàt grafi~ki i tabelarno site lica od naselenoto mesto Stewe koi podgotvuvaat doma{ni specijaliteti, i od taka selektiranite da se izdvojat onie koi pripremaat |omleze (Gjomleze: Prespanski specijalitet). Isto taka da se prikaè digitalen model na Stewe so pove}e tematski sodrìni i kolor fotografija na individualna ku}a na nekoj od selektiranite objekti.

Na slika 3 e prikaàna atributnata tabela na tematskoto nivo Specijaliteti-hrana i selektiranite zapisi koi gi pretstavuvaat licata koi podgotvuvaat lokalni specijaliteti. Selektiranite zapisi go opfa}aat specijalitetot Gjomleze (|omleze).

142

Slika 3

Na slika 4 e prikaàn digitalen grafi~ki prikaz na Stewe i kolor fotografija na objekt, sopstvenost na lice koe podgotvuva doma{ni specijaliteti.

Slika 4

143

5.3 Analiza na podatoci na aplikativno re{enie za menaxirawe so stanben i deloven prostor

Ovaa aplikativno re{enie pretstavuva PILOT proekt vo oblasta menaxirawe so stanben i deloven prostor. Izbran e eden del od prostorot kade se simulirani objekti so koi raspolaga pretprijatie koe stopanisuva so stanben i deloven prostor. Pokraj prostornata lociranost na objektite vo realen koordinaten sistem, realizirani se tematski sodrìni vo koi se vneseni pogolem broj na atributni poliwa i toa:

Tip na prostor (stanben, deloven). Adresa na objektot (ulica, ku}en broj). Povr{ina na prostorot (m2). Zakupec. Mese~na zakupnina. Broj na dogovor. Kategorija na prostorot. Po~etok na dogovorot. Period na zakupuvawe (spored dogovorot). Realizirano pla}awe (mese~ni rati). Broj na imoten list. Broj na katastarska parcela. Godina na gradba na objektot. Visina na zgradata.

So vakvo izraboteno aplikativno re{enie se ovozmoùva efikasno upravuvawe so stanben i deloven prostor i realizirawe na golem broj prostorni i logi~ki analizi i prebaruvawa, prikaùvawe grafikoni, raznovidni matemati~ki i statisti~ki presmetuvawa i analizi, kreirawe izlezni izve{tai, nivno eksportirawe i pe~atewe.

Preku prezentirawe na soodvetni primeri }e se prikaè samo mal spektar od ogromnite analiti~ki mo`nosti na aplikativnoto re{enie.

Primer 1: Da se prikaàt tabelarno i grafi~ki onie delovni objekti koi imaat korisna povr{ina pogolema od 70 m2. Da se prikaè kolkava e mese~nata kirija za selektiranite objekti, i da se presmeta kolkava e vkupnata mese~na zakupnina za site selektirani objekti. Da se prikaàt grafikoni za atributnite poliwa: Povrsina na prostorot (m2) i Mesecna zakupnina. Da se prikaè soodvetno prostorno baferno prebaruvawe so odnapred utvrdena bafer zona.

Se aktivira tematskoto nivo i se realizira prebaruvaweto:

Povrsina na prostorot (m2) >= 70

144

So komandata New Set, na grafi~kiot prikaz se selektiraat prostornite objekti koi go zadovoluvaat uslovot od prebaruvaweto (slika 1).

So vtoroto prebaruvawe:

Tip na prostor = deloven

i so aktivirawe na komandata Select From Set, na grafi~kiot prikaz se prikaàni selektirani objekti koi gi zadovoluvaat dvata uslovi od prebaruvawata (konjunkcija od prebaruvawa).

So aktivirawe na soodvetna ikona, se pokaùva atributna tabela za selektiranite objekti. Vo atributnata tabela se pretstaveni pove}e atributni podatoci za selektiranite objekti. Se gleda deka site selektirani delovni objekti (prostori) imaat korisna povr{ina pogolema od 70 m2. Isto taka, za sekoj deloven prostor e prikaàno koj e zakupecot i kolkava iznesuva mese~nata zakupnina (kirija).

Slika 1

Presmetanata vkupna mese~na zakupnina za site selektirani delovni prostori e prikaàno na slika 2 (vkupnata mese~na zakupnina iznesuva 70.430,00 denari).

145

Slika 2

Soodvetni grafikoni za povr{ina na delovnite prostori i nivnata mese~na zakupnina, za selektiranite objekti, se prikaàni na slika 3 i slika 4.

Slika 3

146

Slika 4

Za ovoj primer e realizirano i slednoto prostorno prebaruvawe (spatial query): Da se najdat (grafi~ko i tabelarno prikaùvawe) site stanbeni objekti koi se nao|aat na rastojanie od 40 metri od dadena lokacija. Da se prikaàt podatoci za mese~nata zakupnina za selektiraniot stanben prostor.

Realizacijata na ovaa prebaruvawe go ima sledniot tek:

Vo grafi~kiot prikaz, so pomo{ na ikonata Draw Circle se pravi proizvolen krug (bafer) so centar vo proizvolna (barana) lokacija. So aktivirawe na komandata Size and Position od Graphics (od osnovnoto meni) komandata, se pojavuva Circle Size and Position dijalog (slika 5). Vo ovoj dijalog se prikaàni realnite prostorni koordinati na centarot na crtaniot bafer i radiusot na baferot (krugot). Vo pozicijata radius se vnesuva vrednosta 40 (soodvetstvuva na 40 metri bafer zona). So komandat OK, bafer krugot se pozicionira to~no so 40 metri radius.

147

Slika 5

So aktivirawe na temata Stanben i deloven prostor i so kliknuvawe

na ikonata Select Features Using Graphic se pojavuvaat selektiranite stanbeni i delovni objekti vo krug od 4o metri od centarot na izbranata lokacija. So dopolnitelno prebaruvawe:

Tip na prostor = stanben

i so kliknuvawe na Select From Set komandata, se nao|a samo stanbeniot prostor.

So koristewe na soodvetna ikona, se otvora atributna tabela za selektiranite objekti so stanben prostor, na koja se prikaàni pove}e atributni podatoci za selektiranite objekti (slika 6).

Slika 6

Primer 2: Da se prikaàt site stanbeni i delovni objekti so koe stopanisuva pretprijatieto koi se nao|aat na ulica Pariska. Da se prikaàt podatoci za nivnite imotnite listovi i podatoci na koja

148

katastarska parcela pripa|aat. Isto taka da se prikaè visinata na selektiranite objekti.

Se aktivira tematskoto nivo JP za stanben i deloven prostor i se realizira slednoto prebaruvawe:

Adresa-ulica = Pariska

So aktivirawe na komandata New Set, grafi~ki se prikaùvaat selektiranite objekti koi se nao|aat na ulica Pariska. So otvorawe na atributnata tabela se prikaùvaat selektiranite zapisi (redici) so nivnite atributni podatoci. Se gledaat onie atributni poliwa koi se od interes za ponudeniot primer: broj na imoten list, broj na katastarska parcela i visina na objektot kade se nao|a soodvetniot stanben ili deloven prostor (slika 7). Site zapisi se nao|aat na ulica Pariska.

Slika 7

149

5.4 Analiza na podatoci na aplikativno re{enie za bolni~ki informaciski sistem

Ovaa aplikativno softversko re{enie pretstavuva proekt koj e realiziran za Klinikata za pulmologija i alergologija vo Skopje, koja e vo sostav na Klini~kiot centar. Proektnoto re{enie ja opfa}a celata klinika. Pokraj prostornata lociranost na objektite (bolni~ki prostorii, bolni~ki leài, elektronski i drugi uredi, ambulanti, laboratorii, kabineti i drugi), realizirani se pogolem broj tematski sodrìni koi sodràt golem broj na atributni podatoci. Formirana e prostorno/atributna baza na podatoci so {to e ovozmoèno realizirawe na golem broj na prostorni i logi~ki analizi i prebaruvawa.

Isto taka e formirana tekovna baza na podatoci za licata koi se zadràni na bolni~ko lekuvawe. Za niv, pokraj prostornata lokacija na bolni~kiot krevet, se vneseni golem broj na atributni podatoci i toa:

Op{ti podatoci za pacientot. Lokacija (prostorija, broj na krevet). Vkupno bolni~ki denovi. Dijagnoza. Tip na ishrana. Primeni lekarstva (vid i koli~ina). Datum na priem na pacientot. Datum na ispis na pacientot. Ispisna dijagnoza. Realizirani analizi i ispituvawa. Realizirani inhalacii.

Isto taka e formirana i baza na podatoci za sekojdnevnoto rabotewe na Klinikata i toa:

Ambulantski pregledi. Obem na rabotewe na stacionar. Obem na rabotewe na ambulanta. Pregledani pacienti po lekar. Interna realizacija (vlez i izlez). Prihodi i rashodi (stacionar i ambulanta). Faktirirana realizacija. Fizi~ki obem na rabotewe. Privatni zdravstveni uslugi.

So vakvo izraboteno aplikativno re{enie se ovozmoùva efikasno upravuvawe so sekojdnevnoto rabotewe na klinikata i realizirawe na golem broj prostorni i logi~ki analizi i prebaruvawa, prikaùvawe

150

grafikoni, raznovidni matemati~ki i statisti~ki presmetuvawa i analizi, kreirawe izlezni izve{tai, nivno eksportirawe i pe~atewe.

Preku prezentirawe na soodvetni primeri }e se prikaè samo mal spektar od ogromnite analiti~ki mo`nosti na aplikativnoto re{enie.

Primer 1: Da se pokaè koi lica (pacientki) koi se smesteni vo bolni~kata prostorija - Intenzivna nega za èni. Da se dade grafi~ki prikaz na bolni~kata prostorija so selektirani bolni~ki leài. Da se prikaàt pove}e atributni podatoci za ovie pacientki i toa:

Ime i prezime i godina na ra|awe. Koja e nivnata dijagnoza? Kolku denovi leàt vo bolnica? Kakvi analizi i inhalacii se napraveni nad niv? Kakva terapija (lekarstva) se primenuva za selektiranite

pacientki?

Za da se najde koi pacientki se smesteni vo Intenzivna nega, prvo se pravi aktivno tematskoto nivo Bolnicki lezai, a potoa se realizira slednoto prebaruvawe:

Lokacija = Intenzivna nega – zenska (New Set)

Na grafi~kiot prikaz (slika 1) se prikaùva realiziranoto prebaruvawe.

Na slika 1 se gleda grafi~ki prikaz na selektiranite bolni~ki leài (òlto oboeni) koi se nao|aat vo bolni~kata prostorija Intenzivna nega-ènska. Isto taka e prikaàna atributna tabela na koja se pokaàni selektirani zapisi od koi se gleda koi se tie pacientki (ime i prezime). Isto taka e prikaàna i kolor fotografija za intenzivna nega - ènska.

151

Slika 1

Na slika 2 e prikaàna atributna tabela za drugi atributni poliwa koi se odnesuvaat za selektiranite pacientki. Moè da se vidi koja e nivnata dijagnoza, kolku vkupno denovi leàt vo klinikata, koja e nivnata godina na ra|awe, koj e nivniot bolni~ki mati~en broj kade se vodi celata nivna istorija na bolesta.

Slika 2

152

Na slika 3 e prikaàna atributna tabela za istite pacientki od koja moè da se vidi koi vidovi analizi se napraveni nad bolnite i kakov tip na inhalacii e napraven vo dotoga{niot prestoj vo klinikata.

Site ovie atributni podatoci sekojdnevno se aùriraat se do momentot dodeka bolniot ne ja napu{ti klinikata so soodvetna otpusna dijagnoza.

Slika 3

Na slika 4 se prikaàni novi atributni poliwa za istite pacientki, od koi moè da se vidi kakov tip na terapija e primenuvan vrz sekoja pacientka (koi lekarstva im se davani) i vo kolkavi koli~ini.

Slika 4

Primer 2: Da se opredeli za koi dijagnozi se realizirani najmnogu ambulantski pregledi vo Klinikata za pulmologija i alergologija, vo 2005 godina? Da se dade tabelaren i prikaz so grafikon za selektiranite dijagnozi. Da se dade tabelaren i prikaz so grafikon za vkupnite prihodi (vo denari) koi gi realizirala klinikata za selektiranite dijagnozi. Da se

153

presmeta vkupniot broj na pregledi i vkupnite prihodi za izbranite dijagnozi.

Za da se najde za koi dijagnozi e realizan najgolem broj na ambulantski pregledi, prvo se pravi aktivno tematskoto nivo Ambulantski pregledi, a potoa se realizira slednoto prebaruvawe:

Vkupno pregledi >= 170 (New Set)

Kako rezultat na ovaa prebaruvawe se dobiva slednata atributna tabela (slika 5).

Slika 5Vo atributnata tabela na slika 5 se prikaàni selektiranite dijagnozi,

vkupniot broj na pregledi, vkupnite prihodi koi se realizirani po poedine~na dijagnoza i prose~nata cena po ambulantski pregled za sekoja dijagnoza.

Na slika 6 e prikaàn grafikon na vkupnite ambulantski pregledi po poedine~na dijagnoza. Grafikonot e realiziran so soodvetna analiza na atributnoto pole Vkupno pregledi (prikaàno na slika 5).

154

Slika 6

Na slika 7 e prikaàna statisti~ka analiza na Vkupnite ambulantski pregledi za site selektirani dijagnozi zaedno. Ovaa analiza e dobiena so opservacija na atributnoto pole Vkupno pregledi i so koristewe na naredbite Field + Statistics.

Slika 7

Na slika 8 e prikaàn grafikon na vkupnite realizirani prihodi od ambulantski pregledi po poedine~na dijagnoza. Grafikonot e realiziran so soodvetna analiza na atributnoto pole Vkupen iznos (denari) (prikaàno na slika 5).

155

Slika 8

Na slika 9 e prikaàna statisti~ka analiza na Vkupnite realizirani sredstva (vo denari) od ambulantski pregledi za site selektirani dijagnozi zaedno. Ovaa analiza e dobiena so opservacija na atributnoto pole Vkupen iznos (denari) i so koristewe na naredbite Field + Statistics. Od slikava se gleda deka, od site 6 selektirani dijagnozi, od ambulantski pregledi, vo 2006 godina, e realiziran prihod od 5.648.869,17 denari.

Slika 9

Na slika 10 e prikaàn multifunkcionalen layout kade e daden grafi~ki realen prikaz na prostorot {to go opfa}a Klinikata za pulmologija i alergologija, atributna tabela so selektirani zapisi za odredeno tematsko nivo i kolor fotografija na laboratorijata za Bronhoskopija koja e vo sostav na klinikata.

156

Slika 10

5.5 Analiza na podatoci na aplikativno re{enie za mre`ni analizi (marketing komunikacii) - re{avawe mre`ni problemi

157

Bilo koj sistem za povrzuvawe na liniski objekti, kako {to se mnoèstva na pati{ta, ulici, reki i kanali, èlezni~ki linii, gasovodna mreà, telefonski i elektri~ni vodovi pretstavuva mreà. Dvièweto na lu|eto, transportot na dobra i uslugi, prenesuvaweto informacii, protokot na energija, seto toa se obavuva preku mreì.

Sekoj se obiduva da gi koristi mreìte {to e mo`no poefektivno. Primer, nie prirodno sakame da go najdeme najbrziot pat za da stigneme od rabota do doma bidej}i so toa za{teduvame vreme.

Na mnogu kompanii koi nosat produkti na razli~ni lokacii od golema va`nost im e da ja najdat najkratkata pateka (ruta) za da gi posetat site lokacii. GIS softverot ovozmoùva da se kreiraat vakvi re{enija.

Preduslov da se realizira vakvo re{enie e da postoi digitalen model na patna (uli~na) infrastruktura, digitalen model na zgradi (izdvoeni tematski sodrìni za delovni subjekti, javni objekti, u~ili{ta, bolnici i drugi), digitalen model na reki, mostovi i sl.

Preku realizacija na sledniot primer }e se prikaè del od ogromnite mo`nosti na vakvoto aplikativno re{enie za re{avawe na mre`ni problemi.

Primer 1: Odredena firma koja distribuira prehrambeni proizvodi

poseduva magacin (skladi{te) vo lokacijata M (slika 1). Liceto koe so vozilo gi distribuira proizvodite, dobiva nalog da odnese odredeno

koli~estvo proizvodi na ~etiri (4) lokacii: , , i i povtorno

da se vrati vo lokacijata M. Da se odredi najkratkata ruta so koja distributerot }e gi pomine site lokacii i }e se vrati vo po~etnata to~ka? Da se odredi kolkava e vkupnata dolìna na pominatiot pat? Da se realizira izve{taj za pominuvawe na sekoj segment od patot?

158

Slika 1

Na slika 1 e daden grafi~ki prikaz kade so crvena linija e prikaàna najkratkata ruta pri pominuvawe na site ~etiri zadadeni lokacii. Koga, na po~etok se zadavaat soodvetnite parametri (po~etok i kraj na rutata i lokaciite koi treba da bidat opfateni vo rutata), softverskata aplikacija avtomatski ja iscrtuva najkratkata pateka i go dava sledniot izve{taj za site sekvenci od pominatiot pat:

Starting from location MTravel on street Kiro Krstevski Platni for 73,38 m

Turn left onto street Apostol GuslarotTravel on street Apostol Guslarot for 222,23 m

Turn left onto street Ivan MilutinovikTravel on street Ivan Milutinovik for 23,76 m

Turn right onto street Ivan MilutinovikTravel on street Ivan Milutinovik for 29,89 m

Turn right into location Distance traveled is 349,26 m

159

Starting from location Travel on street Ivan Milutinovik for 26,04 m

Turn right onto street Ivan Milutinovik Travel on street Ivan Milutinovik for 428,08 m

Turn right into location Distance traveled is 454,12 m

Starting from location Travel on street Ivan Milutinovik for 110,80 m

Turn right onto street Petar pop ArsovTravel on street Petar pop Arsov for 268,75 m

Turn left into location Distance traveled is 379,55 m

Starting from location Travel on street Petar pop Arsov for 30,94 m

Turn left onto street Vasil StefanovskiTravel on street Vasil Stefanovski for 152,67 m

Turn left onto street Kiril Krstevski PlatniTravel on street Vasil Stefanovski for 57,15 m

Turn right onto street Apostol GuslarotTravel on street Apostol Guslarot for 24,02 m

Turn left into location Distance traveled is 264,78 m

Starting from location Travel on street Apostol Guslarot for 98,67 m

Turn right onto street Apostol GuslarotTravel on street Apostol Guslarot for 72,03 m

Turn left into location M

Distance traveled is 170,70 m

TOTAL distance traveled is 1.618,41 meters.

160

5.6 Analiza na podatoci na aplikativno re{enie za U~ili{en Informaciski Sistem

Ovaa aplikativno re{enie e realizirano kako sostaven del na obemen me|unaroden proekt za organizirawe efektiven obrazoven sistem vo Republika Makedonija. Vaèn segment vo taa nasoka pretstavuva formirawe na u~ili{en obrazoven sistem kade informatikata e vo centarot na site aktivnosti i krvotok na vakvo multidisciplinarno okruùvawe. Kompjuterski kabinet, elektronska nastava, koristewe na globalni svetski kompjuterski mreì, vodewe elektronska kompjuterska evidencija vo site fazi na obrazovanieto na u~enicite i elektronski monitoring na uspehot na u~enicite, se samo nekoi od segmentite na sovremenata u~ili{na edukacija.

Ovde }e bidat prezentirani (preku soodvetni primeri) samo odelni segmenti na vakov u~ili{en informaciski sistem, kade poseben akcent }e bide daden na analizata na podatocite.

Aplikativnoto re{enie e izraboteno za konkretno osnovno u~ili{te vo Republika Makedonija. Toa se sostoi od dva segmenti:

Digitalizacija na prostorot vo u~ili{teto (prostorii, kancelarii, kabineti, kompjuterska oprema, laboratoriska oprema, biblioteka, pomo{ni prostorii, u~ili{en inventar i sl.)

Formirawe prostorno/atributna baza na podatoci (za sekoj prostoren objekt se vneseni atributni/opisni podatoci, podatoci za profesorite i ogromana baza na podatoci za u~enicite: op{ti podatoci, uspeh po sekoj predmet, {kolski aktivnosti, sreden uspeh i sl.).

Vaka koncipiranoto aplikativno re{enie ovozmoùva da se realiziraat golem broj prostorni i logi~ki analizi i prebaruvawa, da se ima postojan monitorin na uspehot na u~enicite i generalno da se sledi realizacijata na nastavnata programa. Ovaa Pilot re{enie se pokaà kako efikasna alatka vo procesot na efikasno menaxirawe so site aktivnosti vo obrazovniot proces, i toa kako na menaxmentot na u~ili{teto taka i na lokalnata samouprava, koja so procesot na decentralizacija gi prezede ingerenciite od dràvata vo delot na obrazovanieto.

Primer 1: Da se dade grafi~ki prikaz na kompjuterskiot kabinet so kompjuterskata oprema koja se nao|a vo nego i da se selektiraat site razli~ni tipovi kompjuterska oprema. Da se prikaàt atributni podatoci za selektiranite objekti.

Na slika 1 e daden grafi~ki prikaz (dobien so odredeno prebaru-vawe za kompjuterska oprema) na kompjuterskiot kabinet vo u~ili{teto.

161

Slika 1

Na slika 1 so òlta boja e prikaàna selektiranata kompjuterska oprema, ~ii atributni podatoci se prikaàni vo atributnata tabela za kompjuterska oprema (slika 2), na koja se gledaat razli~ni atributni poliwa (Tip na IT oprema, vid na IT oprema, Proizvoditel, RAM memorija, disk memorija i dr.)

Slika 2

162

Primer 2: Da se prikaè koi se nastavnicite po predmetite: matematika, makedonski jazik, angliski jazik, informatika i fizika. Vo koi oddelenija predavaat selektiranite nastavnici? Koi od niv se oddelenski rakovoditeli i vo koi oddelenija?

Za da se odgovori na postavenite pra{awa, se realiziraat slednive prebaruvawa od dijalog prozorecot (slika 3):

Predmet sto predava = matematika (se kliknuva New Set)

Predmet sto predava = makedonski jazik (se kliknuva Add To Set)

Predmet sto predava = angliski jazik (se kliknuva Add To Set)

Predmet sto predava = informatika (se kliknuva Add To Set)

Predmet sto predava = fizika (se kliknuva Add To Set)

Od site ovie prebaruvawa se dobiva soodveten grafi~ki prikaz na

koj se selektirani nastavnicite koi gi predavaat predmetite koi se barani. Nivnata lokacija e vo nastavni~kiot kabinet.

Slika 3

163

So otvorawe na atributnata tabela se zabeleùvaat selektiranite zapisi (records) koi se dobieni od prebaruvawata (slika 4). Moè da se najde odgovor na site pra{awa koi se postaveni vo tekovniot primer.

Slika 4

Primer 3: Da se dade grafi~ki prikaz na u~ilnicata kade u~at

u~enicite od VI-a oddelenie i lokacijata na mestata kade tie sedat. Da se selektiraat (prikaàt) onie u~enici od istoto oddelenie koi imaat sreden uspeh po site predmeti pogolem od 4.50. Isto taka da se prikaàt ocenkite na ovie u~enici po predmetite matematika i angliski jazik.

Najprvo se pravi aktivno tematskoto nivo Ucenici (sesto oddelenie). Potoa se realiziraat slednite prebaruvawa:

Ucenici (sesto oddelenie) = VI-a (New Set)

Sreden uspeh >= 4.50 (Select From Set)

Se dobiva grafi~ki prikaz (slika 5) na koja se zabeleùvaat deka se selektirani (oboeni so òlta boja) onie u~enici od VI-a oddelenie koi imaat sreden uspeh pogolem od 4.50. Isto taka e pokaàna i nivnata lokacija, t.e. mestata kade {to tie sedat.

164

Slika 5

Se otvora atributnata tabela za u~enicite od {esto oddelenie na koja se gledaat selektiranite u~enici koi gi zadovoluvaat navedenite prebaruvawa (slika 6). Isto taka moàt da se zabeleàt i nivnite ocenki po predmetite matematika i angliski jazik (kako {to e barano vo primerot).

165

Slika 6

Primer 4: Da se prikaè koi u~enici od sedmo oddelenie (site sedmi oddelenija) imaat sreden uspeh 5.00. Da se presmeta kolku iznesuva sredniot uspeh za site u~enici od sedmite oddelenija po predmetite informatika i angliski jazik.

Najprvo se pravi aktivno tematskoto nivo Ucenici (sedmo oddelenie). Potoa se realizira slednoto prebaruvawe:

Sreden uspeh = 5.00 (New Set)

Se otvara atributnata tabela (slika 7) za u~enici od sedmo oddelenie. Prikaàni se onie u~enici koi imaat sreden uspeh 5.00. Se gleda deka toa se u~enici od VII-a i VII-b oddelenie. Isto taka se zabeleùvaat i drugi atributni poliwa: Ocenka-informatika, ocenka-angliski jazik i ocenka-matematika.

Napomena: Atributnata tabela sodrì pove}e atributni poliwa, a zaradi grafi~ko pretstavuvawe se prikaàni samo onie koi se od interes na primerot (prebaruvawata). Ostanatite atributni poliwa privremeno se sokrieni od nivno grafi~ko prikaùvawe.

Slika 7

Na slika 8 e prikaàn rezultatot od realiziranite statisti~ki presmetuvawa za predmetot informatika (za site u~enici od sedmite oddelenija) so koi se dobieni soodvetni numeri~ki rezultati. Od interes na primerot e da se najde sredniot uspeh. Od slika 8 se gleda deka

166

sredniot uspeh po predmetot informatika za site u~enici od sedmite oddelenija iznesuva 3.6 (Mean: 3.6).

Slika 8

Na slika 9 e prikaàn sredniot uspeh po predmetot angliski jazik, za site u~enici od sedmite oddelenija, koj iznesuva 3.4 (Mean: 3.4)

Slika 9

167

5.7 Analiza na podatoci na aplikativno re{enie za digitalna parcelizacija na zemjodelsko zemji{te vo Republika Makedonija

Ovaa aplikativno re{enie e realizirano kako Pilot proekt (me|unarodna donacija) za digitalno evidentirawe na zemjodelski parceli vo Makedonija. Izbrano e edno tipi~no podra~je (cel na opservacija) vo ruralna op{tina na koe se realizirani slednite aktivnosti:

Izraboten e digitalen model na katastarski parceli so koristewe na dràvni geodetski planovi vo razmer 1:2500.

Digitalno evidentirawe koi zemjodelsko/{umarski kulturi (ìtarici, ovo{je, gradinarski proizvodi, vidovi {umi, livadi, pasi{ta, lozja i drugi) se zastapeni (se odgleduvaat) na sekoja katastarska parcela. Na vakov na~in se formira prostor-no/atributna baza na podatoci za katastarskite parceli so podatoci koi zemjodelsko/{umarski kulturi se zastapeni na niv.

Digitalna podparcelizacija: na edna parcela moèbi se odgleduvaat pove}e kulturi (povr{inata kade e zastapena edna kultura pretstavuva podparcela).

Na vakov na~in se realizira Pilot Proekt kakov {to imaat (ili se vo faza na izrabotka) realizirano zemjite ~lenki na Evropska Unija. I Makedonija, koja pretendira da bide ~lenka na Evropska Unija, neophodno e da realizira vakov GIS proekt za celata svoja teritorija.

Ednostavno, vo obedineta Evropa, potrebno e da se znae koja zemjodelsko/{umarska kultura, na koi katastarski parceli e zastapena i so kolkava povr{ina, za da moè generalno da se planira zemjodelskoto proizvodstvoto.

Isto taka, ovaa aplikacija moè da se pro{iri so vnesuvawe atributni podatoci za biolo{ko-hemiskiot sostav na zemji{teto (se pravi laboratoriska analiza na primeroci zemeni od zemji{teto na sekoja parcela). Na vakov na~in }e se izraboti digitalna karta na kvalitetot na zemji{teto i }e se dadat preporaki koi zemjodelski kulturi }e dadat najgolemi prinosi na odredeni parceli.

Od aspekt na funkcionalnost, digitaliziranite parceli se podele-ni na:

Obrabotuvani parceli, i Neobrabotuvani parceli.

Od aspekt na klasi na zemji{te digitaliziranite parceli gi imaat slednite atributi:

168

Zemjodelsko zemji{te. Lozja. Ovo{tarnici. Pasi{ta. Prirodna livada. Listopadna {uma. Me{ovita {uma. Niska bujna vegetacija. Parceli so retka vegetacija. Zimzelena {uma. Gola karpa. Peso~ni povr{ini. Zeleni urbanisti~ki povr{ini.

Vo tekstot {to sledi se prezentirani soodvetni primeri koi pretstavuvaat samo mal del od ogromnite analiti~ki mo`nosti na ovaa aplikativno re{enie - mo`nost za realizirawe golem broj na prostorni i logi~ki analizi i prebaruvawa, statisti~ki presmetuvawa, kreirawe grafikoni i grafi~ki izve{tai i dr.

Primer 1: Da se prikaàt site katastarski parceli koi se obrabotuvaat. Od niv da se prikaàt onie koi se navodnuvaat. Da se presmeta kolkava e vkupnata povr{ina na parcelite koi se navodnuvaat i obrabotuvaat.

Najprvo se aktivira tematskoto nivo Parceli, a potoa se realiziraat slednite prebaruvawa:

Tip na parcela = obrabotuvani (New Set)

Navodnuvano zemjiste >= da (Select From Set)

Kako rezultat se dobiva grafi~ki prikaz koj e prikaàn na slika 1. Se zabeleùva deka selektiranite katastarski parceli (obrabotuvani i navodnuvani) se oboeni so òlta boja i se prikaàni na sredinata na ekranot.

169

Slika 1

Se otvora atributnata tabela za parceli (slika 2) na koja e prikaàn del od selektiranite parceli (zapisi). Se gledaat atributnite poliwa od koi moè da se zaklu~i deka se selektirani onie parceli koi se barani so prebaruvawata. Vo atributnoto pole Povrsina (m2) se dadeni numeri~kite vrednosti za povr{inite na sekoja selektirana parcela vo metri kvadratni (so 15 decimalni mesta). Ovie vrednosti se podredeni po golemina (od parcelata so najgolema povr{ina kon parcelata so najmala povr{ina). Isto taka aplikacijata go pokaùva i vkupniot broj na selektirani povr{ini.

170

Slika 2

Na slika 3 se prikaàni rezultati od realizirani statisti~ki presmetuvawa za atributnoto pole Povrsina (m2). Vo primerot se bara{e da se opredeli vkupnata povr{ina na site selektirani zapisi. Od slika 3 se gleda deka vkupnata povr{ina na site povr{ini koi se obrabotuvani i

navodnuvani iznesuva 296.369, 206 m2 ili 29.6369206 ha (hektari). Pokraj ovoj podatok se dadeni i drugi statisti~ki presmetuvawa za selektiranite parceli vo vrska so nivnata povr{ina.

Slika 3

Primer 2: Da se prikaàt site parceli koi vo klasata na zemji{te pretstavuvaat ovo{tarnici. Da se presmeta kolku iznesuva vkupnata povr{ina na site parceli kade se odgleduvaat ovo{ki. Da se opredeli (i da se dade grafi~ki prikaz) na koi od selektiranite parceli so ovo{ki se odgleduva jabolkata deli{es i kolku iznesuva vkupnata povr{ina na parcelite kade se odgleduva ovoj tip na jabolka.

Najprvo se selektira tematskata sodrìna KLASI NA ZEMJISTE, a potoa se realizira slednoto prebaruvawe:

Klasi na zemjiste = ovostarnici (New Set)

Na slika 4 e prezentiran grafi~kiot prikaz koj se dobiva so reali-zirawe na navedenoto logi~ko prebaruvawe. Se zabeleùva deka so òlta boja se prikaàni site parceli koi pretstavuvaat ovo{tarnici (se zastapeni razni ovo{ni kulturi). Vo simboli~kiot prikaz na tematskoto nivo KLASI NA ZEMJISTE se prikaàni i simbolite na drugite klasi na zemji{te.

171

Slika 4

Soodvetnata atributna tabela e prikaàna na slika 5. Na nea se zabeleùvaat pove}e atributni poliwa. Vo atributnoto pole Klasi na zemjiste se zabelezuva deka site selektirani zapisi se ovo{tarnici. Vo atributnoto pole Katastarska parcela se dadeni broevite na selektira-nite katastarski parceli. Moè da se zabeleì deka nekoi katastarski parceli imaat isti broevi. Toa vsu{nost se podparceli koi pripa|aat na ista parcela (podparceli, bidej}i vo niv e zastapena razli~na ovo{na kultura).

Vo atributnoto pole Zemjodelska kultura se prikaàni ovo{nite kulturi koi se zastapeni na soodvetna katstarska parcela ili podparcela. Vo atributnoto pole Area (povrsina m2) se dadeni povr-{inite na selektiranite katastarski parceli/podparceli, izrazeni vo metri kvadratni.

172

Slika 5

Na slika 6 se prikaàni statisti~ki presmetuvawa za povr{inite na selektiranite parceli, od koi moè da se zabeleì deka, vkupnata

povr{ina pod ovo{ni nasadi iznesuva 214.374,0864 m2 ili 21.4374 hektari (ha).

Slika 6

So realizacija na slednoto prebaruvawe:

Zemjodelska kultura = jabolka-delises (Select From Set)

se dobiva sledniot grafi~ki prikaz (slika 7) na koj, so òlta boja, se ozna~eni selektiranite katastarski parceli koi go zadovoluvaat postavenoto logi~ko prebaruvawe: prikaz na parceli zasadeni so jabolki od tipot deli{es.

173

Slika 7

So otvarawe na soodvetnata atributna tabela za klasi na zemji{te, se prikaàni atributni podatoci za selektiranite parceli, pretstaveni preku atributnite poliwa. Se zabeleùva deka se selektirani samo onie parceli koi pripa|aat na klasata ovo{tarnici, vo koi se odgleduva jabolka-deli{es (zemjodelska kultura).

Vo atributnoto pole katastarska parcela moè da se zabeleì deka site broevi na katastarski parceli se razli~ni. Ova e poradi toa {to e prikaàno najniskoto nivo na parcelizacija - vklu~eni podparceli.

Isto taka, vo atributnoto pole Area (povr{ina m2) se dadeni soodvetni vrednosti za povr{inite na selektiranite parceli i/ili podparceli.

174

Slika 8

Na slika 9 se dadeni statisti~ki presmetuvawa od koi moè da se zabeleì deka, vkupnata povr{ina na site parceli vo koi se odgleduvaat

jabolki deli{es iznesuva 16.446,1506 m2 ili 1.6446 hektari (ha).

Slika 9

175

Primer 3: Da se selektira katastarskata parcela so broj 1001 (da se dade grafi~ki prikaz). Da se opredeli na kakva klasa zemji{te taa pripa|a. Dali taa pretstavuva edna edinstvena parcela (se odgleduva edna zemjodelska kultura) ili e sostavena od pove}e podparceli? Da se prikaè soodveten grafikon na povr{inite na podparcelite i soodvetna zemjodelska kultura koja na niv se odgleduva.

Najprvo se selektira tematskata sodrìna KLASI NA ZEMJISTE, a potoa se realizira slednovo prebaruvawe:

Katastarska parcela = 1001 (New Set)

Se dobiva grafi~ki prikaz (slika 10) kade se gleda deka, selektiranata parcela (oboena so òlta boja) so katastarski broj 1001, pretstavuva vsu{nost parcela {to e sostavena od tri podparceli.

Slika 10

176

Se otvora atributnata tabela (aktivno e tematskoto nivo KLASI NA ZEMJISTE) koja e prikaàna na slika 11. Se zabeleùva deka, selekti-ranite zapisi (redici) pretstavuvaat tri (3) podparceli koi zaedno ja so~inuvaat katastarskata parcela 1001. Trite podparceli imaat ist kata-starski broj 1001. Isto taka, vo atributnoto pole Zemjodelska kultura se gleda deka vo trite podparceli se odgleduvaat razli~ni zemjodelski kulturi (jabolka deli{es, kajsii i kru{a-viljamovka) koi pripa|aat na Klasata zemji{te ovo{tarnici. Vo atributnoto pole Area (povrsina m2) e dadena povr{inata na sekoja od ovie podparceli.

Slika 11

Na slika 12 e prikaàn grafikon koj e kreiran vrz osnova na atributnata tabela koja e prikaàna na slika 11.

177

Slika 12

Primer 4: Da se odredat i grafi~ki da se prikaàt 5 (pet) najgolemi (po povr{ina) katastarski parceli kade se odgleduvaat patlixani (domati). Da se odredi kolku e nivnata vkupna povr{ina. Koi se sopstvenici na ovie parceli? Da se kreira grafikon selektirani parceli/sopstvenici.

Najprvo se selektira tematskata sodrìna KLASI NA ZEMJISTE, a potoa se realiziraat slednive prebaruvawa:

Klasa na zemjiste = zemj. zemjiste so komlek. obrabotka (New Set)

Zemjodelska kultura = patlidzani (Select From Set)

Se dobiva grafi~ki prikaz (slika 13) od koj se gleda deka, selektiranite parceli (oboeni so òlta boja) se katastarski parceli kade se odgleduva zemjodelskata kultura patlixani (domati).

Slika 13

178

Na slika 13 e prikaàna atributnata tabela koja odgovara na realiziranite prebaruvawa i koja vsu{nost gi prikaùva selektiranite katastarski parceli kade se odgleduvaat patlixani (prikaàni vo atributnoto pole Zemjodelska kultura). Isto taka vo posebno atributno pole se prikaàni povr{inite na sekoja katastarska parcela poedine~no.

Slika 14

Vo sledniot ~ekor e realizirano soodvetno prebaruvawe so koe se selektirani 5 (pet) najgolemi (po povr{ina) katastarski parceli kade se odgleduvaat patlixani.

179

Slika 15Soodveten grafi~ki prikaz e prezentiran na slika 15 kade se gledaat

(so òlta boja) selektiranite katastarski parceli.Na slika 16 e prezentirana atributnata tabela koja odgovara na gra-

fi~kiot prikaz od slika 15. Od nea se gledaat selektiranite parceli i drugi atributni podatoci koi se odnesuvaat za niv: brojot na sekoja kata-starska parcela, povr{ina za sekoja parcela i koi se sopstvenici na selektiranite parceli.

Slika 16

180

Na slika 17 se prikaàni statisti~ki presmetuvawa koi se odnesuvaat na selektiranite povr{ini. Se zabeleùva deka vkupnata povr{ina na ovie

5 katastarski parceli iznesuva 16.782,0060 m2.

Slika 17

Na slika 18 e prikaàn grafikon koj e kreiran vrz osnova na atributnata tabela koja e prikaàna na slika 16.

Slika 18

181

PRILOG 1: Zbirka na grafi~ki prikazi (grafikoni) koi se rezultat na realizirani analizi i prebaruvawa vo bazata na podatoci na aplikativnoto re{enie, prezentirano vo Poglavie 5, to~ka 5.1.

182

Grafikon 1

Grafikon 2

Grafikon 3

183

Grafikon 4

Grafikon 5

184

Grafikon 6

Grafikon 7

185

Grafikon 8

Grafikon 9

186

Grafikon 10

Grafikon 11

187

Grafikon 12

Grafikon 13

188

Grafikon 14

Grafikon 15

189

Grafikon 16

Grafikon 17

190

Grafikon 18

Grafikon 19

191

Grafikon 20

Grafikon 21

192

Grafikon 22

Grafikon 23

193

Grafikon 24

Grafikon 25

194

Grafikon 26

Grafikon 27

195

Grafikon 28

Grafikon 29

196

Grafikon 30

Grafikon 31

197

Grafikon 32

Grafikon 33

198

Grafikon 34

Grafikon 35

199

Grafikon 36

Grafikon 37

200

Grafikon 38

Grafikon 39

201

Grafikon 40

RE^NIK

202

Administrator Ja odrùva mreàta mreàta, registrira novi korisnici i lozinki, gi ~uva resursite na mreàta.

Aùrirawe Promena na sodrìnata so vnesuvawe na novi tekovni informacii.

Alfabetski Pretstavuvaat podatoci koi isklu~ivo se sostojat od podatoci bukvi.

Alfanumeri~ki Se sostojat od opredelen broj alfabetski, numeri~ki podatoci i/ili specijalni znaci

Analiza Operacija na ispituvawe podatoci zaradi izvlekuvawe ili kreirawe novi informacii za celosno da se ispolni nekoj potreben uslov ili uslovi. Taa vklu~uva topolo{ki pregledi, bafersko generirawe, modelirawe.

Analiti~kaSposobnost na menaxerot da upotrebi logi~ki i nau~ni sposobnost priodi i metodi vo analiza na problemite.

Antivirus Programa koja navremeno otkriva i otstranuva programa kompjuterski virusi.

Atribut Karakteristika na prostoren objekt, opi{an so broevi ili bukvi, tipi~no memorirani vo tabelaren format i povrzani so prostorniot objekt, so korisni~ki identifikator.

Atributna tabela Tabelarna datoteka koja se sostoi od redici i koloni. Opisnite podatoci (atributi) koi se vo vrska so nekoj objekt, se sodràni vo sekoja redica. Ista kolona vo sekoja redica prezentira ist atribut.

203

Baza na podatociOrganizirana zbirka na centralizirani podatoci koi se

taka organizirani da imaat minimalna redundansa za da moàt da se koristat od pogolem broj razli~ni aplikacii.

BaferPretstavuva zona so specificirano rastojanie okolu

nekoj objekt vo dadeno tematsko nivo. Baferite se koristat za blizinski analizi. Moàt da se generiraat baferi so konstantna i promenliva {irina za mnoèstvo na objekti vo tematskoto nivo.

Bulov izrazTip na izraz {to se reducira na logi~ki uslov: vistina

ili nevistina. Buloviot operator specificira kako da se kombiniraat ednostavni logi~ki izrazi vo sloèni izrazi.

Bura na ideiIntuitivna tehnika {to se primenuva za generirawe na

(brainstorming) idei vo tekot na sesija vo koja u~estvuvaat poedinci so razli~no znaewe.

VertikalnaKolonite na tabelata se raspodeleni vo podmnoèstva, fragmentacija od koi sekoe podmnoèstvo e memorirano na druga lokacija.

VirusPrograma koja koristi razli~ni postapki za da se

duplira i patuva pome|u kompjuterite. Virusite variraat od toa da pretstavuvaat obi~na neprijatnost (moè na ekranot da se prikaè neo~ekuvana poraka), do toa da predizvikuvaat seriozni problemi i da napravat {teta vredna milioni evra (kako {to e uni{tuvawe na kompjuterskiot sistem i bri{ewe na va`nite podatoci).

Voice-on-the-NetNov servis so ~ija pom{ moè da se razgovara so

drugi (VON) Internet korisnici. Za toa e potrebno zvu~na karti~ka,

204

mikrofon, zvu~nici i soodveten softver. Posle toa moè da se telefonira preku Internet. Takvi razgovori treperat, ama se mnogu eftini.

Vrednost naVrednosta na informacijata ja opredeluvaat svojstvata

informacijata na informacijata: va`nost, vistinitost, iscrpnost, sodràjnost, aktuelnost, dostapnost i navremenost. Vrednosta na informacijata zavisi od stepenot na razvoj na op{testvoto, nau~niot pogled i interesite na subjektite vo procesot na komunicirawe, kako i od tro{ocite {to se potrebni za dobivawe informacii so posakuvana vrednost.

GoogleZbir na web strani koi upatuvaat na podra~je na web

posveteni na razli~ni temi so golema mo`nost za prebaruvawe.

Digitalizacija Postapka koja se koristi za digitalizirawe objekti od grafi~ka karta so pomo{ na x,y ili x,y,z vrednosti. So programite za digitalizacija, poedine~no se zapi- {uvaat koordinatite x,y po dolìnata na linijata. Na toj na~in, digitaliziranata linija e pretstavena so niza od x,y koordinati.

DokumentSekoj materijalen nositel {to sluì kako potvrda na

nekoe znaewe i {to moè da se vklu~i vo nekoja zbirka.

DownloadProces na prenesuvawe informacii od eden kompjuter

na drug. Od drugiot kompjuter na svojot moàt da se prevzemat fajlovi.

EntropijaMerka na nedostatok na informacii, odnosno, merka na

dezorganizacija na sistemot. Od dva sistemi podobar e onoj koj koj ima poniska po~etna entropija i kaj koj nejzinoto zgolemuvawe vo tekot na funkcioniraweto e

205

pomalo. Spored toa, entropija e merka za neredot vo sistemot.

E-mailKratenka za elektronska po{ta, sistem koj na lu|eto im

ovozmoùva so pomo{ na svojot kompjuter da ispra}aat i primaat po{ta.

EnkripcijaModifikacija na podatoci so {to se postignuva neovlasteni prima~i da ne moàt da gi koristat i razberat.

ZapisLogi~ka edinica sostavena od podatoci vo datoteka.

ZumirawePostapka za prikaùvawe pomal region od celiot opseg

na mnoèstvoto prostorni podatoci za negovo zgolemuvawe i za prikaùvawe na pogolem detal.

Identifikator Simbol ~ija cel e da go specificira glavniot del od podatocite.

Informacii Delovi od vesti koi za primatelot imaat vrednost na novost i koi mu ovozmoùvaat podobro da gi izvr{uva svoite zada~i.

Informativen Celosoobrazno oformena struktura (lu|e, kompjuteri, sistem metodi, modeli, algoritmi), koja ovozmoùva informaciite da se dostavat do site punktovi za odlu~uvawe. Informativniot sistem pretstavuva komunikaciska mreà, isprepletena pome|u komunikaciski punktovi.

Informativni Pati{ta po koi se prenesuvaat informaciite. tekovi

Interfejs Hardverska i softverska vrska koja povrzuva dva kompjuterski sistemi ili kompjuter i negovite periferni edinici, za komunikacija i kontrola na podatoci.

206

InternetGi pretstavuva site kompjuteri koi se me|usebno

povrzani vo ogromna globalna mreà taka da moàt me|usebno da komuniciraat. Koga svojot mal kompjuter }e go priklu~ime na svojot dobavuva~, i toj stanuva del od taa mreà.

KolonaVertikalno pole vo atributna tabela.

KomandaSpecifi~na instrukcija na kompjuterska programa,

upotrebena od korisnikot za izvr{uvawe na posakuvana akcija.

Kompatibilnost Mo`nost daden kompjuter da prifati podatoci od drug kompjuter bez konverzija na podatocite ili modifikacija na kodot.

KompjuterskaProces na komunikacija pome|u ~ovekot i kompjuterot

grafika preku slika, kade vlezot i izlezot na kompjuterot imaat oblik na dijagram, crte` ili pogodni slikovni pretstavi.

KompjuterskaSistem od dva ili pove}e kompjuteri me|usebno

mreà povrzani so pomo{ na komunikaciski kanali.

Korisni~ki Osobina na kompjuterskiot sistem da go pravi orientiran ednostaven za koristewe i vospostavuva lesno razbirliv dijalog pome|u korisnikot i kompjuterot.

LinuxBesplatna verzija na operativniot sistem UNIX koj e

namenet za personalni kompjuteri.

Logi~koProces na selektirawe podmnoèstva na prostorni

prebaruvawe objekti od odredeno tematsko nivo, koristej}i

207

kriterium na logi~ka selekcija koj operira so atributite na prostornite objekti vo tematskoto nivo.

ModelApstrahirawe na realnosta. Mnoèstvo to~no

definirani analiti~ki proceduri koi se upotrebeni za da se dobie nova informacija. Modelot e strukturiran kako mnoèstvo na ulogi i proceduri za dobivawe nova informacija {to moè da bide analizirana za da pomogne vo re{avaweto na odreden problem i vo procesot na planirawe.

Numeri~kiSe sostojat od numeri~ki znaci i sodràt eventualen

podatoci predznak (plus ili minus) i/ili decimalna zapirka.

Obrabotka naOdnapred utvrdeno ~itawe, registrirawe i sreduvawe

podatoci na podatocite, sproveduvawe matemeti~ki i logi~ki operacii nad tie podatoci i izdavawe na rezultatite od obrabotkata na soodveten nositel.

OperativenKompjuterski softver dizajniran za da ovozmoì

sistem komunikacija pome|u kompjuterot i krajniot korisnik. Operativniot sistem go kontrolira protokot na podatocite, aplikaciite od drugi programi, organizacijata i upravuvaweto so datotekite i prikaùvaweto na informaciite.

OpisniTabelarni podatocikoi gi opi{uvaat prostornite

podatoci karakteristiki na objektite vo prostorot. Moè da bidat vklu~eni broevi, tekst, crteì, kolor fotografii koi se vo vrska so objektite.

PortabilnostVa`no svojstvo na distribuiran sistem za upravuvawe

so bazi na podatoci. Toa obezbeduva mo`nost za rabota vo razli~ni hardverski i softverski okruùvawa. Ovaa svojstvo e osobeno va`no vo slu~ai na integrirawe na postojni bazi na podatoci vo distribuirana baza na

208

podatoci.

PodatokPod poimot podatok se podrazbira odreden zapis na

nekoj nastan, pojava ili karakteristika na objekt od okolinata, koja ja narekuvame objektivna stvarnost. Podatokot ima odredeno zna~ewe, smisla, sodrìna koja moè da se primi, prenesuva i obrabotuva.

ProstornaProces na modelirawe, ispituvawe i interpretirawe

analiza na rezultatite koi se dobieni od izraboteniot model. Prostornata analiza e proces na izvlekuvawe ili kreirawe novi informacii vo vrska so mnoèstvoto na prostorni objekti. Prostornata analiza e korisna za evaluacija na celishodnosta i sposobosta, za procenuvawe i predviduvawe i za interpretirawe i razbirawe. Toa ~esto upatuva na proces na modelirawe.

ProstorniInformacija vo vrska so lokacijata i oblikot na

podatoci prostornite objekti i nivnata povrzanost.

RelacijaOperacija {to vospostavuva privremeno povrzuvawe

pome|u soodvetnite zapisi vo dve tabeli, koristej}i zaedni~ka stavka. Sekoj zapis vo edna tabela e povrzan so onie zapisi vo druga tabela koi imaat ista vrednost vo zaedni~kata stavka. Relacijata dava pristap na dopolnitelni atributi na prostornite objekti koi ne se memorirani vo poedine~na tabela.

Relaciski Zaedni~ko mnoèstvo koloni upotrebeni za povrzuvawe klu~ na dve atributni tabeli. Postoi nadvore{en (foreign key) i primaren (primary key) klu~. Relacija:

Relacija so koja pove}e zapisi vo edna tabela se vo

209

mnogu-na-eden korelacija so poedine~en zapis vo druga tabela. Glavna cel vo dizajniraweto na vakva relacija e reducirawe na redundansata i koli~estvoto memorirani podatoci.

Relacija:Tip na relacisko povrzuvawe na edinstvena vrednost

od eden-na-mnogu edna datoteka na mnogu zapisi (koi imaat ista vrednost) vo druga datoteka.

SimbolGrafi~ki primerok koj se koristi za pretstavuvawe na

prostorni objekti.

SUBPKompjuterska programa koja se koristi za upravuvawe i

ispituvawe na bazite na podatoci se narekuva sistem za upravuvawe so baza na podatoci.

TabelaMnoèstvo podato~ni elementi koi imaat horizontalna

dimenzija (redici) i vertikalna dimenzija (koloni).

TematskoVo tematskoto nivo, objektite od prostorot se

nivo memorirani kako primarni objekti, kako {to se linii, jazli, poligoni. Atributite na objektite se opi{ani i memorirani nezavisno vo tabeli na atributi na objektite. Tematskoto nivo e mnoèstvo na tematski zdruèni podatoci koi pretstavuvaat edna celina.

TransakcijaNiza od operacii nad bazata na podatoci koi

pretstavuvaat edna nedeliva celina. Toa zna~i deka transakcijata mora da se izvr{i vo celost, nikako delumno. Delumnoto izvr{uvawe na transakcijata moè

210

da dovede do nekonzistentna sostojba na bazata na podatoci odnosno moè da go naru{i nejziniot integritet. Vo odrùvaweto na integritetot pomagaat naredbite COMMIT i ROLLBACK. So naredbata COMMIT se fiksiraat site promeni vo bazata na podatoci, t.e., poprecizno, tie se prenesuvaat vo sekundarnata memorija. COMMIT se izveduva po sekoja transakcija i po pove}e transakcii. Naredbata ROLLBACK sluì za poni{tuvawe na site efekti vo rabotata so bazata na podatoci od poslednata COMMIT naredba ili od po~etok na rabotata (ako ne e koristena COMMIT naredba).

Haker (hacker)Nekoj koj uìva najgolem del od ìvotot da go pomine

pred kompjuterot, vo bukvalna smisla na zborot.

HardverFizi~ki komponenti na kompjuterski sistem - kompjuter,

ploteri, pe~atari, terminali, skeneri, digitalizatori i dr.

HorizontalnaRedovite na tabelata se raspodeleni na pove}e

fragmentacija lokacii, so ogled na vrednostite na edna ili pove}e koloni koi se nao|aat vnatre vo tabelata.

Cena naPod cena na informacijata ili nejzina upotrebna

informacijata vrednost se podrazbira materijalniot efekt koj se dobiva so koristewe na dadenata informacija.

WebSe odnesuva na World Wide Web. Hipertekst sistem koj

ovozmoùva na korisnicite da se dviàt niz linkuvani dokumenti, sledej}i go izbraniot pat. Dokumentite na Web sodràt temi koi, koga }e se izberat vodat kon drugi dokumenti.

211

WinZipPrograma za kompresirawe na fajlovi koi rabotat pod

Windows. Toj gi ~ita i pravi zip fajlovi koi sodràt kompresirana verzija na eden ili pove}e fajlovi.

White PagesLista na Internet korisnici.

YahooZbir na web strani koi upatuvaat na podra~je na web

posveteni na razli~ni temi.

212

SODR@INA

1. DEFINIRAWE NA POIMITE PODATOK, INFORMACIJA I INFOR-MACISKI SISTEM ------------------------------------------------------------------- (1)

1.1Definirawe na poimot podatok --------------------------------- (2)

1.2Definirawe na poimite informacija i informativen sistem --------------------------------------------------------------------- (3)

1.3Definirawe na poimot dokument ----------------------------- (10)

1.4Obrabotka na podatoci ------------------------------------------- (10)

1.5Informativni tekovi --------------------------------------------- (14)

1.6Proces na informirawe ----------------------------------------- (18)

1.7Informacii-osnova za planirawe --------------------------- (19)

2. BAZI NA PODATOCI -------------------------------------------------------------- ( 21)

3. SOFTVER ZA RABOTA SO BAZI NA PODATOCI ------------------------ (42)

4. PREZENTIRAWE NA SOFTVER ZA RABOTA SO BAZI NA PODA-TOCI -------------------------------------------------------------------------------------- (61)

5. ANALIZA NA PODATOCI NA REALIZIRANI APLIKATIVNI SOF-TVERSKI RE[ENIJA ------------------------------------------------------------- (125)

5.1Analiza na finansiskoto rabotewe (prihodi i rashodi) vo op{tinite vo Republika Makedonija ---------------------- (125)

5.2 Studija za procenka na postoe~kata sostojba i kapacitetite za razvoj na agroturizmot vo regionot PRESPA --------------------------------------------------------------- (132)

213

5.3Analiza na podatoci na aplikativno re{enie za menaxirawe so stanben i deloven prostor -------------- (137)

5.4Analiza na podatoci na aplikativno re{enie za bolni~ki informaciski sistem ------------------------------------------- (143)

5.5Analiza na podatoci na aplikativno re{enie za mre`ni analizi (marketing komunikacii) - re{avawe mre`ni problemi ------------------------------------------------------------- (150)

5.6 Analiza na podatoci na aplikativno re{enie za U~ili{en Informaciski Sistem --------------------------- (153)

5.7Analiza na podatoci na aplikativno re{enie za digitalna parcelizacija na zemjodelsko zemji{te vo Republika Makedonija ------------------------------------------ (160)

PRILOG 1: Zbirka na grafi~ki prikazi (grafikoni) -------------------(174)

RE^NIK ----------------------------------------------------------------------------------------(194)

SODR@INA --------------------------------------------------------------------------------- (202)

LITERATURA ------------------------------------------------------------------------------ (203)

LITERATURA

1. Sa{o Manasov: Geo Informaciski Sistemi, kompjutersko procesirawe na prostorot, MEDIS - informatika, Skopje 1995.

2. Saso Manasov: GIS of Defense, Military Survey, Ministry of defense of UK, London, 1997.

3. Watkins.P and L.Eliot: Expert Systems for Business and Management, Prentice Hall, 1991.

4. Velimir Sri}a: Sistem, organizacija, kompjuter, Informatika, Zagreb, 1998.

5. Todor Stojkovi}: Analiza na raboteweto na pretprijatijata, Skopje, 2004.

6. Berg Norman A.: General Manager-An Analytical Approach, Homewood, Illinois, 1994.

7. Lorange Peter: Strategic Control Systems, West Publishing Company, 1986.

8. Lorange Peter: Strategic Planning Systems, Englewood Cliffts, New Jersey, 1996.

214

9. Weihrich Heinz: A Tool for Situational Analysis, Allyn & Bacon, Inc, Boston, 2005.

10. Stahl Michael J.: An Analysis of the Difference Between Theory and Practice, Quorum Books, New York, 1989.

11. Hanan Samet: Design and Analysis of Spatial Data Structures, Addison Wesley, 1990.

12. C.J.Date: Introduction to Database Systems, Addison Wesley, New York, 1995.

13. William Ripple: Geographical Information System for Resource Management, ACSM, 1996.

14. Candace Fleming and Barbara von Halle: Handbook of Relational Database Design, Addison Wesley, 1989.

15. ESRI: Understanding GIS technology, by ESRI, Redland, Ca, USA, Los Angeles, 1994.

16. Stan Aronoff: GIS-A management Perspective, WDL Publications, Los Angeles, 1989.

17. Gail Langran: Time in Geographic Information Systems, Taylor & Frencis, 1998.

215

Date post:	25-Jun-2015
Category:	Documents
Upload:	ilija-dzampalad-dimoski
View:	657 times
Download:	4 times