D E

P A R OE CI I S U P L A N D I A E R A S B O et H l I IL

DISSERTATIO HISTORICO-TOPOGRAPHICA.— «Hmm»—

D I S S E R T A T I O A C A D E M I C A

QUAM

VENIA AMPL. FACIJLT. PHIL. UPS.Sfi i» ίίΰ V V T

P R A E S I D E

DocT. J O H . H E N R . S C H R Ö D E RR E S . ACAD. BIBLIOTHECARIO , HISTOR. L1TT. ET ARCRAEOL. PR O F. R E S . ET ORD. KVMM0FHTLAC1I

ACAl). PR A EF E C T O , R E S . ORD. A. H . HISTORIOSRArHO , EQCITE R E S. ORD. DE «TELIA rOLARI , RES.

ORD. D A KEBR06. NEC NON R E S . ORD. SRAEC. DE S. SALVATORE , R E S . ACAD. LITT. HCM. HISTOR. ET

ANT1QV. STOCKH. R I S . SOCIET. SCIENT. CPSAL. R E S. SOCIET. SCIENT. ET L ITT. HVM. SOTHOB. RES.

SOCIET. SCIBKT. NID AROS. REO. INSTITU T. B IL S . SOCIRT. ANTIQVARIOR. RAFMÉNS. BT EDINBCRS.

INSTITU T. ARCHAKOT.. ROSI. R E S . SOCIBT. ACAD. SARABD. , MITAV. AC FLORENT. H IÍT . THEOL.

U P S . LA T. JENKNS. L IT T . ISL . HAFM ENS. MEMBRO AC CORRESP.

P R O G R A D U P H I L O S O P H I C O

p. r.

A U C T O R

A L I F L O D E R U S8T IP . REGIUS· UPLAHDUk.

IN A U D IT. GUSTAV. D IE V II. JU N II MDCCCXLV1II.

a . a . M. s .

P. L

U P S A L I A EEXCUDEBANT REG IA E AC.ADEMIAE TVP0GRAPI1I.

M DCCCXLVIII.

THURONI GUSTAVO SAHLIN

ET

ERNESTO LUDOVICO TÖRNGRENP R A E C E P T O R I B U S

D E

P A R OE CI I S R AS BO ET KIHLDISSERTATIO TOPOGRAPHICO-HISTORICA.

Has inter silvas teneris sic lusit in annis,Ut nequeant alii plus placuisse loci.

HALLENCBEUTZ.

Oninia fere patriae nostrae loca insigne quiddam et memoratu dignum habent, sive naturam ipsius soli ac faciem, sive monumenta antiquitatis, sive memoriam aevi recen- tioris et ea, quae ad pietatem cultumque Summi Numinis spectant, respicias. Hoc de Uplandia quoque dicere licet, ubi loca formationibus singularibus admirabilia, sepulcra patrum et alia temporum remotissimorum monumenta haud raro reperies. Parvam igitur hujus provinciae partem, quoad potero^ explorare et illustrare mihi in animo est.

Rasbo.Paroecia Rasbo — in actis medii aevi: Resbo, Raesbo-

hundari — in provincia Uplandia sita, ratione gubernationis civilis ad praefecturam, ratione administrationis ecclesiasticae ad arcliidioecesin Upsaliensem pertinet.

Sacellum est Rasbo K ihl, de quo infra.Superficies paroeciae tota 25,064· jugera complectitur.

Praedia numerantur integra 1156%4, censu vero imminuto 93% .

Hornm sunt tributaria ( Skatte) 25% .fiscalia (K rono) 15%·non vectigalia (F rälse) 52% .

eorumque omnium aestimatio censualis summam explet 410,205 Thaler. Imp. — Paroeciae, quas nostra conterminas habet, sunt plagam versus septentrionalem Lena, K-ihl et Stafby, ad orientem Almunge, meridiem versus Funbo et ad occidentem Waxala.

Quo modo multitudo hominum annis volventibus, magis magisgue creverit, ex hac tabula intelligi potest:

Tota multitu-Anno Nati Dcnati do hominum. Anno Nati Denati1749 1570 . 1774 63 431755 1640. 1775 71 371760 1575. 1776 52 331761 63 83 1777 52 36176*2 67 40 1778 77 1211763 63 48 1779 75 411764 72 44 1780 59 271765 65 55 1622. 1781 62 361766 69 37 1782 59 441767 67 55 1783 56 461768 75 41 I i 1784 52 371769 71 27 , ' i ; ' ■ i 1785 5 6 501770 75 42 1723. 1786 55 3 21771 57 50 , : . ' < i l ' . · 1 1787 64 33177*2 5 0 58 i ) ' ; ■ I I · ' I f . - t 1788 54 391773 55 54 ■ · * ’ , · ; . . , , 1789 6 0 44

1760.

1755.

17§5.

Anno Nati Denati

1790 44 581791 43 321792 62 421793 46 531794 58 261795 57 501796 70 341797 53 361798 70 341799 57 421800 59 401801 61 751802 68 641803 69 571804 66 311805 48 311806 68 581807 43 301808 55 341809 42 571810 59 861811 53 421812 68 781813 44 391814 61 501815 50 431816 58 381817 58 461818 67 45

Tota multitu-

1761.

1805.

1881.

1875.

1812.

1789.

Tota muiltti.tu-Anno Nati Denati do hoiwiimmm.

1819 49 521820 69 34 m o .1821 50 501822 59 601823 65 331824 64 581825 72 30 1942.1826 70 461827 54 471828 66 531829 56 551830 61 28 1890.1831 63 361832 62 511833 78 441834 69 471835 58 34 1941.1836 59 441837 67 521838 59 641839 52 501840 59 42 1936.1841 53 391842 69 421843 58 371844 62 471845 50 37 1885.1846 37 661847 42 43

Anno 1G93 vir annos CV natus obiit diem supremum. Inter annos 1708 et 1847 quinque incolae paroeciae annum centisimum superantes mortui SUllt) (RIQFUIB maximus natu annos CV1 assecutus erat.

Regio nostra in universum est plana, ulpote cujus montes — sic enim colles illos montosos usitato loqnencli more

appellare volumus — hoc nomine re vera vix d igni, regionis solum non ita reddant inaequabile. Quod autem ad naturam ipsius soli attinet, ex humo atra et terra argillacea constat. Agricultura unica fere, saltem praecipua vitam sustentandi ratio est et in illum perfectionis gradum perducta, ut campi bene exculti de Cereris muneribus, non modo quantum ad usum domesticum, sed etiam nisi annonae intervenerit tenuitas, suis largiantur cultoribus. Fruges, quarum culturae student, non sunt nisi in his regionibus usitatissimae, scilicet Secale, Hordeum vulgare et distichum, Triticum , Pisum arvense et sativum cet. Linum Cannabisque ad usum vix domesticum coluntur. Ad plantationem vero Solani tuberosi operam quam maximam consumunt.

Lacus praecipui sunt: Funbosjö, cujus pars maxima intra fines paroeciae ejusdem nominis sita est; Långsjön, parte intra paroeciam Almunge se extendens; Ofvansjön, Bokaren, Själsjön, Elfgärdssjön et Tomtasjö. Laeus Själsjön, Elfgärdssjön et Långsjön conjungit amnis paroeciae maximus, in quem, supra vicum Leista, aquam suam effundit lacus Bokaren.

Duae acidulae sunt, una in fundo vici Gåfvesta, altera apud Jutbolstorp sita. Aqua earum utitur vulgus haud irritum.

Una fodina calcaria prope vicum Yrsta sila est, ex qua efFossa est calx, quae ad arcem Upsaliensem exstruendam consumta est.

______

Monumenta antiquitatis, quae nobis sunt documento,

hanc regionem jam antiquitus inhabitatam fuisse, h;a,ecce

invenimus:

Ad Björkkulla-torp prope lacum Ofvansjön jacent ru

dera arcis ( B o r g ) quae saxis coacervatis effingunt spe

ciem orbis, includentis vallem, quae occupat per medi

um circiter pedes sexaginta. Rudera ejusdem generis inve

niuntur prope Elfgärde et in colle quodam inter Grän et

viam publicam, circum quae murus videtur ductus.

”Vid Hammarby stora Ättebacke — tumulus paroeciae

maximus — är en hög Steen uprester, men inthet påskrif-

ven livarigenom den dödes minne och högens namn nu

aldeles blifvit förglömde” *).

”In i Hoffs gärde wijd åän, strax wid stora xvägen

wisar sig en Runesteen, som sedan Buraeusden afritat, är

något afslagen” Hoc carmen insculptum habet:

Kisl . Iit . risa . stin . at . toli . fa^ur . uk . at .

jufur . bropnr . uk . erfast . sun . sin . h. e. Gislo fecit

erigi saxum Toloni patri et Jufuro fratri atque Ernfasto

lilio suo. — Bautil ed. Göransson N:o 537.

Ibidem in pascuo, cespite verso, duo globuli ferrei re

perti sunt. Rumor vulgi, hostes per silvam Rundvedin

accedentes cum copiis Svecanis manus ibi conseruisse, hac:

re confirmatur.

*) Peringschiöld, Monumenta inedita Mscr. in Bibliotheca regia Holmia.c asservata, pag. 142.

**) Peringscbiöld, I. c. p. 142.

Prope vicum Leista ad viam Treflinge versus cippus invenitur in quo legitur:

Yikterfr . uk . Juruntr . auk . Sikbjarn . litu „ risa . stain . eftir . Svartunk . fa/>ur . sin . h. e. Vigtervus et Tyrundus ac Sigbjarnus curarunt erigi lapidem in memoriam Svartvigi patris sui. Bautil N:o 533. — Tumuli quidam in loco eodem su n t, quorum duo tempore posteriore perfossi videntur.

In pascuo ad Sandbol prope viam, quae ad Elfgärde ducit, lapides novem, pedes quinque alti, intervallo fere quindecim ulnarum, oculis occurrunt.

Ad vicum Ströja, anno 1806, ex agro effossus est gladius ferreus, pedem unum cum dimidio longus, pollices tres latus, cuspide rubigine consumta. Eodem in loco inventa sunt vasa duo fictilia ossibus repleta nec non culter siliceus (FlintknifJ octo pollices cum dimidio longus, qui hodie inter collectiones Cei. Praesidis asservatur.

Ad vicum Westerberga usque ad annos proximos stetit cippus runicus, cujus partem in fundamento lapideo horrei cujusdam adhuc videre licet. His verbis erat insculptus:

Kuni . Iit . rasa . stain . eftir . kilauku . kunu . sino . kup . hjalbi . ont . enor . h. e. Gunno fecit erigi saxum in memoriam Gmleugae uxoris suae; Deus adjuvet spiritum ejus. Bautil N:o 534.

”Straxt hoos Öreby doch på Yrstad ägor wid stora

wägen där några märkeliga ättebackar äro, wises en någorlunda behållen Steen” # ) . Haec verba liabet:

Vajfjur. — — — — ili . litu . rita ♦ stin . pino

aptir . fastbjurn . (apur . sin. h. e. Yeidur [et N. N.] curarunt signari saxum hoc in memoriam Fastberni patris sui. Bautii N:o 538.

Ad vicum Örby alius stetit cippus (Bautii N:o 416 ), quem Cei. Verelius, olim , Upsaliam transporta vis et area Academiae Gustavianae adjacenti erigendum curavit, cc)

in quo legitur:

Yihmuntr . Iit . akua . stain . at . sik . salfon . slu- iaster . mono . kup . hjalbi . sialu . vihmuntar . stura- mons . — yihmuntr . auk . Afirip . iku . merki . at . kui- kuan . sik. h. e. Vigmundus curavit signari saxum sibi ipso, viro prudentissimo. Deus adjuvet Spiritum Vigmun- di ducis. — Vigmundus et Euridus signarunt monumentum sibi ipsis.

Prope vicum Ársta in utramque partem viae stat lapis tres pedes altus, alter altero oppositus, et in collibus ibidem inveniuntur sepulcra complura lapidibus ordine positis (stensättningar) circumdata. Hi lapidum ordines formam nunc orbicularem nunc quadrangulatam exhibent.

"I westre kyrkiedören linnes en B unes ten, (Bautii N:o 539 ) som wid kyrkians anläggning blifwit till grund-

*1 Prringscftifili?, K c. p. 140.**·) ”för cn säriefe» märkvärdighet.” Peririgsch. Γ. c. p. 140.

wai kullkastader, ocli med en deel af skrifFten med muren betäckter, så att man nu intet någon wiss mening af- liämpta kan; dock synes de innom en sköld utritade Hiär- tan uthwisa den framledne döde warit af en förnäm och Ridderlig Slächt” * ). Sed occidentem versus nulla est porta , quare nobilissimum Peringscbiöld hoc loco portam septentrionalem intellectam voluisse opinor.

Quum fenestra nova a septentrione adornata est, fragmentum cippi runici ex muro disjectum est, qui, calce obductus, antea non visus erat.

Tem plum, fines versus septentrionales paroeciae situm, saxis rudibus et lateribus optime exstructum est. Longitudine 7 5 , latitudine 15 ulnas explet. Turris, occidentem versus exstructa, campanas duas et horologio sonando horas indicante, summoque in fastigio crucem auratam habet. Templum intranti, primo conspicitur tabula lapidea, in Choro supra Altare posita, institutionem Sacrae Coenae e- gregie adumbrans, quanf cum suggesto sacro dono dedit Liber Baro Åke Ulfsparre, Senator regni et Thalassiarcha.

De aetate templi nihil certi constat^ inter vetustissima dioeceseos habetur. Nob. Peringscbiöld templum his verbis describit:

”Gamla Odalkyrkian är af grååsteen, wälil och här- liga bygd, med högt grååsteens Torn och högt hwalf,

* j P e r in g sc b iö ld , U o n u m . ined . p. 1 3 9 .

innan till målader utlii Erchebiskop Jöns Bengtssms tijd , som hans och Konung Karl Knutssons wapn betyga med denna Inscription:

Anno D:ni CIDCDLIII.

C l y p e u s J o h a n n i s D e i gra t i a Ar c h i e p i s c op i U p s a l i e n s i s .

Karulus rex Svecie et Norvegie.

men sedermera uthi Biskop Jacobs tijd är kyrkian tillökad med korskyrkia ocli Högchoret, som allena hvittlimat är”*).

Fulco, Archiepiscopus Upsaliensis, Rasbo canoniam collegii Upsaliensis instituit.

Praedia non vectigalia (Säterier) paroeciae sunt: Frö- tuna, fideicommissum familiae De Geerianae; Elfgärde, Grän, Sämsta, Tomta, Österberga et Östervallby.

Die IV Nov. 1766 nob. Johannes Georgius Gyllen- krook de Frötuna testamento cavit de viginti millibus Tha- leror. Cupr. salario Paedagogi scholae paroecialis, quae anno insequente instituebatur, praedio ecclesiae, Gåfvesta, Paedagogo sedi dato; decem millibus Thal. Cupr. cultui victui- que liberorum, imprimis praedii Frötuna, qui scholam frequentaturi essent, et cet. de quo vide ”Sockenstamrao-Pro- locoll hållet den 14 Dec. 1766.”

Inter numeros 17 et 18 seriei pastorum paroeciae in ”Upsala Ärkestifts Herdaminne” exhibitae inserendus est Mag. Erland Aurenius_, cui paroecia nostra auctoritate regia die III Dec. 1668 commissa est. Inter Canonicos Rasbo- enses etiam numerandus est Holmstanus de Salumc*), qua vero aetate fuerit non liquet.

*) Peringscliiöld, I. c. p. 139.**) Upsala Ärkestifts Herdaminne Vol. II. p. 434.

Coronidis loco heic apponimus indicem plantarum 11011 ubique obviarum, quas paroecia nostra gignit:

. . ; ! ' d - ■■ · ’

Petasites vulgaris Desf. Ad vicos initio plantata,Silybum marianum Grtn. In hortis vici Skeke quasi spon

taneum,Campanula glomerata L. In prato prope villam pastoris

semel lecta.Lithospermum officinale L. In loco eodem ac praecedens. Echium vulgare L. In colle lapidoso prope molendinam

Landbro.Pedicularis Sceptrum Carolinum L. In ripis lacus Boka

ren.Reseda luteola L. In agro ad vicum Leista semel. Ranunculus arvensis L. In agris prope praedium Frötuna. Trollius europaeus L. In prato prope templum.Thlaspi perfoliatum L. In agris ad Näset.Alyssum calycinuni L. Cum praecedente.Rosa pomifera Herm. Frötuna.Geum intermedium Ehrh. Näset in luco.Chimaphila umbellata L. sub Pyrol. In silva praedii Elf-

gärde.Polygonum Persicaria L. Frötuna.Abies excelsa DC. — viminalis. In silva vici Skeke. Coelogossum viride L. sub Satyrio. Elfgärde.Stratiotes Aloides L. Planta feminea in lacu Själsjön. Convallaria multifora L. Näset in lucis.Schedonorus erectus Huds. sub Festuca. In pascuo inter

Näset et Frötuna.Avena elatior L. Cum praecedente.