BIBLIOGRAFIE ONUITGEGEVEN BRONNEN Brussel, Algemeen Rijksarchief, Familiearchief de Boisschot, nummers 1, 5, 7, 20, 21, 23. Wenen, Oesterreichisches Staatsarchiv, Repertorium P, Sectie C, liassen 23 tot en met 29. UITGEGEVEN BRONNEN Dumont, J. (ed.), Corps universel diplomatique , Paris, 1728, vol. V. Lonchay, H., Cuvelier, J. et Lefèvre, J. (eds.), Correspondance de la Cour d’Espagne sur les affaires des Pays-Bas au XVIIe siècle , Bruxelles, Kiessling et Imbreghts, 1923-1937, 6 vol. Lefèvre, J. (ed. ), Documents concernant le Recrutement de la haute Magistrature dans les Pays-Bas, sous le régime espagnol (1555-1700) , Bruxelles, Palais des Académies, 1975, XXVII, 177 p. Gentili, Alberico, De Legationibus Libri Tres , New York, Oxford University Press, 1924, 2 vol. Hotman de Villiers, Jean, De la charge et dignité de l’ambassadeur , Paris, 1603. de Vera Zúñiga y Figueroa, Juan Antonio, Le parfait ambassadeur, divisé en trois parties , Leiden, Theodore Haak, 1709, 2 vol. [vertaald uit het Spaans door Nicolas Lancelot] LITERATUUR Reusens, E., Wils, Jos., et Schillings, A., Matricule de l’Université de Louvain , Bruxelles, Palais des Académies, 1903-1969, 10 vol. Aerts, E., Baelde, M., Coppens, H. e.a. (eds.), De centrale overheidsinstellingen van de Habsburgse Nederlanden (1482-1795) , Brussel, 1994. Alcalá-Zamora y Queipo de Lano, José, España, Flandes y el Mar del Norte, 1618-1639 , Barcelona, 1975. Allen, P. C., Philip III and the Pax Hispanica, 1598-1621. The Failure of Grand Strategy , New Haven & London, Yale University Press, 2000, 335 p. Anderson, Matthew Smith, The rise of modern diplomacy 1450-1919 , London, Longman, 1993, X, 320 p. Bakos, Adrianna E., “‘Qui nescit dissimulare, nescit regnare’: Louis XI and Raison d’etat During the Reign of Louis XIII”, Journal of the History of Ideas , 52 (1991), pp. 399-416. Biographie Nationale , Bruxelles, Palais des Académies, 1866-1986, 44 dln.
Transcript
BIBLIOGRAFIE
ONUITGEGEVEN BRONNEN Brussel, Algemeen Rijksarchief, Familiearchief de Boisschot, nummers 1, 5, 7, 20, 21, 23. Wenen, Oesterreichisches Staatsarchiv, Repertorium P, Sectie C, liassen 23 tot en met 29.
UITGEGEVEN BRONNEN Dumont, J. (ed.), Corps universel diplomatique, Paris, 1728, vol. V. Lonchay, H., Cuvelier, J. et Lefèvre, J. (eds.), Correspondance de la Cour d’Espagne sur les affaires des Pays-Bas au XVIIe siècle, Bruxelles, Kiessling et Imbreghts, 1923-1937, 6 vol. Lefèvre, J. (ed. ), Documents concernant le Recrutement de la haute Magistrature dans les Pays-Bas, sous le régime espagnol (1555-1700), Bruxelles, Palais des Académies, 1975, XXVII, 177 p. Gentili, Alberico, De Legationibus Libri Tres, New York, Oxford University Press, 1924, 2 vol. Hotman de Villiers, Jean, De la charge et dignité de l’ambassadeur, Paris, 1603. de Vera Zúñiga y Figueroa, Juan Antonio, Le parfait ambassadeur, divisé en trois parties, Leiden, Theodore Haak, 1709, 2 vol. [vertaald uit het Spaans door Nicolas Lancelot]
LITERATUUR Reusens, E., Wils, Jos., et Schillings, A., Matricule de l’Université de Louvain, Bruxelles, Palais des Académies, 1903-1969, 10 vol. Aerts, E., Baelde, M., Coppens, H. e.a. (eds.), De centrale overheidsinstellingen van de Habsburgse Nederlanden (1482-1795), Brussel, 1994. Alcalá-Zamora y Queipo de Lano, José, España, Flandes y el Mar del Norte, 1618-1639, Barcelona, 1975. Allen, P. C., Philip III and the Pax Hispanica, 1598-1621. The Failure of Grand Strategy, New Haven & London, Yale University Press, 2000, 335 p. Anderson, Matthew Smith, The rise of modern diplomacy 1450-1919, London, Longman, 1993, X, 320 p. Bakos, Adrianna E., “‘Qui nescit dissimulare, nescit regnare’: Louis XI and Raison d’etat During the Reign of Louis XIII”, Journal of the History of Ideas, 52 (1991), pp. 399-416. Biographie Nationale, Bruxelles, Palais des Académies, 1866-1986, 44 dln.
2
Bohanan, Donna, Crown and Nobility in Early Modern France, Basingstoke/New York, Palgrave, 2001, 194 p. (European History in Perspective) Boisschot (Jean-Baptiste de), in: Britz, Biographie Nationale, Bruxelles, Académie Royale des sciences, des Lettres et des Beaux-arts de Belgique, 1868, t. 2, kol. 624-626.
Brants, Victor, L’autonomie internationale de la Belgique sous les archiducs Albert et Isabelle (1598-1621), Macon, Protat, 1901, 22 p. Brants, Victor, La Belgique au XVIIe siècle. Albert et Isabelle: études d’histoire politique et sociale, Louvain, Peeters, 1910, 224 p. Brants, Victor, Recueil des ordonnances des Pays-Bas. Règne d’Albert et Isabelle 1597-1621, Bruxelles, J. Goemare, 1909-1912, 2 dln. Brightwell, Peter, “The Spanish system and the Twelve Years’ Truce”, English Historical Review, 89 (1974), pp. 270-292. Brightwell, P., “Spain and Bohemia: the Decision to Intervene, 1619”, European Studies Review, 12 (1982), pp. 117-141. Brightwell, P., “Spain, Bohemia and Europe, 1619-1621”, European Studies Review, 12 (1982), pp. 371-399. Brightwell, P., “The Spanish Origins of the Thirty Years’ War”, European Studies Review, 9 (1979), pp. 371-399. Carter, C. H., The Secret Diplomacy of the Habsburgs, 1598-1625, New York & London, Colombia University Press, 1964, 321 p. Chevalier, Pierre, Louis XIII, Paris, 1979. Claeys, Patrick, De wijze Nederlander. Ambassadeur Petrus Peckius te Parijs, 1607-1611, Leuven, K.U.Leuven, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, 1990, 130 p. Claeys, Patrick, “De wijze Nederlander: ambassadeur Petrus Peckius te Parijs 1607-1611”, Tijdschrift voor geschiedenis, 105 (1992) nr. 2, pp. 193-217. Darby, Graham, Spain in the Seventeenth Century, London & New York, Longman, 1994, XI, 129 p. de Robaulx de Soumoy, A.L.P., Etude historique sur les tribunaux militaires en Belgique, Bruxelles, Société de l’histoire de Belgique, 1857. De Schepper, H., “De Nederlanden, 1560-1604: oppositie, opstand, oorlog”, in: De val van het Nieuwe Troje. Het beleg van Oostende. 1601-1604, Leuven, Davidsfonds, 2004, pp. 21-34. De Schepper, H., “Les archiducs et les institutions du gouvernement au Pays-Bas espagnol, 1596-1621”, in: Thomas, W. and Duerloo, L. (eds.), Albert & Isabella, 1598-1621: Essays, Turnhout, Brepols, 1998, pp. 221-232. De Schepper, Hugo and Parker, Geoffrey, “The Formation of Government Policy in the Catholic Netherlands under ‘The Archdukes’, 1596–1621”, English Historical Review, 91 (1976), pp. 241-254.
3
De Seyn, Eug., Geschied- en Aardrijkskundig woordenboek der Belgische gemeenten, Brussel, Bieleveld, s.d., 2 vol. Despy-Meyer, Andrée, De la marie d’Oosterhout au conseil privé des Pays-Bas. La famille des Boisschot du XVIe au XVIIIe siècle, Bruxelles, Contributions à l'histoire économique et sociale, 1976, tome 7, pp. 9-54. Echevarría Bacigalupe, Miguel Angel, Flandes y la monarquía hispánica 1500-1713, Madrid, Silex, 1998, 435 p. Echevarría Bacigalupe, M. A., “Espionnage à la cour de Bruxelles”, in: Thomas, W. and Duerloo, L. (eds.), Albert & Isabella, 1598-1621: Essays, Turnhout, Brepols, 1998, pp. 93-98. Elias, Hendrik J., “La nonciature de Guido Bentivoglio, archevêque de Rhodes, à Bruxelles (1607-1615)”, Bulletin de l’Institut historique belge de Rome, 8 (1928), pp. 273-281. Eiras Roel, Antonio, “Politica francesa de Felipe III: tensiones con Enrique IV”, Hispania, revista española de historia, 31 (1971), pp. 245-336. Elliott, John H., Richelieu and Olivares, Cambridge, Cambridge University Press, 1991, VIII, 189 p. Elliott, J. H., The Count-Duke of Olivares. The Statesman in an Age of Decline, New Haven & London, Yale University Press, 1986, 733 p. Elliott, J. H., “Revolution and continuity in early modern Europe”, Past and Present, 42 (1969), pp. 35-56. Elliott, J. H., “A Question of Reputation? Spanish Foreign Policy in the Seventeenth Century”, Journal of Modern History, 55 (1983), pp. 475-483. Evans, R. J. W., The Making of the Habsburg Monarchy, 1550-1700, Oxford, 1979. García García, B. J., La Pax Hispanica. Política exterior del Duque de Lerma, Leuven, University Press, 1996. Hamilton, Earl J., “The Decline of Spain”, Economic History Review, 8 (1938), pp. 168-179. Hamilton, Keith & Langdhorne, Richard, The practice of diplomacy: its evolution, theory and administration, London, Routledge, 1995, 279 p. Heller, Henry, “Putting History Back into the Religious Wars: A Reply to Mack P. Holt”, French Historical Studies, 19 (1996), pp. 853-861. Henrard, Paul, Marie de Médicis dans les Pays-Bas, 1631-1638, Bruxelles, Muquardt, 1876, 651 p. Holt, Mack P., The French Wars of Religion, 1562-1629, Cambridge, Cambridge University Press, 1995, XIV, 239 p. Holt, Mack P., “Putting Religion Back into the Wars of Religion”, French Historical Studies, 18 (1993), pp. 524-551. Israel, Jonathan I., “The Decline of Spain: a Historical Myth?”, Past and Present, 91 (1981), pp. 170-180.
4
Israel, J. I., The Dutch Republic and the Hispanic World 1606-1661, Oxford, Oxford University Press, 1982. Jan (Baptist) van, in: H. De Schepper, Nationaal Biografisch Woordenboek, Brussel, Paleis der Academiën, 1983, dl. 10, kol. 41-45. Kamen, Henry, “The Decline of Spain – a Historical Myth?”, Past and Present, 81 (1978), pp. 24-81. Kamen, Henry, “The Decline of Spain – a Historical Myth? A Rejoinder”, Past and Present, 91 (1981), pp. 181-185. Kamen Henry, Spain 1469-1714: a Society of Conflict, Longman, 2nd edn, 1991. Koenigsberger, H. G., The Habsburgs and Europe 1516-1660, Cornell University Press, 1971, containing “The Empire of Charles V in Europe” and “Western Europe and the Power of Spain” from vols I and II of the New Cambridge Modern History. Laenen, J., Les archives de l’état à Vienne au point de vue de l’histoire de Belgique, Bruxelles, Kiessling et Cie, 1924, 694 p. Lefèvre, Joseph, Boisschot, Ferdinand van, in: Nationaal Biografisch Woordenboek, Brussel, Paleis der Academiën, 1964, dl. 1, kol. 216-219. Lefèvre, Joseph, “Les ambassadeurs d’Espagne à Bruxelles sous le règne de l’archiduc Albert”, Revue Belge de Philologie et d’Histoire, tome II (1923), pp. 61-80. Lejour, E., Inventaire détaillé des archives de la famille de Boisschot, Bruxelles, Archives Générales du Royaume, 1992, 17 p. (Instruments de recherche à tirage limité: 108) Lloyd, Howell A., The State, France and the Sixteenth Century, London, 1983. A.J. Loomie, “The ‘Conducteur des Ambassadeurs’ of seventeenth century France and Spain”, Revue belge de Philologie et d’Histoire, 53 (1975), pp. 331-355. Marvick, Elizabeth Wirth, Louis XIII: The Making of a King, New Haven & London, Yale University Press, 1986, 278 p. Mattingly, Garrett, Renaissance Diplomacy, London, Cape, 1955, 323 p. Melissen, Jan, Europese diplomatie. In de schaduw van Westfalen, Assen, Van Gorcum, 2000, 158 p. Mettra, Claude, La France des Bourbons. I. D’Henri IV à Louis XIV, Bruxelles, Editions Complexe, 1981, 363 p. Mettra Claude, “Louis XIII”, in Mettra, Claude, La France des Bourbons. I. D’Henri IV à Louis XIV, Bruxelles, Editions Complexe, 1981, pp. 119-174. Moote, A. Lloyd, Louis XII, the Just, London, University of California Press, 1989, 401 p. Mousnier, Roland, La vénalité des offices sous Henri IV et Louis XIII, Rouen, 1945 ; 2nd edn Paris, 1971. Mousnier, Roland, “Le Conseil du Roi de la mort de Henri IV au gouvernement personnel de Louis XIV”, Etudes d’Histoire Moderne et Contemporaine, I (1947), pp. 29-67.
5
Nicolson, Harold G., The evolution of diplomatic method, London, Constable, 1953, 93 p. Osborne, Toby, Dynasty and diplomacy in the Court of Savoy: political culture and the Thirty Years' War, Cambridge, Cambridge University Press, 2002, 304 p. Parker, Geoffrey, Spain and the Netherlands, 1559-1659. Ten Studies, Collins, London, 1979, 288 p. Parker, Geoffrey, “The Decision-making Process in the Government of the Catholic Netherlands under ‘the Archdukes’, 1596-1621”, in Spain and the Netherlands, 1559-1659. Ten Studies , Collins, London, 1979, pp. 164-176. Parker, Geoffrey, “The Dutch Revolt and the Polarization of International Politics”, in Spain and the Netherlands, 1559-1659. Ten Studies, Collins, London, 1979, pp. 64-82. Parker, Geoffrey, “Spain, her Enemies and the Revolt of the Netherlands, 1559-1648”, in Spain and the Netherlands, 1559-1659. Ten Studies, Collins, London, 1979, pp. 17-43. Geoffrey Parker (ed.) , The Thirty Years' War, Routledge, London, 1984. Peeters, F., Diplomatieke Stijl, Gent, 1963. Reusens, E., Wils, Jos., et Schillings, A., Matricule de l’Université de Louvain, Bruxelles, Palais des Académies, 1903-1969, 10 vol. Roothans, Rosie, De diplomatieke betrekkingen tussen Engeland en de Zuidelijke Nederlanden onder de Aartshertogen: een analyse op basis van de rapporten van Conrad Schetz (1605-1609), Leuven, K.U. Leuven, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, 1999, 165 p. Sánchez, Magdalena Sofía, Dynasty, state, and diplomacy in the Spain of Philip III, Ann Arbor (Mich.), UMI dissertation services, 1998, VI, 312 p. Spinola (Ambroise), in: Brants, Victor, Biographie Nationale, Bruxelles, Académie Royale des sciences, des Lettres et des Beaux-arts de Belgique, 1921-1924, t. 23, kol. 405-422. Stradling, R. A., Europe and the Decline of Spain. A Study of the Spanish System, 1580-1720, London, Early Modern Europe Today, 1981. Stradling, R. A., “Seventeenth-century Spain: Decline or Survival?”, European Studies Review, 9 (1979), pp. 157-194. Sutherland, N.M., “The Origins of the Thirty Years War and the Structure of European Politics”, English Historical Review, 107 (1992), pp. 587-625. Sys, Justine, Het buitenlands beleid van de aartshertogen Albert en Isabella, 1598-1609: een analyse op basis van de betrekkingen met Engeland, Gent, UGent, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, 2003, 110 p. Tapié, Victor-L., La France de Louis XIII et Richelieu, Paris, 1967; Eng. trans., France in the Age of Louis XIII and Richelieu, trans. and ed. D. McN. Lockie, London, 1974. Tapié, Victor-L., La Politique étrangère de la France et le début de la guerre de Trente Ans, 1616-1621, Paris, 1934.
6
Thomas, W., “Andromeda Unbound. The Reign of Albert and Isabella in the Southern Netherlands, 1598-1621”, in: Thomas, W. and Duerloo, L. (eds.), Albert & Isabella, 1598-1621: Essays, Turnhout, Brepols, 1998, pp. 1-14. Thomas, W. (red.), De val van het Nieuwe Troje. Het beleg van Oostende. 1601-1604, Leuven, Davidsfonds, 2004. Thomas, W., “De val van het Nieuwe Troje”, in: De val van het Nieuwe Troje. Het beleg van Oostende. 1601-1604, Leuven, Davidsfonds, 2004, pp. 7-20. Thompson, I. A. A., War and Government in Habsburg Spain, 1560-1620, London, 1976. Uddin, Imran, William Trumbull. A Jacobean diplomat at the court of the Archdukes in Brussels, 1605/9-1625, Leuven, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, 2006, 323 p. Valladares, R., “Decid adiós a Flandes. La Monarquía Hispánica y el problema de los Países Bajos”, in: Thomas, W. and Duerloo, L. (eds.), Albert & Isabella, 1598-1621: Essays, Turnhout, Brepols, 1998, pp. 47-54. Van der Essen, Léon, La diplomatie. Ses origines et son organisation jusqu'à la fin de l'Ancien Régime, Bruxelles, Editions P. D. L., 1953, 205 p. Van der Essen, L., “Le rôle d’un ambassadeur au XVIIe siècle. Contribution à l’histoire de la diplomatie”, Revue Belge de Philologie et d’Histoire, tome II (1923), pp. 305-320. Van Kemseke, Peter (red.), Diplomatieke cultuur, Leuven, Universitaire Pers, 2000, 331 p. Van Rompaey, Jan, De Grote Raad van de hertogen van Bourgondië en het Parlement van Mechelen, Verhandelingen van de Koninklijke Vlaamse academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België. Klasse der letteren, 73, Brussel, Paleis der Academiën, 1973, p. 172. Vermeir, R., In staat van oorlog. Filips IV en de Zuidelijke Nederlanden, 1629-1648, Maastricht, Shaker Publishing, 2001, 341 p. Viçens-Vives, J., “The Adminstrative Structure of the State in the Sixteenth and Seventeenth Centuries”, in Cohn, H. J. (ed.), Government in Reformation Europe 1520-1560, 1971, pp. 58-87. Volckaert, Björn, De leden van de Geheime Raad der Zuidelijke Nederlanden onder het bewind van de aartshertogen en Filips IV, 1609-1653. Een prosopografische studie, Gent, UGent, licentiaatsverhandeling (uitgegeven op www.ethesis.net), 2004 (http://www.ethesis.net/geheime_raad/geheime_raad_inhoud.htm). Wedgwood, C.V., The Thirty Years War, 1938.
Eens in Parijs........................................................................................................................................ 72
Van minderjarige dauphin tot beginnende machtshebber .................................................................... 74
Any history consists of statements of fact; good method requires the making of meaningful statements of fact, each supported by the preponderance of reliable evidence. In history, meaningful statements are those that enhance subjective understanding of what happened; reliable evidence is firsthand evidence, tested and weighed for what it contains of the reporter or the recorder as well as of the matters reported or recorded.1
Het verhaal van Ferdinand de Boisschot speelt zich af in de periode niet zo heel lang na de
ontdekkingen in de Nieuwe Wereld: de wereld bleek groter dan aanvankelijk gedacht. Ook op
Europees vlak kregen gebieden (quasi onophoudelijk) andere vorsten dan wel grenzen, en werden
landen hertekend. Europa kreeg steeds meer (haar huidige) vorm: in het begin van de zeventiende
eeuw werd in grote mate de basis gelegd voor het Europa van vandaag.
In dit opzicht is het interessant te gaan onderzoeken of Ferdinand de Boisschot zich
identificeerde met de Zuidelijke Nederlanden dan wel Spanje. Had de onduidelijke – en niet
benijdenswaardige (?) – positie van de aartshertogen een invloed op zijn keuze? Is er wel sprake van
een keuze? Wanneer in historische werken Albert en Isabella aan bod komen, rijst vrijwel altijd de
vraag of de aartshertogen gouverneurs-generaal dan wel soevereine vorsten waren. Ik wijd dan ook
een hoofdstuk aan het pogen van het beantwoorden van deze vraag. Hoe ver ging die eventuele
soevereiniteit? Was er een verschil tussen nationale en internationale politiek? Konden de
aartshertogen beslissen over vrede of oorlog?
Daarnaast kende de ontwikkeling van de diplomatie in de eerste helft van de zeventiende eeuw
een culminatiepunt: de werkwijze, expertise van de voorgaande eeuwen samengebracht en verfijnd.
Tegelijkertijd was het eindpunt bijna in zicht. Met de Vrede van Westfalen (1648) (Münster en
Osnabrück) kende de diplomatie een overgang naar volwassenheid2: diplomatie is sindsdien van een
andere orde door de schaalvergroting en het vastleggen van grenzen. Er is een eerste aanzet tot een
‘natie’-begrip. Het kan interessant zijn de evolutie van de diplomatie rond het begin van de
zeventiende eeuw wat nader te bekijken. En ook: hoe dachten contemporaine auteurs over
diplomaten en diplomatie?
Bovendien zorgden de ontwikkelingen op vlak van communicatie ervoor dat men meer en beter
op de hoogte was van wat er gaande was in die groter wordende wereld. Hoewel o.a. handelaren nog
1 E.W. Marvick, Louis XIII: The Making of a King, New Haven & London, Yale University Press, 1986, p. XIV. 2 Of dit wordt toch zo in de literatuur zo gezien. Zie o.a. J. Melissen, Europese diplomatie. In de schaduw van Westfalen, Assen, Van Gorcum, 2000, 158 p.
9
steeds een belangrijke rol speelden in de uitwisseling van informatie, en ook ambulante vorsten nog
niet uitgestorven waren, kregen steeds meer (professionele politieke) internationale contacten vorm.
Het begin van de zeventiende eeuw lijkt bijgevolg eens een interessante periode voor het
onderzoeken van diplomatieke relaties tussen staten in een periode waarin de diplomatie vaste vorm
begint te krijgen.
Het oorspronkelijke idee was om de correspondentie te onderzoeken van de aartshertogelijke
diplomatieke vertegenwoordigers te Parijs tussen ca. 1610 en ca. 1630. Filips de Ayala was de eerste
aartshertogelijke ambassadeur te Parijs (ca. 1600-1607). De opdracht van zijn opvolger, Pieter Peckius
(ca. 1607-1611), werd in het verleden al grondig onderzocht door Patrick Claeys.3 Na hem volgde
Renon le Bailly (ca. 1611-1617) die in 1617 werd afgelost door Ferdinand de Boisschot (ca. 1617-
1621), wiens missie het onderwerp vormt van deze verhandeling. Na de dood van aartshertog Albert
veranderde het politieke landschap en Henri de Vicq (ca. 1621-1630) was dan ook de laatste
ambassadeur die zich aartshertogelijk kon noemen. Dit bleek een te uitgebreide opdracht voor een
eindverhandeling en er werd besloten het onderzoek te vernauwen tot de opdracht van een enkele
ambassadeur. De aandacht werd daarbij geconcentreerd op de correspondentie die diplomaat aan het
hof te Parijs Ferdinand de Boisschot voerde met het secretariaat van de aartshertogen tussen de jaren
1617-1621.
Hoewel Ferdinand de Boisschot door Jules Delecourt reeds in de Biographie Nationale werd
vermeld, was de belangstelling voor het leven van (de familie) de Boisschot in het verleden vrij
gering.4 Meestal werd de bijdrage beperkt tot een algemene levensschets, met af en toe een zijsprong
naar zijn snelle opgang in politieke kringen. Om beter te begrijpen wie hij was, waar hij vandaan
kwam, leek het me nuttig op zoek te gaan naar zijn roots, en in welke mate deze zijn carrière hebben
beïnvloed. Wie is de man achter de diplomaat? Hoe is Ferdinand de Boisschot ambassadeur
geworden? Kon hij eer halen uit zijn opdracht? Ik paste de prosopografische onderzoeksmethode toe
op het leven van een individu. Met andere woorden: ik stelde een beknopte historische biografie
samen, met aandacht voor sociale afkomst, carrière, huwelijk, opleiding, leeftijd van benoeming,
cumul met andere ambten, materiële positie, etc.
Wanneer de Boisschot in een diplomatieke context werd vernoemd, ging het over zijn missie
naar het hof van de koning van Engeland James I. Over zijn taak in Parijs aan het hof van Louis XIII
werd hooguit een regel dan wel voetnoot besteed. Ik hoop met deze eindverhandeling daar wat meer
3 P. Claeys, De wijze Nederlander. Ambassadeur Petrus Peckius te Parijs, 1607-1611, Leuven, K.U.Leuven, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, 1990, 130 p. Kort nadien werd een samenvattende versie uitgegeven in het Tijdschrift voor geschiedenis. P. Claeys, “De wijze Nederlander: ambassadeur Petrus Peckius te Parijs 1607-1611”, Tijdschrift voor geschiedenis, 105 (1992) nr. 2, pp. 193-217. 4 Delecourt, Jules, Boisschot (Ferdinand de), in: Biographie Nationale, Bruxelles, Académie Royale des sciences, des lettres et des beaux-arts de Belgique, 1868, t. 2, kol. 621-624.
10
klaarheid te kunnen schenken. Wanneer werd hij aangesteld? Wat stond er in zijn instructies en
Waarom werd hij naar daar gezonden?
De bedoeling was het leven in Frankrijk vanuit het oogpunt van een functionaris, in tegenstelling
tot dat van een vorst, of een andere hoogwaardigheidsbekleder, te bekijken. De ambassadeur als
observator.
Wat werd behandeld in de diplomatieke correspondentie? Ging er meer aandacht naar de
buitenlandse of de binnenlandse politiek, van het gastland dan wel het thuisland? Hoe ging de
diplomaat te werk? Was zijn verslag bedoeld objectief te zijn, of uitte hij ook zijn opinie? Was de
Boisschot meer dan een ooggetuige?
Bovendien leek het me nuttig om hem in het bredere kader van de diplomatie te plaatsen. In
welke mate voldeed de Boisschot aan het beeld van de ideale ambassadeur?
De correspondentie tussen de diplomaat en het ‘moederhuis’ omvat een wijd aanbod aan
onderwerpen. De bedoeling was echter niet om in te gaan op (bijvoorbeeld) roddels aan het hof of de
gezondheidstoestand van leden van de koninklijke familie… Wel ging ik op zoek naar verslagen,
opinies, suggesties … in verband met de gebeurtenissen en hun gevolgen (impact) op nationale of
Europees-politiek niveau. Niet alles wat Ferdinand de Boisschot besprak tussen 1617 en 1621 zal hier
aan bod komen – dat zou een onmogelijk taak zijn binnen dit bestek.
De terminus a quo is de aanvang van Ferdinand de Boisschots diplomatieke missie in Parijs, 7
januari 1617. Deze correspondentieverzameling bevat briefwisseling tussen de diplomaat en de
aartshertogen en hun secreatriaat.5 Andere eventuele briefwisselingen heb ik niet kunnen achterhalen.
We krijgen door de studie ervan een beeld van de houding van de diplomaat ten overstaan van
zijn directe werkgevers. Logischerwijs werd de terminus ad quem midden het jaar 1620, met name het
einde van de Boisschots opdracht.6 Dit valt ongeveer samen met wat het einde van de Boheemse
periode in de Dertigjarige Oorlog wordt genoemd.
Zonder het schetsen van de politieke context kunnen we de activiteiten van een diplomaat
onmogelijk bespreken. In het geval van de Boisschot is die context bijzonder interessant.
Frankrijk bevindt zich op het moment dat Ferdinand de Boisschot er als aartshertogelijk
ambassadeur ordinaire wordt aangesteld in een overgangsfase. Hoewel Henri IV7 zich had het bekeerd
5 De secretaris van de Geheime Raad, eerst Prats, tot die komt te overlijden in 1617. Hij werd vervangen door Charles de la Faille. 6 Eind juni 1620 trof Ferdinand de Boisschot voorbereidingen om naar de Nederlanden terug te keren. OSA, FN, liasse 27, FdB aan AA, 25 juni 1620. 7 Henri IV (13 december 1553-14 mei 1610), ook wel Le Bon Roi Henri genoemd, was de eerste van de dynastie der Bourbons op de Franse troon. Hij was tevens Henri III van Navarra. Hij bekeerde zich tot het katholicisme en bracht een
11
tot het katholicisme, bleef hij contacten onderhouden met protestantse regio’s. Eenmaal na zijn dood
neemt zijn streng-katholieke echtgenote Marie de Medici8 het regentschap waar voor hun
minderjarige zoon, Louis XIII9. De vraag is echter hoe leuk de heerser in wording dat vond. Het was
slechts een kwestie van tijd voor hij op zijn eigen benen zou willen staan. Tot welke actie was hij
bereid om zijn moeder uit te schakelen? Hoe vlot verliep dat losmakingsproces?
In het licht van de ‘grote’ Franse geschiedenis lijkt Louis XIII een eerder marginaal figuur te zijn,
in het bijzonder in vergelijking met zijn vader, Henri IV Le Grand die de protestante vorsten een
zekere vrijheid verleende, en zijn zoon, Le Roi Soleil Louis XIV. Is Louis XIII werkelijk slechts een
overgangsfiguur?
Ook de rest van Europa was in transitie. Weldra zou het Twaalfjarig Bestand aflopen en Spanje
zou een keuze moeten maken: oorlog of vrede. In welke mate speelde de relatie met Frankrijk daarin
een rol? Vanaf 1618 kwam een en ander in een stroomversnelling terecht. Europa stond aan de
vooravond van het begin van een langdurige oorlog, waarbij, naarmate de oorlog vorderde, steeds
meer gebieden werden betrokken. Traditioneel wordt de Dertigjarige Oorlog onderverdeeld in vier
fases. Wanneer Ferdinand de Boisschot zich aan het Franse hof bevond, brak de oorlog uit.
Aanleiding was de defenestratie van Praag (Bohemen). Frankrijk en Spanje moesten beslissen of ze zich
wilden mengen in dit conflict, en als dat het geval was, in welke mate. Spanje voelt zich in grote mate
verplicht in naam van de familie-eer – die van de Habsburgs – in te grijpen in Centraal-Europa.
Bovendien werd de opvolging van keizer Mathias van het Heilig Roomse Rijk werd betwist. Dit was
het historische begin van de Dertigjarige Oorlog, waarbij dertig jaar quasi onafgebroken oorlog werd
gevoerd op het grondgebied van het Heilig Roomse Rijk. De inzet was de machtsverdeling tussen de
verschillende Europese staten. In vergelijking met het Spaanse Imperium was het Heilig Roomse Rijk
sterk verzwakt. Het Spaanse systeem werd grondig verstoord door de revolutie in Bohemen.
Het Twaalfjarig Bestand werd uiteindelijk niet vernieuwd en ondanks de relatief vreedzame
(adem)pauze werd de oorlog tussen Spanje en de Verenigde Provinciën verdergezet.
Hoe uit zich dat in de relatie tussen de aartshertogen en Frankrijk, die werd veruitwendigd in de
verhouding tussen de ambassadeur en de Franse koning? Hoe vijandig stond Frankrijk tegenover
Spanje (e.o.)? Wat met de houding van de Fransen tegenover de aartshertogelijke soevereiniteit? Hoe
stond de Boisschots tegenover de verhouding tussen Spanje en de (Zuidelijke) Nederlanden? Hoe
stond hij zelf tegenover de Fransen?
eind aan de religieuze burgeroorlogen van de zestiende eeuw: Frankrijk kende een relatief vredige periode. Hij werd op 14 mei 1610 vermoord door Ravaillac 8 Marie de Medici (26 april 1573-3 juli 1642), tweede echtgenote van de Franse koning Henri IV en regentes na diens dood in mei 1610. 9 Louis XIII (27 september 1601-14 mei 1643) was de oudste zoon van Marie de Medici en Henri IV. Hij werd in oktober 1610 in Reims tot koning gekroond.
12
Ferdinand de Boisschot was de eerste aartshertogelijke ambassadeur te Parijs die correspondentie
in het Spaans onderhield met Albert en Isabella. Is dit een teken van afhankelijkheid van Spanje?
Albert en Isabella waren aan het Spaanse hof opgegroeid; ze hadden een goede kennis van de taal.
Heeft dit te maken met de aanwezigheid van het ministère espagnol in Brussel? In welke mate werden
het beleid van de aartshertogen beïnvloed door Filips III?
In vele gevallen was een diplomatieke missie het perfecte opstapje voor een verdere carrière
binnen de centrale instellingen, veelal in de Geheime Raad. Welke invloed had de carrière van
Ferdinand de Boisschot als ambassadeur op zijn verdere politieke loopbaan?
13
BRONNEN EN LITERATUUR10
Via een combinatie van literatuur- en bronnenstudie wil ik een poging ondernemen om enige
klaarheid te scheppen in deze boeiende omstandigheden.
De studie van aard en wijze van de aartshertogelijke informatieverwerving bij de Roi très Chrétien,
gebeurde hoofdzakelijk aan de hand van de correspondentie tussen de agent van Albert en Isabella te
Parijs en (de secretaris van) de aartshertogen tussen 1617 en 1621. Deze briefwisseling wordt bewaard
in de liassen 23 tot en met 29 van repertorium P, sectie C van het Fonds der Nederlanden van het
Oesterreichisches Staatsarchiv te Wenen (staatspapieren en diplomatieke correspondentie). Dit werd
tussen 1953 en 1954 op initiatief van het N.F.W.O. gemicrofilmeerd. Een kopie van deze microfilms
bevindt zich in het archief van de Gentse Universiteitsbibliotheek, en kan in de handschriftenleeszaal
van diezelfde bibliotheek worden geraadpleegd, wat ik dan ook heb gedaan. De werkomstandigheden
bleken niet optimaal. De toestellen om de microfilms te bekijken waren sterk verouderd en het bleek
onmogelijk om een kopie van een microfilm te laten afdrukken. Een goed alternatief bleek het
(digitaal) fotograferen van het geprojecteerde beeld van de microfilms, maar ook dit hield
beperkingen in, afhankelijk van de camera en eigen handigheid. Hoewel aanlokkelijk, werd geen trip
naar het Oesterreichische Staatsarchiv te Wenen ondernomen om daar de correspondentie zelf ter
hand te nemen. Kanunnik J. Laenen stelde in 1924 een inventaris op van de repertoria met betrekking
tot de geschiedenis van België.11
De briefwisseling bestaat voornamelijk uit de brieven van Ferdinand de Boisschot gericht aan
(het secretariaat van) de aartshertogen. Dit verklaart waarom de brieven gericht aan de diplomaat vaak
kladjes lijken – de nette versie werd immers naar hem verstuurd. De brieven die door de Boisschot
werden verzonden zijn zo goed als allemaal officiële brieven. In eerste instantie had het erop geleken
dat het handschrift afhing van de taal die werd gebruikt. In het Spaans: gestructureerd en (relatief)
goed leesbaar; in het Frans: slordig en moeilijk onleesbaar.
De correspondentie bevat brieven in het Frans en het Spaans, naast (delen van) brieven in
geheimschrift. Het handschrift uit het begin van de zeventiende eeuw is, mits enige paleografische
voorkennis, relatief goed leesbaar. De tekst wordt ontleed, gedeconstrueerd tot op het niveau van de
letter (in feite de pennenstreken die samen de letter vormen) om opnieuw opgebouwd te worden tot
10 We moeten er natuurlijk rekening mee houden dat de geschiedenis sterk afhankelijk is van de bewaarde bronnen. We zijn het er allen over eens dat, zoals dat vaak het geval is, een bepaalde gebeurtenis of periode sterker zal worden belicht afhankelijk van de hoeveelheid informatie en aard van de bewaarde bronnen. Hieruit mag niet worden afgeleid dat de omschreven periode of gebeurtenis daarom belangrijker zou zijn geweest dan die waarover of waarvan minder bronnen werden bewaard. Evenmin mag dit ervoor zorgen dat er een te grote waarde aan die periode of gebeurtenis wordt gehecht. 11 J. Laenen, Les archives de l’état à Vienne au point de vue de l’histoire de Belgique, Bruxelles, Kiessling et Cie, 1924, 694 p.
14
woorden met betekenis. Door deconstructie komt men tot reconstructie.12 Zo kreeg langzamerhand
het verleden betekenis.
Het taalgebruik op zich bleek niet erg te verschillen van het huidige Frans of Spaans. Bepaalde
termen hadden een specifiekere betekenis, maar dit alles bleek niet onoverkomelijk.
Gezien de familie de Boisschot slechts sporadisch in uitgegeven bronnen voorkomt, bleek een
studie van onuitgegeven bronnen noodzakelijk. Voor het onderzoek naar de levensloop van (de
familie van) de diplomaat, onderzocht ik de documenten van het Familiearchief de Boisschot in het
Algemeen Rijksarchief te Brussel. Het archief van de familie de Boisschot werd in 1855 door de
weduwe van A. van Remoorten, die zelf weduwe was uit een eerste huwelijk met een Thurn & Taxis,
erfgename van de de Boisschots, aan het Algemeen Rijksarchief verkocht. De 15 registers, een dossier
en 54 aktes (die, op verschillende momenten, van lokatie waren veranderd) werden door L. Gachard
als waardevol beoordeeld. Een kleine collectie van ‘kern’-aktes uit het familiearchief vormden de basis
voor een hergroepering van de meerderheid van de aktes die in andere collecties werden gevonden.
Vandaag telt het fonds de Boisschot een karton en vijf portefeuilles met aktes uit de dertiende tot de
negentiende eeuw.13 Het gaat om 24 nummers, met verschillende samenstelling en zonder foliëring.
De taal is het Frans, of Latijn voor oudere aktes. De inventaris werd opgesteld door E. Lejour.14
Gegevens uit bronnen krijgen maar betekenis, wanneer ze in een breder kader worden geplaatst.
Een studie van de bestaande literatuur over de behandelde onderwerpen neemt deze taak op zich.
Daarnaast maakte ik ook gebruik van uitgegeven bronnen, die net zoals de literatuur terug te vinden
zijn in de bibliografie.
Dankzij kennis van het verleden kunnen we het heden beter begrijpen. Het verleden oefent een
onmiskenbare invloed uit op het verloop van gebeurtenissen en het leven van personen.
12 Het is natuurlijk een illusie geschiedenis te beschouwen als een zo objectief mogelijke reconstructie van het verleden. Zowel in het heden (onderzoeker) als in het verleden (onderzochte) is er sprake van subjectiviteit. 13 Introduction, in E. Lejour, Inventaire détaillé des archives de la famille de Boisschot, Archives Générales du Royaume, Bruxelles, 1992. (Instruments de recherche à tirage limité: 108) 14 E. Lejour, Inventaire détaillé des archives de la famille de Boisschot, Bruxelles, Archives Générales du Royaume, 1992,
15
OPBOUW EINDVERHANDELING
Het eerste hoofdstuk vangt aan met een schets van de evolutie van de diplomatie sinds haar
ontstaan tot aan het eind van de vroegmoderne periode als algemene achtergrond. De nadruk ligt op
de ontwikkelingen rond het begin van de zeventiende eeuw, omdat deze de situatie van Ferdinand de
Boisschot rechtstreeks beïnvloeden.
Dan volgt een bespreking van de familie de Boisschot sinds de vroegste sporen ervan en het
leven van Ferdinand de Boisschot tot zijn aanstelling als ambassadeur te Parijs. Het is de bedoeling
om, aan de hand van een gecombineerd onderzoek (bronnen en literatuur) tot een zo volledig
mogelijk beeld te komen.
In het derde hoofdstuk wordt de positie van de aartshertogen in het Europa van het begin van de
zeventiende eeuw geschetst.
Op basis hiervan kunnen we overgaan naar het tweede deel, waar we dieper ingaan op de
politieke context. Er volgt een case-study, waarbij de onstabiele situatie in Frankrijk naar voor komt.
In het Besluit komt een synthese van de bevindingen en wordt deel 1 aan deel 2 getoetst.
16
AFKORTINGEN
AA De aartshertogen Albert en Isabella
ARA Algemeen Rijksarchief te Brussel
FdB Ferdinand de Boisschot
OSA Oesterreichisches Staatsarchiv te Wenen
FN Fonds der Nederlanden, Repertorium P, Sectie C
17
DIPLOMATIEKE ONTWIKKELING
Any group of independent states with interests and ambitions of their own, living side by side and united by some basic community of outlook and traditions, must have some degree of formal and organised contact with one another.15
Voor ik dieper inga op het leven van Ferdinand de Boisschot en van zijn diplomatieke missie in
Parijs, wil ik kort de evolutie van de (relevante aspecten van de) diplomatie schetsen sinds haar
ontstaan tot het einde van de vroegmoderne tijd. De nadruk ligt hierbij op de ontwikkelingen rond
het begin van de zeventiende eeuw; dit is tevens het moment waarin ook Ferdinand de Boisschot als
diplomaat actief was.
EEN ONAFWENDBARE ONTWIKKELING?16
Sinds het einde van de middeleeuwen ontwikkelde zich een instelling met algemeen aanvaarde
regels die de positie en status van diplomaten definieerde en bewaakte. Gedurende dezelfde periode
werden hun activiteiten steeds meer gezien in termen van ideeën en idealen die een zekere eenheid en
intellectuele structuur gaven aan het steeds groter wordende volume aan diplomatieke activiteit. Het
lot van Europa kon niet worden overgelaten aan de willekeur van individuele staten of staatshoofden.
Door de creatie van een internationale instelling en orde moesten zij naar iets beter worden geleid,
naar iets dat boven hebzucht, egoïsme en conflict uitsteeg: door samenwerking konden ze tot vrede
komen.
Ontstaan en evolutie volgens de auteurs van de vroegmoderne tijd
Wanneer het over vroegmoderne diplomatie gaat, blijft Garrett Mattingly een autoriteit. Uit zijn
Renaissance Diplomacy, uit 1955, wordt nog regelmatig geciteerd wanneer het over de vroegmoderne tijd
gaat.17 Hij vond bewijzen voor de oorsprong van de diplomatie in de Klassieke Oudheid in
contemporaine diplomatieke traktaten en humanistische teksten.
Een zekere Ermolao Barbaro (1453/54-1493), zelf ambassadeur met standplaats Rome,
omschreef als eerste de taak van een residerende ambassadeur in het essay De Officio Legati (ca. 1490).
15 M.S. Anderson, The rise of modern diplomacy 1450-1919, London, Longman, 1993, p. VIII. 16 De beschrijving van de ontwikkeling van het diplomatiek gebeuren werd gebaseerd op de boeken van Garrett Mattingly, Renaissance Diplomacy, London, Cape, 1955; M.S. Anderson, The rise of modern diplomacy 1450-1919, London, Longman, 1993; Keith Hamilton & Richard Langdhorne, The practice of diplomacy: its evolution, theory and administration, London, Routledge, 1995; Léon Van der Essen, La diplomatie. Ses origines et son organisation jusqu'à la fin de l'Ancien Régime, Bruxelles, Editions P.D.L., 1953; Imran Uddin, William Trumbull. A Jacobean diplomat at the court of the Archdukes in Brussels, 1605/9-1625, Leuven, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, 2006; Harold G. Nicolson, The evolution of diplomatic method, London, Constable,1953; Léon Van der Essen, “Le rôle d’un ambassadeur au XVIIe siècle. Contribution à l’histoire de la diplomatie”, Revue Belge de Philologie et d’Histoire, t. II (1923); 17 Zoals door K. Hamilton & R. Langdhorne in hun The practice of diplomacy (vooral in het tweede en derde hoofdstuk).
18
Volgens hem moest een ambassadeur in de eerste plaats doen wat gelijk elke andere dienaar van de
staat moest doen, met name zodanig handelen, zeggen, adviseren en denken wat het meest zijn eigen
staat beschermt en ten goede komt.18
De vroegmoderne diplomatie vindt zijn oorsprong in Italië. De ontwikkelingen die er zich
voordeden sinds het midden van de veertiende en in de loop van de vijftiende eeuw stonden model
voor wat een eeuw later in het grootste deel van West-Europa en later de rest van het continent zou
gebeuren. Door de welbekende Italiaanse situatie – rivaliserende Italiaanse staatjes (zoals het
hertogdom Milaan, de Florentijnse Republiek, het koninkrijk Napels, de Pauselijke Staat, de
Venetiaanse Republiek – tegen het midden van de veertiende eeuw), waarbij de handelingen van de
ander van dichtbij werden gevolgd, de beperkte oppervlakte en het relatief grote aandeel van
hoogopgeleide mannen (in vergelijking met de rest van Europa) – ontstond de mogelijkheid om met
een zekere efficiëntie het ‘Italiaanse’ grondgebied vanuit het centrum te controleren.
De politieke situatie zorgde er met andere woorden voor dat bondgenootschappen tussen
(stad)statenwerden gevormd die voorheen ondenkbaar waren. Deze allianties vroegen om een
alternatieve werkwijze; een nieuw (proto-)diplomatiek systeem en netwerk, en werden er tegelijkertijd
door gecreëerd. In de loop van de daaropvolgende eeuw vond dat systeem langzamerhand steeds
meer ingang in Europa.
Hoewel er tegen het eind van de vijftiende eeuw dus al een diplomatiek contact was tussen de
zich ontwikkelende Europese staten, was hun politieke horizon nog beperkt. Zo tonen de best
gekende politieke en diplomatieke memoires van de late vijftiende eeuw, met name die van Philippe
de Commynes, duidelijk aan hoe gering het bereik van het Franse buitenlandse beleid was.
Bourgondië, de Nederlanden, Engeland, en later Italië komen aan bod; contacten met Spanje en het
Ottomaanse Rijk zijn er bijna nauwelijks.
Tegen het midden van de vijftiende eeuw ontwikkelden zich in Italië nieuwe technieken en
instellingen die samen de basis zouden vormen van een systeem van relaties tussen staten onderling
dat de directe voorloper zou worden van het diplomatieke systeem vandaag.19
G. Mattingly vat het als volgt samen:
Italy first found the system of organizing interstate relationships which Europe later adopted, because Italy, towards the end of the Middle Ages, was already becoming what later all Europe became.20
18 Vertaald in: G. Mattingly, Renaissance Diplomacy, London, Cape, 1955, p. 95. 19 M.S. Anderson, Idem, pp. 2-3. 20 G. Mattingly, Renaissance Diplomacy, London, Cape, 1955, p. 60. M.S. Anderson legt de klemtoon voor de ontwikkeling op het midden van de vijftiende eeuw.
19
Deze periode betekende een nieuw tijdperk voor de diplomatie. Tijdens de middeleeuwen was
het immers de gewoonte om ambassadeurs als publieke ambtenaren te omschrijven, wiens taak het
was het algemeen welzijn en meer specifiek vrede te bewerkstelligen.
Spanje volgde als eerste het Italiaanse voorbeeld, met residerende ambassadeurs in verschillende
staatjes van Italië, maar ook in Engeland, de Nederlanden en bij keizer Maximiliaan (1459-1519).
Henry VII van Engeland (1457-1509) volgde niet veel later en zond diplomatieke vertegenwoordiging
naar Spanje, Rome, de Nederlanden en de keizer. Vanaf de jaren 1560 werd het netwerk van
ontluikende diplomatieke relaties dat sinds enkele decennia was opgebouwd grondig verstoord door
de Europese religieuze perikelen. De ideologische verschillen zorgden voor een terugval. Religieuze
bondgenoten onderhielden echter hun diplomatieke contacten.21
Hoewel religie nog steeds een belangrijke rol speelde, werden de diplomatieke activiteiten rond
het begin van de zeventiende eeuw hervat, toen onder andere in Frankrijk, Engeland, Spanje (toch
belangrijke spelers in het zeventiende-eeuwse Europa) nieuwe machthebbers aantraden. Er werd nu
zowel naar landen met een gelijke als met een verschillende ideologische overtuiging (katholiek-
Tegen het einde van de zestiende eeuw had zich in Europa – op quasi willekeurige wijze – een
netwerk van officiële contacten ontwikkeld dat meer uitgebreid, continu en professioneel van aard
was dan tot dan toe was gekend. Er waren echter nog steeds grote verschillen tussen verschillende
delen van het continent. De nieuwe diplomatieke structuur had weinig of niets gedaan om de toon en
sfeer van de interstatelijke contacten te verbeteren. De diplomatie was een instrument geworden van
monarchieën die Europa op agressieve en onbetrouwbare wijze domineerden, en niet een regulerende
institutie.23
Vanaf het eind van de vijftiende eeuw vond de idee dat het zenden (en ontvangen) of erkennen
van diplomatieke vertegenwoordigers een (voor)recht was dat aan soevereine vorsten toebehoorde
steeds meer ingang. In concreto ging het om het monopolie om ambassadeurs, afgevaardigden met de
hoogste rang, te zenden. Dit stoelde op de idee dat enkel de vorst het privilege van het ius legationis
had: enkel hij die het recht had oorlog te voeren mocht bestanden sluiten. Beide konden niet van
elkaar worden gescheiden.24 Dit recht was bijgevolg niet toegestaan aan heersers wiens soevereiniteit
op een of andere manier was beperkt (door een feodale band of andere politieke afhankelijkheid).
21 G. Mattingly, Idem, London, Cape, 1955, p. 176. 22 Ibid., pp. 10-11. I. Uddin, William Trumbull. A Jacobean diplomat at the court of the Archdukes in Brussels, 1605/9-1625, Leuven, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, 2006, p. 9. 23 M.S. Anderson, Idem, p. 40. 24 L. Van der Essen, La diplomatie. Ses origines et son organisation jusqu'à la fin de l'Ancien Régime, Bruxelles, Editions P.D.L., 1953, p. 37.
20
Naast koningen had ook de doge van Venetië recht van ambassade (de doge kon worden gezien als
een quasi-monarch). Het was Louis XI van Frankrijk (koning vanaf 1461; †1483) die als eerste het
“ambassadeursmonopolie” als voorrecht naar zich toe trok, met relatief succes. Andere – en niet-
soevereine – staten en heersers waren het onderwerp van discussie, en van hen werd vaak verwacht
dat ze een vertegenwoordiger met lagere rang zonden. Tegen het eind van de zeventiende eeuw was
dit privilege algemeen aanvaard.25
Met de overgang van de middeleeuwen naar de vroegmoderne tijd evolueerde het vorstelijk hof
van een ambulante naar een permanente zetel. Ambassades kenden een gelijkaardige ontwikkeling.26
In de middeleeuwen was het de gewoonte een buitenlands hof voor een korte periode en met een
specifiek doel te aan te doen: een bepaalde zaak afhandelen, een verdrag onderhandelen, tekenen of
erkennen, trouw en gehoorzaamheid zweren aan de leenheer, meer luister geven aan een kroning of
huwelijk… In de loop van de vroegmoderne tijd gingen diplomaten steeds vaker voor een langere
periode aan een buitenlands hof verblijven; ze deden er op zijn minst een aantal maanden tot vaak
jaren zaken, en wisselden er informatie uit.
Permanente diplomatieke vertegenwoordiging dook voor het eerst op in een aantal staten in
Noord- en midden-Italië: Milaan, Venetië en Firenze. Ten gevolge van de overzeese ontdekkingen en
de politieke ontwikkelingen vanaf het midden van de vijftiende eeuw hadden verschillende staten
nood aan steeds frequentere en intensievere politieke relaties. De meest waarschijnlijke verklaring
voor het onstaan van de permanente ambassade is dan ook dat, met de schaalvergroting en
intensivering – ook van de diplomatieke activiteiten – de tijdelijke en ad hoc ambassades van de
middeleeuwen frequenter werden georganiseerd en langer duurden.
Er was nood aan een continuë stroom aan informatie in een wereld met snel veranderende
rivaliteiten. Eens de permanente ambassade ingeburgerd was in Italië verspreidde deze zich naar de
andere kant van de Alpen. De eerste decennia gingen voornamelijk vertegenwoordigers van de
Italiaanse staten naar Frankrijk, Engeland, Spanje of het Heilig Roomse Rijk; er was nog geen sprake
van wederkerigheid.27 In de loop van de zeventiende eeuw vond het systeem van de residerende
diplomaat in heel Europa ingang, en kreeg hij een officieel statuut.28
Een ambt in de diplomatie werd een leefbare carrière.29 En werd aantrekkelijk:
25 M.S. Anderson, Idem, pp. 4-5, 12, 42. 26 L. Van der Essen, Idem, 1953, p. 11. 27 M.S. Anderson, Idem, pp. 6-9. 28 Volgens Léon Van der Essen was dit pas het geval na de Vrede van Westfalen in 1648. L. Van der Essen, “Le rôle d’un ambassadeur au XVIIe siècle. Contribution à l’histoire de la diplomatie”, Revue Belge de Philologie et d’Histoire, t. II (1923), p. 307. 29 K. Hamilton & R. Langdhorne, The practice of diplomacy: its evolution, theory and administration, London, Routledge, 1995, vooral de eerste drie hoofdstukken.
21
The trappings of grandeur, a place in the great events of the day, proximity tot the exalted of Europe, and the honor of being a confidant of and an advisor to one’s own sovereign no doubt had tremendous appeal.30
Daarnaast was het zo dat er enige flexibiliteit werd verwacht: veranderden de omstandigheden,
dan kon ook de situatie van de diplomatieke vertegenwoordiger veranderen. De verlenging van een
opdracht bracht meestal een nieuwe functie-inhoud en dito instructies met zich mee. Problematischer
werd het wanneer iemand de functie de facto uitoefende maar niet als dusdanig formeel werd erkend.
Reeds van bij het ontstaan speelde ceremonie een leidende rol in de diplomatie. Tijdens de
vijftiende en zestiende eeuw diplomatieke kreeg ceremonie een steeds belangrijker plaats. Dit vloeide
voort uit de middeleeuwse gewoontes, waar religieuze ceremonie een belangrijke rol speelde in het
contact tussen vorsten (Dit was eigenlijk een reflectie van lage morele standaarden: een gewone
belofte voldeed niet). Het symbolisme was tijdens politiek belangrijke evenementen – zoals bij het
tekenen van een verdrag, een blijde intrede, de viering van een militaire overwinning, een kroning, een
ontmoeting met een andere vorst – tot in de zeventiende eeuw nog volop aanwezig. Het werd de
gewoonte edellieden, hooggeplaatste functionarissen, tot zelfs leden van de regerende familie
buitengewone ambassades te laten ontvangen en hen te begeleiden bij hun publieke intrede in de
hoofdstad van het gebied waar ze werden ontvangen.
Bij dergelijke ceremonieën was er dikwijls sprake van een element van competitie: een andere
vorst overtreffen in grootsheid en zijn standing en reputatie verdedigen. Uiterlijk vertoon
symboliseerde macht en status; gelijk welke verandering in ceremonie betekende een stijging of daling
van de standing van een staat of een vorst.31
De residerende ambassadeur, die van lagere sociale rang was dan zijn buitengewone en ad hoc
collega’s, en die een meer bescheiden functie uitoefende, werd echter niet met zoveel eer betuigd.32
Vorsten en staten vinden het vaak belangrijker hun rang en waardigheid te bewaren dan hun gebieden en bezittingen te behouden.33
Rang en voorrang waren het onderwerp van – soms eindeloze – discussies.34 De pauselijke
vertegenwoordigers kregen voorrang op alle anderen van gelijke rang, De afgevaardigde van de Heilig
Roomse Keizer kwam als eerste van de seculiere vorsten. Erfelijke vorsten kregen voorrang op
gekozen vorsten (niet overal aanvaard) en republieken kwamen lager dan gelijk welke vorm van
30 G. Mattingly, Renaissance Diplomacy, London, Cape, 1955, p. 328. 31 M.S. Anderson, Idem, p. 18. 32 M.S. Anderson, Idem, p. 16. 33 Citaat uit Jean Hotman de Villiers, De la charge et dignité de l’ambassadeur, Paris, 1603, pp. 58-58v. Eigen vertaling. 34 Ook in de correspondentie van Ferdinand de Boisschot komt dit meermaals aan bod. Vooral OSA, PC, liassen 23 en 24, passim. Na de moord op Concino Concini (zie verder) moest de koning eer worden bewezen. Ferdinand werd verzocht na de nuntius en de ambassadeur van Spanje op audiëntie te gaan. OSA, FN, f 164-164v, FdB aan AA, 29 april 1617.
22
monarchie. Venetië was algemeen aanvaard als koninkrijk. De hertog van Savoye werd pas in 1713
koning van Sicilië en had voordien dus geen recht op koninklijke voorrechten. Maar door de locatie
van het hertogdom (en het internationale belang) werd het in de loop van de zeventiende eeuw door
vele vorsten als de facto koninklijk gezien. Hoe traag dit aspect van de diplomatie ook evolueerde, het
weerspiegelde met tijd de feitelijke situatie. En mettertijd werden de regels steeds beter algemeen
aanvaard.
Tegen het begin van de achttiende eeuw was de hiërarchie van diplomatieke rang duidelijker dan
ooit tevoren. De status van een diplomaat hing af van zijn positie in de (nog embryonale) hiërarchie
van rangen en niet van de standing van de vorst die hij vertegenwoordigde (onafhankelijk van diens
titel). Het principe dat binnen elke diplomatieke rang de voorrang door ‘anciënniteit’ zou moeten
worden bepaald, werd tijdens de internationale conventie van 1818 aanvaard als de oplossing voor
een probleem waar zovele generaties over hadden getwist.35
Welk soort vertegenwoordiger naar een land zou worden gezonden, hing in grote mate af van de
relatie tussen zender en ontvanger. Om discussies over rang te vermijden en om geld te sparen,
stonden vorsten lang weigerachtig tegenover het zenden van ambassadeurs naar buitenlandse
hoofdplaatsen als een vertegenwoordiger met lagere rang voldoende was.
Gedurende de zestiende eeuw groeide er langzaam, en zonder ingrijpen of plannen van een
overheid, een groep van professionele diplomaten. De opkomst van de permanente ambassade heeft
tot deze ontwikkeling bijgedragen, net zoals het inzetten van dezelfde man, nadat hij zijn kwaliteiten
en dienstbaarheid had bewezen, in een (opeenvolgende) reeks ambassades.36
De moderniteit mag niet overschat worden: veel praktijken dateerden nog uit de middeleeuwen.
De dagdagelijkse processen van de nieuwe diplomatie weerspiegelden de groeiende intensiteit,
continuïteit en het groeiende professionalisme. Diplomaten correspondeerden frequenter en
regelmatiger met hun thuisbasis, met als gevolg steeds toenemend diplomatiek archief.
In de loop van de zeventiende eeuw leidde de professionalisering (de ontwikkeling, de
systematisering en de structurering) van de Europese diplomatieke vertegenwoordiging tot het
onstaan van ministeries van buitenlandse zaken die op hun beurt structuur brachten in het beleid van
buitenlandse zaken. Voor die tijd was het buitenlandse beleid in vele Europese landen een complexe
zaak. Het eerste officiële ministerie van buitenlandse zaken werd in 1626 in Frankrijk opgericht.
Naast de koning waren het vooral de staatssecretarissen die er een sleutelrol speelden.37 Van in het
begin hadden hoofden van een diplomatieke missie secretarissen die vaak een belangrijke rol speelden
en toegang hadden tot strikt vertrouwelijke informatie. In heel Europa werden secretariaten
35 M.S. Anderson, Idem, pp. 56-68. 36 M.S. Anderson, Idem, p. 11. Dit was ook het geval was met Ferdinand de Boisschot. 37 K. Hamilton & R. Langdhorne, The practice of diplomacy: its evolution, theory and administration, London, Routledge, 1995, p. 72; H.G. Nicolson, The evolution of diplomatic method, London, Constable, 1953, pp. 51-53.
23
toegewezen aan diplomaten. De secretaris was niet gebonden aan de ambassadeur en bleef soms
meerdere jaren, als chargé d’affaires, op eenzelfde post terwijl ambassadeurs kwamen en gingen. Zo
werd de secretaris zelf een belangrijke bron van informatie over de lokale levensomstandigheden. Het
dagdagelijkse beheer van het buitenlandse beleid en de diplomatie kwam op zijn schouders.38
Ministers en ministeries van buitenlandse zaken of anders geformuleerd het administratieve
apparaat dat instond voor het formuleren en uitdragen van het buitenlands beleid, ontwikkelde zich
veel trager dan de diplomatieke vertegenwoordiging die ze moesten controleren. Hun ontstaan en
ontwikkeling was niet gepland en eerder toevallig. Snelheid en aard van ontwikkeling verschilde sterk
in verschillende delen van Europa. Ook in dit geval speelde Italië een voortrekkersrol: paus
Innocentius VIII definieerde al in 1487 de functies van de pauselijke Secretaria Apostolica in Rome, die
instond voor de officiële correspondentie. Hieruit groeide tegen het begin van de zestiende eeuw een
relatief uitgebreid en goed georganiseerd pauselijk secretariaat dat de relaties met de seculiere staten
van Europa onderhield. In het Spanje van de zestiende eeuw was er gewoonlijk een secretaris van
state met de bijzondere verantwoordelijkheid de koninklijke beslissingen in verband met het
buitenlandse beleid uit te dragen. Filips II stelde in 1556 Gonzalo Perez aan. Vanaf 1567 waren twee
secretarissen operationeel; de ene onderhield de relaties met het keizerlijke, Franse en Engelse hof, de
andere de Italiaanse zaken.39 In Frankrijk kregen de vier secrétaires de finances met het aantreden van
Henri II in 1547 elk de verantwoordelijkheid over de administratie van een groep van Franse
provincies en de relaties met de naburige staten (die aan die groep provincies grensden). Zo was
bijvoorbeeld de secretaris verantwoordelijk voor Bourgondië en Champagne eveneens
verantwoordelijk voor de goede relaties met de Zwitserse kantons en de West-Duitse staten. Pas in
1589 werd één enkele secretaris verantwoordelijk voor buitenlandse zaken in het algemeen maar zijn
taken bleven eerder uitvoerend. Vanaf 1626 werd het eerste officiële ministerie van buitenlandse
zaken in Frankrijk opgericht.40 In de tweede helft van de zeventiende eeuw zou de staatssecretaris
voor buitenlandse zaken in Frankrijk één van de belangrijkste ministers in de regering worden.
Tegelijkertijd ontstonden een aantal kleinere gespecialiseerde afdelingen die ondersteuning boden: een
bureau des fonds, een bureau des interprètes, een afdeling voor codering en decodering, en een geografische
afdeling. Dit doet een professionalisme vermoeden dat nergens in Europa in die periode werd
geëvenaard.
38 Dit blijkt ook uit de bestudeerde diplomatieke correspondentie van Ferdinand de Boisschot. De meeste brieven komende uit Brussel waren niet door de aartshertogen zelf opgesteld maar door hun secretariaat. In het geval van de ambassadeur zelf is het minder duidelijk. Het is meer dan waarschijnlijk dat hij over een secrétaire d’état beschikte, maar daar zijn geen rechtstreekse bewijzen voor gevonden). 39 M.S. Anderson, The rise of modern diplomacy 1450-1919, London, Longman, 1993, p. 73. 40 K. Hamilton & R. Langdhorne, The practice of diplomacy: its evolution, theory and administration, London, Routledge, 1995, p. 72.
24
Tot de zeventiende eeuw waren vele, zelfs de meeste Europese grenzen relatief vaag; het waren
gebieden waarin de claims en jurisdicties van verschillende heersers en hun onderdanen elkaar
overlapten en kruisten op een complexe en verwarrende manier. Het was pas toen de cartografie een
aanvaardbaar niveau had bereikt dat er op een lineaire manier aan grenzen kon worden gedacht. Pas
tegen het einde van de achttiende eeuw vond het idee van lineaire begrenzing ingang bij zowel
regeringen als bevolking. Zulke mentaliteitsveranderingen waren voornamelijk te danken aan militaire
noodzaak (eenvoudig en goedkoop te verdedigen), aan de evolutie van de cartografie en de groeiende
vertrouwdheid met kaarten, en – misschien wel het belangrijkst – aan een intellectuele transformatie
waarbij het idee van territoriale soevereiniteit het won van dat van de feodale afhankelijkheid. De
meest complexe van alle West-Europese grenzen – en de door historici meest bestudeerde– is de
oostelijke en noord-oostelijke grens van Frankrijk. Tot de verdragen van Madrid (1526) en Kamerijk
(1529) kon er onmogelijk over een staatsgrens tussen Frankrijk en de Nederlanden worden
gesproken.41
Het idee dat Europa verbonden was in een onderliggende eenheid, ondanks haar interne
rivaliteiten, werd versterkt door de groei van het Frans als de taal van internationale relaties (in plaats
van Latijn) in de latere zeventiende en achttiende eeuw. De eerste helft van de zeventiende eeuw was
in verband met dit laatste een overgangsfase.
It was the immense prestige of French culture and the status of the French monarchy as a model for much of Europe which gave the language its dominant position in diplomacy. As its great historian pointed out, ‘French became the language of states because it had become the language of courts and aristocraties’.42
Een lijst opgesteld in 1640 in Parijs geeft aan dat Engeland, Savoye, de Staten-Generaal en vele
Duitse prinsen (vooral deze van West-Duitsland) met Louis XIII in het Frans correspondeerden.
Spanje daarentegen correspondeerde in het Spaans en Italië in het Italiaans. De Scandinavische staten,
Polen, de Heilig Roomse Keizer, de Hanzesteden en de keurvorst van Saksen gebruikten Latijn; de
Protestantse Zwitserse kantons Duits.
HOE DIPLOMAAT WORDEN: WELKE EISEN WERDEN GESTELD?
Opleiding
De zeventiende eeuw kan worden beschouwd als het hoogtepunt van de vroegmoderne
diplomatie. Omdat er geen officiële opleiding bestond, omschrijft Peter Van Kemseke de
vroegmoderne diplomaten als amateurs.43 Gedurende het hele Ancien Régime kon er nauwelijks van
41 M.S. Anderson, Idem, p. 98. 42 F. Brunot, Histoire de la langue française des origines à 1900, V, Paris, 1917, p. 431. 43 P. Van Kemseke, “Inleiding. Diplomatie: een kwestie van cultuur”, in P. Van Kemseke (red.), Diplomatieke cultuur, Leuven, Universitaire Pers, 2000, p. 22.
25
een opleiding voor diplomaten worden gesproken. De opleiding die eventuele toekomstige
ambassadeurs op scholen en universiteiten kregen, was onvoldoende. Door Europa rond te reizen
konden jonge mannen met diplomatieke ambities zelf een aantal Europese staten en hun werking
beter leren kennen. De beste manier was een on-the-job training, m.a.w. door mee te reizen met een
diplomaat op (een van) diens missies. Een studie van onderhandelingen in het verleden en analyse
van de correspondentie van succesvolle diplomaten kon een nuttige aanvulling zijn. Elke vorm van
opleiding kende echter strenge beperkingen. Niet in de eerste plaats door de aard van de
vroegmoderne samenleving. Het werd algemeen aangenomen dat de hoogste diplomatieke
aanstellingen enkel voor de bovenlaag van de bevolking toegankelijk konden zijn. Een belangrijke
ambassade was een voorrecht voor de ‘hooggeborenen’ eerder dan voor mannen met jarenlange
ervaring. In de zeventiende eeuw gold dit echter vooral voor buitengewone zendingen.
Het groeiende belang van de diplomatie werd ook weerspiegeld in een toenemende literaire
interesse. Uit het begin van de vroegmoderne tijd dateren dan ook de eerste theoretische traktaten in
verband met diplomatie. Kunnen de diplomatieke traktaten van die tijd als handboeken worden
gezien? Waarschijnlijk niet. De auteurs van dergelijke verhandelingen gaven nooit een praktische
handleiding tot de kunst van de diplomatie. Ze geven wel een inzicht in de evolutie van de diplomatie
en het ontstaans-‘moment’ van de residerende ambassadeur. Tijdens de negentiende en het begin van
de twintigste eeuw piekte de interesse in de traktaten als onderdeel van de groeiende interesse in
internationaal recht. De (auteurs van de) traktaten focussen enerzijds op de kwaliteiten die een
ambassadeur zou moeten bezitten, anderzijds op juridische zaken. De balans helt sinds het eind van
de zestiende eeuw over in het voordeel van de vereiste capaciteiten.44
Kwaliteiten
De literatuur over de taken en persoonlijke kwaliteiten van een ambassadeur was in de
zeventiende eeuw omvangrijker dan ooit tevoren. De inhoud bleef echter grotendeels gelijk aan wat
eerder was verschenen. Traktaten zoals die van Jean Hotman de Villliers, Abraham de Wicquefort,
Alberico Gentili of Juan Antonio de Vera geven, op een min of meer systematische manier, en
gelardeerd met voorbeelden, de theorie van de ambassadeur of diplomatieke agent, vaak aangevuld
met raadgevingen geput uit hun eigen ervaringen.45 Het waren in hoofdzaak beschrijvingen van de
‘ideale ambassadeur’, waarbij de taken, kwaliteiten en kwalificaties die hij moest bezitten herhaaldelijk
werden herhaald en gestereotypeerd.46
44 K. Hamilton & R. Langdhorne, The practice of diplomacy: its evolution, theory and administration, London, Routledge, 1995, p. 68. 45 L. Van der Essen, art. cit., p. 306. 46 L. Van der Essen, La diplomatie. Ses origines et son organisation jusqu'à la fin de l'Ancien Régime, Bruxelles, Editions P.D.L., 1953, pp. 56-57.
26
Algemene kwaliteiten waren een goede talenkennis – het was een voordeel als de diplomaat de
taal van het toegewezen land sprak, hoewel het handig kon zijn om dit ter plaatse te verbergen, kennis
van de klassieke auteurs en van het (Romeins) recht. Ook geschiedenis werd steeds belangrijker, net
zoals geografische kennis, religie (en moreel gedrag), oorlogvoering, kunst… Een ambassadeur moest
over alles kunnen meespreken. Daarnaast moest hij de standing van hij die hij vertegenwoordigde
hoog houden (door zijn levenstijl: groot huishouden, mooie paard- en koetsuitrusting, rijkelijke en
gastvrije tafel). Een ambassadeur moest bovendien voorzichtig, rationeel, beleefd en discreet zijn.
Tegen het einde van de zeventiende eeuw groeide het belang van de steeds terugkerende vraag of
een ambassadeur – en in het bijzonder de ambassadeur ordinaire – altijd eerlijk moest zijn bij het
uitvoeren van zijn taken. Hoe belangrijk was het zijn instructies te volgen als hij een fundamenteel
morele wet of zijn persoonlijke eer zou schaden? Eensgezindheid ontbrak. Het onderscheid tussen
waarheid en leugen kon quasi arbitrair lijken, afhankelijk van uit wiens standpunt een situatie werd
bekeken. Corruptie, spionage en intriges maakten deel uit van het repertoire van de afgevaardigde.
Het uiteindelijke doel was dat de diplomaat zou handelen op een manier die vertrouwen zou
scheppen.47 Dit evolueerde echter naar een visie waarin bedrog niet langer was toegestaan – zelfs niet
in naam van het algemeen belang van het thuisland.
De taak van de diplomatie was niet te bedriegen of een tegenstander te verslaan, maar om
tegengestelde ambities met elkaar te verzoenen en verschillende staten te helpen met elkaar
vriendschappelijk samen te leven (toch voor een zekere periode). Ook volgens G. Mattingly was dit
rond het midden van de zeventiende eeuw de overheersende morele kwestie bij de residerende
ambassadeurs.
What faith does the ambassador owe to the prince or republic he serves and what to the principal to whom he is sent? And what must he do when the two duties conflict? Or when the wishes or orders of his own government seem to him contrary to the true interests of his country? Or to his own honour? Or to the law of nations under which he lives and by which he is protected? Or the interests of peace which he is supposed to serve?48
Men ging steeds meer afstand nemen van de ideeën van Macchiavelli en nadenken over het
sentimentalisme en de filantropie van o.a. Rousseau. Zo was het bijvoorbeeld van het grootste belang
oorlogen te vermijden, en ze niet uit te lokken door leugens, haat, valse rapporten of vooroordelen.
Etiquette en rang werden steeds belangrijker. Vanaf het einde van de zeventiende eeuw en vooral in
de achttiende eeuw werden in de traktaten nieuwe ideeën geïntroduceerd.49
47 M.S. Anderson, Idem, p. 45. 48 G. Mattingly, Renaissance Diplomacy, London, Cape, 1955, p. 188. 49 L. Van der Essen, art. cit., pp. 319-320.
27
De bestseller van de zeventiende eeuw was zonder twijfel El Embajador (1620) van don Juan
Antonio de Vera Zúñiga y Figueroa. De Franse uitgave van 1642 (Le parfait ambassadeur) bleef tot 1681
het meest gerespecteerde traktaat over diplomatie.50 Het doel was, volgens Garrett Mattingly,
to provide a useful and comprehensive treatment of all the topics which his predecessors had found relevant … the legal status of ambassadors, their privileges and immunities, with diplomatic practise and procedures, with advice about the practical conduct of an embassy, both in general and in particular courts, and with the physical, intellectual and moral attributes desirable for a diplomatic career.51
De traktaten behandelden in het algemeen eerder juridische vraagstukken, zoals problemen van
privileges en immuniteit, en morele kwesties dan praktisch advies.
In tegenstelling tot eerdere traktaten schreef de Vera uitgebreid over praktijk en procedures: van
wat een ambassadeur dragen moest tot hoe hij zijn brieven moest opstellen, van het huishouden tot
hoe een ambassadeur aan het buitenlandse hof moest verschijnen. De perfecte ambassadeur van de Vera
geeft, hoewel praktischer dan zijn voorgangers, nog steeds geen beeld van wat G. Mattingly Embassy
routine noemt. Niet de diplomatieke traktaten maar de diplomatieke correspondentie kan ons een beter
inzicht geven in hoe de diplomaat toen zijn leven organiseerde.52
Het belang van de Vera werd onderstreept door zijn bijdrage over het onderscheid tussen een
ambassadeur ordinaire (residerend) en een ambassadeur extraordinaire (bijzondere afvaardiging).
Hij maakte een onderscheid op basis van de zaken waarmee de ambassadeurs zich bezighielden:
Celui quî reside ordinairement, est un homme envoié d’un Prince à un autre Prince, avec autorité de traitter ce qui concerne l’honneur et l’utilité de tous les deux. Et l’Extraordinaire, est aussi un homme envoié par un Prince vers un autre Prince, pour témoigner selon les occurrences de la joie ou du deuil, afin de conserver l’amitié.53
Hij benadrukt ook dat de ambassadeur ordinaire veruit de belangrijkste is: hij legde de basis waarop
de buitengewone ambassadeur verder kon bouwen.54
Alberico Gentili55 van zijn kant onderscheidde de publieke en de vrije ambassade. In het geval
van laatstgenoemde reist iemand met de rang en titel van ambassadeur voor private zaken naar het
50 In dat jaar verscheen L’Ambassadeur et ses fonctions van Abraham de Wicquefort (ca. 1598-1682). Hij putte uit zijn ruime ervaring als afgevaardigde van de Brandenburgse keurvorst aan het hof te Parijs (1626-1658). 51 G. Mattingly, Renaissance Diplomacy, London, Cape, 1955, pp. 183-184. 52 L. Van der Essen, art. cit., p. 306. 53 Juan Antonio de Vera Zúñiga y Figueroa, Le parfait ambassadeur, divisé en trois parties, Leiden, Theodore Haak, 1709, vol. 1, pp. 141-143, 145. 54 Ibidem, pp. 144-146.
28
buitenland. Eerstgenoemde kan verschillende zaken tot doel hebben: oorlogs- en
vredesonderhandelingen, hoffelijkheid (felicitaties dan wel medeleven), en … ‘tijd’. Dit laatste is
volgens Gentili de belangrijkste vorm:
By time embassy or time ambassadors, I mean those who are sent on no specific or definite business but for a period of time sometimes prescribed, sometimes not, with the understanding that while they are on the embassy they shall be responsible for the negotiation and performance of everything which during the whole period may happen to be in the interest of the person sending them. Other ambassadors are sent on a special occasion, their orders being to return as soon as they have accomplished their mission.56
Onder wat Gentili een publieke ambassade noemt, vallen zowel de de gewone als de
buitengewone ambassadeur. De opdracht van zijn ‘tijdsambassadeur’ stemt overeen met die van de
ambassadeur ordinaire.
Rond het begin van de zeventiende eeuw, toen het diplomatieke systeem opnieuw kon uitbreiden
na de religieuze problemen van de jaren 1570 en 1580, kreeg de ambassadeur ordinaire wat van het
residente karakter dat voordien uitsluitend toebehoorde aan de oratores van de traditionele
buitengewone missie.57 Hun aantal zou in de loop van de zeventiende eeuw slechts toenemen.
Terminologie
In de late vijftiende en vroege zestiende eeuw kon aan een residerende diplomatieke
vertegenwoordiger een waaier aan titels gegeven worden: orator, procurator, commissarius, nuncius,
deputatus, legatus, consiliarius, of een combinatie van twee of meer van deze termen. Er was geen
eenduidelijke naamgeving. In de loop van de zestiende eeuw begonnen de termen orator en ambassadeur
de andere te verdringen.58 Hoewel in de loop van de zeventiende eeuw zich langzamerhand een meer
precieze terminologie ontwikkelde, bleef er veel verwarring bestaan rond hoeveel en welke types van
diplomaten er bestonden.
Hoewel een diplomatieke nomenclatuur lang verwarrend en willekeurig bleef, begon er zich
langzaam een hiërarchie af te tekenen. Aan het begin van de geschiedenis van de diplomatie waren de
ambassadeurs geletterden, mannen die het goed wisten uit te leggen, die welsprekend waren en die
om die reden oratores werden genoemd. De politieke kennis was nog niet zo belangrijk als ze later zou
worden, zonder dat de ervaring van de afgevaardigde buiten beschouwing werd gelaten. Humanisten
en auteurs vervulden in het begin van de vroegmoderne periode de rol van ambassadeur (o.a.
55 Alberico Gentili, De Legationibus Libri Tres, New York, Oxford University Press, 1924, 2 vol. Het werd voor het eerst gepubliceerd in 1585. 56 Alberico Gentili, De Legationibus Libri Tres, New York, Oxford University Press, 1924, vol. 2, pp. 14-15, 20. 57 K. Hamilton & R. Langdhorne, The practice of diplomacy: its evolution, theory and administration, London, Routledge, 1995, p. 63. 58 M.S. Anderson, The rise of modern diplomacy 1450-1919, London, Longman, 1993, p. 12.
29
Petrarca, Boccacio, Macchiavelli…). In diezelfde periode zijn nuntii eerder theologen dan diplomaten.
Door de reformatie en contrareformatie, en de daarmee verbonden religieuze oorlogen werden
politieke kwesties steeds complexer en moeilijker. Men ging een beroep doen op magistraten en
juristen. 59
Tegen het tijdperk van Louis XIV was de diplomatieke ladder geëvolueerd naar een meer en
duidelijker gedefinieerd systeem. Een residerende ambassadeur had een hogere status dan een agent
(die langzaamaan verdween). Ablegatus (afgevaardigde) werd steeds vaker gebruikt, meestal in
combinatie met extraordinarius (buitengewone) om een status superieur aan de ordinarius (gewone) aan
te duiden. Het werd in de loop van de zeventiende eeuw in verschillende Europese staten al snel de
meest gebruikte diplomatieke titel. Steeds vaker werd ook het epitheton extraordinarius gebruikt voor
die vertegenwoordigers die langere tijd aan een buitenlands hof verbleven (zij die gewoonlijk de titel
ordinarius kregen), dus aan ambassadeurs en andere afgevaardigden, met als gevolg dat het zijn
betekenis verloor. In de loop van de achttiende eeuw werd extraordinarius gebruikt voor elke
ambassadeur die werd geaccrediteerd naar gelijk welk van de grote Europese hoven, zonder rekening
te houden met hoe lang hij daar verbleef of welke zijn taken waren. Deze veranderingen waren
complex en dikwijls verwarrend. Verschillende hoven hadden verschillende gewoontes en tradities die
getypeerd worden door een traag aanpassingsvermogen.
Tegen de Franse Revolutie, echter, werden drie categorieën diplomaten algemeen erkend: de
ambassadeur, al of niet voorzien van de titel extraordinarius, de (buitengewone) afgevaardigde, en de
resident, nu meer algemeen de minister resident genoemd. De agent was zo goed als verdwenen, en waar
hij nog aanwezig was werd hij niet gezien als iemand met een diplomatieke status.
It would be a mistake to follow early modern Europe in the importance it attached to titles; but the emergence of a more clearly defined diplomatic hierarchy had some significance, both as cause and result, for the parallel emergence of diplomacy as at least a kind of profession.60
Vandaag de dag kunnen we het best als volgt omschrijven: een ambassadeur was een
gevolmachtigde vertegenwoordiger van de vorst aan een buitenlands hof. Hij kon dit zijn in de
hoedanigheid van gewoon ambassadeur (ambassadeur ordinaire), buitengewoon ambassadeur
(ambassadeur extraordinaire), of agent. Het belangrijkste verschil tussen deze drie was hun sociale rang
en hun autoriteit. Een ander belangrijke verschil was dat een ambassadeur extraordinaire met een
59 L. Van der Essen, art. cit., pp. 317-319. 60 M.S. Anderson, Idem, p. 84.
30
specifieke opdracht werd belast, zoals huwelijksfelicitaties, en terugkeerde van zodra die was vervuld;
de residerende (ambassadeur of agent) bleef op post tot hij werd teruggeroepen.
Maar hoe een diplomaat ook werd genoemd, in de zeventiende eeuw was zijn belangrijkste taak
het verzamelen en rapporteren van informatie over de staat waar hij verbleef, haar belangrijkste
spelers, en hun belangrijkste intenties en plannen. Informatieverwerving was een ruilproces, een spel
van ‘geven en nemen’. Het was bijgevolg van groot belang dat de diplomaat op de hoogte was van
gebeurtenissen in zijn thuisland, en van de politieke wereld in het algemeen.
Nothing happens in the world which does not come under the cognizance of … a good ambassador.61
Daarnaast was ook een vertegenwoordiger die de belangen van zijn staatshoofd, land en mede-
burgers moest verdedigen.
Ook op ander vlakken werd de diplomatie steeds efficiënter. Omdat informatie van buitenlandse
hoven en hun beleid steeds essentiëler werd, werd van de afgevaardigden verwacht dat ze naast een
regelmatig dagdagelijks verslag ook een langer en samenvattend rapport op het eind van elke missie
schreven. Hoewel van de diplomaten werd verwacht dat ze enkel informatie verzamelden en daarvan
verslag uitbrachten, gaven ze gewoonlijk ook advies aan hun correspondenten.62 Onderhandelen was
steeds ondergeschikt en werd vaak toevertrouwd aan een speciale gezant die slechts aan het hof
verbleef tot zijn taak was uitgevoerd. De ambassadeur moest met andere woorden zorgen voor een
constante en betrouwbare stroom van informatie, op basis waarvan een beleid kon worden
uitgestippeld. Ook op ander vlakken werd de diplomatie steeds efficiënter. Informatie van
buitenlandse hoven en hun beleid steeds werd essentiëler. Een dagelijks verslag werd heel gewoon, en
wanneer de omstandigheden er om vroegen, kon er tot meerdere keren per dag gerapporteerd
worden. Tussendoor werd er op (twee)wekelijkse basis een overzicht gegeven van de stand van zaken.
Een langer en samenvattend rapport op het eind van elke missie werd de norm.
Het verzamelen van informatie was een complexe zaak. De diplomaat had meestal de leden van
zijn factie en zij die hetzelfde geloof aanhingen aan zijn zijde. Eigen observaties werden aangevuld
met een nieuwtjes en roddels uit netwerk van informanten, meestal bankiers en handelaars (hoewel
met enige voorzichtigheid te behandelen), maar ook van spionnen.63 Dit betekende dat de diplomaat
vaak als niets meer dan een veredelde spion (a licensed spy) werd beschouwd. Hij werd dan ook streng
61 Louis XIV. Geciteerd (en vertaald) in: M.S. Anderson, Idem, p. 43. 62 I. Uddin, William Trumbull. A Jacobean diplomat at the court of the Archdukes in Brussels, 1605/9-1625, Leuven, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, 2006, p. 19. 63 K. Hamilton & R. Langdhorne, The practice of diplomacy: its evolution, theory and administration, London, Routledge, 1995, pp. 61-62. Zie ook: G. Mattingly, Renaissance Diplomacy, London, Cape, 1955, pp. 212-213.
31
in de gaten gehouden en moest naar huis worden gezonden van zodra hij zijn taak had uitgevoerd (dit
gold natuurlijk alleen voor bijzondere missies). Het was dan ook niet verwonderlijk dat vele vorsten
van de late vijftiende en vroege zestiende eeuw weinig interesse hadden in het ontvangen van een
buitenlandse diplomaat, tenzij dit strikt noodzakelijk was.
Het groeiende belang van de diplomatie en de aanhoudende visie van een diplomaat als een
officiële spion, zorgde ervoor dat diens correspondentie een doelwit werd om onderschept te worden.
Er werd een beroep gedaan op speciale diplomatieke koeriers (en niet op de gewone posterijen) of op
lokaal ingehuurde boodschappers. Het was niet ongewoon dat ze reisden vermomd als koopman of
scholasticus. Er werd vaak gebruik gemaakt van verschillende routes (waarbij een aantal kopieën van
dezelfde brief circuleerden). Ook codering (zowel met letters, tekens als met cijfers) gaf hiertegen
enige bescherming. Zo werd de grand chiffre – in het midden van de zeventiende eeuw ontworpen door
Antoine Rossignol – toen de sleutel verloren ging, niet ontcijferd tot in de jaren 1870.64 Deze
methodes waren in essentie slechts een intensifiëring van wat er reeds aan het begin van de
georganiseerde diplomatie bestond. Vooral tegen het einde van de zestiende eeuw was dit sterk
ingeburgerd en wijdverspreid. Net zoals in het verleden poogden regeringen informatie te verwerven
door de correspondentie van buitenlandse diplomatie te onderscheppen en lezen.
In de zeventiende en achttiende eeuw was het niet eenvoudig bekwame mannen ervan te
overtuigen om diplomatieke posten te aanvaarden. Net als in de zestiende eeuw was het een
wijdverspreid idee dat een post in de administratie of, nog beter, aan het hof in het thuisland meer
toekomstperspectieven bood. Een diplomatieke post werd dan ook vaak gezien als sort of an honourable
exile: afwezigen werden vaak ‘vergeten’, een post aan het hof betaalde beter en regelmatiger…65 Voor
het eind van de achttiende eeuw gebeurde het ook dikwijls dat iemand werd aangesteld op basis van
een familiale band of simpelweg geluk. Een diplomatieke betrekking werd niet als een
carrièremogelijkheid gezien, maar als een tussenfase naar andere en meer aantrekkelijke posten.
Langzaam drong meer methodiek en een betere organisatie in alle takken van de regering door, zo
ook in de diplomatie.
Inhoud van de correspondentie
Uit de correspondentie blijkt dat een vroegmoderne diplomaat over een grote verscheidenheid
aan onderwerpen correspondeerde. De informatie die hij verzamelde was niet louter van politieke of
militaire aard; ook economische en culturele ontwikkelingen werden gevolgd. Typerend voor die tijd
was de vermenging met religieuze onderwerpen (deze vormden eveneens een onderwerp op zich).
64 M.S. Anderson, Idem, p. 43. Ivm de grand chiffre: Encyclopédie de la Pléiade; L’Histoire et ses Méthodes, p. 627. 65 M.S. Anderson, Idem, p. 80.
32
Elke diplomatieke correspondentie bevat ook informatie over de stand van zaken aan het hof
waar de diplomaat verbleef: geldnood, hofroddels, de gezondheidstoestand van de koning of
koningin, onenigheid tussen leden van de koninklijke familie, onderhandelingen…
De diplomaat kon ook een rol spelen in het verspreiden van kennis en cultuur in het algemeen.
(er waren nauwelijks of geen kranten of tijdschriften; gedrukte boeken waren zeldzaam en duur) De
verspreiding van kennis over de Spaanse en Portugese overzeese ontdekkingen gebeurde o.a. via
diplomatieke kanalen. Tot slot was hij tot diep in de achttiende eeuw een belangrijke transporteur. Hij
vervoerde niet alleen luxe-goederen (zoals fijn textiel, meubelen, boeken, paarden, …) die vrienden of
politieke kennissen thuis hen vroegen mee te brengen, maar ook modes, wetenschappelijke en
technische informatie, ervaren werkmannen en allerlei vormen van culturele vernieuwingde van de
ene kant van Europa naar de andere.
Een nieuw begin?
Volgens M.S. Anderson was er pas tegen het eind van de achttiende eeuw (Franse Revolutie) een
trendbreuk in de diplomatie te onderkennen. Dit in tegenstelling tot verschillende andere auteurs, die
de aanzet tot een modernere diplomatie reeds in het midden van de zeventiende eeuw (Vrede van
Westfalen) zien ontstaan. Verschillende aspecten van de diplomatieke organisatie zoals die bestond
aan het begin van de zeventiende eeuw, bleven essentieel onveranderd tot aan de Franse Revolutie en
zelfs later. De kern van de diplomatie was nog steeds de residerende ambassadeur, die hoofdzakelijk
instond voor het verzamelen en rapporteren van informatie die – indien zeer gevoelig – gecodeerd
werd. Voor bijzondere (en kortere) opdrachten werd hij eveneens bijgestaan/vervangen door
bijzondere ambassadeurs (hoewel hun functie steeds vaker een formaliteit werd). Rang en ceremonie
lagen erg gevoelig en het bewaren van de eer en standing van de vorst die hij vertegenwoordigde werd
als een van de meest fundamentele van zijn taken gezien. Langzaamaan echter, veranderde dit
systeem, en werd het meer georganiseerd en geïnstitutionaliseerd.
Die evolutie valt echter buiten het bestek van deze verhandeling.
33
DE FAMILIE (DE) BOISSCHOT: TOT EEN BETER
INZICHT IN DE ACHTERGROND VAN DE
DIPLOMAAT66
VAN LOKALE AMBTENARIJ TOT NIEUWE ADEL
De familie (de) Boisschot67 heeft sinds het begin van de zestiende eeuw – wanneer de eerste
sporen opduiken – tot aan de dood van Ferdinand de Boisschot, ruim een eeuw later, een grote
evolutie doorgemaakt. Het verhaal van de evolutie en klim op de sociale ladder leest zoals vele
gelijkaardige familiegeschiedenissen uit dezelfde periode. Een kroniek uit de vroegmoderne tijd.
De vroegste (schriftelijke) sporen van de familie Boisschot gaan terug tot een zekere Jean
Boisschot. Vermoedelijk zag hij in het eerste decennium van de zestiende eeuw in Oosterhout, niet
ver van Breda, het levenslicht. Zijn naam verschijnt voor het eerst wanneer hij op 31 oktober 1532
werd aangesteld als ontvanger der Hospitaalridders van Ter Braken in Alphen, zo’n twintig kilometer
ten zuiden van Oosterhout. De daaropvolgende maand (21 november 1532) werd Jean Boisschot
secretaris van de schepenbank van Oosterhout.
Een volgend spoor duikt op 22 april 1533 op, wanneer hem het recht werd verleend het beroep
van notaris uit te oefenen. Dit impliceerde, volgens de gebruiken van de tijd, dat hij onderlegd was in
het privaatrecht en dat hij bien famez et renommez moet zijn geweest.68
Hij was gehuwd met Elisabeth Van Dooren69, die midden 1558 overleed aan de pest. Jean
Boisschot stierf acht jaar later, op 13 mei 1566. Hij werd begraven in de Sint-Janskerk te Oosterhout.
Jean en Elisabeth hadden samen twee kinderen: Jean-Baptiste en Leonard.
Voor het verdere verloop is vooral Jean-Baptiste van belang. Hij zou immers de vader worden
van Ferdinand.
Het is onduidelijk wanneer Jean-Baptiste Boisschot precies werd geboren.70
66 Naast de eigen onderzoeksresultaten bleek voor deze biografie van de familie de Boisschot het artikel De la mairie d’Oosterhout au conseil privé des Pays-Bas van A. Despy-Meyer in de reeks Contributions à l’histoire économique et sociale van de ULB (1976) bijzonder nuttig. De gegevens werden verder aangevuld met informatie uit de Biographie Nationale en het Nationaal Biografisch Woordenboek. 67 Verder in de tekst wordt duidelijk waarom ik hier “(de) Boisschot” gebruik. 68 Boisschot, Jan (Baptist) van, in: H. De Schepper, Nationaal Biografisch Woordenboek, Brussel, Paleis der Academiën, 1983, dl. 10, kol. 41-45. 69 Er werd geen huwelijksakte bewaard. 70 Volgens H. De Schepper werd hij vermoedelijk in 1527 of 1528 te Oosterhout nabij Breda geboren. Britz spreekt van 1516. Waarschijnlijk gaat het om een naamsverwarring tussen vader en zoon (zoals De Schepper al lijkt aan te geven met
34
Een eerste historisch spoor is zijn inschrijving op de rol van de Leuvense universiteit in
september 1542.71 Zes jaar later behaalde hij het diploma van doctor in jure utroque, meteen een stevig
fundament om een mooie loopbaan in de magistratuur en in de politiek op te bouwen. Na zijn studies
startte hij zijn rijkgevulde carrière als advocaat-postulant bij de Raad van Brabant. Hij bleef er lange
tijd werken, want pas in 1565 spreken de bronnen over een volgende stap: hij werd stadspensionaris
van Brussel en derhalve ook woordvoerder van de Brabantse Staten.
In deze laatste hoedanigheid werd hij tijdens de troebelen met de adel (in de aanloop naar de
Beeldenstorm) begin maart 1566 naar landvoogdes Margareta van Parma72 gezonden om de
gemeentelijke administratie te verdedigen. Als advocaat trad hij ondermeer op als een van de
verdedigers van Lamoraal graaf van Egmont voor de Raad van Beroerte, Alva’s
uitzonderingsrechtbank (in zoverre de rechten van de verdediging konden worden uitgeoefend).
Desondanks leek hij voldoende betrouwbaar, want in 1569 verwierf hij een zetel in de Raad van
Brabant voor de “dergelijke grote diensten die hij aan de koning en aan Brussel had bewezen”, aldus
Viglius (raadsheer in de Geheime Raad). De posten van raadsheer en advocaat-fiscaal waren
vrijgekomen door het overlijden van Joachim Giélis (Gillis (?)) en aldus mocht Jan-Baptist genoemde
posities van dan af invullen. Als advocaat in het officie-fiscaal van Brabant was hij superintendent van
de fiscale zaken in zijn gewest en diende hij te waken over de naleving van het vorstelijk wettenrecht:
eventuele overtredingen hiervan en misdrijven hiertegen, evenals alle andere aanslagen op het
vorstelijke overheidsgezag en patrimonium moest hij door de procureur-generaal in rechte laten
vervolgen voor de Raad van Brabant.
Enkele jaren later, in 1573, werd hij aangesteld tot charterbewaarder van Brabant.
Middels een ordonnantie73 liet de hertog van Alva hem toe nog hoger op te klimmen, tot in de
Geheime Raad. Filips II ging echter niet in op het voorstel tot benoeming van de Boisschot in de
functie van raadsheer en rekestmeester (ondanks de steun die Jean-Baptiste kreeg van o. a. Requesens
en de Geheime Raad zelf).74 Voor de periode van 16 juni 1573 tot 15 juni 1575 ontving de Boisschot
het gebruikelijke salaris als conseillier du Conseil Privé, maar toch werd hij nooit als zodanig beëdigd.
het gekozen lemma). Maar zelfs dan lijkt de datum zeer onwaarschijnlijk, rekening houdend met de verder levensloop beide heren Boisschot (waarvoor wel een zekere tijdsindicatie werd teruggevonden). Andrée Despy-Meyer vermeldt geen geboortedatum. In het Algemeen Rijksarchief vond ik evenmin een geboortedatum. Boisschot, Jan (Baptist) van, in: H. De Schepper, Nationaal Biografisch Woordenboek, Brussel, Paleis der Academiën, 1983, dl. 10, kol. 41; Boisschot (Jean-Baptiste de), in: Britz, Biographie Nationale, Bruxelles, Académie Royale des sciences, des Lettres et des Beaux-arts de Belgique, 1868, t. 2, kol. 624; A. Despy-Meyer, De la mairie d’Oosterhout au conseil privé des Pays-Bas. La famille de Boisschot du XVIe au XVIII siècle, Bruxelles, Editions de l’Université de Bruxelles, 1976, t. 7, pp. 9-54. 71 A. Schillings, Matricule de l’Université de Louvain, Bruxelles, Palais des Académies 1961, t. IV, p. 253. 72 Het Brussels stadsbestuur werd door de landvoogdes verweten de afgevaardigden van les chefs villes van Brabant en van de Brabantse adel te hebben gesteund in hun verzet tegen de kanselier, die de koninklijke ordonnantie voor de installering van “uitzonderlijke rechters” had uitgevaardigd. We spreken over eind 1565, begin 1566. 73 Gedateerd 12 juni 1573. 74 H. De Schepper zag hierin een reden om aan te nemen dat het lidmaatschap van de Geheime Raad aan hem voorbijging. Boisschot, Jan (Baptist) van, in: H. De Schepper, Nationaal Biografisch Woordenboek, Brussel, Paleis der Academiën, 1983, dl. 10, kol. 41-45.
35
Op 23 november 1557 trad Jean-Baptiste Boisschot in het huwelijk met Catherine Van den
Troncke (°1536-†28 mei 1608), dochter van de Antwerps lakenhandelaar Michiel Van den Troncke
en Isabella van den Heetvelde, alias Van Oudendaghe.75 Michiel introduceerde hem in de eigentijdse
zakenwereld, wat zijn relatie met bijvoorbeeld de firma della Faille ten goede kwam.
Samen kregen Jean-Baptiste en Catherine acht kinderen:
� Filips (†11 mei 1632);
� Maria (°18 december 1559) huwde Jan Baptist Maes (†29 juli 1618), die in 1580 zijn
schoonvader als advocaat-fiscaal van Brabant opvolgde;
� Agnes (°15 november 1562) was de echtgenote van Theodoor de Berty (+april 1620), die van
1584 tot aan zijn dood één van de secretarissen bij de Geheime Raad was;
� Ferdinand, over wiens leven we verder in deze verhandeling meer te weten zullen komen;
� Karel (16 juli 1572-18 mei 1641);
� Walburga (°14 november 1558), Catharina (°7 mei 1567) en Frans (°3 maart 1569) stierven op
jonge leeftijd.76
Meerdere kinderen kregen een bekend figuur uit de tijd als peetvader. Zo was de hertog van Alva
de peter van Ferdinand.77
Het is in het begin van de jaren 1570 dat de familie Boisschot, met name de broers Jean-Baptiste
en Leonard Boisschot, een ‘de’ voor hun familienaam voegden.78 Dit had vooral te maken met hun
sociale opgang. Van een administratieve functie op lokaal niveau in het hertogdom Brabant –
Leonard in Oosterhout, Jean-Baptiste in Brussel – klommen ze op tot de centrale administratie van
de Zuidelijke Nederlanden. Leonard zetelde in de Bloedraad en Jean-Baptiste werd lid van de
Geheime Raad.
Dit parallellisme in de carrière van beide broers werd versterkt door hun beider trouw aan de
koning van Spanje Filips II en de katholieke kerk. Net zoals Jean-Baptiste zou Leonard hierdoor aan
zijn eind komen (zie verder).
De onroerende eigendommen van Jean-Baptiste Boisschot beperkten zich tot het bescheiden
patrimonium dat zijn vader hem in Oosterhout had nagelaten. Verder bezat hij in het Land van
Grimbergen een goed dat hij van beide heren van Grimbergen (Willem van Oranje en Ferri de
Glymes van Bergen) in leen had. Hij legde evenwel de grondslag voor een niet onaardig familiebezit
75 Boisschot, Jan (Baptist) van, in: H. De Schepper, Nationaal Biografisch Woordenboek, Brussel, Paleis der Academiën, 1983, dl. 10, kol. 42. 76 Boisschot, Jan (Baptist) van, in: H. De Schepper, Nationaal Biografisch Woordenboek, Brussel, Paleis der Academiën, 1983, dl. 10, kol. 41. 77 A. Despy-Meyer, Idem, p. 20, vn. 45. 78 A. Despy-Meyer, Idem, p. 21.
36
aan kapitalen, door geld te investeren en zelfs door te speculeren, ondermeer op de bekende
Antwerpse firma met internationale dimensie, de della Failles.
Tot aan het eind van zijn politieke carrière valt Jean-Baptiste Boisschot op door zijn werk en ijver
– bijvoorbeeld als “eerste hulp” van Christoffel d’Assonleville in de Raad van State –, en bovenal
door zijn trouw aan de Spaanse koning.
In de jaren 1574-1575 verbleef hij meerdere malen voor een langere periode in Engeland en
vervulde hij er verschillende commerciële en politieke opdrachten. Hij slaagde erin een aantal
handelsverdragen tussen Spanje en Engeland te sluiten.79 Bovendien werd hem in 1575-1576 nog een
bijzondere opdracht toevertrouwd: hij werd naar de aartsbisschop van Trier gestuurd naar aanleiding
van een aantal geweldplegingen door soldaten uit het garnizoen van Thionville. Hij slaagde erin de
plooien glad te strijken.
Dit wijst er minstens op dat hij het vertrouwen genoot van Filips II en landvoogd Requesens. Na
de dood van laatstgenoemde begin maart 1576 was hij sterk betrokken bij de werkzaamheden van de
Raad van State die tijdelijk het bestuur had overgenomen (hij stelde er o.a. de rapporten op). Enkele
maanden na de vlucht van landvoogd Don Juan van Oostenrijk naar Namen in juli 1577 werd Jean-
Baptiste aangehouden door aanhangers van de opstandige Staten-Generaal te Brussel. Hij werd op 4
september 1576 samen met de aanwezige leden van de Raad van State gevangen gezet op verdenking
van espagniolisme (Spaansgezindheid). Hij bleef gedurende ruim een half jaar onder arrest. Pas in maart
1577 werd hij op bevel van de Staten-Generaal vrijgelaten. Hij liet zich op geen enkele manier nog in
met het staatsbestuur: zijn politieke carrière was voorbij. In 1580 werd hij wegens zijn gedachtegoed
nog een maal gevangengenomen in Brussel en in Antwerpen opgesloten. Hij overleed de douleur et de
chagrin op 28 oktober van datzelfde jaar.80
De carrière van vader de Boisschot lijkt sterk op die welke zijn zoon later zou uitbouwen.
Het leven van Ferdinand de Boisschot kan worden gezien als een hoogtepunt in de geschiedenis
van de familie de Boisschot. In zijn functie als raadsheer-rekwestmeester van de Geheime Raad was
hij een van de invloedrijkste figuren van zijn tijd in de Zuidelijke Nederlanden.
Hij werd op 26 juni 1570 in Brussel geboren.81 Na de dood van vader Jean-Baptiste verhuisde het
gezin naar Keulen. Ferdinand ving er zijn studies aan maar werkte deze af aan de universiteit van
79 Wanneer precies heb ik niet kunnen achterhalen. Volgens Imran Uddin was hij zelfs even ambassadeur aan het hof van Virgin Queen Elisabeth I van Engeland. I. Uddin, William Trumbull. A Jacobean diplomat at the court of the Archdukes in Brussels, 1605/9-1625, Leuven, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, 2006, p. 28. Dit was meer dan waarschijnlijk in de hoedanigheid van buitengewoon ambassadeur met een specifieke opdracht. 80 Volgens H. De Schepper werd hij sinds maart 1577 niet meer vrijgelaten, in tegenstelling tot zijn Spaansgezinde collega’s die naar Namen of Leuven waren gevlucht. Boisschot, Jan (Baptist) van, in: H. De Schepper, Nationaal Biografisch Woordenboek, Brussel, Paleis der Academiën, 1983, dl. 10, kol. 42. 81 Volgens J. Delecourt en J. Lefèvre is er geen zekerheid over zijn geboortedatum, maar moet het ergens in de tweede helft van de zestiende eeuw zijn geweest. Boisschot (Ferdinand de), in: J. Delecourt, Biographie Nationale, Bruxelles, Académie Royale des sciences, des Lettres et des Beaux-arts de Belgique, 1868, t. 2, kol. 621; Boisschot, Ferdinand van, in: J. Lefèvre, Nationaal Biografisch Woordenboek, Brussel, Paleis der Academiën, 1964, dl. 1, kol. 216.
37
Leuven.82 Hij behaalde er het diploma van licencé ès lois83, waarna hij in de magistratuur trad. In 1590
werd hij advocaat bij de Raad van Brabant. Zijn naam weerklonk snel tot in de hoogste kringen, al zal
de herinnering aan vader Jean-Baptiste hier ongetwijfeld een rol hebben gespeeld.
Nog op zeer jonge leeftijd (in 1592) werd hij benoemd tot luitenant van de auditeur-generaal van
het Ejército de Flandes, het Spaanse leger in de Nederlanden.84
In 1594 werd in Brussel een buitengewone rechtbank opgericht door Filips II, het Tribunal de la
visita, belast met het onderzoek naar geldverduisteringen door hogere officieren. Ferdinand de
Boisschot werd er aangesteld als rechter. Hij vervulde dezelfde functie bij de Rekenkamer van het
leger.85 In 1597 werd hij advocaat-fiscaal van het Tribunal de la Hazienda (Financiën).86
Na slechts 3 jaar als luitenant klom hij op tot auditeur-generaal (31 januari 159587), de eerste
ondergeschikte van de superintendente de la justicia militar.88 Hij vervulde deze functie vastberaden en met
ijver, maar was tevens voorzichtig, mede door de vele disciplinaire problemen en muiterij. Hij volgde
het leger negen jaar lang op de voet.89 Door deze eerste belangrijke promotie werd hij als
opperrechter bevoegd over conflicten tussen militairen, zowel voor burgerlijke als voor
strafrechterlijke zaken. Over zaken waarvoor de doodstraf gold, net zoals over majesteitsschennis en
de overgave van steden, kon niet worden beslist zonder Ferdinands goedkeuring. Vanaf 1606
vergezelde hij de gouverneur-generaal bij diens verplaatsingen en werd zijn post in Brussel door
Puteanus ingenomen. Hij bleef als reizend rechter tot in 1619 in functie. In realiteit oefende hij deze
functie uit tot het begin van het Twaalfjarig Bestand. Nadien werd hij belast met verschillende
diplomatieke opdrachten waardoor hij meerdere jaren in het buitenland verbleef.90
Het is door zijn ervaring als auditeur-generaal dat hij zaken van uiteenlopende aard leerde
beoordelen; hierbij kon hij zich op een grondige kennis van het recht beroepen. Dankzij zijn
uitstekende juridische reputatie kreeg hij daarenboven steeds uitgebreidere verantwoordelijkheden in
82 De matrikels uit de periode 1569-1616 zijn niet bewaard. E. Reusens, Jos.Wils et A. Schillings, Matricule de l’Université de Louvain, IX. J. Lefèvre stelt in het Nationaal Biografisch Woordenboek dat Boisschot doctor in de rechten was. De bronnen in het archief van de Geheime Raad hebben het echter allemaal over licencié en droit. We veronderstellen dat het een verwarring met Ferdinands vader betreft en houden het bij de graad van licentiaat. 83 Boisschot (Ferdinand de), in : J. Delecourt, Biographie Nationale, Bruxelles, 1868, t. 2, kol. 622. 84 A.L.P. de Robaulx de Soumoy, Etude historique sur les tribunaux militaires en Belgique, Bruxelles, société de l’histoire de Belgique, 1857, p. 148. 85 Boisschot, Ferdinand van, in: J. Lefèvre, Nationaal Biografisch Woordenboek, Brussel, Paleis der Academiën, 1964, dl. 1, kol. 217. 86 ARA, Familiearchief de Boisschot, nr. 7. 87 Ibid., nr. 7. De patentbrieven dateren echter van 1 juli 1597. 88 H. De Schepper oppert in zijn doctoraat het vermoeden dat de Aartshertogen hem de positie als eretitel gaven naar aanleiding van zijn huwelijk met de hofdame van Isabella. Hugo De Schepper, De Kollaterale Raden in de Katolieke Nederlanden van 1579 tot 1609. Studie van leden, instellingen en algemene politiek, Leuven (onuitgegeven doctoraatsproefschrift K.U. Leuven), 1972, p. 298. 89 Boisschot (Ferdinand de), in : J. Delecourt, Biographie Nationale, Bruxelles, 1868, t. 2, kol. 622. 90 Nochtans bleef hij zijn inkomsten als auditeur-generaal opeisen, zoals tijdens zijn verblijf in Engeland in 1615. Zie J. Lefèvre en J. Cuvelier, Correspondance de la Cour d’Espagne sur les affaires des Pays-Bas au XVIIe siècle, Bruxelles, Kiessling et Imbreghts, 1937, t. VI (Supplément), p. 172. Zo ook in 1626; ditmaal ter compensatie voor de grote uitgaven tijdens zijn ambassades in Engeland en Frankrijk. De infante geeft haar toestemming. (Ibid., p. 291).
38
variabele functies en kon hij zijn carrière uitbouwen. Ook zijn positieve houding ten overstaan van
Madrid en de kwaliteit van zijn dienstverlening aan het hof te Brussel, waren factoren die ervoor
zorgden dat Ferdinand de Boisschots inzet op verschillende manier werd beloond.
In 1607 prees Albert de goede diensten van Ferdinand de Boisschot aan bij Filips III. De lettres
patentes van 21 mei 1607 zetten de lofrede om in een tastbaar gegeven door hem middels een
“buitengewone benoeming” aan te stellen als raadsheer-rekwestmeester van de Geheime Raad91, mét
behoud van zijn positie als krijgsauditeur. Boisschots gunstige positie bij de soevereinen viel bij
enkelen in slechte aarde, en meermaals werd geprobeerd zijn reputatie neer te halen “bij de bron”,
namelijk te Madrid. Toen het al te erg werd, kwam de aartshertog tussenbeide en herinnerde Filips III
(in een brief de dato 28 juli 1609) aan de vele diensten die zowel vader Jean-Baptiste als zoon
Ferdinand de Boisschot vooral op financieel gebied hadden bewezen aan de Spaanse kroon.92
Zoals zovele mandatarissen van het nieuwe professioneel-ambtelijke en burgerlijke type werd hij
uit hoofde van zijn functie door Filips II geridderd waardoor hij voor zich persoonlijk de (lage)
adellijke status verwierf. Eén van de hoogste onderscheidingen van die tijd, lid worden van de
ridderorde van Sint Jacob van Compostela, werd hem 12 oktober 1616 toegekend, hoewel dit
normaal was voorbehouden aan oud-adellijke families.
Ook een ambassade aan een buitenlands hof werd als een beloning gezien.93 Voor hun
vertegenwoordiging aan buitenlandse hoven (Rome, Parijs, Londen) kozen de aartshertogen Albert en
91ARA, Idem, nr. 7. De Boisschot zou deze titel zijn hele leven behouden. Zelfs toen hij in 1626 kanselier van Brabant werd, gaf infante Isabella hem de toestemming deze titel te blijven voeren met inbegrip van de bijbehorende voordelen (akte van 2 september 1626 bewaard in het Algemeen Rijksarchief. Ibid., nr. 7.). Hij was echter de laatste persoon aan wie deze gunst werd verleend. Verder lijkt het dat deze aanstelling vooral rechten en heel wat minder plichten met zich meebracht. Ferdinand de Boisschot blijkt nauwelijks zeven dossiers te hebben behandeld (het eerste op 7 augustus 1611; het laatste op 10 januari 1624. Vermoedelijk werden deze dossiers aan hem toegewezen ter rechtvaardiging van zijn zitje in de Geheime Raad. In de patentbrief stootten we op de zinsnede: “… sans gaiges toutesfois ny avoir entree ou exercice audict conseil privé…”, maar verder staat te lezen dat hij alle vrijheden en rechten inherent aan de positie, de protocollaire voorrang en alle fiscale vrijstellingen eigen aan een ambt in de collaterale raden genoot. Bovendien moest hij plechtig zweren de commissie op een eerlijke manier te hebben verkregen, lees: zonder geld te hebben gekregen of te hebben aangeboden. Het lijkt erop dat de aartshertogen zich hiermee wilden indekken tegen eventuele betichtingen van ongerechtvaardigde persoonlijke begunstiging, want uit bovenstaande gegevens kunnen we met zekerheid opmaken dat het wel degelijk om een cadeau vanwege de vorsten ging.
H. De Schepper stelt dat Ferdinand tijdens zijn verblijf als minister-resident te Parijs (ut infra) gewoon rekwestmeester werd van de Geheime Raad op 9 september 1616. De open brief voor deze positie dateert zoals hoger vermeld echter van 21 mei 1607. Gezien De Schepper zijn gegeven uit de rekeningen van de ontvanger-generaal haalde, is het mogelijk dat Boisschot van dan af een wedde ontving voor zijn zetel in de Geheime Raad (ondanks de bepaling “sans gaiges” in de patentbrief). Dit wordt bevestigd door de registers van de Rekenkamer. B. Volckaert, De leden van de Geheime Raad der Zuidelijke Nederlanden onder het bewind van de aartshertogen en Filips IV, 1609-1653. Een prosopgrafische studie, Gent, UGent, licentiaatsverhandeling (uitgegeven op www.ethesis.net), 2004, deel 2, hfdst 2, 2, 2 (http://www.ethesis.net/geheime_raad/geheime_raad_deel_2.htm#2.2%20De%20raadsheren-rekwestenmeesters). 92 Boisschot, Ferdinand van, in: J. Lefèvre, Nationaal Biografisch Woordenboek, Brussel, Paleis der Academiën, 1964, dl. 1, kol. 216. 93 I. Uddin, William Trumbull. A Jacobean diplomat at the court of the Archdukes in Brussels, 1605/9-1625, Leuven, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, 2006, p. 29.
39
Isabella dikwijls leden van de Geheime Raad.94 Na het ondertekenen van het Twaalfjarig Bestand
tussen Spanje en de Verenigde Provinciën werd Ferdinand de Boisschot een aantal jaar ambassadeur
ordinaire in Londen. Van (september) 1611 tot eind 1615 verbleef hij in Engeland.95 De
onderhandelingen die hij er voerde getuigen van zijn subtiele aard. Zijn voornaamste taak was de
opvolgingskwestie in Gulik, Berg en Kleef regelen door de koning van Engeland James I ervan te
weerhouden te interveniëren. Hij slaagde hierin. Meer zelfs, James I maakte op politiek vlak een bocht
van 180 graden. Ferdinand voerde hierover een drukke diplomatieke correspondentie met aartshertog
Albert, die er dikwijls punten uit overmaakte aan de Spaanse koning.96
Ferdinand de Boisschot vertrok niet zo veel later nog een tweede maal naar Londen. In 1619 had
James I immers een akkoord met de Evangelische Unie gesloten. Het gevolg was een
aaneenschakeling van militaire operaties in de Palts: het begin van een oorlog in het Heilige Roomse
Rijk. Hierdoor werd weerstand geboden aan de Engels-Duitse troepen en een Oostenrijks leger, voor
de gelegenheid aangesterkt door soldaten uit de Lage Landen.
Pas toen de katholieke troepen Frankenthal belegerden, dat werd verdedigd door een Engels
garnizoen, werd Ferdinand de Boisschot in 1623 opnieuw naar Engeland gestuurd, ditmaal als
ambassadeur extraordinaire. Hij overtuigde de James I ervan een wapenstilstand te aanvaarden én Isabella
achttien maanden Frankenthal te laten belegeren. Voorwaarde was dat de Engelse troepen er vrij
konden terugkeren in geval de oorlog met Oostenrijk zou worden verdergezet. Hierdoor kwam de
stad – uiteindelijk – definitief in katholieke handen. Hoewel Ferdinand de Boisschot tijdens zijn beide
missies in Londen belangen had verdedigd die lijnrecht tegen die van de Engelse koning ingingen,
wist deze laatste het talent van de onderhandelaar van de Zuidelijke Nederlanden te appreciëren.97
Na zijn eerste missie in Engeland, verbleef hij niet lang in Brussel. Eind 1616 kreeg hij immers
kreeg hij de leiding over een diplomatieke zending naar koning Lodewijk XIII van Frankrijk. Tussen
zijn verblijven in Engeland door vervulde hij zijn opdracht aan het hof van Louis XIII in Parijs.98 Hij
verbleef er van begin 1616 tot 1620.99
94 Boisschot, Ferdinand van, in: J. Lefèvre, Nationaal Biografisch Woordenboek, Brussel, Paleis der Academiën, 1964, dl. 1, kol. 217. 95 De onderzochte correspondentie vermeldt op 8 november 1616 dat de Boisschot zal op de hoogte worden gebracht van zijn aanstelling als ambassadeur aan het Franse hof zodra hij terug is uit Engeland. Op 7 januari 1617 komt hij aan te Parijs. Zijn instructies dateren van 26 november 1616. OSA, FN, liasse 23, f208-210, 235-238v en OSA, FN, liasse 24, f9-12. 96 Boisschot, Ferdinand van, in: J. Lefèvre, Nationaal Biografisch Woordenboek, Brussel, Paleis der Academiën, 1964, dl. 1, kol. 217. 97 A. Despy-Meyer, Idem, pp. 31-32. 98 J. Delecourt vermeldt in de Biographie Nationale dat Ferdinand de Boisschot tussen de twee Engelse missies in naar het hof van Henri IV werd gezonden. Dit is onmogelijk aangezien de diplomaat tussen 1617 en 1620 in Parijs was en Henri IV in al 1610 werd vermoord. Misschien doelde hij op het regentschap van Marie de Medici maar dit is evenmin juist. Louis XIII nam in 1617 het heft in handen en was sindsdien koning van Frankrijk (zie verder). 99 Dit wordt bevestigd door een gedrukt document dat steekt bij de genealogie in het archief van de familie de Boisschot. ARA, Familiearchief de Boisschot, nr. 5. De laisser-passer van Louis XIII dateert van 9 december 1620. ARA, Idem, nr. 7.
40
NA ZIJN OPDRACHT AAN HET HOF VAN LE ROI TRÈS CHRÉTIEN TE PARIJS…
Het leven van Ferdinand de Boisschot ging verder na het beëindigen van zijn diplomatieke
opdracht aan het hof van Louis XIII te Parijs. Hij keerde terug naar de Nederlanden en hervatte zijn
functie in de Geheime Raad. Hij werd bovendien aangesteld tot raadsheer bij de Raad van State (waar
in de zeventiende eeuw, naast edellieden, ook de aartsbisschop van Mechelen en rechtsgeleerden er
deel van uit) (9 mei 1622). Hij bleef tot het eind van zijn leven in dienst van de centrale overheid. Dat
de aartshertogen een groot vertrouwen in hem stelden, blijkt uit de taken die ze hem nog lang na zijn
missies als ambassadeur lieten uitvoeren, en uit de beloningen die hij kreeg.100
Enkele maanden later, midden 1621, kreeg hij een eerste opdracht toegewezen: een nieuwe missie
aan datzelfde hof van Louis XIII in Parijs, ditmaal in de hoedanigheid van ambassadeur extraordinaire.101
Het doel van deze korte missie was een bondgenootschap tussen Frankrijk en Spanje bewerkstelligen.
Voorwaarde was dat Louis XIII zijn troepen uit de Verenigde Provinciën zou terugtrekken en, op zijn
minst even ingrijpend, dat hij eveneens zou afzien van vriendschappelijke contacten met de regio.102
De Boisschot slaagde niet in zijn opdracht. Aartshertog Albert schreef aan Filips IV dat de diplomaat
uit Parijs was teruggekeerd met de boodschap dat de Fransen slechts que des belles paroles boden.103
De aartshertogen bleven niettegenstaande overtuigd van de kwaliteiten van Ferdinand de
Boisschot. Als dank voor de bewezen diensten werd hij door de Albert en Isabella tot de adel
verheven: hij werd baron van Zaventem; de heerlijkheid en bijbehorende gronden werden bij deze
gelegenheid een baronie.104 Ferdinand werd op die manier – dankzij zijn inzet en inbreng – de eerste
uit het geslacht de Boisschot die een adellijke titiel verwierf.
In 1622 werd hij naar Brussel afgevaardigd om er met Pieter Peckius, en in overleg met de
ambassadeurs van Duitsland en Engeland, de vrede in de Palts te besluiten.105
Zijn diplomatieke carrière eindigde in 1623, toen hij een laatste maal een succesvolle opdracht
aan het hof van de Engelse koning James I vervulde. Dit betekende echter niet dat Ferdinand de
100 Boisschot, Ferdinand van, in: J. Lefèvre, Nationaal Biografisch Woordenboek, Brussel, Paleis der Academiën, 1964, dl. 1, kol. 218. 101 Wegens tijdsgebrek heb ik deze missie niet zelf verder kunnen onderzoeken. 102 Zie ook H. Lonchay et J. Cuvelier, Correspondance de la Cour d’Espagne sur les affaires des Pays-Bas au XVIIe siècle, Bruxelles, Kiessling et Imbreghts, 1923, t. II (Correspondance de Philippe IV avec l’infante Isabelle), p. 7. 103 H. Lonchay et J. Cuvelier, Correspondance de la Cour d’Espagne sur les affaires des Pays-Bas au XVIIe siècle, Bruxelles, Kiessling et Imbreghts, 1923, t. II (Correspondance de Philippe IV avec l’infante Isabelle), p.16. 104 De patentbrieven dateren van 27 maart 1621. ARA, Familiearchief de Boisschot, nr. 1. In de Sint-Martinuskerk van Zaventem hangt nog steeds ‘Sint-Maarten zijn mantel delend met de armen’ van Antoon van Dijck, dat door Ferdinand de Boisschot werd geschonken; hij betaalde er 300 gulden voor. (Zaventem, in: Eug. De Seyn, Geschied- en Aardrijkskundig woordenboek der Belgische gemeenten, Brussel, Bieleveld, s.d., dl. 2, pp. 1548-1549.) 105 H. Lonchay et J. Cuvelier, Correspondance de la Cour d’Espagne sur les affaires des Pays-Bas au XVIIe siècle, Bruxelles, Kiessling et Imbreghts, 1923, t. II (Correspondance de Philippe IV avec l’infante Isabelle), pp. 78, 87.
41
Boisschot was afgeschreven. Neen, zijn echte carrière, aan het hof van de aartshertogen, was nog maar
net begonnen. Sindsdien ging het de Boisschot nog meer voor de wind.
Tijdens zijn loopbaan oefende Ferdinand de Boisschot een aantal functies uit – die als
scharniermomenten kunnen worden bestempeld – waarin hij zich een aantal administratieve en
juridische vaardigheden eigen maakte die voor de rest van zijn carrière van groot belang bleken. Hij
bewees elke keer opnieuw dat hij het vertrouwen waard was en tot nog meer in staat.
Nadat hij al raadsheer-rekwestmeester van de Geheime Raad was geworden, werd Ferdinand de
Boisschot nu beloond met het lidmaatschap van de Raad van State (9 maart 1622).106 De gunst van de
Spaanse koning bestond erin dat hij zijn positie in de Geheime Raad, net als zijn verloning en rang
mocht behouden.107 De bevoegdheden van de Raad van State waren echter erg beperkt sinds het
overlijden van aartshertog Albert in 1621. De belangrijke staatszaken, de bevoegdheid over binnen-
en buitenlandse aangelegenheden, werden waargenomen door twee buitengewone commissies. De
eerste junta bestond uit louter Spanjaarden, de tweede uit drie juristen, waaronder de Boisschot.
Tussen 1623 en 1643 zetelde Ferdinand de Boisschot verschillende keren in deze Jointe d’Etat. De
onpopulariteit van deze instellingen straalde af op hen die er deel van uitmaakten, in tegenstelling tot
wat gebruikelijk was.108
Na het beëindigen van het Twaalfjarig Bestand en het hernemen van de vijandigheden met de
Noordelijke Nederlanden, moest een nieuwe vloot worden samengesteld. De aartshertogen hadden
immers de bestaande vloot na het ondertekenen van het Bestand afgeschaft en van Duinkerke naar
Spanje gestuurd. Begin september 1623 aanvaardde Isabella het voorstel van Sint-Winoksbergen om
de zetel van de Admiraliteit ginds te installeren; in ruil zou de stad een dozijn schepen bouwen en
uitrusten.109 De Admiraliteit kreeg op 5 januari 1624 een nieuw reglement waaruit bleek dat alle door
de infante gevelde vonnissen in beroep door drie rechters-gecommiteerden zouden worden
behandeld. Naast Guillaume de Steenhuys en Folcart van Achelen was ook Ferdinand de Boisschot
één van de eminente juristen aan wie deze taak werd toevertrouwd. Toen bleek dat Sint-
Winoksbergen haar belofte tot het bouwen van een nieuwe vloot niet zou nakomen, bleef de
beslissing om de Admiraliteit alsnog in de haven van Duinkerke zelf te vestigen niet lang uit. Eind
1626 werden de drie rechters-gecommiteerden – op dat moment Spinola, Kesseler en de Boisschot –
dan ook overgeplaatst naar Duinkerke. Bovendien werd de Boisschot, samen met de andere twee
106 A. Despy-Meyer, Idem, p. 24. 107 Boisschot (Ferdinand de), in: J. Delecourt, Biographie Nationale, Bruxelles, Académie Royale des sciences, des Lettres et des Beaux-arts de Belgique, 1868, t. 2, kol. 624. 108 Boisschot (Ferdinand de), in: J. Delecourt, Biographie Nationale, Bruxelles, Académie Royale des sciences, des Lettres et des Beaux-arts de Belgique, 1868, t. 2, kol. 624. 109 A. Despy-Meyer, Idem, p. 27.
42
oorspronkelijke rechters de Steenhuys en van Achelen, door Isabella benoemd tot raadsheer van de
Hoge Admiraliteitraad, met zetel te Brussel.110 Het is niet helemaal duidelijk tot wanneer Ferdinand
de Boisschot deze functie uitoefende.111 Het staat echter vast dat zijn jaren bij de Admiraliteit een
grote invloed uitoefenden op het verdere verloop van zijn carrière. Net zoals wanneer hij auditeur-
generaal was, bewees hij dat hij meer aankon, dat hij klaar was voor een volgende stap.
In oktober 1626 bereikte zijn carrière een hoogtepunt: hij volgde Pieter Peckius, een van de
belangrijkste ministers van de aartshertogen, op als kanselier van Brabant. 112 Hij zou deze functie
ruim twintig jaar – tot aan het eind van zijn leven – vervullen. De definitieve benoemingsbrief voor
dit ambt arriveerde in 1629 vanuit Spanje en droeg de bepaling in zich dat Ferdinand (ook dit keer)
zijn plaats in de Geheime Raad mocht behouden, samen met alle weddes die hij toen ontving en alle
voorrechten en fiscale vrijstellingen die hij genoot. Opnieuw een duidelijk bewijs van de grote gunst
waarin hij bij de koning – en ondertussen ook bij Olivares – stond. Vanaf dat moment ging hij zelfs
hoofd-voorzitter Engelbert Maes politiek overvleugelen.113 Het is meer dan waarschijnlijk dat hij werd
gepromoveerd dankzij een succesvolle missie in opdracht van Filips IV in 1625. Zijn opdracht
bestond eruit een verhoging van de bedes in Vlaanderen te bekomen.114 Hij slaagde hierin dankzij zijn
voorstel tot de verpachting van de belasting op de eeuwige rentes van particulieren op de staat.115
Kanselier worden was de hoogste post die men in Brabant kon ambiëren. De kanselier was de
vertegenwoordiger van de vorst bij de Staten van Brabant. In deze periode van bijna voortdurende
oorlogsvoering bestond zijn taak er voornamelijk uit van de Staten bedes en (buiten)gewone toelagen
te verkrijgen. De financiële nood was echter dermate groot dat hij er ook voor moest zorgen dat de
soeverein de vele deeltjes van zijn gebieden in Brabant kon belenen of overdragen. Daarnaast
vertegenwoordigide hij de de vorst bij de verkiezing van abten en de magistraatsvernieuwing. Hij
kende ook de ambten in de ondergeschikte gerechtshoven toe. Bovendien zwoeren de meeste
functionarissen aangesteld door de koning of de infante in zijn handen trouw. Er bestaat geen twijfel
over dat hij zeer invloedrijk was en dat zijn advies in ontelbare zaken werd gevraagd, ook als het over
kerkelijke of universitaire kwesties ging.
110 Ibidem, pp. 25, 28. 111 Een kwijtschrift van zijn inkomsten als raadsheer van de Admiraliteit op datum van 4 augustus 1631 is terug te vinden in: ARA, Familiearchief de Boisschot, nr. 7. A. Despy-Meyer verwijst in haar artikel ook naar een document uit 1632 uit het Fonds Jacquier de Rosée van het Staatsarchief te Namen (nr. 1078). 112 De voorwaarden om kanselier te worden waren, volgens de gebruiken van die tijd, licentiaat in de rechten zijn; Frans, Nederlands en Latijn kennen; geboren zijn in Brabant en er ook wonen; en een baronie bezitten. Deze voorwaarden vervulde Ferdinand de Boisschot allemaal. 113 B. Volckaert, De leden van de Geheime Raad der Zuidelijke Nederlanden onder het bewind van de aartshertogen en Filips IV, 1609-1653. Een prosopgrafische studie, Gent, UGent, licentiaatsverhandeling (uitgegeven op www.ethesis.net), 2004, deel 2, hfdst 2, 2, 2 (http://www.ethesis.net/geheime_raad/geheime_raad_deel_2.htm#2.2%20De%20raadsheren-rekwestenmeesters). 114 A. Despy-Meyer, Idem , p. 29. 115 ARA, Familiearchief de Boisschot, nr. 5.
43
De periode waarin Ferdinand de Boisschot kanselier was, stemt grotendeels overeen met het
bestuur van de kardinaal-infant Don Ferdinand, broer van Filips IV.
Nog in 1629 benoemde de koning hem tevens tot zijn luitenant in het Soeverein Feodaal Hof
van Brabant. Middels de open brieven van 19 augustus 1628 werd volgde hij Charles de Bourgogne
op als luitenant van het Brabantse feodale hof. Hij zou deze post in 1641 aan zijn zoon François
afstaan.
Gevestigd in de hogervermelde functies wist Boisschot een stevige stempel te drukken op het
Zuid-Nederlandse bestuur en een grote persoonlijke macht te verwerven. Zijn lidmaatschap van de
Junta van State en Oorlog vergrootte deze macht nog verder wegens het feit dat in deze vergadering
een groot deel van de officieuze regeringsbevoegdheid in de Spaanse Nederlanden lag.
Verder blijkt uit de patentbrief van raadsheer van de Geheime Raad Jerôme de Gaule dat hij
tussen 1630 en 1632, tussen de verkiezing van Roose en het overlijden van Maes, zelf de honneurs van
het hoofd-voorzitterschap van de Geheime Raad waarnam. Zijn grootste machtsconcurrent, hoofd-
voorzitter Roose, verwerd overigens al snel tot zijn aartsvijand en hierin gesteund door collega-
raadsheer Willem van Steenhuys liet hij tot aan het einde van zijn loopbaan niet na deze op zoveel
mogelijk vlakken tegen te werken. Dit vooral omdat Ferdinand zelf op basis van zijn verdiensten en
anciënniteit aanspraak maakte op het voorzitterschap van de Raad van State, een positie die dus werd
ingepikt door Roose.116
Ondanks deze vijandigheid tegenover de chef-president kon de Boisschot blijven rekenen op de
gunst van de vorst en de landvoogden en ook Olivares hield het vertrouwen in de jurist.117 Naast de
gewichtige ambten die hij toegewezen kreeg, vertolkte deze gunst zich verder nog in meerdere
cadeaus van koningswege voor Ferdinand en zijn gezin.
FAMILIAAL ERFGOED EN BASIS VOOR ADELLIJKE ASPIRATIES
Het was vooral dankzij de briljante carrière van Ferdinand dat de familie de Boisschot een
plaatsje verwierf onder de edelen. Naast eerbewijzen wist Ferdinand de Boisschot in de loop der jaren
ook heel wat bezittingen te vergaren. Het lijkt wel alsof hij slechts één doel had: de naam en faam van
hemzelf en zijn nageslacht garanderen. Bij luisterrijke functies hoorde volgens Ferdinand de
116 B. Volckaert, Idem, deel 2, hfdst 2, 2, 2 (http://www.ethesis.net/geheime_raad/geheime_raad_deel_2.htm#2.2%20De%20raadsheren-rekwestenmeesters). 117 Uitzondering was waarnemend gouverneur-generaal markies del Castel Rodrigo, die in een brief van 15 januari 1647 de kanselier onbeduidend noemt, en zich erover verwonderde hoe de Boisschot zo een hoge post kon bekleden. Boisschot, Ferdinand van, in: J. Lefèvre, Nationaal Biografisch Woordenboek, Brussel, Paleis der Academiën, 1964, dl. 1, kol. 219.
44
Boisschot een minstens even tot de verbeelding sprekend grondgebied. De meeste van zijn
heerlijkheden bevonden zich in de omgeving van Brussel.
In november 1605 kocht de Boisschot de heerlijkheden van Zaventem en Sterrebeek van een
zekere Willem van der Meeren. Door problemen met diens schuldeisers kreeg Ferdinand ze pas
werkelijk in bezit op 18 september 1608. Dankzij de diplomatieke diensten die hij aan de
aartshertogen had bewezen werden in maart 1621 Zaventem, Sterrebeek en bijbehorende gronden tot
baronie verheven (supra).118
Vervolgens, op 24 september 1624 kreeg de Boisschot de hoge, middelbare en lage justitie over
Nossegem opdat het bij de baronie Zaventem zou kunnen gevoegd worden.119
Al in 1625 had hij geprobeerd de heerlijkheid Erps van de Spaanse koning Filips IV te verkrijgen,
maar deze laatste had het verzoek verworpen.120 Het is pas in 1629 dat Ferdinand, met de steun van
Isabella, de lage, middelbare en hoge justitie over Erps en Kwerps kreeg, als compensatie voor het
succes van zijn ambassades naar Engeland en de toen gemaakte kosten.121 Voor de Boisschot was dit
echter niet voldoende. Ter gelegenheid van het huwelijk van zijn oudste dochter (waarschijnlijk is dit
Thérèse) wilde hij de titel van graaf van Erps verkrijgen en hij stelde dan ook een verzoek in die aard
op. De Hoge Raad van Vlaanderen in Madrid weigerde hem dit verzoek op 17 april 1642. De koning
volgde dit advies.122 Ruim twee jaar later, op 31 december 1644, zou zijn verzoek worden
ingewilligd.123 Waarschijnlijk was Filips IV, zoals al zijn opvolgers, ervan overtuigd dat adellijke titels,
zozeer begeerd door de Zuid-Nederlandse onderdanen, niets kostten aan de koning en hun trouw
bovendien versterkten. Ferdinand de Boisschot werd graaf van Erps, echter slechts ten persoonlijke
titel; de heerlijkheid, met haar enclave Kwerps, werd bij die gelegenheid een graafschap.124 Voor de
Boisschot betekende een dergelijke gunst echter niet veel als zijn erfgenamen er niet van konden
genieten. De Raad van State geloofde niet dat een magistraat ooit eerder de titel van graaf had
verworven, zelfs niet indien die magistraat tot de oude adel had behoord en een hogere functie
bekleedde dan de kanselier.125
118 ARA, Idem, nr. 23. 119 ARA, Idem, nr. 1. De Staten van Brabant erkenden deze toevoeging op 24 januari, 11 maart en 16 mei 1625 (ARA, Ibid., nr. 23). 120 H. Lonchay et J. Cuvelier, Correspondance de la Cour d’Espagne sur les affaires des Pays-Bas au XVIIe siècle, Bruxelles, Kiessling et Imbreghts, 1923, t. II (Correspondance de Philippe IV avec l’infante Isabelle), p. 230. 121 De patentbrieven dateren van 28 mei 1629. ARA, Familiearchief de Boisschot, nrs. 1, 21. 122 H. Lonchay et J. Cuvelier, Correspondance de la Cour d’Espagne sur les affaires des Pays-Bas au XVIIe siècle, Bruxelles, Kiessling et Imbreghts, 1930, t. III (Correspondance de Philippe IV), p. 461. Het grootste obstakel in de toekenning van de titel was dat Ferdinand die niet enkel voor zichzelf maar ook voor zijn nageslacht wenste. (Ibidem, p. 492); A. Despy-Meyer, De la mairie d’Oosterhout au conseil privé des Pays-Bas. La famille de Boisschot du XVIe au XVIII siècle, Bruxelles, Editions de l’Université de Bruxelles, 1976, t. 7, p. 27. 123 ARA, Familiearchief de Boisschot, nr. 1. 124 Ibid., nr. 21. Ten gevolge hiervan werd Erps van de baronie Zaventem gescheiden tot dewelke het behoorde sinds 29 mei 1629. 125 Boisschot, Ferdinand van, in: J. Lefèvre, Nationaal Biografisch Woordenboek, Brussel, Paleis der Academiën, 1964, dl. 1, kol. 219.
45
Daarenboven verkreeg hij eind september 1640 de heerlijkheid Groot-Bijgaarden ten gevolge van
een schuld die Ferdinands broer noch diens zoon konden terugbetalen. 126
Tot slot verwierf de Boisschot 26 maart 1644 een vijfde gebied in Brabant: Sint-Pieters-
Woluwe.127
Zijn uitbreidingsdrang had hem ondertussen ook twee heerlijkheden in Namen bezorgd. Anthée,
in 1626, en Fontaine, in 1632.128
Filips IV toonde zich inschikkelijk en zo kwam het dat op 31 december 1644 zijn heerlijkheid
Erps tot graafschap werd verheven en de bijbehorende titel erfelijk werd.129
In dezelfde periode dat hij dit relatief uitgebreide patrimonium verwierf dat hem vooral het
prestige en de eerbied bracht waarmee houders van gelijkaardige rechten in die periode werden
bejegend, had Ferdinand de Boisschot eveneens een ander soort patrimonium verkregen dat nog
meer opbracht. Hij was eigenaar van een hôtel in de Rue d’Etengat130, maar eveneens van verschillende
andere panden in dezelfde straat die een aardige rente opbrachten.
Naast investeren in heerlijkheden en onroerende goederen, genoot hij belangrijke inkomsten (en
winsten) via verschillende rentes, op de staat, op de stad Brussel, op de Staten van Brabant, op de
zoutmijnen van Milaan...
Bovendien leende hij geld aan de staat dat hij niet recupereerde via rentes, zoals gebruikelijk was,
maar met interest (aan een rentevoet van 6,25%!).131
Dat Ferdinand de Boisschot erg ver wilde gaan om de naam van zijn familie nog luider te laten
klinken en meer luister te verlenen, bleek ook uit het onderzoek van A. Despy-Meyer. Ze stootte op
een manuscript met een aantal vervalste en geïnterpoleerde akten die een oudere en hogere, meer
nobele, familieoorsprong van de (de) Boisschots moesten aantonen. Deze valse genealogie werd in
opdracht van Ferdinand opgesteld door Christophe Butkens132 en moest het bewijs leveren van de
126 ARA, Idem, nr. 1. 127 Ibid., nr. 23. 128 Ibid., 129 Opmerkelijk in deze context is dat we bij R. Vermeir lezen dat Ferdinand één van die juristen was die de Zuid-Nederlandse aristocraten zoveel mogelijk uit de regering poogde te weren, hen neerbuigend bejegende en aldus ook mee aan de basis lag voor de adellijke frustraties, bijvoorbeeld in de vroege jaren 1630, hoewel hij nu dus zelf een zo hoog mogelijke adellijke titel in de wacht probeerde te slepen. R. Vermeir, In Staat van Oorlog: Filips IV en de Zuidelijke Nederlanden, 1629-1648, Maastricht, Shaker Publishing, 2001, pp. 23, 25. 130 Dit pand droeg de naam “maison de Saventem”. Rue d’Etengat heet vandaag Boulevard de Berlaimont. ARA, Familiearchief de Boisschot, nr. 23. 131 A. Despy-Meyer, De la mairie d’Oosterhout au conseil privé des Pays-Bas. La famille de Boisschot du XVIe au XVIII siècle, Bruxelles, Editions de l’Université de Bruxelles, 1976, t. 7, p. 36. 132 Christophe Butkens (1590-1650), prior van de cisterciënzerorde te Antwerpen en auteur van Trophées tant sacrés que profanes de la duché de Brabant (ca. 1641).
46
noblesse requise133 voor enerzijds de titel van ridder in de orde van Sint Jacob van Compostela (1615) en
anderzijds die van heer van Erps (1629). 134
Het laatste jaar van zijn leven speelde Ferdinand de Boisschot, door ziekte, geen belangrijke rol
meer en werd hij als kanselier van Brabant zelfs ‘gepasseerd’. Hij stierf 24 november 1649 en werd
begraven in de kapel van de Heilige Ferdinand van de Onze-Lieve-Vrouw ter Zegekerk op de Zavel
(de Zavelkerk) te Brussel.135
Naast zijn baronie en zijn graafschap beschikte Ferdinand dan nog over meerdere ander
belangrijke heerlijkheden in Brabant. Zijn bekend: Sterrebeke, Groot-Bijgaarden, Kwaderebbe,
Fontaine-le-Château, Fontaine l’Evesque en Ban d’Anthée. Dit alles, samen met zijn politieke posities,
maakte van deze man één van de invloedrijkste figuren in het Zuid-Nederlandse bestuur van zijn tijd.
Op een glasraam in de kerk van Zaventem staat het volgende overzicht van zijn leven:
Messire Ferdinand de Boisschot, Chevalier de l’Ordre Militaire de St. Jacques, Compte d’Erps, baron de Saventhem, Seigneur de Sterrebeke, Quarebben, Bijgaarden, Nosseghem, Fontaine Château, et du Bancq d’Anthee. Conseiller d’Etat, et Privé du Roy. Chancelier de Brabant et Lieutenant de la Souveraine Court Feodale. Ambassadeur Ordinaire et Extraordinaire des Sérénités Archiducaux Albert et Isabelle: vers les Roys de France et de la Grande Bretagne et finalement Ambassadeur Plénipotentiaire de Sa Majesté à l’Assemblée de Munster.
Bij zijn tijdgenoten stond de Ferdinand de Boisschot bekend als een hoogmoedig voorbeeld van
de nieuwe categorie van edellieden, de noblesse de robe, die de belangrijke functies in de magistratuur, in
de diplomatie of in de politiek probeerde uit te oefenen en door de vorsten geadeld werd.
Misschien zijn het dergelijke methodes die een zekere jaloezie jegens Ferdinand de Boisschot
onder tijdgenoten voedden, zoals in onderstaand anonieme vers uit 1630:
Sire resveille toi, car telle harpie, infame de chancelier sans foi, lois, lettres, robe et âme fourage ton pays a titre de services sans mérite ni gage et plus de six offices. Encore n’est-il saoul, l’espoir de présidence le tenant affamé, lui soit de pénitence Ment, tourne, vire, et trompe, il est bon pour un jour mais l’amour de son peuple s’envole toujours
133 A. Despy-Meyer, Idem, p. 52. 134 Ibid., pp. 48-54. Het wapenschild dat de familie de Boisschot voerde (drie blauwe molenijzers op een gouden veld) was eveneens vervalst. Butkens had voor de valse documenten gezorgd, en het wapenschild van de familie de Roovere (met de molenijzers) deed dienst voor de familie de Boisschot. De tegenstanders Het van Ferdinand de Boisschot betwistten het sterk. Desondanks bleef hij er gebruik van maken. 135 ARA, Familiearchief de Boisschot, nr. 1. J. Delecourt vermeldt 24 oktober 1649. Boisschot (Ferdinand de), in: J. Delecourt, Biographie Nationale, Bruxelles, Académie Royale des sciences, des Lettres et des Beaux-arts de Belgique, 1868, t. 2, kol. 624. Op 28 september 1643 werd met dat doel een kapel van de Zavelkerk als begraafplaats aan Ferdinand de Boisschot voorbehouden. ARA, Idem, nr. 7
47
de garder le domaine il a fait grand serment mais pour, foi et don, c’est ainsi qu’il l’entend ce dont sans contredit est passé en finances. Grand roi vers l’hopital ils te menent la danse. Pour ne paraisse ingrat de sinhulière grace ce blistre de Saint Jacques te donne la besace. Il y met un denier, et selon l’évangile par rétribution en profite de mille. Sire si vous tardez l’administrateur justice les pierres se levant en feront sacrifice.136
Hij huwde op 21 mei 1607 met de Spaanse Anne-Marie de Camudio, dochter van Don Petro
Vasques Camudio en Anne Marie de Los Rios et Alarcon en kamerjuffrouw van de infante. Ze
kregen samen 5 kinderen waarvan er één vroeg stierf. Eén zoon, François, en drie dochters, Jeanne-
Françoise, Béatrice-Thérèse en Anne-Sébastienne.
Hun enige zoon François was de enige erfgenaam van alle adellijke en heerlijke titels en alle
bezittingen van zijn vader. Het uitgebreide testament van Ferdinand en zijn echtgenote, gedateerd 15
september 1645137, verdeelde de erfenis op een zeer specifieke manier: de bezittingen waren één en
ondeelbaar ter bewaring van het huis en de familie de Boisschot (via een octrooi van de Geheime
Raad van 6 september 1631 en van de Raad van Brabant van 25 augustus 1632138). Het ging vergezeld
van een al even uitgebreide “vaderlijke instructie” voor het beheer ervan (uiteraard staan er in deze
instructie ook meerdere persoonlijke uitlatingen en raadgevingen van Ferdinand aan zijn zoon). In
deze stukken staat tevens te lezen dat Ferdinand in 1649 nog net afstand deed van zijn positie als
luitenant van de koning in het Soeverein Feodaal Hof van Brabant ten voordele van François opdat
hij direct een startbasis zou hebben. We hebben verder nergens anders sporen gevonden van andere
ambten door laatstgenoemde uitgeoefend.
136 Dit anonieme vers uit 1630 is terug te vinden in de Koninklijke Bibliotheek van België te Brussel, Handschriftenkabinet, nr. 15908-83, f110v, en werd geciteerd in A. Despy-Meyer, Idem, p. 47. De datering geeft aan dat dit over Ferdinand de Boisschot gaat. 137 ARA, Idem, nr. 7. 138 Ibid., nr. 7.
48
DE EUROPESE SITUATIE IN 1618-1621
Na een korte periode van relatieve rust in de Zuidelijke Nederlanden wierp het uitbreken van de
Dertigjarige Oorlog tussen protestanten en katholieken in het Duitse Rijk opnieuw roet in het eten.
Terwijl Brussel uitdrukkelijk voor een verlenging van het Twaalfjarig Bestand koos (vooral uit
angst voor een gebrek aan middelen voor oorlogsvoering), na het verlopen ervan in 1621, hadden de
Madrileense raadsheren daar geen oren naar. Zij wilden het conflict, onder meer in het kader van de
strijd tegen het protestantisme die in het Heilig Roomse Rijk was losgebarsten, in tegendeel hervatten.
Wanneer dan in 1621 de Zuidelijke Nederlanden onder de soevereiniteit van Filips IV kwamen te
staan, was alle hoop op een verlenging van de (relatieve) vrede verloren, want ook de valido van de
zeer jonge koning, Olivares, was gewonnen voor een herneming van de vijandelijkheden.
Het Twaalfjarig Bestand (april 1609) betekende het begin van een langdurige wapenstilstand
tussen Spanje en de opstandige gebieden van de Nederlanden. Het was in eerste instantie een
adempauze in de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) voor zowel de katholieke Zuidelijke Nederlanden
als de protestante Noordelijke Nederlanden. De aanzet daartoe werd al in 1607 door aartshertog
Albert gegeven door een staakt-het-vuren. Hij erkende de onafhankelijkheid van de Verenigde
Provinciën maar slaagde er niet in een geschreven belofte van de Nederlanders te krijgen tot het
terugtrekken uit de “Oost”. De Raad van State slaagde er niet in tot actie over te gaan in het aanschijn
van de ernst van de situatie en het Twaalfjarig Bestand werd dan ook een fait accompli op basis van de
eerder gedane toegevingen.139
Deze vrede kwam onder een enorme druk te staan, al voor het uitbreken van de Dertigjarige
Oorlog in 1618. Met deze overeenkomst begon de feitelijke afscheiding en uiteindelijke
onafhankelijkheid van de Noordelijke Nederlanden.
De Godsdienstvrede van Augsburg (1555) vormde de basis voor de verdeling van de religieuze
regio’s in Europa. Met de kernachtige zinsnede cuius regio eius religio werd immers bepaald dat de vorst
besliste welke religie officieel op zijn grondgebied moest worden beleden. Dit betekende niet dat de
(gehele) bevolking de desbetreffende geloofsovertuiging genegen was, of dat protestanten en Rooms-
katholieken ook opeens goed met elkaar konden opschieten. Integendeel kan men wel zeggen, want
de Contrareformatie bezielde de Rooms-katholieken met nieuwe strijdlust. En vanzelfsprekend
beantwoordden de protestanten dit met evenveel vuur. Meer dan gewoonlijk werden voordelen aan
139 J.H. Elliott, The Count-Duke of Olivares. The Statesman in an Age of Decline, New Haven and London, Yale University Press, 1986, p. 51.
49
personen met het ‘juiste’ geloof toegekend (zoals exclusiviteit in bepaalde beroepen), of werden die
met het ‘foute’ geloof benadeeld (zoals door censuur).
Een kleine vonk was dan ook voldoende om het kruit te doen ontbranden. Die vonk viel in
Bohemen. Daar hadden de protestanten in 1609 van de koning vrijwel volledige godsdienstvrijheid
verkregen.
Begin 1618 was de ultra-katholieke Ferdinand, aartshertog van Stiermarken, verkozen tot koning
van het toen nog grotendeels protestante Bohemen. In protestantse en anti-Habsburgse kringen
bestond een grote angst voor de gevaren van Ferdinands kandidatuur als imperiale troonopvolger,
gebaseerd op het meedogenloze en autocratische beleid in zijn eigen gebieden. Het behoud van de
Roomse Kroon binnen de Habsburgse familie zou deze overal ‘onoverwinnelijk’ maken, en de echte
macht zou Spanje toebehoren, aan wie Ferdinand zijn troonsbestijging dankte. In juni 1617 erkende
Ferdinand, zonder eervolle bedoelingen en onder druk, de Staten van Bohemen: hij werd op 19 juni
tot koning gekroond. Niettemin waren Bohemen en de Palts geschokt. Als het erfelijkheidsprincipe in
Bohemen was toegepast, kon hetzelfde in het Heilig Roomse Rijk gebeuren.140
Zowel Spanje als Frankrijk waren niet zeer enthousiast over een ingrijpen; hun ambassadeurs
daarentegen daarentegen drongen aan op actie.Frankrijk was zelf te sterk verdeeld om werkelijk tot
actie over te gaan. De Roi Très Chrétien voerde een strijd tegen het hugenootse binnenland.Spanje
moest een keuze maken: ingrijpen en het Habsburgse Huis bijstaan, of alles z’n beloop laten gaan en
en de aandacht vestigen op de binnenlandse problemen.
Hoewel Frankrijk en Engeland zich allebei tegen hun meer machtige buur Spanje verzetten, lieten
ze slechts gedeeltelijk hun wederzijdse traditionele vijandigheid varen. Het falen van deze allianties
om constructiever samen te werken, en hun competitieve jaloezie ten overstaan van hun
gemeenschappelijke bondgenoot de Verenigde Provinciën, speelde, zowel in de zestiende als in de
vroege zeventiende eeuw, in het voordeel van Spanje.141
In september 1617 smeekte de Palts Frankrijk van de gelegenheid gebruik te maken om de
Duitse vrijheden te verdedigen die Richelieu in 1616 had beloofd te beschermen, niettegenstaande de
Spaanse huwelijken.142 Maar Richelieu was niet langer in functie en de recente (en frequente) Franse
veranderingen en onregelmatigheden hadden een snel veranderend maar vooral inefficiënt bestuur tot
gevolg. Verschillende invloeden conflicteerden in verband met het buitenlandse beleid tijdens de
vroege jaren van het persoonlijke bestuur van Louis XIII.143
140 N.M. Sutherland, “The Origins of the Thirty Years War and the Structure of European Politics”, English Historical Review, 107 (1992), pp. 609-610. 141 N.M. Sutherland, “The Origins of the Thirty Years War and the Structure of European Politics”, English Historical Review, 107 (1992), p. 599. 142 In de korte periode dat hij Staatssecretaris van Oorlog en Buitenlandse Zaken was, 1616-1617. 143 Waarvan V.-L. Tapié een excellente studie maakte: La Politique étrangère de la France et le début de la guerre de trente ans, 1616-1621, Paris, 1934.
50
De Franse hulp die in 1618 en 1619 van alle kanten werd ingeroepen, toont de invloed die
Frankrijk had kunnen uitoefenen, maar eveneens in welke mate haar nationale situatie de Europese
zaken beïnvloedde. Frankrijk keek en wachtte af gedurende zowat gans 1618; onvoorzichtig en
onverstandig proberend het katholicisme in Béarn te herstellen. Het was instinctief onaardig voor de
protestantse rebellen in Bohemen maar steunde de keizer matig.
Het mag niet worden verondersteld dat vanaf het uitbreken van de Boheemse Revolte in mei
1618 een grote oorlog onontkoombaar was. Dit gebeurde hoofdzakelijk omdat de eerste
belanghebbenden dit wilden. Frankrijk gaf voorkeur aan een overeenkomst voor het vuur zich
werkelijk kon verspreiden. Het wilde niet dat Duitsland steun zou bieden aan Bohemen uit angst de
hugenoten aan te moedigen die connecties hadden in de Palts. In november 1618 werd dan ook de
hertog van Nevers, die in het keizerrijk rondreisde, opgedragen te bemiddelen. Matthias, en ook
Ferdinand, namen zijn voorstel tot onderhandeling aan. Hij stelde echter vast dat de Bohemen, onder
de radicale leiding van de Palts, en de imperialisten, onder controle van Ferdinand, vastbesloten
waren de oorlogsvoorbereidingen verder te zetten. Keizer Matthias stierf echter op 19 maart 1619,
waardoor de verkiezing van een nieuwe keizer essentieel werd; alles was mogelijk in het
interregnum.144
Nicolas de Baugy, de Franse ambassadeur in het keizerrijk, was zich sterk bewust van de
heroprijzing en het gevaar van de Habsburgse ambitie. Maar hij was er zich ook van bewust dat de
Fransen Ferdinands opvolging niet konden dwarsbomen zonder de ‘heidenen’ van de Evangelische
Unie flink te bevoordelen. Franse ministers verdachten de Palts ervan voordeel te zoeken in het tegen
elkaar opzetten van Frankrijk en Spanje. Frankrijk was in 1617 nog te zwak om dit risico in te zien.
Trouwens, de jonge koning Louis XIII en zijn naaste medewerkers waren devoot katholiek en
aspireerden, op dat moment, enkel neutraliteit en vrede.145
Door als voorwaarde het afhandelen van de nog onopgeloste religieuze problemen te eisen,
verhinderde de Palts Ferdinand om zich kandidaat te stellen als keizer van het Heilig Roomse Rijk.
Zo begonnen Frederik V van de Palts en Christian I von Anhalt (protestant) hun anti-Habsburgse
aspiraties te realiseren. Om tijd te winnen, zocht Frederik steun bij Frankrijk, en zocht hij een
alternatieve kandidaat voor de keizerlijke troon.
Ferdinand werd nu, als kandidaat voor de keizerlijke kroon, in het thuisland dubbel afgewezen,
en kreeg evenzeer tegenstand van de protestanten – hoewel verscheurd – van het keizerrijk. Anhalt,
144 N.M. Sutherland, art.cit., p. 612. Pas na het midden van de jaren dertig van de zeventiende eeuw nemen de Fransen (openlijk) het voortouw in de Dertigjarige Oorlog. Ze vormen verschillende coalities tegen de Habsburgers. Hoewel de vredesonderhandelingen al voor 1640 werden aangevangen, zou het nog tot 1648 duren voor de Vrede van Westfalen definitief een einde maakt aan de Dertigjarige Oorlog. 145 N.M. Sutherland, art.cit., p. 610.
51
en mogelijks andere leden van de Unie, kon buigen op duurzame contacten met Bohemen. De Palts
en Bohemen deelden echter een gemeenschappelijk doel in de verwerping en uitsluiting van
Ferdinand. En ze waren bereid er voor te vechten.
De datum voor de verkiezing, eerst gedwarsboomd door de Palts, dan verschillende keren
uitgesteld, werd uiteindelijk vastgelegd voor eind mei 1618.146
Dit keer werd het echter afgewend door het uitbreken van de welbekende Boheemse revolte op
23 mei van dat jaar. Het protestantse kamp in Bohemen (voornamelijk bestaande uit adel) uitte zijn
bezorgdheid over zijn religieuze rechten en vrijheden door twee katholieke vertegenwoordigers van
keizer Matthias van het Heilig Roomse Rijk (1612-1619) uit het raam van de Praagse Burcht te
gooiden (23 mei 1618).147 Deze defenestratie was de directe aanleiding tot de Boheemse revolutie en één
van de aanleidingen voor de Dertigjarige Oorlog, vooral op vlak van propaganda. Al snel verspreidde
het conflict zich over groter Bohemen (Bohemen, Silezië, Lusatië en Moravië) om uiteindelijk het
Europese continent te infecteren.
Wonder boven wonder verloor niemand daarbij het leven. De daders echter beseften heel goed
dat er ongetwijfeld maatregelen tegen hen genomen zouden worden. Dat wilden ze voorkomen en
dus maakten ze zich meester van de macht en riepen de Bohemers te wapen. De tegenpartij
verzamelde eveneens al haar krachten. Dat was ook nodig, want de opstand begon zich uit te breiden
naar andere landen.
Was de timing een gelukkig toeval? Van in het begin verzocht keizer Matthias Duitsland kalm te
blijven. Hij deed onder andere beroep op Frankrijk voor hulp tegen de rebellen. Frankrijk was de
enige macht die de daaropvolgende reeks oorlogen had kunnen voorkomen, maar was te zwak en
intern te verscheurd – zoals haar vijanden het zonder twijfel bedoelden – en gebonden aan de vrede
van het christendom.148 Er zijn geen concrete aanwijzingen dat de Boheemse opstand een
voorafbedachte samenzwering was, enkel voor gedeelde verzuchtingen en wensen. De Palts en haar
aanhangers, in het bijzonder Christian I von Anhalt, grepen deze kans aan om de positie van de keizer
te verzwakken, de verspreiding van het kaholicisme een halt toe te roepen en voordeel te winnen voor
het protestantisme. Terwijl de radicale protestanten druk bleven uitoefenen, ondanks het ontbreken
van de steun van de Duitsers, ging Matthias in de herfst van 1618 akkoord met de bemiddeling van
vier keurvorsten, en spande hij samen met de ambitieuze en turbulente hertog van Savoye, middelen
zoekend om Ferdinand uit te sluiten. Ze faalden hierin, net zoals in hun relatie met de Evangelische
Unie. En behalve voor het inzetten van graaf Mansfeld om Bohemen te verdedigen, heimelijk betaald
146 V.-L. Tapié, La Politique étrangère de la France et le début de la guerre de trente ans, 1616-1621, Paris, 1934, p. 177. 147 Vandaar dat het eerste stadium van de Dertigjarige Oorlog de Boheemse fase wordt genoemd. 148 N.M. Sutherland, art.cit., p. 611.
52
door Savoye, werden ze voornamelijk gecompromiteerd door de onderhandelingen zonder passende
resultaten.149
Frederik, keurvorst van de Palts, stelde vast dat Henri IV er voor zou hebben gezorgd dat in deze
omstandigheden de onderhandelingen zouden plaatsvinden.150 Het beleid van Louis XIII was niet
fundamenteel anders; het contrast was dat in tegenstelling tot zijn vader, Louis de macht/het gezag
niet had om te handelen. Henri IV had waarschijnlijk de extremisten van de Palts kunnen stoppen
(door middel van fysiek ingrijpen), onderwijl middelen zoekend om de Protestantse Unie te
versterken. Het is echter minder waarschijnlijk dat hij een overeenkomst had kunnen onderhouden,
omdat de rebellie tegen Ferdinand was gericht.
Frankrijk had eigenlijk Ferdinand gesteund, als tegenkandidaat voor de Spaanse koning. Met de
keizerlijke verkiezing op stapel zouden beide kampen hun houding verharden. Met Spaanse hulp
onderweg wilde Ferdinand vrede in het Heilig Roomse Rijk tot zijn verkiezing veilig was gesteld.
Bijgevolg benaderde hij in april 1619 zowel de Palts als Frankrijk.151 De reactie van Bohemen was om
de rebellie naar alle Habsburgse gebieden uit te breiden, en de hulp in te roepen van Engeland en de
Verenigde Provinciën. Haar werkelijke wens was Ferdinand hoofd van een confederatie van
protestantse staten te maken – wat hij nooit zou aanvaarden. Uit zelfverdediging nam de
Evangelische Unie de wapens op, terwijl de Palts twee abortieve verdragen met Savoye
onderhandelde – een hoopgevend idee, als ze dezelfde doelen voor ogen hadden gehad.152
Ferdinand afzetten in Bohemen en zijn uitsluiting van het keizerrijk waren niet eenvoudig en snel
te bewerkstellingen. Er werd tijd besteed aan het in overweging nemen van de hertogen van Savoye
en Saksen als potentiële kandidaten. Zo werd Ferdinand op 28 augustus verkozen, vóór het nieuws
van zijn afzetting in het voordeel van Frederik twee dagen eerder hem had bereikt. Spanje steunde
Ferdinand openlijk. In mei en november 1619, voor en na de afzetting en verkiezing van Ferdinand,
werd Wenen twee maal belegerd. Spanje snelde voor de tweede keer Ferdinand te hulp en zond een
kleine troepenmacht vanuit de Nederlanden om het beleg op te heffen.153
Samen hadden Bohemen en de Palts de ultieme provocatie gelanceerd, echter zonder er enig
voordeel uit te halen.154 Ferdinand, nu beledigd maar niet uitgesloten, moest nog steeds het hoofd
worden geboden. Een maand later aanvaardde Frederik, heen en weer geslingerd tussen tegengestelde
adviezen, de Boheemse kroon. Zijn verstand vertelde hem te wachten op de steun van zijn
schoonvader, James I van Engeland, die niet kwam.
149 P. Brightwell, “Spain, Bohemia and the Decision to Intervene”, European Studies Review, 8 (1982), p. 122. 150 V.-L. Tapié, La Politique étrangère de la France et le début de la guerre de trente ans, 1616-1621, Paris, 1934, p. 390. 151 V.-L. Tapié, Idem, p. 341. 152 N.M. Sutherland, art.cit., p. 613. 153 J Elliott, J. H., The Count-Duke of Olivares. The Statesman in an Age of Decline, pp. 59-60. Op 17 augustus 1619 werd Ferdinand officieels afgezet als koning van Bohemen en vervangen door keurvorst Frederik V van de Palts. 154 V.-L. Tapié, Idem, pp. 383-384.
53
Het begin van de Dertigjarige Oorlog werd door de Engelse protestanten aan het hof van James
I aangegrepen om de Engels-Spaanse alliantie die sinds het Verdrag van Londen (1604) standhield, te
verbreken. Zowel de ambassadeur van de Engelse koning in Parijs (sir Edward Herbert) als de
aartsbisschop van Canterbury George Abbot waren ervan overtuigd dat dit een religieuze oorlog was.
De Engelse protestanten wilden bijgevolg het bestaande bondgenootschap tussen Engeland en de
Verenigde Provinciën verder uitbreiden naar andere protestantse gebieden. James I wilde dit echter
ten alle prijze vermijden: hij wenste tot overeenstemming te komen. Dit werd heel wat minder
waarschijnlijk toen zijn schoonzoon, keurvorst Frederik V van de Palts (gehuwd met Elizabeth,
dochter van James I), de kroon van Bohemen aanvaardde in september 1619. Dit veroorzaakte een
invasie in de Neder-Palts door Spaanse troepen onder leiding van Ambrosio, markies van Spinola
(1569-1630)155 in augustus 1620.
Hoewel de protestantse naties richting Engeland keken voor leiderschap, kon James I niet
akkoord gaan met een koers die zijn gebieden in een oorlog zou betrekken, en dus kon hij zich niet
mengen in de verkiezing van Frederik V door de Staten van Bohemen. Een eerste stap in de richting
van een overeenkomst was een wapenstilstand in het Heilig Roomse Rijk. Frederik V werd door
James I van Engeland aangespoord om zijn aanspraak op de Boheemse troon te laten vallen in ruil
voor zijn patrimoniaal erfgoed. Hij was echter koppig en weigerde.156
Christian I von Anhalt, wiens moed z’n beoordelingsvermogen ver overschreed, bewerkte
Ferderik met argumenten van eer en schaamte. Door het aanvaarden van de Boheemse kroon bracht
Frederik zestig jaar anti-katholiek en anti-Habsburgs beleid tot een logisch besluit.157 De logica was
misschien twijfelachtig, de actie was toch positief. Dit werd natuurlijk gezien als een rebelse daad
tegen de keizer voor wie zijn zendelingen zich zo recentlijke verplicht hadden gevoeld te stemmen.
Frederiks onverstandige beslissing was niet een oorzakelijke maar een secundaire factor in een
conflict dat reeds bestond, en bepaalde in zekere mate de vorm dat het zou aannemen. Zelfs zonder
de afzetting was Frederik al in oorlog met de patrimoniale staten waarover hij wilde meesteren. Het
conflict met de Duitse prinsen had nooit kunnen worden vermeden zonder de mogelijkheid van de
hulp van hoven en ‘Diets’, en met Ferdinand die vastbesloten was de vrede van Augsburg in
katholieke zin te bewerkstelligen. Frederiks bondgenoten waren niet voldoende sterk of verbonden
om een uiterst katholieke, Habsburgse keizer uit te sluiten, maar waren nog steeds te talrijk en
invloedrijk om genegeerd te worden. Daarom kon de broodnodige rechtzetting van de overeenkomst
155 Spinola (Ambroise), in: Victor Brants, Biographie Nationale, Bruxelles, Académie Royale des sciences, des Lettres et des Beaux-arts de Belgique, 1921-1924, t. 23, kol. 405-422. 156 G. Parker (ed.) , The Thirty Years' War, Routledge, London, 1984, p. 57. 157 N.M. Sutherland, art.cit., pp. 613-614.
54
in Augsburg uiteindelijk enkel vanuit de wreedheden van oorlog voortkomen, wat het op zich
mogelijk maakte om het onaanvaardbare te aanvaarden.158
De keizersverkiezing bleek de werkelijke aanzet tot de Dertigjarige Oorlog in 1619. Na het
overlijden van Matthias (19 maart 1619) – zelf bij zijn aantreden in 1612 al 55 jaar oud – ongeveer een
maand voor de eigenlijke verkiezing kwam alles in een stroomversnelling terecht. Het werd een
religieuze strijd: moest er een katholiek of een protestant aan het hoofd van het Heilig Roomse Rijk
komen? En hoe strenggelovig mocht die dan zijn? Serieuze katholieke actie tegen Bohemen en de
Palts kwam voort uit het Verdrag van München (8 oktober 1619) tussen Ferdinand en Maximiliaan
van Beieren, leider van de Katholieke Liga. Op korte termijn zorgde dat verdrag voor een katholiek
leger dat, met de hulp van Spanje, Frederik en de Boheemse rebellen versloeg op 8 november 1620:
de Slag op de Witte Berg (Bila Hora) nabij Praag.159 De slag betekende het einde van de Boheemse
periode van de Dertigjarige oorlog.
Frederik V vluchtte naar zijn neef, de stadhouder prins Maurits van Oranje. Omdat Frederik
slechts één winter koning van Bohemen was geweest, krijg hij de bijnaam 'de Winterkoning'.
Deze nederlaag leidde tot de ontbinding van de Evangelische Unie en het verlies van Frederik
V’s gebieden. Frederik werd verbannen uit het Heilig Roomse Rijk en zijn gebieden, de Rijnland-
Palts, werd onder katholieke nobelen verdeeld. De titel van keurvorst van de Palts werd aan zijn verre
neer, hertog Maximiliaan van Beieren gegeven. Frederik, die nu geen grondgebied meer had, maakte
zichzelf een prominente banneling en probeerde steun voor zijn zaak te vinden in Zweden, de
Nederlanden en Denemarken. Dit was een ernstige klap voor de protestante ambities in de regio.
Terwijl de rebellie gaandweg ineenviel, zorgde de confiscaties van grondgebied en de onderdrukking
van de Boheemse adel ervoor dat het gebied na meer dan twee eeuwen ‘afwijkende’ religie opnieuw in
katholieke handen terechtkwam.
Ferdinand van Stiermarken werd keizer Ferdinand II van het Heilig Roomse Rijk.
Volgens Sutherland was de Spaanse steun aan de bedreigde keizer Ferdinand II, die toen reeds
door de Boheemse rebellen was afgezet, inderdaad de precieze, of zelfs exclusieve, aanleiding voor de
oorlog in 1620. Ferdinands hoofdzakelijk protestantse tegenstanders in Bohemen en Duitsland
hadden ook belangrijke, hoewel onvoldoende sterke, banden met de Verenigde Provinciën, Engeland
en Denemarken.160
158 N.M. Sutherland, art.cit., p. 614. 159 J.H. Elliott, Idem, pp. 62 e.v. 160 N.M. Sutherland, “The Origins of the Thirty Years War and the Structure of European Politics”, English Historical Review, 107 (1992), p. 589.
55
De Habsburgers konden in geen enkele periode worden verslagen, of zelfs maar onder controle
gehouden zonder Franse hulp. Religieuze en politieke interesses lagen nooit toevallig in dezelfde lijn,
en omdat veiligheid de noodzakelijke eerste zorg was, was de raison d’état belangrijker. Niettemin was
de Franse monarchie fundamenteel en essentieel katholiek. Met het herstel van het katholicisme in de
zeventiende eeuw werd het Franse beleid steeds meer gehinderd door het onoplosbare probleem om
een anti-Habsburgse maar pro-katholieke koers te varen. Deze inherente tegenstelling draagt in grote
mate bij tot de niet succesvolle subtilite Was de timing een gelukkig toeval? Van in het begin verzocht
keizer Matthias Duitsland kalm te blijven. Hij deed onder andere beroep op Frankrijk voor hulp tegen
de rebellen. Frankrijk was de enige macht die de daaropvolgende reeks oorlogen had kunnen
voorkomen, maar was te zwak en intern te verscheurd – zoals haar vijanden het zonder twijfel
bedoelden – en gebonden aan de vrede van het christendom.161 Er zijn geen concrete aanwijzingen
dat de Boheemse opstand een voorafbedachte samenzwering was, enkel voor gedeelde verzuchtingen
en wensen. De Palts en haar aanhangers, in het bijzonder Christian I von Anhalt, grepen deze kans
aan om de positie van de keizer te verzwakken, de verspreiding van het kaholicisme een halt toe te
roepen en voordeel te winnen voor het protestantisme.
Deze analyse maakt duidelijk dat vanaf ongeveer 1617 alles leek te kunnen worden herleid tot
Ferdinand: als aartshertog van Stiermarken , als koning van Bohemen eerst gekozen, dan weer
afgezet, als koning van Hongarije, dat de revolte steunde, als de keizerlijke kandidaat van de
Habsburgs, en als de bedreigde keizer die, tegen 1631, opnieuw leek te zullen worden verworpen.162
Ferdinand was de sleutel, zowel tot het uitbreken als tot de daaropvolgende verlenging van een
‘Duitse’ oorlog die, vanaf ongeveer 1623, niet langer nodig was. Dus, als we de Duitse oorsprong van
de Dertigjarige Oorlog zoeken, dan moet de klemtoon liggen op Ferdinand en de controversiële
keizerlijke verkiezing.163 In mei 1618, ‘ontstak’ de Boheemse Revolte helemaal niets, behalve
propaganda. Voor de dood van keizer Matthias in maart 1619, waardoor de verkiezing van een
Rooms Keizer werd versneld, had de revolte waarschijnlijk geen buitenlandse inmenging
aangetrokken.164 Binnen een jaar tijd was echter alles veranderd en tegen het eind van 1619 had zich
een hoofdzakelijk protestantse rebellie tegen Ferdinand ontwikkeld, in het Heilig Roomse Rijk, maar
ook in de Habsburgse gebieden.
De Duitse oorlog begon dus met de keizerlijke verkiezing van 1619 – een hondertal jaar na die
van Karel V – en alles wat dat met zich meebracht op vlak van Habsburgse macht en religieuze
ontwrichting.
161 N.M. Sutherland, art.cit., p. 611. 162 Ferdinand II bleef uiteindelijk keizer van het Heilig Roomse Rijk tot aan zijn dood in februari 1637. 163 N.M. Sutherland, art.cit., p. 615. 164 V.-L. Tapié, La Politique étrangère de la France et le début de la guerre de trente ans, 1616-1621, Paris, 1934, p. 355, toont aan dat, een aantal ambitieuze mannen niet te na gesproken, Europa niet geïnteresseerd was in de hervatting van de conflicten in Bohemen; cf. G. Parker, Thirty Years’s War, Routledge, London, 1984, p. 11.
56
Naar het einde van 1619 was de houding van zowel Frankrijk als Spanje lauw en terughoudend,
terwijl hun respectieve ambassadeurs, Baugy en Oñate, er een veel stoutmoediger houding op
nahielden. Baugy verklaarde in november 1619 dat de kroning van Frederik een nieuwe situatie had
gecreëerd waarin Frankrijk een beslissing moest nemen. Religie, zo stelde hij vast, conflicteerde
problematisch met raison d’état.165 Dit was geen nieuw probleem. Het werd echter acuut toen de
hugenoten de wapens opnamen of bedreigen uitten, of schijnbaar buitenlandse hulp zouden krijgen
(zoals toen het geval was). Behalve haar bijstand in Wenen, was Spanje nog geen verbintenissen
aangegaan (niettegenstaand Oñates agressieve inspanningen). Ferdinand zocht daarom hulp in
Frankrijk, en vond het serieus verdeeld. De jonge Louis XIII en zijn vertrouweling, Charles de
Luynes, stonden onder grote clericale druk en steunden de keizer, terwijl Pierre de Puisieux
onderhandelingen voorstelde. Verwarring alom toen op kerstavond 1619, de koning beloofde te
helpen, iets wat hij zich niet kon veroorloven.166 De uiteindelijke beslissing was dat een symbolische
troepenmacht de grens zou moeten naderen, terwijl Frankrijk een enorme diplomatieke inspanning
leverde.167 De onderhandelingen werden gecompromitteerd eens hulp was geboden. Erger, het was
reeds te laat toen de ambassadeurs in mei 1620 vertrokken. Het kerstaanbod van Louis XIII kreeg
een staartje in januari 1620 toen Spanje steun bood aan de invasie van Rijnland-Palts door Spinola te
zenden en aan andere machten om die van de Katholieke Liga te vervoegen.168 Eens een adequate
macht werd verwacht, verloor Ferdinand interesse in de onderhandelingen. Hij wilde onderwerping
en gehoorzaamheid. De Franse ambassadeur ging naar Ulm en tekende er, op 3 juli 1620, het
controversiële verdrag van Ulm, dat centraal-Duitsland neutralizeerde; de Unie en de Liga gingen
akkoord elkaar niet aan te vallen.169 Dit verdrag wordt gewoonlijk veroordeeld op basis van de
veronderstelling dat Frankrijk anti-Habsburg was, terwijl het de keizer steunde door Beieren te
bevrijden (tegen Bohemen). De ambassadeurs hadden slechts geprobeerd een Duitse oorlog af te
wenden als een eerste stap van een overeenkomst.
Tussen het verdrag van Ulm in juli 1620 en de nederlaag van Bohemen in november, werden er
voortdurend inspanningen geleverd om tot een consensus te komen. Zelfs in 1620 was een
overeenkomst niet onmogelijk geweest als het Frankrijk niet aan macht en authoriteit had ontbroken
om er een op te leggen, terwijl het Ferdinand de wil ontbrak om een te bereiken. De Boheemse
regering vluchtte naar Silezië, Frederik trok weg, en de keizer weigerde zelfs hen die zich wilden
onderwerpen te vergeven.170
165 V.-L. Tapié, Idem, p. 425. 166 Louis XIII stond ook onder invloed van de Jezuïeten. Zijn biechtvader, Jean Arnoux, oefende druk op hem uit om de keizer te helpen. 167 V.-L. Tapié, Idem, pp. 498-511. 168 N.M. Sutherland, art.cit., p. 616. 169 V.-L. Tapié, Idem, pp. 498-509. 170 N.M. Sutherland, art.cit., p. 616.
57
Deze totale nederlaag van Bohemen was niet wat de Fransen voor ogen hadden gehad, maar hun
vage aspiraties voor evenwicht waren niet realistisch. Allianties met Spanje, Beieren en Saksen had de
keizer oppermachtig gemaakt in de patrimoniale gebieden. De welgemeende, maar laattijdige, Franse
inspanningen hadden gefaald, en de prinsen werden blootgesteld aan de woede en wraakzucht van de
keizer. Op 22 januari 1621 verbande hij Frederik en verschillende andere prinsen. Hun eigendommen
werden in beslag genomen, en er werden verschillende executies uitgevoerd.
Na de nederlaag van Bohemen vonden de Franse ambassadeurs (nog steeds in Wenen) de
houding van Ferdinand boosaardig en dom. Ze dienden een lang memorandum in waarin ze Louis
XIII probeerden te overtuigen zijn beleid aan te passen: hij moest de oud-Franse bondgenoten niet
afvallen maar de zwakken beschermen, omdat het politieke evenwicht nu danig was verstoord.171 Ze
zeiden dat Frederiks Duitse bondgenoten niet in de mogelijkheid waren Spanje het hoofd te bieden.
Ferdinand zou, met een meerderheid van de stemmen, vrij zijn om zijn wil aan het Heilig Roomse
Rijk op te dringen wanneer de keizerlijke troon naar Beieren zou worden verplaatst. De ambassadeurs
adviseerden een nieuw initiatief maar, omdat dat ontbrak, moest Frankrijk ten strijde trekken.172 Er
bestaat geen twijfel over dat ze gelijk hadden, maar tegen februari 1621 was Frankrijk –
dooreengeschud door haar nationale rebellie met aan het hoofd la Reine-Mère Marie de Medici – hors de
combat en stond het voor een dilemma. Als het, zoals de ambassadeurs beweerden, nu bedreigd werd
door de opkomende macht van het Huis der Habsburgs, zou het ook bedreigd worden door een
triomf van protestantisme, door haar hugenoten-probleem. Ze hadden gerebelleerd in 1620 en, in
december van datzelfde jaar, een revolutionaire bijeenkomst in La Rochelle georganiseerd. Ten years of
trouble lay ahead.173
Puisieux ging akkoord dat er actie moest worden ondernomen tegen de Habsburgse macht.
Frankrijk zou niet vechten voor de calvinistische Palts, bezet door Spaanse troepen, hoewel het
logisch zou zijn geweest om die uitloper van de Habsburgse macht op de Rijn het hoofd te bieden.174
Het ging van kwaad naar erger met de Unie, maar misschien voelde ze sowieso haar einde
naderen.175 Ferdinand verplaatste de de keizerstitel naar Beieren en later, in 1623, verpletterde hij wat
nog restte van protestantse weerstand. Puisieux was in feite niet tegen de transfer van de titel, omdat
hij een tegenwicht voor de keizer zag in Beieren.
De eerste Duitse oorlog was voorbij; de keizer was de overwinnaar en hij kon betere
vredesvoorwaarden hebben bekomen, met betrekking tot religie, dan hij uiteindelijk verkreeg in 1635.
171 N.M. Sutherland, art.cit., p. 617. 172 V.-L. Tapié, Idem, pp. 602-606, ca. november. 1620. 173 N.M. Sutherland, art.cit., p. 617. 174 N.M. Sutherland, art.cit., p. 617. 175 Het was vooropgesteld dat de Unie voor het einde van het Twaalfjarig Bestand in april 1621 zou ophouden te bestaan, uit angst voor inmenging in de verdediging van de Verenigde Provinciën.
58
Niemand anders wilde oorlog in Duitsland. Voor Frankrijk, Spanje en Engeland was het een
bedreigende afleiding. Zowel Engeland en Spanje hadden geprobeerd tot een overeenkomst te komen
voor Frederik en de Palts, maar de keizer had geweigerd compromissen te sluiten. De verderzetting
van de Duitse oorlog, die een nieuwe protestantse coalitie verkoorzaakte, moet daarom vooral aan
Ferdinand worden toegeschreven, en aan de generaals-huurlingen wiens leven oorlog was. De Duitse
oorlog werd niet tegengehouden omdat Spanje het zich niet kon veroorloven de keizer
omvergeworpen te zien, en na het beëindigen van het Twaalfjarig Bestand in de Nederlanden in 1621,
was Spanje altijd aan het manoevreren voor keizerlijke hulp, die pas in 1635 werd gegarandeerd.176
Het ontbrak Louis XIII aan authoriteit om een oplossing te bewerkstelligen die, zo werd geloofd,
Henri IV wel had kunnen vinden. De focus van Frankrijk lag elders (zoals haar negeren van de Unie
aantoont). Toen Spinola Rijnland-Palts in augustus 1620 binnenviel, als een afleidingstactiek,
bezettten Spaanse troepen ook Valtelline. Dit was waarschijnlijk nog een reden waarom de
ambassadeurs Louis XIII om een verandering van tactiek vroegen. Al in december 1620 waarschuwde
Angoulême de keizer in Wenen dat ze geen Spanjaarden zouden tolereren in de Valtelline, waar
Frankrijk het alleenrecht op de Alpendoorgang bezat.177
Sommige historici zien de periode van 1621 tot 1625 als een apart onderdeel van de Dertigjarige
Oorlog, en noemen het de Palts-fase. Met de catastrophale nederlaag van het protestantse leger op de
Witte Berg en het vertrek van de prins van Transylvanië, kende het grondgebied van groter Bohemen
opnieuw vrede. De oorlog in de Palts bleef niettemin onverminderd doorgaan. Deze fase van de
oorlog bestond uit veel kleinere slagen, veelal belegeringen onder leiding van het Spaanse leger.
Mannheim en Heidelberg vielen in 1622, en Frankenthal twee jaar later, met als resultaat de Palts in
Spaanse handen.
176 N.M. Sutherland, art.cit., p. 618. 177 V.-L. Tapié, La Politique étrangère de la France et le début de la guerre de trente ans, 1616-1621, Paris, 1934, pp. 590 e.v. In juli 1620 revolteerden de katholieken van de Valtelline tegen de Grisons, hun protestantse heren, en riepen de hulp van Spanje in. Daaropvolgend bezette Feria, gouverneur van Milaan, de vallei Elliott, Idem, pp. 62-63.
59
DE ZUIDELIJKE NEDERLANDEN ONDER HET
BEWIND VAN DE AARTSHERTOGEN (1598-1621)
Het aartshertogelijke beleid is onlosmakelijk verbonden met de vraag naar hun werkelijke
soevereiniteit. Velen, zoals Werner Thomas, zijn de mening toegedaan dat er een “dependent
independence” heerste en de Nederlanden bijgevolg slechts een satellietstaat van Spanje waren.178
Volgens Charles Carter hebben de aartshertogen in grote mate bijgedragen tot het bepalen van het
buitenlandse beleid van Spanje.179 De centrale geografische situering van Vlaanderen, en de
onmiddellijke gevolgen van de (vredes)onderhandelingen (bijv. begin en einde van het Twaalfjarig
Bestand) voor het gebied droegen bij tot de hoofdrol van Albert en Isabella in deze kwesties.
Anderen, zoals Hugo De Schepper, geloven dat de aartshertogen op vlak van defensie en diplomatie
“met handen en voeten aan Spanje gebonden” waren. Hendrik Elias meende op basis van de
correspondentie van Bentivoglio twee feiten te kunnen vaststellen, namelijk dat het overgrote deel
van de Spaanse politiek aangaande de Nederlanden, en vooral aangaande het Heilig Roomse Rijk
door de handen van de aartshertogen ging. Hun invloed was dus niet te onderschatten. En verder
genoten ze van een bijna volledige praktische onafhankelijkheid. Ze volgden een politiek conform aan
de Spaanse belangen en handelden niet zonder vooradvies of goedkeuring van Spanje. Anderzijds
dirigeerden de aartshertogen ook Spanje door middel van hun instellingen, hun vertegenwoordigers
en hun initiatieven. De aartshertogen gaven Spanje de indruk dat het kon kiezen maar heeft in feite de
keuze al zodanig beperkt dat de ideale optie niet langer aanwezig is.180 Volgens Victor Brants kenden
de aartshertogen een demi-autonomie waarvan het land kon genieten tijdens hun regering, en die tevens
verdween wanneer een eind kwam aan hun bewind. ‘België’, zo stelt hij, was in die periode een
erkende aparte staat, en oefende op internationaal vlak de bijhorende soevereine rechten uit.181
Maar laat ons beginnen bij het begin. We schrijven het jaar 1598 en bevinden ons in de Zuidelijke
Nederlanden die reeds enkele decennia tot het Spaanse Imperium behoorden. Hier zou evenwel
verandering in komen. De uitzichtloze oorlog tussen Noord en Zuid, of beter gezegd: tussen Spanje
en de zeven opstandige provincies, dreef de moegestreden en oude koning Filips II ertoe de
Nederlanden onafhankelijkheid te verlenen. Filips II was zich bewust van de precaire situatie waarin
178 W. Thomas, “Andromeda Unbound. The Reign of Albert & Isabella in the Southern Netherlands, 1598-1621”, in: Thomas, W. and Duerloo, L. (eds.), Albert & Isabella, 1598-1621: Essays, Turnhout, Brepols, 1998, p. 2. 179 C. Carter, Carter, C. H., The Secret Diplomacy of the Habsburgs, 1598-1625, New York & London, Colombia University Press, 1964. 180 H.J. Elias, “La nonciature de Guido Bentivoglio, archevêque de Rhodes, à Bruxelles (1607-1615)”, Bulletin de l’Institut historique belge de Rome, 8 (1928), p. 275. 181 V. Brants, La Belgique au XVIIe siècle. Albert et Isabelle: études d’histoire politique et sociale, Louvain, Peeters, 1910, p. 20.
60
de Nederlanden zich bevonden. Dankzij hun centrale ligging in Europa waren ze van grote waarde
voor Spanje: ze dienden als buffer tegen Engeland en Frankrijk en waren tevens een brug naar het
Heilig Roomse Rijk. Als deel van het Spaanse erfelijk patrimonium was Spanje ook zekerder van hun
situatie dan van die van Italië, waar lokale prinsen om de macht vochten, waar de hertog van Savoie-
Piëmont de toegang tot de Alpen controleerde, en waar rekening moest worden gehouden met de
aanwezigheid van de paus die angstvallig zijn grondgebied bewaakte. De Spaanse koning moest en
zou de Nederlanden (of toch een groot deel ervan) bewaken, en bij zowel het katholieke geloof als bij
het Habsburgse huis houden.
Hij legde de soevereiniteit over het gebied182 in handen van zijn dochter Isabella en haar
(toekomstige) echtgenoot, aartshertog Albrecht van Oostenrijk.183 Op 21 augustus 1598 erkende de
Staten-Generaal de Akte van Afstand184, waardoor de Nederlanden onder aartshertogelijke
soevereiniteit kwamen te staan.
Filips II hoopte elk van de zeventien provincies aan de aartshertogen te kunnen overdragen. Hij
hoopte eveneens dat de opstandige provincies zich hierdoor zouden verzoenen met Spanje en het
Zuiden en dat de eenheid der Nederlanden zou kunnen worden hersteld. Tijdens de
inhuldigingsplechtigheden in 1598 te Brussel, bleven zeven van de zeventien banken leeg. De poging
tot hereniging was mislukt: de definitieve splitsing was ingezet.
Eén van de factoren die hierin zal hebben gespeeld, waren de voorwaarden die Filips II bij de
overdracht had gesteld. De akte van Afstand omvatte namelijk heel wat restrictieve voorwaarden met
als meest verregaande het derde artikel: indien het aartshertogelijk huwelijk kinderloos zou blijven,
zouden de Nederlanden terugkeren naar de Spaanse kroon. En Albert zou, in het geval dat Isabella
eerst kwam te overlijden, benoemd worden tot landvoogd voor het leven.185 De kans was zeer groot
dat ten gevolge hiervan de Nederlanden uiteindelijk toch terug onder Spaans-Habsburgs bewind
zouden komen. Bovendien waren de banden met Spanje nooit volledig verbroken. Zo behield Spanje
bijvoorbeeld steeds enkele eigen garnizoenen binnen de grenzen van de Nederlanden.
182 Volgens Brants creëerde Filips III voor de aartshertogen het vorstendom van de Belgische Habsburgs. V. Brants, La Belgique au XVIIe siècle. Albert et Isabelle: études d’histoire politique et sociale, Louvain, Peeters, 1910, p. 4. 183 Het aartshertogelijk huwelijk werd per procuratie door de paus op 15 november 1598 voltrokken en werd op 18 april van het daaropvolgende jaar in Valencia plechtig ingezegend. Het duurde mede daardoor tot 20 augustus 1599 alvorens de aartshertogen voet zetten op Nederlandse bodem, en dit meer bepaald in Thionville. Vandaar vervolgde de reis, via Luxemburg en Namen, naar Brussel waar ze op 5 september 1599 arriveerden. 184 De personele unie die de Nederlanden en Spanje (sinds 1548, Transactie van Augsburg) verenigde, was verbroken. De Akte van Afstand (6 mei 1598) had betrekking op de zeventien provinciën, rebellerend of trouw, van de Nederlanden. Ze moesten als één en ondeelbaar worden overgedragen aan de eerstgeboren mannelijke erfgenaam van Albert en Isabella. De soeverein van de Nederlanden moest katholiek zijn en zweren te leven en sterven in dat geloof. In geval de aartshertogen zouden overlijden zonder erfgenamen, ging het gebied terug naar Spanje (clause de réversion). Voor de onderdanen van de aartshertogen was handel met de Spaanse Indiën (overzeese gebieden) verboden. De tekst benadrukt de hoop op vrede in de Nederlanden door middel van deze overdracht. V. Brants, La Belgique au XVIIe siècle. Albert et Isabelle: études d’histoire politique et sociale, Louvain, Peeters, 1910, pp. 3-5. 185 R. Vermeir, Spanje en de Zuidelijke Nederlanden tijdens de landvoogdij van Isabella, Aytona en de Kardinaal-infant, 1629-1641, Gent, R.U.G. (onuitgegeven doctoraatsverhandeling), 1998, p. 18.
61
Als de Akte van Afstand een onafhankelijk en soeverein vorstendom oprichtte, dan werd deze
soevereiniteit juridisch beperkt door garanties voor Spanje. De Nederlanden waren niet onderworpen
aan Spanje; ze waren in een personele unie met Spanje verbonden (en de invloed van Spanje was niet
gering). De Akte van Afstand brak deze personele unie, ten voordele van een nieuwe dynastie en
herstelde in feite het oude grondgebied van de Nederlanden. Het ‘transport’ van de Nederlanden was
een officiële daad, volgens de regels van het geldende recht. Wat was de reikwijdte van dat ‘transport’?
Filips II had een Habsburgse katholieke staat in de Nederlanden willen creëren, maar hij had ook een
duidelijk politiek doel. Als alle macht door soevereine vorsten werd uitgeoefend, dan was er een
feitelijk maar ook juridische grens aan hun machtsuitoefening. De Spaanse autoriteit was bijgevolg
zeer sterk en geaccentueerd, zelfs gegarandeerd. Er is een zekere wil van de partijen om een echt
onafhankelijke staat van Spanje te creëren, een staat die autonoom ageert tegenover buitenlandse
machten. Alle stappen werden ondernomen, traktaten erkend en ondertekend, ambassadeurs
ontvangen en gezonden, maar het kostte moeite om in de autonomie te geloven. Er is sprake van een
entente (verstandhouding, overeenkomst) met Spanje.186
De aartshertogen hadden de taak op zich genomen om Noord en Zuid opnieuw te verenigen in
een unie. Hun aanpak had echter geen succes en de oorlog met de Noordelijke Nederlanden werd
verdergezet. Albert wilde vrede; een wapenstilstand was geen alternatief: dit betekende slechts het tot
in de eeuwigheid onderhouden van de oorlog. Hij was bereid hiervoor grote toegevingen doen. Hij
ging zover toe te staan dat de Spaanse troepen zich terugtrokken. De grote persoonlijke invloed van
Filips III op Albert kon deze laatste voor het idee van een wapenstilstand winnen.187
Het zou nog tot het Twaalfjarig Bestand van 1609 duren eer de vijandigheden (in meerdere
opzichten) werden gestaakt. Spanje had tot eigen scha en schande moeten vaststellen dat het opnieuw
onderwerpen van de opstandelingen niet langer tot de mogelijkheden behoorde.
Enkel het statuut van de katholieken in de Verenigde Provinciën, de controle over de
Scheldemonding en de toegang tot de overzeese gebieden kon nog de inzet zijn van het dispuut, maar
ook daarin diende Spanje zware toegevingen te doen om van het Twaalfjarig Bestand een feit te
maken.
De Verenigde Provinciën dwongen hun definitieve erkenning als onafhankelijke staat af, de
katholieke meerderheid in de Republiek greep naast de vrijheid van eredienst en de vrije toegang tot
de Antwerpse haven werd evenmin hersteld. Op de overzeese gebieden was het bestand zelfs niet
eens van toepassing, waardoor de (handels-) oorlog daar onverminderd werd voortgezet.
Verder bestond er geen twijfel betreffende het katholieke geloof dat de aartshertogen dienden te
verdedigen, wat het vervolgen van ketters inhield. Dezelfde taak zou ook een opvolger zich ter harte
186 V. Brants, Idem, pp. 10-11. 187 J. Lefèvre, “Les ambassadeurs d’Espagne à Bruxelles sous le règne de l’archiduc Albert”, Revue Belge de Philologie et d’Histoire, t. II (1923), p. 66-67.
62
moeten nemen want hij zou pas in het bezit van de Nederlanden gesteld worden na het afleggen van
de geloofseed. De vastberadenheid die aan deze geloofskwestie verbonden was, kon doen vermoeden
dat een hereniging met de Noordelijke Nederlanden een uiterst moeilijke zaak zou worden. De
soevereiniteit van de Staten-Generaal in de Noordelijke Nederlanden kon niet worden erkend
waardoor het sluiten van een formele vrede onmogelijk bewerkstelligd kon worden.
De beperkingen die uit deze akte van Afstand voortvloeien geven reeds aan dat het onderwerp
van de aartshertogelijke soevereiniteit een dermate moeilijk eenduidig te beantwoorden vraag wordt
die een opdeling tussen het binnenlands en buitenlands beleid wenselijk maakt.
BUITENLANDS BELEID
Tijdens de aartshertogelijke periode bleven een aantal Spaanse instellingen voortbestaan. Op
militair vlak was er de aanwezigheid van het Spaanse leger in de Nederlanden, dat onder Spaans bevel
ressorteerde. Hetzelfde gold voor de citadellen van Antwerpen, Gent en Cambrai die hun eigen
oversten hadden die door Madrid werden aangesteld. Niettegenstaande het feit dat Albert de
opperbevelhebber van het leger was, werd de strategie in Spanje bepaald. Tekenend voor de militaire
macht die de aartshertogen bezaten, werd de leiding van de Spaanse troepen in 1605 aan de
aartshertog, die voornamelijk het optreden in Oostende kwalijk werd genomen, ontnomen en aan
Spinola toevertrouwd.188 Deze Genuese bankierszoon kreeg daarbovenop in 1606 een vertrouwelijke
opdracht van Filips III in het geval Isabella als eerste zou sterven.189 Hij diende er namelijk op toe te
zien dat Albert dan in naam van Filips III de gebruikelijke wederzijdse eedaflegging zou laten
plaatsvinden.
Om het risico van een autonoom landvoogdelijk optreden zoveel mogelijk in te perken, zetelde
er te Brussel een ministère espagnol dat niet alleen de landvoogd diende bij te staan in hun bestuurlijke
en militaire taken, maar hem ook op de juiste koers diende te houden, dit is ervoor zorgen dat hij de
koning volgde. Het bleef ook na de afstand aan het hof te Brussel gevestigd bleef, niettegenstaande
het protest van de Staten-Generaal.190 De aanwezigheid van dit ministerie, bevolkt door een imported
188 Ambrosio Spinola, markies de los Balbases (1569-1630), Genuees generaal in Spaanse dienst in 1605 het opperbevel van het Spaanse leger in de Nederlanden verkreeg. Hij steunde tijdens het Twaalfjarig Bestand de keizerlijken in de Gulikse kwestie en werd na afloop van het bestand één van de voornaamste raadgevers van Isabella tot 1628. Van 1629 tot zijn overlijden in 1630 was hij gouverneur van Milaan. 189 Volgens Victor Brants ging het om geheime instructies de dato 16 april 1608 gericht aan Spinola die hem opdroegen wat te doen in geval een van de aartshertogen zou komen te sterven. V. Brants, La Belgique au XVIIe siècle. Albert et Isabelle: études d’histoire politique et sociale, Louvain, Peeters, 1910, p. 19. 190 J. Lefèvre, “Le ministère espagnol de l’archiduc Albert 1598-1621”, in: Bulletin de l’Academie Royale d’Archéologie de Belgique, I (1929), pp. 202-224. Dit ‘Spaanse ministerie’ kende een wisselende samenstelling, met onder meer de Spaanse ambassadeur in de Zuidelijke Nederlanden, de hoogste legerofficieren, de Secretarie van State en Oorlog, ... R.Vermeir, “Oorloghsvloeck en Vredens Zeghen: Madrid, Brussel en de Zuid-Nederlandse Staten over oorlog en vrede met de Republiek, 1621-1648”, in: Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden, 115 (2000), aflevering 1, p. 1, noot 3.
63
elite uit Spanje, volstond echter niet om het staatsbestel in de Nederlanden staande te houden. De
aartshertogen bevestigden zelfs het bestaan ervan en deze instelling was ontegensprekelijk het
belangrijkste controlemiddel want dit “Spaanse ministerie” had als opdracht de gouverneur-generaal
te adviseren, Madrid over tal van zaken in te lichten en, in het geval er tussen landvoogd en vorst een
meningsverschil zou rijzen, deze laatste op het juiste spoor te houden. De secretaris van State en
Oorlog was overigens enkel aan de Spaanse koning verantwoording verschuldigd en de meest
markante secretaris was ongetwijfeld Juan de Mancicidor, onder wie alle briefwisseling van Albert
naar Filips III passeerde.191 Er was tevens noodzaak aan steun vanuit de Zuid-Nederlandse vorstelijke
instellingen, de collaterale raden op kop, om het beleid in de gewenste richting te krijgen, steun die
werd gevonden in enkele gewichtige, invloedrijke figuren zoals Ferdinand van Boisschot en Pieter
Roose.
Andere controlerende instanties waren onder meer de biechtvader van Albert, de dominicaan
Iñigo de Brizuela192, de Spaanse ambassadeurs en het hof waar de meeste hoge ambten ingevuld
werden door Spanjaarden. Toch zullen gedurende de aartshertogelijke regeringsperiode meer Zuid-
Nederlanders functies aan het hof uitoefenen.
In 1613 vroeg Filips III aan de Staten van de Nederlanden om hem als erfgenaam van de
aartshertogen een gehoorzaamheidseed te zweren. De delicate opdracht om Albert voor het inzicht
van Filips III te winnen werd aan Spinola toevertrouwd.193 Tijdens de wederzijdse eedaflegging in
1616 accepteerden zowel de aartshertogen als de Staten van de verschillende provincies dat Filips III
na het wegvallen van Albert of Isabella de volle soevereiniteit zou overnemen – het was toen immers
duidelijk geworden dat het huwelijk kinderloos zou blijven, gezien de leeftijd van Isabella. Deze
eedaflegging wordt veelal gezien als een bevestiging (rechtvaardiging) van de sceptische houding van
Europa ten overstaan van de aartshertogelijke soevereiniteit.
De aartshertogen duidden ook enkele eigen ambassadeurs aan. Ze hadden immers drie
permanente ambassades: één in Parijs, één in Londen en één in Rome. Naast deze ambassades had
Albert ook een persoonlijke vertegenwoordiger aan de hoven van Wenen en Madrid, en beschikten
de aartshertogen over bijzondere afgevaardigden in specifieke gevallen (diplomatieke missies ad hoc),
zoals in geval van (vredes)onderhandelingen of rouwbetuigingen. Dit kan worden gezien als een
poging tot de ontwikkeling van een eigen internationale politiek, ondanks de remmende werking op
hun persoonlijk buitenlands beleid. Het was in elk geval een niet mis te verstaan sein aan de Europese
politieke wereld begin zeventiende eeuw. Het was immers niet alle gebieden toegestaan een
191 W. Thomas geeft echter aan dat Mancicidor eerder een vertrouweling van Albert bleek. Het hoofd van de Secretarie van State en Oorlog onderhandelde namelijk in het Twaalfjarig Bestand, dat hij goedkeurde, en verdedigde een vreedzame oplossing voor de Gulik-Kleefse successieoorlog. 192 Fray Iñigo de Brizuela (1557-1629) was biechtvader van aartshertog Albert van 1596 tot diens overlijden. In 1621 keerde hij naar Madrid terug en werd er lid van de Raad van State en voorzitter van de voorlopige Hoge Raad voor de Nederlanden en Bourgondië. Een jaar later volgde de aanstelling tot bisschop van Segovia, wat hij bleef tot 1624. 193 J. Lefèvre, “Les ambassadeurs d’Espagne à Bruxelles sous le règne de l’archiduc Albert”, Revue Belge de Philologie et d’Histoire, t. II (1923), p. 73.
64
ambassadeur aan een hof te laten resideren. Dit privilege was voorbehouden aan de erkende
soevereinen. Ook werden ambassadeurs afgevaardigd naar het Brusselse hof. Het zenden van een
Spaanse ambassadeur naar het aartshertogelijke hof wees erop dat Madrid Albert en Isabella als
onafhankelijke soevereinen beschouwde.194 Deze stelling van J. Lefèvre klinkt heel eenvoudig maar
kan in vraag worden gesteld. De ambassadeurs vertegenwoordigden dan wel de vorst die hen had
aangesteld en ze hadden de taak hun soeverein te informeren over alle gebeurtenissen in de
Nederlanden, maar hun rol was toch anders dan die van een ‘gewone’ diplomaat. Zo waren ze geen
tussenpersoon tussen de vorst die hen zond en hij die hen ontving. Filips III en Albert
communiceerden rechtstreeks met elkaar, en handelden op die manier verschillende zaken af waarbij
geen ambassadeurs nodig waren. Voor de aartshertogen was de vertegenwoordiger van de Spaanse
koning een raadgever, wiens adviezen vaak werden opgevolgd. Voor de koning was de ambassadeur
een officiële informatievergaarder, en een handig middel om zijn invloed te laten gelden. Filips III
zorgde ervoor op de hoogte te zijn van de beslissingen; vooral die op militair (leger) of financieel
(fondsen uit Spanje) vlak konden niet worden genomen zonder dat hij er van af wist. Om hun doel te
bereiken, deden Filips III en zijn ministers dikwijls beroep op hun geaccrediteerde afgevaardigde in
Brussel. Het is op die manier dat deze laatste werd betrokken bij administratieve, burgerlijke,
economische, juridische en militaire zaken waarin een ambassadeur van een buitenlands hof nooit bij
zou worden betrokken.195
Via deze invalshoek kan het debat over de vermeende afhankelijkheid van de aartshertogen van
Spanje in een ander licht geplaatst. Er wordt dan ook vaak gesteld dat Spanje in plaats van afstand te
doen eerder een betere greep trachtte te bemachtigen op de gebeurtenissen in Noord-West-Europa
en zijn hegemonie aldus te verstevigen in plaats van in te perken. De houding van Spanje tegenover
de aartshertogen werd goed samengevat in een consulta van 26 september 1601: ze zijn eerder
gouverneurs dan soevereine heersers, want financieel afhankelijk van Spanje.196
Engeland en Frankrijk veranderden hun politiek niet na de aanstelling van de aartshertogen als
soevereine vorsten van de Zuidelijke Nederlanden: volgens hen was er niets veranderd in de
Nederlanden; de aartshertogen waren een additonele Spaanse invloed. Zowel Frankijk als Engeland
probeerden van een strijd te profiteren zonder de ander te laten meeprofiteren (“de vijand van mijn
vijand is mijn vriend”). Ze probeerden eveneens om van de Noordelijke Nederlanden geen nieuwe
rivaal te maken. Deze politiek was goed merkbaar in de onderhandelingen naar aanleiding van de
Vrede van Vervins en het Twaalfjarig Bestand.197
194 J. Lefèvre, art. cit., p. 62. 195 J. Lefèvre, art. cit., pp. 79-80. 196 H. Lonchay, J. Cuvelier et J. Lefèvre (eds.), Correspondance de la Cour d’Espagne sur les affaires des Pays-Bas au XVIIe siècle, Bruxelles, Kiessling et Imbreghts, 1923, pp. 79-84. 197 V. Brants, La Belgique au XVIIe siècle. Albert et Isabelle: études d’histoire politique et sociale, Louvain, Peeters, 1910, p. 6.
65
BINNENLANDS BELEID
Bij hun aankomst in de Nederlanden hielden de aartshertogen de Blijde Intredes die de wettelijke
verhoudingen tussen vorst en onderdanen bezegelden en Albert en Isabella in alle grote steden van de
Habsburgse Nederlanden brachten. Bij zowat alle intochten werd het aartshertogelijk huwelijk gevierd
als een hemels uitgelokte liefdesverbinding waarbij men naar analogie met dit huwelijk de ideale
relatie tussen stad en soeverein voorstelde.
Leidmotief in deze gebeurtenissen (die tot eind januari 1600 duurden) was het aanzien van de
aartshertogen als brengers van de vrede en welvaart. De gezagsoverdracht van 6 mei 1598 werd dan
ook ontvangen als zijnde: “pour le bien et repos de nosdicts pays d’embas, et que s’est le vray chemin pour parvenir
à une bonne et solide paix, et se délivrer d’une si ennuyeuse guerre.” 198
De verwachtingen waren dan ook hooggespannen, zoals een aantal voorbeelden duidelijk zullen
maken. In Antwerpen rekende men op een opheffing van de blokkade van de Schelde en een
bevrijding van het land van struikrovers. In Gent werden de aartshertogen herinnerd – hoe
merkwaardig dit ook moge wezen – aan de gouden jaren van Keizer Karel. Kortrijk wees op het
belang van de verovering van Oostende om zo het hinterland te stimuleren en Cambrai wees,
typerend voor de algemene stemming, op de noodzaak van een vrede.
In tegenstelling tot het buitenlands beleid, genoten de aartshertogen op het binnenlandse vlak
een grote autonomie die zich liet gewaarworden door een aantal persoonlijke, centraliserende
maatregelen op diverse vlakken. Op politiek vlak uitte dit zich in een verhoogde invloed van de
juristen en op economisch vlak door een groeiende greep van de regering op de overheidsmiddelen.
Op dit laatste terrein werd in 1612 tevens een grondige hervorming van het muntwezen doorgevoerd
waarbij de gouden soeverein en de zilveren patachon als basismunten voorzien werden. Het was
slechts een voorbode voor de hervorming van de Rekenkamers van Rijsel en Brussel in 1614 want
wat was men zonder een efficiënt controleorgaan dat de rekenplichtigen verifieerde volgens de
welbekende drie fasen: overlegging (reddition), afhoring (audition) en sluiting (clôture).
Op sociaal-cultureel vlak investeerden Albert en Isabella heel wat geld in de heropbouw van de
geestelijke infrastructuur en droegen daardoor bij aan wat W. Thomas de “spiritual refurbishment”
noemde. Ze lieten hierbij ook hun voorrecht gelden dat ze eind januari 1600 van paus Clemens VIII
hadden verkregen om alle abten en prelaten in de Nederlanden te benoemen. De kerken wisten zich
verzekerd van de steun van de aartshertogen doordat kerkelijke discipline en sociale controle elkaar
overlapten. De kerken konden daardoor op de wereldlijke overheden rekenen om het volksvermaak
te beteugelen zoals de ordonnanties van Albert en Isabella getuigen. Zo verboden de aartshertogen in
198 V. Brants, Recueil des ordonnances des Pays-Bas. Règne d’Albert et Isabelle 1597-1621, Bruxelles, J. Goemare, 1909, p. 7.
66
1607 op zon- en feestdagen tijdens het sermoen, de hoogmis en de vespers herbergen te bezoeken, te
dansen en spelen te organiseren. Op het educatieve terrein vond tijdens het aartshertogelijk bewind
een hervorming plaats van de universiteit van Leuven.
Het aartshertogelijk bewind wordt gekenmerkt door een kordaat optreden in het binnenlands
bestuur. De bedoeling was om zoveel mogelijk als echte soevereinen zélf het bestuur te controleren
met een zo hoog mogelijke persoonlijke macht. Daartoe zetten zij hun schouders onder enkele
tendensen die zich reeds een eind aan het aankondigen waren.
Vooreerst werden de Staten-Generaal, dé vertegenwoordigers van het volk, buiten het bestuur
gehouden. Slechts één keer werden zij samengeroepen om direct nadat ze hadden ingestemd met wat
van hen werd verwacht weer te worden ontbonden. Ten tweede werd de macht van de hoge adel in
de Raad van State systematisch uitgehold. Een manier om de benadeelde aristocraten echter alsnog
tevreden te stellen waren benoemingen aan het hof. Een derde instrument was het systeem van de
juntas, colleges ad hoc die eenmalig in het leven werden geroepen om over de hoofden van de
regeringsraden heen beslissingen te treffen. Zo bijvoorbeeld was het beraad over de oorlogsvoering
volledig voor juntas bestemd, waarin vrijwel uitsluitend Spaanse officieren en diplomaten zetelden.
Daarnaast namen de vorsten tevens maatregelen om hun eigen wetgevende bevoegdheid te
bevestigen. Vooral de bekrachtiging van het gewoonterecht en de coördinatie van de bestaande
vorstelijke wetgeving waren hierin van belang, veel meer dan uitvaardiging van nieuwe wetten. Als
laatste was er hun onvoorwaardelijke inzet om mee te helpen aan de katholieke Contrareformatie,
want de Kerk was een belangrijke bondgenoot in het verstevigen en legitimeren van de vorstelijke
macht.
Het voorgaande betekent echter niet dat onder de aartshertogen het absolutisme hoogtij vierde.
Tijdens hun lange bewind kwam het veeleer tot een nieuwe modus vivendi tussen soeverein en
onderdanen. Een nieuw machtsevenwicht waarin onder andere de provinciale Staten en provinciale
raden de traditionele autonomie van de gewesten bewaarden om dan vooral samen te werken met het
vorstelijk gezag en de centrale regeringsraden. Het was evenwel een broos evenwicht, wánt het
resultaat van een onophoudelijke machtsstrijd, dat op elk moment terug in vraag kon worden gesteld.
Tot aan het eind bleef voor Europa de diplomatische verstandhouding compleet, want in de kern
domineerden zowel de dynastieke als de religieuze belangen de houding van Albert. bijv.
onderhandelingen naar aanleiding van het Twaalfjarig Bestand in 1609, en de openbare
onderhandelingen in het laatste levensjaar van Albert om de gescheiden provinciën opnieuw te
verenigen. Na de dood van Albert bleef Isabella aan de macht maar verloor haar titel van soevereine
prinses. La réversion était réalisée.199
199 V. Brants, La Belgique au XVIIe siècle. Albert et Isabelle: études d’histoire politique et sociale, Louvain, Peeters, 1910, p. 19.
67
DE OPDRACHT
DE AMBASSADE TE PARIJS
Het onstaan van de aartshertogelijke ambassade te Parijs was een direct gevolg van de Vrede van
Vervins tussen Frankrijk en Spanje (13 mei 1598). Het was hierdoor voor Albert en Isabella mogelijk
geworden diplomatieke relaties aan te knopen met Frankrijk.
Filips de Ayala werd in 1600 als eerste aartshertogelijke ververtegenwoordiger naar het Franse
hof van Henri IV gezonden. De Zuid-Nederlandse Ayala kon bij zijn terugkeer, eind 1606, niet
terugblikken op een succesvolle missie. Frankrijk had zich immers steeds vijandig opgesteld tegenover
de aartshertogen en meende voor hen geen schrik te moeten hebben. De Zuid-Nederlandse vorsten
hebben inderdaad moeten toezien hoe Henri IV hen schade toebracht, zonder dat ze zelf in staat
waren tegenacties te ondernemen. Niettegenstaande de officiële vredessituatie steunde de Franse
koning Henri IV openlijk de rebellen in de Noordelijke Nederlanden. De hevige protesten van de
aartshertogen tegen de Franse hulp aan de Nederlandse rebellen, werden door de Franse koning
probleemloos genegeerd. Zo had hadden de Fransen in 1602 in het openbaar troepen gelicht ter
ondersteuning van de Nederlandse opstand, had Henri IV in 1603 pogingen ondernomen om de
allianties met Engeland en de Republiek te hernieuwen, etc. Bovendien had Filips de Ayala moeten
toezien hoe de Fransen telkens weer de gebieden die in handen van de aartshertogen waren,
schonden. Henri IV liet onomwonden merken de aartshertogelijke soevereiniteit – en dus ook hun
vertegenwoordiger – niet serieus te nemen. Hij aarzelde dan ook niet om Albert en Isabella in
bepaalde omstandigheden als gewone Spaanse landvoogden te behandelen. Bij elke protocollaire
aangelegenheid moest de aartshertogelijke diplomatie te Parijs steeds opnieuw de ambassadeurs van
andere soevereine vorsten laten voorgaan.
Het lijkt dan ook zeer waarschijnlijk dat Filips de Ayala zelf zijn ontslag heeft aangevraagd: de
vele problemen die de Parijse ambassade opleverde en de karige vergoedingen die eraan waren
verbonden, maakten de job weinig aantrekkelijk.200 Het interessante van een ambassadeursfunctie zat
hem in het avontuur en de promoties die, bij terugkeer naar het vaderland, het doorstane (financiële)
200 J. Laenen, Les archives de l’Etat à Vienne au point de vue de l’histoire de Belgique, Commission Royale d’Histoire, Bruxelles, Kiessling et Cie, 1924, p. 310. De gebrekkige financiële toestand van ambassades was een algemeen fenomeen in de diplomatie. G. Mattingly, Renaissance Diplomacy, London, Cape, 1955, pp. 222-225; M.S. Anderson, The rise of modern diplomacy 1450-1919, London, Longman, 1993, pp. 32-36, passim. Ook Ferdinand de Boisschot had gedurende zijn opdracht aan het Franse hof klachten over de excessieve kosten die moesten worden gemaakt. Bijvoorbeeld OSA, FN, liasse 23, f48, FdB aan AA, 23 februari 1617, of OSA, FN, liasse 26, f238, FdB aan AA, februari 1619. Volgens Sánchez stond de kwaliteit van de informatie zelfs in rechtstreeks verband tot de financiën die de ambassadeur te zijner beschikking had. M.S. Sánchez, Dynasty, state, and diplomacy in the Spain of Philip III, Ann Arbor (Mich.), UMI dissertation services, 1998, pp. 154-155.
68
leed meestal ruimschoots vergoedden. Hierop vormde de Ayala in zekere zin een uitzondering: hij
bleef, net als voor zijn vertrek naar Frankrijk, gecommiteerde van de Raad van Financiën, zonder
hogerop te klimmen in de hiërarchie. Zijn opvolgers Petrus Peckius en Renon le Bailly vormden een
er echter een schoolvoorbeeld van: beiden zouden voor hun diensten beloond worden met het
lidmaatschap van de Geheime Raad.201 Beiden waren eveneens lid van de Grote Raad van Mechelen
toen ze werden aangesteld tot ambassadeur. De verklaring hiervoor is te vinden in het statuut van de
raadsheren-rekwestmeesters van de Grote Raad. Zij werden immers beschouwd als persoonlijke
dienaren van de vorst. In die hoedanigheid konden ze worden belast met allerlei niet-juridische
opdrachten, zoals het vervullen van ambassades.202 Meestal duurde de missie van een ambassadeur
ordinaire ca. drie tot vijf jaar.203 Ferdinand de Boisschot past perfect in dat plaatje.
Ferdinand de Boisschot was in opvolging van Renon le Bailly aangesteld tot aartshertogelijk
ambassadeur te Parijs: … en la Cour de France, ou nous vous envoyons resider pour les affaires de notre service.204
Ferdinand de Boisschot lijkt veel kwaliteiten in zich te hebben verenigd die door toenmalige
theoretici werden vereist van diplomaten. Globaal genomen schetsten auteurs als de Vera en Gentili
de ideale ambassadeur als volgt.205 Vooreerst was het nodig dat hij over voldoende geldmiddelen
beschikte om de stand hoog te kunnen houden. Toen hij werd aangesteld was hij ridder in de Sint-
Jacobsorde, heer van Zaventem, en raadsheer-rekwestmeester van de Geheime Raad.206 Blauw bloed
was een voordeel maar vormde geen noodzaak. Verder moest de ambassadeur een aantrekkelijk
voorkomen hebben en bij voorkeur tussen de dertig en vijftig jaar oud zijn. Op basis van de
vermoedelijke geboortedatum van de Boisschot, leunde hij dichter aan bij vijftig jaar. Een brede
intellectuele basis was vereist: belezenheid, kennis van de geschiedenis en enig begrip van filosofie en
recht vielen daaronder. Niet minder belangrijk was morele deugdelijkheid: een diplomaat moest
loyaal, moedig, voorzichtig en beheerst zijn. Deze kwaliteiten had hij reeds bewezen in zijn eerdere
201 Voor het ambassadeurschap van Petrus Peckius, zie P. Claeys, De wijze Nederlander. Ambassadeur Petrus Peckius te Parijs, 1607-1611, Leuven, K.U.Leuven, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, 1990, 130 p. en P. Claeys, “De wijze Nederlander: ambassadeur Petrus Peckius te Parijs 1607-1611”, Tijdschrift voor geschiedenis, 105 (1992) nr. 2, pp. 193-217. Renon le Bailly werd van zijn promotie op de hoogte gesteld door middel van een brief de dato 16 november 1616, kort voor zijn vertrek uit Parijs. “Nous vous avons retenu en l’estat de conseiller et maistre aux requestes de notre conseil privé…” OSA, FN, liasse 23, f220, AA aan le Bailly, 16 november 1616. 202 J. Van Rompaey, De Grote Raad van de hertogen van Bourgondië en het Parlement van Mechelen, Verhandelingen van de Koninklijke Vlaamse academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België. Klasse der letteren, 73, Brussel, Paleis der Academiën, 1973, p. 172. 203 Dit wordt bevestigd (althans bij benadering) door werkelijke duur van de aartshertogelijke ambassadeurs: ambassade Filips de Ayala: 1600-1606; ambassade Petrus Peckius: 1607-1611; ambassade Renon le Bailly: 1611-1617; ambassade Ferdinand de Boisschot: 1617-1620; ambassade Henri de Vicq: 1620-1630. Na 1630 werd niet langer een ambassadeur aangesteld: De ambassade werd toen enkel nog bemand door een secretaris. In 1635 werd de post, die sinds de dood van aartshertog Albert in 1621 eigenlijk niet langer nuttig was, opgeheven. J. Laenen, Les archives de l’Etat à Vienne au point de vue de l’histoire de Belgique, Commission Royale d’Histoire, Bruxelles, Kiessling et Cie, 1924, p. 310. 204 OSA, FN, liasse 23, f235, AA aan FdB, 26 november 1616. 205 Zie ook G. Mattingly, Renaissance Diplomacy, London, Cape, 1955, pp. 211-222: Ottaviano Maggi, De legatio, libri duo, Venetië, 1566; Alberico Gentili, De Legationibus Libri Tres, Londen, 1585; Juan Antonio de Vera, El Embajador, Sevilla, 1620. 206 OSA, FN, liasse 23, f235, AA aan FdB, 26 november 1616.
69
missies, naar het hof van de Engelse koning James I. Het beeld van de Boisschot als een integer
iemand uit de hogere middenklasse en met een degelijke scholing sluit hier bij aan. Ferdinand de
Boisschot was misschien niet de ideale man voor de functie van ambassadeur te Parijs, hij was er in
elk geval uiterst geschikt voor.
EEN GOEDE VERSTANDHOUDING VÓÓR ALLES
Niet enkel diplomatische traktaten handelen over ‘de ideale ambassadeur’. Ook de instructies207
die Ferdinand de Boisschot kreeg, liggen volledig in lijn met wat er stond beschreven.
Hij werd op de hoogte gesteld van de lopende zaken door zijn voorganger Renon le Bailly die
hem tevens zou introduceren aan het Franse hof. Er werd van hem verwacht dat hij zich zou
gedragen met grande diligence, fidelité et ponctualité.208 Péricard, de Franse ambassadeur aan het
aartshertogelijke hof te Brussel, had Albert en Isabella ingelicht dat geloofsbrieven voor hun
diplomatische vertegenwoordiger niet nodig waren.209 Het takenpakket van de Boisschot aan het
Franse hof werd in zeer algemene termen omschreven. Hij was dan ook ambassadeur ordinaire. Zijn
primaire opdracht was het onderhouden van een goede verstandhouding met de Fransen, en het
bewaren van rust en vrede tussen de onderdanen van de Franse koning Louis XIII en die van de
aartshertogen houden, net zoals dit het doel was geweest toen Henri IV nog leefde. Omdat de Franse
koning was gehuwd met de Habsburgse Anne van Oostenrijk, werd een regelmatig onderhoud met de
koningin verwacht, waarbij hij diende te informeren naar haar gezondheid en bezigheden. Bovendien
moest hij polsen op welke manier de aartshertogen haar van dienst konden zijn. Ook Marie de
Medici, de koningin-moeder moest al het beste worden gewenst niet vergeten.
De ambassadeur werd aangemaand om de collega-ambassadeurs, prinsen en andere
machthebbers in de gaten te houden, zowel bevriend als vijandig, inclusief die van de Verenigde
Provinciën. Hij diende uitermate alert te zijn wanneer het ging over zaken gerelateerd aan de
Verenigde Provinciën, het hertogdom en graafschap van Bourgondië en het graafschap Charolois.210
Verder werd benadrukt dat hij met de ambassadeur van de Spaanse koning, de hertog de
Monteleon, moest corresponderen, om zich te informeren, maar ook om Filips III en de
aartshertogen van dienst te zijn.211 In de instructies van de ambassadeur stond vermeld dat hij zich
207 De instructies dateren van 26 november 1616. OSA, FN, liasse 23, f235-238v, AA aan FdB. Op 8 november 1616 krijgt Renon le Bailly te horen dat Ferdinand de Boisschot ervan op de hoogte werd gebracht dat hij zodra hij terug was uit Engeland zich moest voorbereiden voor een ambassadoriale opdracht aan het Franse hof. OSA, FN, liasse 23, f208-f210, Prats aan le Bailly. 208 OSA, FN, liasse 23, f237v, AA aan FdB, 26 november 1616. 209 “… que vous serez bien venu et reçu sans aulcunes lettres de creances…” OSA, FN, liasse 23, f235v, AA aan FdB, 26 november 1616. 210 OSA, FN, liasse 23, f238, AA aan FdB, 26 november 1616. 211 OSA, FN, liasse 23, f238-238v, AA aan FdB, 26 november 1616. Het zou bijzonder interessant zijn geweest om deze correspondentie naast die tussen Ferdinand de Boisschot en het hof te Brussel te onderzoeken.
70
moest laten leiden door wat de Spaanse ambassadeur hem vertelde.212 Ook wat het vergaren van
informatie betreft, werkte de ambassadeur nauw samen met die van Spanje. Er bestaat met andere
woorden geen twijfel over dat de aartshertogelijke en Spaanse ambassadeurs op een systematische
manier samenwerkten. Meer zelfs, het ging niet louter om samenwerking maar om systematische
hiërarchische ondergeschiktheid. Zo mengde Madrid zich zonder scrupules in het buitenlandse beleid
van de aartshertogen in het conflict met de prins de Condé, die naar Vlaanderen was gevlucht. 213
Van een aantal alinea’s van de instructies werd de tekst doorgehaald. Wanneer ook die werden
ontcijferd kwam tot de wens tot het behoud van de Vrede van Vervins tot uiting. De ambassadeur
moest oprecht en trouw handelen en ervoor zorgen dat het bijna twintig jaar oude akkoord niet in
gevaar zou komen, er ondertussen rekening mee houdend de publieke opinie niet te choqueren. Het
verdrag en de Franse kroon moesten gerespecteerd worden.
Bij een tweede audiëntie met de Franse koningin, enkele dagen later, zou hij haar er discreet van
moeten verzekeren dat de aartshertogen boven alles zouden handelen in het voordeel van een vrede
tussen Spanje en Frankrijk.
De instructies benadrukten vooral hetgeen zowat de hoofdtaak was van elke diplomaat, namelijk
het handaven van de vrede en het doorspelen van zo veel mogelijk informatie.
In het kader van het eerste luik van deze opdracht moest Ferdinand de Boisschot zich inzetten
om alle mogelijke conflicthaarden tussen de aartshertogen en de Franse monarchie weg te nemen. Hij
diende de Franse vorst erop te wijzen dat de vredesverdragen (in het bijzonder dat van Vervins) stipt
moesten worden nageleefd. In concreto betekende dit dat de Boisschot de Franse koning moest
duidelijk maken dat elke steun die hij zou bieden aan de Noord-Nederlandse opstandelingen een
inbreuk vormde tegen artikel 2 van de vrede van 1598.214
Het tweede luik van Ferdinands taak, met name het overbrengen van informatie naar Brussel,
impliceerde twee zaken, namelijk het verzamelen van inlichtingen in Parijs, en het doorsturen ervan
naar de aartshertogen. Met het oog op het inwinnen van informatie werd de Boisschot verplicht een
heel netwerk van relaties op te bouwen. Hij werd hierbij meer dan waarschijnlijk geholpen door de
secretaris van de aartshertogelijke ambassade.215De functie van secretaris impliceerde vooral het
maken van afschriften en autografen van de ambassadeur aan de aartshertogen, en het doorsturen van
minder belangrijke, eigen informatie naar de secretaris van de Geheime Raad in Brussel, Charles della
Faille (vanaf 1618).216 Het was waarschijnlijk de secretaris die de ambassadeur in contact bracht met
212 De aartshertogelijke ambassadeur werd regelmatig samen met de Spaanse op audiëntie ontvangen. 213 R. Vermeir, El cuerpo diplomático de los archiduques, 1599-1609, s.l., s.n., s.d. (vanaf: Het debat...) 214 “… lesdits Sieurs Rois… s’entr’aimeront comme Frères… et éviteront tant qu’ils pourront loiaument le dommage l’un de l’autre; ne soûtiendront, ne favoriseront personne quelle soit l’un au préjudice de l’autre, et dès maintenant cesseront toutes hostilitez… renonçans par ce present Traité à toutes Pratiques, Ligues et Inteligences qui pourroirn en quelque sorte que ce soit redonder au préjudice l’un de l’autre, avec promesse de jamais faire ne pourchasser par l’un chose qui puisse tourner au dommage de l’autre, ni souffrir que leurs Vassaux et Sujets le fassent directement ou indirectement.” J. Dumont (ed.), Corps universel diplomatique, Paris, 1728, dl. V.I, p. 561. 215 Een secretaris was zeer gebruikelijk .We weten echter niet Ferdinands secretaris was. 216 De rapporten van de ambassadeur aan de aartshertogen werden steeds eigenhandig geschreven.
71
de confidens, niet nader gespecificeerde personen die tegen betaling inlichtingen verschaften.217 Die
vertrouwelingen konden soms heel dicht bij de leidende kringen van het Parijse hof staan. Gezien dit
soort spionnen ook bij de Spaanse diplomatie gekend was, kunnen we veronderstellen dat de gezant
van Filips III te Parijs – met wie de Boisschot verondersteld was samen te werken – eveneens namen
van confidentes heeft doorgespeeld. Hoewel de confidens een vast onderdeel vormen van de
aartshertogelijke diplomatie, heeft de Boisschot zijn voornaamste informatie gewonnen uit de
vertrouwensrelaties die hij wist op te bouwen met verschillende personnen uit de Parijse hofkringen.
Eenmaal de informatie was vergaard en de ambassadeur zijn rapport had geschreven, brachten
koeriers dat materiaal over naar Brussel. Daar werd de diplomatieke correspondentie in ontvangst
genomen door de secretaris van de Geheime Raad. Hij keek alle stukken in en ontcijferde ze indien
nodig, voor ze naar aartshertog Albert door te sturen. Zo werd hij de specialist in verband met de
Zuid-Nederlandse-Franse relaties. Desondanks had hij geen beslissende inbreng in de besluitvorming
in relatie tot Frans-Nederlandse aangelegenheden. Hij werd af en toe door de aartshertogen gevraagd
om de missiven van de ambassadeur toe te lichten. Hij moet worden gezien als een echte secretaris,
die zich louter met de materiële kant van zaken inliet. De beslissingen werden eigenlijk genomen door
de zogenaamde Raad van de Aartshertog, waarin Alberts biechtvader Brizuela, de secretaris van State
en Oorlog Mancicidor (†1618) en legerbevelhebber Spinola, naast anderen, zetelden.
Eind juni 1620 trof Ferdinand de Boisschot voorbereidingen om naar de Nederlanden terug te
keren.218
INTERMEZZO: KORTE VERGELIJKING
De instructies die Ferdinand de Boisschot ontving, verschilden sterk – zowel vormelijk als
inhoudelijk – van de instructies die L. Van der Essen in 1923 onderzocht. Ze dateren nochtans uit
dezelfde periode (eerste helft zeventiende eeuw) en gaan van dezelfde instantie uit (koning van Spanje
en aartshertogen). Deze verschillen kunnen (mede) worden verklaard door de aard van de opdracht
(resident vs. buitengewoon), de locatie van de opdracht (pauselijke hof vs. Franse hof) en
vermoedelijk ook de ervaring van de ambassadeur.
De L’Instruttione blijkt meer gedetailleerd; de opdracht werd uitvoeriger beschreven. De identiteit
van de ambassadeur is echter verloren gegaan. L’Instruttione begint met een herinnering gericht aan de
vertegenwoordiger. Hij had namelijk verschillende zaken met meerdere personen af te handelen. Dan
volgde een overzicht van de verschillende categorieën van personen en naties die aan het hof en in de
217 Van sommige informanten zijn preciezere gegevens bekend. Naast deze ‘vaste’ medewerkers van de Habsburgse diplomatie (want zowel aan de aartshertogelijke als aan de Spaanse ambassade gekend) waren er ook meer occasionele spionnen. Van deze laatste groep is hun naam meestal wél gekend, maar hun invloed op de informatiegaring is slechts van weinig tel. Ferdinand verwees naar meestal naar zijn informanten in heel algemene termen: “een belangrijke persoon heeft me verteld…”. 218 OSA, FN, liasse 27, FdB aan AA, 25 juni 1620.
72
administratie van de paus aanwezig zijn, met hun typische eigenschappen. Er werd ook aandacht
besteed aan protocol (achting, rang en volgorde). In tegenstelling tot de Boisschots instructies werd
dierper ingegaan op de staatsstructuur en werd raad gegeven belangrijke personen aan het pauselijk
hof (kardinalen maar ook ambassadeurs, bisschoppen, de gouverneur van Rome, de adel, de Spaanse
hovelingen, leden van religieuze ordes) en hoe zich tegenover hen te gedragen. Ook was er ruimte
voor een overzicht van de kwaliteiten die de afgevaardigde diende te bezitten en eventueel te
ontwikkelen. Ten slotte volgden er nog enkele aanbevelingen van praktische aard, en die nog steeds
standhouden, zoals: stilte is van zeer grote waarde; wanneer het staatszaken betreft mag nooit de
middenweg worden gekozen; in het geval een cruciale beslissing moet worden genomen is het beter
tijd te winnen en tussenpersonen te vermijden; om contacten te onderhouden en informatie in te
winnen is een open huis belangrijk; spaar moeite noch kosten om spionnen in te schakelen, …219
EENS IN PARIJS
Ruim een maand na het ontvangen van de instructies, op 7 januari 1617, kwam Ferdinand aan in
Parijs. Nog eens zes dagen later (13 januari) werd hij volgens het gebruikelijke ceremonieel plechtig
ontvangen: gaat hij de eerste keer in het Louvre, waar de Franse koning resideert, op audiëntie onder
begeleiding van de Conducteur des Ambassadeurs.220 Dit was vooral een protocollaire aangelegenheid.
Het relaas daarvan uitte hij in zijn brief d.d. 19 januari 1617 aan de aartshertogen.221
De overige diplomaten aan het Franse hof waren de nuntius, de hertog de Monteleon (Spanje), de
ambassadeurs van Venetië, Savoye en Engeland.
Veel tijd om zich in te werken en aan te passen wordt Ferdinand de Boisschot niet gegund. Hij
wordt onmiddellijk van alles op de hoogte gesteld. Zo zat hij nog maar net in het rijtuig richting
Louvre of hij was al betrokken in een discussie over het al of niet verderzetten van de oorlog in
Savoye222, dat aan gelinkt was door middel van een huwelijk. en in de (persoonlijke) kwestie tussen
Louis XIII en de hertog van Nevers.223 Was dit een teken van vertrouwen, of kon het nu eenmaal niet
anders, omdat ze zijn steun (lees: die van de aartshertogen en/of de Spaanse koning) nodig hadden.
219 L. Van der Essen, “Le rôle d’un ambassadeur au XVIIe siècle. Contribution à l’histoire de la diplomatie”, Revue Belge de Philologie et d’Histoire, t. II (1923), pp. 310-317. 220 De Conducteur des Ambassadeurs moest instaan voor de opvang en begeleiding van de diplomaten die aan het Franse hof waren geaccrediteerd. Bij de eerste, openbare audiëntie van nieuwe ambassadeurs vervulde hij een protocollaire rol. In 1609 werd het ambt verkocht aan Etienne Chabenat, baron van Bonneuil, die Conducteur bleef tot 1632. A.J. Loomie, “The ‘Conducteur des Ambassadeurs’ of seventeenth century France and Spain”, Revue belge de Philologie et d’Histoire, 53 (1975), pp. 331-355. Hij is ook diegene die Ferdinand de Boisschot begeleidt bij diens eerste audiëntie aan het hof van de Roi Très Chrétien. 221 OSA, FN, liasse 24, f9-12, FdB aan AA, 19 januari 1617. Het hele eerste bezoek bestaat uit drie elementen: ten eerste is er de introductie, zowel van de aanwezige personen als van de gang van zaken. Verder brengt de diplomaat zijn instructies over en ten slotte informeert hij naar de gezondheid van de leden van koninklijke familie. 222 Charles-Emmanuel, hertog van Savoye was gehuwd met een zus van de aartshertogin Isabella. 223 OSA, FN, liasse 24, f10v, FdB aan AA, 19 januari 1617.
73
In de correspondentie die tijdens de missie te Parijs door Ferdinand de Boisschot en het
aartshertogelijk secretariaat werd geproduceerd, kwam een brede waaier aan onderwerpen aan bod.
Opvallend waren de interesse voor de gezondheidstoestand van de koningin Anne, meer dan
waarschijnlijk omdat zij tot de Habsburgers behoorde. Ook werd verslag uitgebracht van de
strategieën van/tegen en conflicten met de religieuze rebellen die weer actiever waren na de dood van
Henri IV. De Fransen toonden een vastberadenheid om de wortels van het rebelse kwaad uit te
roeien. Volgens de Boisschot zou dit erg moeilijk worden wegens de “natuurlijke” onrust van de
Fransen en het weinige respect dat ze hadden voor hun vorst.224
Verder nam militaire informatie een groot deel van de bladzijden in beslag (zoals de binnenlandse
strijd tegen de hertog van Nevers en zijn aanhangers, het uitbreken van de Dertigjarige Oorlog, …).
Details over strategieën, financieën en manschappen waren overvloedig aanwezig.
De aartshertogen overlegden met de ambassadeur op welke manier de brieven het best zouden
bezorgd. Belangrijke brieven konden aan bijzondere boodschappers worden meegegeven.
Verschillende onderwerpen bleven een langere tijd in ‘omloop’, zoals i.v.m. Adrien de Vérite, een
raadsheer van Artois die werd vastgehouden te Orléans in ruil voor Fransmannen die zich in Arras
bevonden Dit had te maken met de nood of wens om bepaalde zaken op te volgen en met de
frequentie van de brieven (tot meerdere per dag). Daarnaast kwamen oudere onderwerpen opnieuw
aan bod, zoals in het geval van het kanaal van Grevelingen225. Oude en recentere aktes werden
verzameld tot een dossier.226 Het plan van de aartshertogen en markies Spinola was om een nieuw
kanaal te graven van Grevelingen, ten zuiden van Duinkerke. Omdat dit kanaal Frans grondgebied
zou kruisen was toestemming nodig van de Franse koning Louis XIII. De Franse ambassadeur in
Brussel (Péricard?) was een van de leden van de conferentie die ter deze gelegenheid werd gehouden
tussen Frankrijk en de aartshertogen.227
Regelmatig uitten de aartshertogen hun tevredenheid over de berichtgeving van hun
ambassadeur. Opvallend was ook het zeventiende-eeuwse taalgebruik, dat veel omslachtiger is dan
vandaag de dag.
Eén zaak trok mijn bijzondere aandacht: de machtsgreep van Louis XIII en de daaropvolgende
twisten met zijn moeder Marie de Medici.
224 OSA, FN, liasse 24, f53, FdB aan AA, 28 februari 1617. 225 Filips II van Spanje liet aan weerszijden van de rivier de Aa nog versterkingen bouwen op de plaatsen die nu nog Filipsfort heten (Grand-Fort-Philippe en Petit-Fort-Philippe). Spaanse troepen onder graaf Lamoraal van Egmont versloegen hier in 1558 nog het Franse leger met steun van de Engelse vloot. Dertig jaar later, in 1588 werd de Spaanse Armada voor de kust door de Engelsen verslagen. In 1644 viel Grevelingen in Franse handen. 226 OSA, FN, liasse 28, passim (hoofdzakelijk juli. 1618). 227 Zie ook: I. Uddin, William Trumbull. A Jacobean diplomat at the court of the Archdukes in Brussels, 1605/9-1625, Leuven, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, 2006, p. 83.
74
Ferdinand de Boisschot was getuige van een belangrijke gebeurtenis tijdens zijn verblijf aan het
Franse hof. Een gebeurtenis die voor de verdere verloop van de geschiedenis ook een rol heeft
gespeeld. De volwassenwording van een jonge kroonprins. De wrede uiting van een vorst in wording.
Het verslag van de gebeurtenissen werd deels in geheimschrift neergepend.
VAN MINDERJARIGE DAUPHIN TOT BEGINNENDE MACHTSHEBBER
Op 24 april 1617, rond tien uur ’s ochtends, stond het Franse hof in rep en roer. Er was een
moord gepleegd. Het slachtoffer was Concino Concini, maarschalk d’Ancre,228 die de adviseur van de
koningin-moeder Marie de Medici was. Ferdinand de Boisschot had hem de avond voordien nog
gesproken. Ancre was hem – voor het eerst, en het laatst – komen opzoeken om via hem de
aartshertogen te bedanken voor de samenwerking, in het bijzonder bij het beleg van Luik.229
Ancre werd, met de mededeling dat hij was gearresteerd op bevel van de koning, neergeschoten,
waarop hij dood neerviel. De daad was uitgevoerd door soldaten onder leiding van baron de Vitry,
kapitein van de koninklijke garde. De officiële verklaring was dat hij tegenstribbelde bij zijn arrestatie.
Weinig tijdgenoten hechtten geloof aan die verklaring.230
Het lichaam werd achtergelaten in het zicht van eenieder en de diplomaat uitte zijn verbazing
over het zichtbare plezier waarmee dit werd gedaan. Louis XIII verscheen kort daarop, samen met
zijn broer de hertog van Orléans, in het openbaar omdat het bericht de stad rondging dat
eerstgenoemde zou zijn gestorven.231 Diezelfde dag nog werd het duidelijk dat de gehele ministerraad
opnieuw zou worden samengesteld en men beweerde dat de jonge Louis XIII zou willen regeren;232
men was ervan overtuigd dat hij de opdrachtgever was.233 Dit bleek inderdaad zo te zijn. Louis XIII
liet de ambassadeur die avond bij zich komen, samen met de baron de Bonneuil, om hen mede te
delen dat hij niet langer wilde lijden onder het gedrag van Ancre en dat hij in usurpatie door middel
van de opdracht tot moord een oplossing zag voor de verdeeldheid van het land. Hij was ervan
overtuigd dat de prinsen snel naar het hof zouden terugkeren. Hij wilde vanaf heden koning worden
genoemd, en zou met onmiddellijke ingang het bestuur overnemen. Louis XIII vroeg tevens hiervan
228 Concino Concini was gehuwd met Leonora Galigai, een intieme vriendin en vertrouwelinge van Marie de Medici. Beiden maakten deel uit van het gevolg uit Firenze van deze laatste bij haar verhuis naar Frankrijk naar aanleiding van haar huwelijk in 1600. Hun woning in Frankrijk was, naar men zei, het mooiste van het land. In verband met de verkoop zie: OSA, FN, liasse 24, f68-70v, FdB aan AA, 10 maart 1617; en ook OSA, FN, liasse 24, f100-101, FdB aan AA, 31 maart 1617. Na de dood van Henri IV kreeg hij van de regentes heel wat prerogatieven en macht die voordien voorbehouden waren aan de Franse koning. De titel van maréschal was bovendien de tweede hoogste militaire eer die iemand kon toebedeeld krijgen in Frankrijk. 229 OSA, FN, f135v, liasse 24, FdB aan AA, 24 april 1617. 230 E.W. Marvick, Louis XIII: The Making of a King, New Haven & London, Yale University Press, 1986, p. 185. 231 OSA, FN, liasse 24, f138, FdB aan AA, 24 april 1617. 232 “… se cree que el Rey querra reynar…” OSA, FN, liasse 24, f138v, FdB aan AA, 24 april 1617. 233 De moord op de maarschalk d’Ancre kan ook worden gezien als een wraak op de man die de positie van Louis XIII’s vermoorde vader had ingenomen. E.W. Marvick, Louis XIII: The Making of a King, New Haven & London, Yale University Press, 1986, p. 5.
75
verslag uit te brengen aan de aartshertogen en hoopte dat ze hem zouden helpen en bijstaan.234 De
aartshertogen verzekerden hem ervan ledit mort n’apporte du changement aus affaires d’icelluy Royaume.235 De
nieuwe koning wilde eveneens dat de diplomaten hem eer bewezen.
De Boisschot bracht de boodschap van de aartshertogen over en Louis XIII hernieuwde
eveneens de vertrouwensband.236
Het halfnaakte lichaam van Concini werd de stad rondgedragen en de diplomaat uitte zijn
verbazing en weerzin over de blijdschap en de gruwelijke omgang met de lichamelijke resten van de
voormalige maarschalk door het Franse volk.237 Zijn edele delen werden op een stok gespietst en
rondgedragen, waarna ze werden verbrand voor het standbeeld van de overleden koning Henri IV, de
meest kwetsende en onterende daad voor Marie de Medici.238 Zijn proces werd pas de volgende dag
gehouden, en hij werd veroordeeld tot de “straf” die hij had gekregen en tot de confiscatie van zijn
goederen.239 Het Franse volk was gelukkig met de verandering, en blij dat het zijn haatgevoelend had
kunnen uitten. De officiële doodsverklaring werd op 27 april 1617 overhandigd aan de gouverneurs
en ambassadeurs. 240
De weduwe van de overleden maarschalk werd quasi onmiddellijk gearresteerd en opgesloten in
het Louvre, net als hun tienjarig zoontje en enige erfgenaam.241 Tijdens de eerste dagen in
gevangschap toonde ze dat ze verwachtte dat de koning nog enige gunstige herinneringen aan haar
had.242 Tevergeefts, ze werd onthoofd. De broer van Concini, de aartsbisschop van Tours, werd het
aartsbisdom ontnomen, net als een rijke abdij.243
Op één mei 1617 deed een gerucht de ronde dat een aanslag zou worden gepleegd op Louis XIII.
De wacht werd onmiddellijk verdubbeld.244
Onmiddellijk na de dood van de maarschalk, plaatste de koning zijn moeder onder virtueel
huisarrest en verving hij haar garde door de koninklijke.245 Anne-Marie de Camudio, de Spaanse
echtgenote van Ferdinand de Boisschot kwam, na een bezoek aan de koningin, te weten dat de
234 OSA, FN, liasse 24, f138v, FdB aan AA, 24 april 1617. 235 OSA, FN, liasse 24, f 161v, AA aan FdB, 29 april 1617. 236 De Boisschot werd door baron de Bonneuil verzocht audiëntie te vragen; de nuntius en ambassadeur waren immers al bij de nieuwe koning geweest. OSA, FN, liasse 24, f 164-165, AA aan FdB, 29 april 1617. Na de koning was de konigin aan de beurt. Ze informeerde naar de gezondheid van de aartshertogen. 237 “…cortando las orejas, dedos, braços, piernas, manos, caveça, con gran sed de vengança y el tronco del cuerpo han quemado delante de su casa... habiendo hecho fuegos... la noche pasada en muchas partes publicas de contento…” OSA, FN, liasse 24, f141, FdB aan AA, 25 april 1617. 238 De diplomaat schaamde zich dit te vertellen. OSA, FN, f158, FdB aan AA, 27 april 1617 239 Aan baron de Vitry werden de paarden geschonken. OSA, FN, liasse 24, f141, FdB aan AA, 25 april 1617. 240 OSA, FN, liasse 24, f158, FdB aan AA, 27 april 1617. 241 OSA, FN, liasse 24, f163, FdB aan AA, 29 april 1617. Henri Concini was het petekind van de overleden koning Henri IV. E.W. Marvick, Louis XIII: The Making of a King, New Haven & London, Yale University Press, 1986. 242 E.W. Marvick, Louis XIII: The Making of a King, New Haven & London, Yale University Press, 1986, p. 210. 243 OSA, FN, liasse 24, f163, FdB aan AA, 29 april 1617. 244 OSA, FN, f170, FdB aan AA, 4 mei 1617. 245 OSA, FN, f141v, FdB aan AA, 25 april 1617.
76
koning de koningin-moeder nooit meer wenste te zien.246 Louis XIII wilde haar het liefst zo ver
mogelijk van hem verwijderd zien.247 Hij verbood haar contact te hebben met haar vertrouwelingen,
adviseurs en andere kinderen en haar bedes om hem te zien negeerde hij. Communicatie gebeurde via
derden, en af en toe was Richelieu aangeduid als de boodschapper.248 Er werd beslist haar op 3 mei
naar Blois te verbannen, sesenta leguas de aquy.249 Eens er was vastgelegd dat Marie de Medici van het
hof zou worden verwijderd en de locatie voor haar ballingschap was vastgesteld, was het duidelijk
geworden dat ze onder het toezicht van de jonge monarch zou blijven staan. Net voor haar vertrek
werd het haar toegestaan haar zoon te ontmoeten; een script was vooraf uitgeschreven.
Dezelfde avond vertrokken ook Louis XIII en zijn echtgenote, naar het Bois de Vicennes,250
waar gedurende de daaropvolgende twee weken eden werden hernieuwd en trouw werd gezworen aan
de nieuwe jonge koning door menige edellieden die dit nog niet eerder hadden gedaan.251
Louis XIII, die de wens had geuit om zijn volledige koninklijke verantwoordelijkheid op te
nemen, leidde de staatszaken vanuit zijn verblijf.
Kort na de moord op Ancre had Louis XIII zich voorgenomen zelf de staatszaken waar te
nemen. Slechts enkele weken na de coup was het reeds voor velen duidelijk geworden dat hij op
iemand in het bijzonder steunde. Charles d’Albert, sieur de Luynes (1578-1621) was de favoriete
vertrouweling van de Franse koning en tevens de nieuwe maréchal.
Niet lang na het overlijden van Luynes in 1621, zou Louis XIII aan nog een alter ego – Richelieu
– vertellen dat hij nooit had gewild dat zijn voormalige valkenier de hoogst militaire post in Frankrijk
kreeg, dat hij hem dit tegen zijn wil had opgedrongen, net zoals hij na de coup tegen Ancre had
gezegd dat hij nooit had gewild dat Concini maréchal de France was geworden.252
Louis XIII slaagde er niet in tussen 1617 en 1619 zijn moeder in ballingschap enigszins tevreden
te stellen. Hoeveel letters en diplomatieke vertegenwoordigers hij ook zond naar Blois als uiting van
zijn toewijding als zoon, door middel van traktaten zorgde ze ervoor dat hij zich schuldig voelde
omdat hij haar uitsloot van koninklijke beslissingen. Haar ontsnapping naar Angoulême op 22
246 OSA, FN, liasse 24, f150-151, FdB aan AA, 25 april 1617. Ze had meermaals contact met de – eveneens Spaanse – koningin van Frankrijk. Ze voerde kleine opdrachten uit maar bracht haar ook nieuwtjes en geschenken van de aartshertogen. Het was waarschijnlijk dankzij haar functie als kamerjuffrouw van de infante Isabella (een vertrouwenspositie) dat ze deze taken op zich kon nemen. Ze werd dan ook ingeschakeld in het netwerk van de diplomaat. Zo werd haar gevraagd geschenken te bezorgen aan de zieke koningin. OSA, FN, liasse 28, f51, AA aan FdB, 28 oktober 1617. 247 OSA, FN, liasse 24, f160, FdB aan AA, 27 april 1617. 248 E.W. Marvick, Louis XIII: The Making of a King, New Haven & London, Yale University Press, 1986, p. 206. In 1616 werd hij secretaris van state en sindsdien begon hij een grotere stempel te drukken op het beleid van Louis XIII. 249 OSA, FN, f168, FdB aan AA, 1 mei 1617. De Boisschot uitte zijn medelijden met haar, omdat ze werd verbannen zonder enige schuld te treffen .OSA, FN, f170, FdB aan AA, 4 mei 1617. Het afscheid tussen de koningin-moeder en haar zoon is zeer filmisch beschreven. OSA, FN, f172, FdB aan AA, 6 mei 1617. Via Marvick kwam ik te weten er een script voor werd uitgeschreven opdat er zich geen onverwachte situaties zouden voordoen. E.W. Marvick, Louis XIII: The Making of a King, New Haven & London, Yale University Press, 1986, p. 207. 250 OSA, FN, liasse 24, f170v, FdB aan AA, 4 mei 1617. 251 E.W. Marvick, Louis XIII: The Making of a King, New Haven & London, Yale University Press, 1986, p. 207. 252 E.W. Marvick, Louis XIII: The Making of a King, New Haven & London, Yale University Press, 1986, p. 220.
77
februari 1619 vergrootte dit gevoel enkel.253 Hij werd nu geconfronteerd met een propaganda-
campagne,254 gesteund door een leger van ontevreden edellieden onder leiden van de hertog
d’Epernon, om hem te “bevrijden” van zijn “duivelse” favoriet. Alzo begon de eerste van twee
campagnes die de “Oorlogen tussen Moeder en Zoon” worden genoemd.
Louis XIII wist dat hij niet tegen zijn moeder wilde vechten, maar werd aangespoord door de
leden van de Raad. Hij kon evenmin niet handelen. Zijn oplossing was om met een leger traag naar
Angoulême op te trekken, in de hoop dat de vooruitgestuurde onderhandelaars tot een akkoord
konden komen. Het Verdrag van Angoulême werd op 30 april 1619 getekend, voor ook maar één
schot was afgevuurd, maar de genereuze bepalingen maakte van de koningin-moeder nog meer een
probleem. Ze kreeg persoonlijke vrijheid, het provinciale gouverneurschap over Anjou, en de lust
naar nog meer macht.255
In de lente van 1620 lokte Marie de Medici de koning’s halfbroers Vendôme en neef Soissons
naar haar kant. Alzo begon de tweede “Oorlog tussen Moeder en Zoon”. Minder dan twee weken
later nam Louis XIII met geweld de gevaarlijke en rebelse provincie Normandië in. Vanuit Caen
richtte hij zijn pijlen op Anjou. Marie de Medici weigerde zich over te geven. Maar omdat zij in
Angers verbleef, en haar leger bij Ponts-de-Cé, kon hij haar bevechten zonder directe confrontatie.256
Ze verloor. Het Verdrag van Angers (augustus 1620) was gestoeld op de (gezichtsreddende)
bekentenis van de koningin-moeder dat ze enkel ten strijde was getrokken uit angst voor verdrukking
door het koninklijke bestuur, en haar eed “voor altijd” facties en dergelijke af te wijzen. Hij beloofde
de paus te vragen Richelieu tot kardinaal te benoemen. Maar Louis XIII bleef de dag waarop zijn
moeder opnieuw welkom zou zijn aan het hof steeds weer uitstellen, en vroeg de paus de benoeming
te vertragen. Maar toen stierf Luynes, en werd Louis XIII geconfronteerd met zijn conflicterende
emoties over zijn moeder. Marie de Medici bevond zich minder dan zes weken later aan het hof en
werd lid van de Raad.
Na de dood van Luynes (15 december 1621) herwon ze een deel van van haar invloed (die eens
zo groot was), en ze zorgde ervoor dat Richelieu tot de Raad werd toegelaten. Ze mocht zelfs even
opnieuw het regentschap waarnemen tijdens de oorlog in Italië.
Maar naarmate Richelieu’s vijandigheid tegen Spanje steeds duidelijker werd, probeerde ze hem te
ontslaan. Wanneer ze haar zoon verplichtte te kiezen tussen haar en Richelieu, wees de koning haar
een tweede keer af (Journée des Dupes - 12 november 1630). Ze werd opnieuw verbannen.
253 OSA, FN, liasse 26, f191, FdB aan AA, 24 februari 1619. OSA, FN, liasse 26, f196, FdB aan AA, 27 februari 1619. 254 Er stak inderdaad een kopie van dergelijke brief in OSA, FN, liasse 26, f204-204v, Marie de Medici aan Louis XIII, 26 februari 1619. 255 A.L. Moote, Louis XII, the Just, London, University of California Press, 1989, pp. 109-111. 256 Ibid., p. 112.
78
Voor Louis XII waren de de vijanden van Frankrijk, en van hemzelf, eindelijk, opnieuw de
vijanden van zijn vader geworden - Spanje, het Heilig Roomse Rijk en de ultramontanisten. De
koningin-moeder werd opnieuw verbannen van het hof en vluchtte al snel naar Brussel. Ondanks
haar inspanningen werd ze pas bij haar dood, in 1642, opnieuw in Frankrijk toegelaten.
Tussen 1617 en 1624 had Louis XIII zijn moeder en haar clericale dienaar op een afstand kunnen
houden, maar tegen een hoge persoonlijk en politieke prijs. Dit betekent dat er uiteindelijk tot een
overeenkomst zou moeten worden gekomen, om het schuldgevoel van de koning te verminderen, en
om de energie van Marie de Medici en Richelieu in zijn voordeel te gebruiken.
De beëindiging van het leven van Concino Concini bleek tevens een nieuw begin: het politieke
debuut van Louis XIII.257 Dit bleek een eerste – uitgeproken – uiting van de wil van de jonge koning
om de macht in eigen handen te nemen. Hij stelde al snel een nieuwe regering samen.
In de geschiedenis van Frankrijk wordt Louis XIII vaak als een overgangsfiguur gezien. Als zoon
van de “rebellenbestrijder” Henri IV le Grand en vader van Le Roi Soleil Louis XIV lijkt hij inderdaad
een minder opvallende figuur, en zeker onderbelicht. In politieke studies is hij vaker een indringer in
zijn eigen regering dan een staatshoofd en spilfiguur. Maar betekent dit ook dat hij geen sterke vorst
was? In de politieke biografie Louis XII: the Just beweert A. Lloyd Moote het tegendeel. Zijn bestuur
was wél belangrijk.258
De biografie over Louis XII van de hand van Elizabeth Wirth Marvick is sterk
gedocumenteerd.259 Ze beweert dat de jonge vorst, ondanks zijn sterke wil, hoge intelligentie en
helder begrip van zaken, meer dan andere vorsten voor en na hem, afhankelijk was van anderen om
zijn een beleid te voeren. Hoewel hij even autocratisch wilde zijn als zijn voorganger en opvolger, was
zijn regering slechts sporadisch één van persoonlijk initiatief. Hij steunde op zijn vertrouwelingen,
niet enkel als verlenging van zichzelf tijdens officiële verplichtingen, maar ook als “instrumenten” om
zijn zichzelf onder controle te houden en om hem op het goede pad te houden.260
Tussen 1617 en 1624 werd vrede beëindigd in verschillende regio’s van Europa. Dit leidde tot
spectaculaire overwinningen voor de Oostenrijkse en Spaanse Habsburgers. Louis XIII was te inert
257 Een eerste indicatie voor Louis XIII’s wil om te regeren was het samenroepen van de Staten-Generaal (27 oktober 1614-23 februari 1615), slechts drie weken nadat hij meerderjarig was verklaard. Dit was tevens de eerste keer dat hij als een autonome publieke figuur werd gepercipieerd. A.L. Moote noemt de eerste zeven jaar van de regering van Louis XIII (sinds de moord op Concini) de “seven years of experimentation” waarin hij een bestuurssysteem ontwikkelde dat paste bij zijn persoonlijkheid. 258 A.L. Moote, Louis XII, the Just, London, University of California Press, 1989, p. 1. 259 E.W. Marvick, Louis XIII: The Making of a King, New Haven & London, Yale University Press, 1986. Eén van de belangrijkste bronnen voor dit werk waren de zeer gedetailleerde notities van Louis XIII’s protestante lijfarts, Jean Héroard. Dit betekent dan ook dat er veel aandacht werd geschonken aan lichamelijkheden en emoties. 260 Hij beschouwde het de taak van anderen zijn eigen tekortkomingen – zoals stotteren, opvliegend, ongeduldig en koppig zijn – te compenseren. E.W. Marvick, Louis XIII: The Making of a King, New Haven & London, Yale University Press, 1986, pp. 1, 108-109.
79
om te reageren en maakte in eerste instantie enkele fouten die de Habsburgers bevoordeelden.
Hoewel de meeste historici het er over eens zijn dat de Franse koning moet hebben geweten dat de
grootste bedreiging voor de Franse staat in de Habsburgse overwinningen lag, is dit een teleologische
verklaring. Louis XIII was danig bezorgd over het onmiddellijke gevaar dat hij zag in het gedrag van
zijn moeder en sommige van zijn hugenootse onderdanen. En wanneer hij zijn aandacht richtte op de
buitenlandse ontwikkelingen, kreeg hij vaak scherpe kritiek omdat hij kerk en staat uit het oog
verloor. Hij bevond zich dan bovendien op bedrieglijk onbekend terrein dat makkelijk dat zich niet
makkelijk prijsgaf, zelfs niet aan zijn meest ervaren en intelligente medewerkers, zoals Richelieu.
Overal waar Louis XIII en zijn ministers keken, van Centraal-Europa in noordelijke richting naar de
Nederlanden en in zuidelijke richting naar de Zwitserse en Italiaanse Alpen, viel de Pax Hispanica,
waarvan Marie de Medici had kunnen profiteren gedurende de minderjarigheid van haar zoon, uiteen.
En van overal konden zowel protestanten als katholieken steun claimen van Frankrijk op basis van
morele argumenten.
Hoewel Ferdinand de Boisschot uitgebreid verslag uitbracht van deze binnenlandse
gebeurtenissen, leken de aartshertogen geen uitgesproken mening te hebben. De Boisschot kwam
bovendien van een tipgever te weten dat de ambassadeur van Spanje, de hertog van Monteleon, en
hijzelf in deze periode moesten opletten. Ze werden als verdacht gezien wegens de contacten van de
koningin-moeder met Spanje. Er werd vermoed dat ze haar plannen deelde met Monteleon.261
Dankzij de katholieke achtergrond van de koningin-moeder kon zij steeds net iets meer
sympathie, begrip of steun verwachten.262 Zij was ook de persoon die had geijverd voor de Frans-
Spaanse huwelijksallianties.263
261 OSA, FN, f164, FdB aan AA, 29 april 1617. 262 Denk hierbij ook aan het langere verblijf (weliswaar wegens ballingschap) van Marie de Medici in de Zuidelijke Nederlanden (1631-1638). 263 Het dubbelhuwelijk van Louis XII met Anne van Oostenrijk en (de latere) Filips IV en Elisabeth de Bourbon vond plaats op 28 november 1615.
80
BESLUIT
Ferdinand de Boisschot komt uit een familie die ernaar streefde zich op te werken in de hogere
sociale klasse en zich daar te vestigen. Per generatie kwam de familie een trapje hoger op de (sociale)
ladder.
Het eerste gekende personage van de familie, grootvader Jean Boisschot, was slechts secretaris
van de schepenbank in Oosterhout (bij Breda). Minder dan twee eeuwen later zou de laatste
erfgename met de naam de Boisschot, Hélène, een prins uit het Heilig Roomse Rijk huwen, met name
graaf Charles-Ferdinand van Königsegg-Rothenfels.264
Tussen deze twee eeuwen in was de klim op de sociale ladder in hoofdzaak het werk van twee
mannen, Jean-Baptiste, in de tweede helft van de zestiende eeuw, en Ferdinand, in het eerste helft van
de zeventiende eeuw. Jean-Baptiste gaf, als zoon van een lokale ambtenaar uit een klein Brabants
dorpje, een eerste impuls. Dankzij zijn universitaire studies, waar hij zich had verdiept in het
geschreven geleerde recht, klom hij op tot de centrale administratie van de Zuidelijke Nederlanden en
bezorgde hij de naam (de) Boisschot een eerste luister. Juristen kregen in de centrale en gewestelijke
instellingen van de zestiende eeuw steeds meer de voorkeur boven de hoge feodale en militaire
geboorteadel. Vorsten als Karel V en Filips II pikten daarmee eveneens in op het nivelleringsproces
tussen burgerij en oude adel dat zich toen voltrok ten gevolge van respectievelijk verrijking enerzijds
en acculturatie anderzijds. Jean-Baptiste huwde echter met een burgersdochter en zijn onroerend
bezit was beperkt. Hij wist wel een fortuin in argent liquide op te bouwen, onder andere door te
investeren in de Antwerpse handel van de familie della Faille. Jean-Baptiste de Boisschot was een
typische vertegenwoordiger van de nieuwe klasse van deskundigen van burgerlijke afkomst, waaruit
de moderne vorsten hun ambtenaren en adviseurs recruteerden.
Zoon Ferdinand zou het relatieve succes van zijn vader evenaren en uitbreiden: de familie de
Boisschot zou een hoogtepunt bereiken tijdens zijn leven. Net als zijn vader was hij jurist. Reeds op
jonge leeftijd vervulde hij hoge functies. Het succes dat hij kende, zowel in het uitoefenen van
functies in de magistratuur en de hoge administratie als in de belangrijke diplomatieke opdrachten die
hem werden toevertrouwd, kan worden verklaard door zijn competenties en talent als jurist en als
diplomaat. Hij kende een indrukwekkende carrière in de magistratuur en de administratie en het feit
dat hij meermaals op diplomatieke missie in Londen en Parijs werd gezonden, geeft aan dat hij ook
daar zijn troeven had kunnen uitspelen. Ferdinand de Boisschot stelde niet teleur: op elk moment
264 A. Despy-Meyer, De la mairie d’Oosterhout au conseil privé des Pays-Bas. La famille de Boisschot du XVIe au XVIII siècle, Bruxelles, Editions de l’Université de Bruxelles, 1976, t. 7, pp. 41-42.
81
tijdens de jaren die hij in dienst van de Zuidelijke Nederlanden werkte, bewees hij zijn kwaliteiten als
jurist, raadsheer of diplomaat.
Niet enkel zijn professionele leven was geslaagd; ook in zijn persoonlijke leven kon hij genieten
van een gusntige wind. Hij huwde een vrouw uit een adellijk geslacht en wist het vertrouwen van de
aartshertogen en de Spaanse koning om te zetten in een aantal adellijke titels: hij werd eerst tot baron
en later tot graaf geslagen. Ook kon hij zijn materiële positie verbeteren door het uitbreiden van zijn
onroerend bezit en het verwerven van belangrijke kapitalen. Bovendien beheerde hij zijn fortuin met
kennis van zaken. Zijn kwaliteiten deden deden hem dromen van mooiere opdrachten en meer
eerbewijzen net als de wens om een fortuin te vergaren. In ongeveer een halve eeuw tijd wist
Ferdinand de Boisschot een aanzienlijk fortuin te verzamelen, zowel in roerende als onroerende
goederen.
Het mag duidelijk zijn dat Ferdinand de Boisschot dankzij zijn persoonlijke geschiedenis heeft
kunnen bereiken waarnaar hij streefde. Het feit dat hij steeds meer titels en eigendommen op zijn
naam mocht schrijven, is hiervan een bewijs. Toch was er ook een grens aan de goodwill van de
vorsten, zo bleek uit hun weigering zijn titels overdraagbaar te maken.
Maar dit verhindert niet dat, zelfs als de familie er één was met een bijzondere lotsbestemming,
hun geschiedenis representatief blijft voor een typisch fenomeen tijdens de Nieuwe Tijden: de relatief
grote rol die de nieuw gecreëerde grote instellingen speelden in het tewerkstellen van nieuwe
dynastieën die op die manier toegang tot de aristocratie van die tijd kregen, en hun eigen toekomst
konden smeden.
Na Ferdinands dood kon de familie de Boisschot nog twee generaties teren op de glorie en het
fortuin die Ferdinand aan zijn naam had verbonden. Met François de Boisschot, Ferdinands zoon,
begon het verval van de familie de Boisschot. Tot een eind in de achttiende eeuw bleef Ferdinands
familienaam de Boisschot opduiken in de hoogste maatschappelijke kringen van de Zuidelijke
Nederlanden. De familie maakte, op sociaal vlak, zeker nog deel uit van de aristocratie van de
Oostenrijkse (Zuidelijke) Nederlanden, dankzij het fortuin dat Ferdinand had verzameld en de
erfenismaatregelen die door hem waren getroffen. Tot de laatste mannelijke erfgenaam was gestorven,
kon de familie belangrijke functies in de hoge administratie vervullen en met hoge adel huwen.265
Maar Ferdinands nakomelingen konden de politieke, administratieve of diplomatieke rol die hij
gedurende bijna veertig jaar had gespeeld niet evenaren.
Op basis van de literatuur en de onderzochte bronnen kan ik stellen dat Ferdinand de Boisschot
veel kwaliteiten in zich leek te hebben verenigd die in omschrijvingen van de contemporaine auteurs
265 A. Despy-Meyer, De la mairie d’Oosterhout au conseil privé des Pays-Bas. La famille de Boisschot du XVIe au XVIII siècle, Bruxelles, Editions de l’Université de Bruxelles, 1976, t. 7, pp. 41-45.
82
en theoretici voor diplomaten als belangrijk werden bestempeld. De eisen die auteurs als de Vera en
Gentili stelden, leken hem weinig problemen op te leveren.
Vele van die eisen komen overeen met het aanwervingsbeleid van de aartshertogen. De hoge adel
had alle krediet en geloofwaardigheid verloren na de opstand in de Nederlanden.
Ferdinand de Boisschot had een universitair traject doorlopen en ruime administratieve ervaring.
Hij behoorde tot de hoge burgerij en werd geadeld met een bescheiden titel. Toen hij werd aangesteld
was reeds hij ridder in de Sint-Jacobsorde, heer van Zaventem, en raadsheer-rekwestmeester van de
Geheime Raad. Hij had geen blauw bloed maar dat was geen noodzaak (bovendien was hij gehuwd
met een edeldame). Hoewel hij af en toe aangaf dat het leven als ambassadeur veel kosten met zich
meebracht, beschikte hij over voldoende geldmiddelen om de stand hoog te kunnen houden. Een
ambassadeur moest bij voorkeur tussen de dertig en vijftig jaar oud zijn. De Boisschot was bij zijn
verschillende diplomatieke opdrachten tussen 41 en 51 jaar oud. Voorts moest de ambassadeur een
aantrekkelijk voorkomen hebben. Daar kan ik u zelf over laten oordelen:
Afb. 1: Ferdinand de Boisschot (toegeschreven aan Jean-Baptiste de Champaigne)
83
Een brede intellectuele basis was vereist: belezenheid, kennis van de geschiedenis en enig begrip
van filosofie en recht vielen daaronder. Niet minder belangrijk was morele deugdelijkheid: een
diplomaat moest loyaal, moedig, voorzichtig en beheerst zijn. Ferdinand de Boisschot heeft hiervan
bewijs geleverd. Het lijkt er echter op dat hij als kanselier niet echt geliefd was bij de bevolking.
Maar het beeld van de Boisschot als iemand uit de hogere middenklasse met een degelijke
scholing sluit hier bij aan. Ferdinand de Boisschot was misschien niet de ideale persoon voor de
functie van ambassadeur te Parijs, maar we kunnen hem er wel uiterst geschikt voor achten.
Het is interessant te zien hoe Ferdinand de Boisschot zich beweegt in kringen waartoe hij nog
niet lang behoort. Hoewel, dankzij het peterschap van de hertog van Alva en de connecties via zijn
familie en die van zijn echtgenote, wist hij zich een gepaste houding te geven.
Er is in de literatuur/historiografie steeds meer aandacht geweest voor de Engelse dan voor de
Franse diplomatische opdrachten van Ferdinand de Boisschot. Het is niet geheel duidelijk of dit
voornamelijk te maken heeft met de interesse van de historici in het verleden dan wel met de
beschikbaarheid van de bronnen.
Het aartshertogelijke beleid is onlosmakelijk verbonden met de vraag naar hun werkelijke
soevereiniteit. Velen, zoals W. Thomas, zijn de mening toegedaan dat er een “dependent
independence” heerste en de Nederlanden bijgevolg slechts een satellietstaat van Spanje waren.266
Volgens Charles Carter hebben de aartshertogen in grote mate bijgedragen tot het bepalen van het
buitenlandse beleid van Spanje. De centrale geografische situering van Vlaanderen, en de
onmiddellijke gevolgen van de (vredes)onderhandelingen (bijv. begin en einde van het Twaalfjarig
Bestand) voor het gebied droegen bij tot de hoofdrol van Albert en Isabella in deze kwesties.
Anderen, zoals Hugo De Schepper, geloven dat de aartshertogen op vlak van defensie en diplomatie
“met handen en voeten aan Spanje gebonden” waren. Op internationaal vlak was de rol van de
aartshertogen niet (dikwijls) doorslaggevend. Ze hadden een zekere zekere invloed op het
buitenlandse beleid, vaak echter binnen de grenzen die Spanje voor hen had getrokken. Dit bleek niet
voldoende om een echte stempel te drukken. Het was vooral nationaal dat ze wat meer invloed
konden uitoefenen. Wanneer we de vraag naar de onafhankelijkheid volgens de regels van de
diplomatie bekijken, zouden we moeten concluderen dat de aartshertogen soevereine vorsten waren.
Immers, enkel soevereine vorsten hadden het privilege ambassadeurs aan te stellen. Er werd slechts
een uitzondering gemaakt voor Venetië dat met de doge een bijzonder machtige leider had.
266 W. Thomas, “Andromeda Unbound. The Reign of Albert & Isabella in the Southern Netherlands, 1598-1621”, in: Thomas, W. and Duerloo, L. (eds.), Albert & Isabella, 1598-1621: Essays, Turnhout, Brepols, 1998, p. 2.
84
Tijdens hun lange bewind kwam het tot een nieuwe modus vivendi tussen soeverein en
onderdanen. Een nieuw machtsevenwicht waarin onder andere de provinciale Staten en provinciale
raden de traditionele autonomie van de gewesten bewaarden om dan vooral samen te werken met het
vorstelijk gezag en de centrale regeringsraden. Het was evenwel een broos evenwicht, wánt het
resultaat van een onophoudelijke machtsstrijd, dat op elk moment terug in vraag kon worden gesteld.
Enerzijds voelden ze de hete adem van Spanje in hun nek, aan de andere kant rekenden de Zuid-
Nederlanders op hun steun. Er wordt dan ook vaak gesteld dat Spanje in plaats van afstand te doen
eerder een betere greep trachtte te bemachtigen op de gebeurtenissen in Noord-West-Europa en zijn
hegemonie aldus te verstevigen in plaats van in te perken.
Uit de correspondentie van Ferdinand de Boisschot blijkt dat de rol van de aartshertogen in het
buitenland (i.c. Frankrijk) vooral ‘binnenlandse’ aangelegenheden en personen betrof. Zo volgden ze
allerlei juridische en/of politieke zaken op, zoals de kwestie “Adrien de Vérité": een Zuid-Nederlandse
handelaar werd in Frankrijk gearresteerd en gevangen genomen en moest worden vrijgelaten en
vergoed voor de geleden schade. Ze haalden vaak (Habsburgse) familiebanden aan en informeerden
naar de gezondheid van de leden ervan, of ze lieten geschenken bezorgen, etc. Ferdinand zorgde er
dan ook voor dat hij in zijn verslagen informatie opnam over (de toestand van) de koningin van
Frankrijk en haar hofdames. Ook liet hij weten wanneer hij nieuws had ontvangen van andere leden
van de familie (zoals een overlijden). De ambassadeur besteedde heel wat tijd aan dergelijke zaken.
Hoewel lang niet alles is besproken in deze verhandeling, is het duidelijk geworden dat de nadruk
in de correspondentie ligt op de binnenlandse politiek (van het land waar de ambassadeur resideert).
Zelfs wanneer er op internationaal – Europees – vlak allerlei zaken gaande zijn, komt dit slechts aan
bod wanneer er op een of andere manier een link is met het gastland, vaak door bijvoorbeeld
huwelijksallianties, of verder afgelegen eigendommen. De Europese context in deze periode, zoals
gedeeltelijk uiteengezet blijkt in verhouding nauwelijks aan bod te komen.
Het is dan ook een woelige periode voor Frankrijk: de quasi continüe bedreiging van de principes
rebeldes veroorzaakte een nationale (religieuze) spanning die veel energie vergde. Ook de staatsgreep
van Louis XIII en de oorlogen tussen moeder en zoon bleken een dreiging met weinig ruimte voor
andere, buitenlandse prioriteiten.
De moord op de maarschalk d’Ancre en de daaropvolgende politieke “volwassenwording” van
Louis XIII laat toe te zien op welke manier de diplomaat met dergelijke informatie omgaat. Voor
persoonlijke commentaar gebruikte hij vaker geheimschrift. Ferdinand de Boisschot blijkt een relatief
objectieve verslaggever is. Hij geeft informatie aan en blijkt trouw te zijn aan de regels die hem
