H örmatli oxucul

DoJ!ma xalqımızın ulu keçmişini, keşmdkeşli taleyini, azadlıq eşqini, milli istiqlal uJ!runda mübariza azmini, Zdngin mad;miyyatini, e/dea da, qılıne va qalam müeahid­larinin, iclimai va dövlal xadim/arinin, dddbiyyal va ineasanal nümayandalarinin, bir söz/d, görkamU şaxsiy­ydtldrin hayal Vd fdaliyyatini aks eldiran larixi roman­lar hdr bir oxueunun, xüsusan ganc/arin Vdldnparvarlik hissinin va milli iftixar duyJ!usunun yüksaldilmasindd misi/siz ahdmiyyald malikdir. M an siza bela bad ii nümu-, nalari oxumaeı va onlardan öyranmayi mdslahal görardim.

Dayar/i oxueuların mühakimdsina verilan bu kitabda son illardd qalamd alınmış tarixi romanlarımızdan bahs edilir. asar yuxarıda adı çaki/an müqaddas idealların gerçaklaşmasina az-çox kömak edd bilaeaksd, müdllif öz zahmatindan mdmnun qalar.

26 sentyubr, 1998.

YAVU Z AXU N D L U

TARİXİ·ROMAN YENİ MaRHa�aDa

( 1 980 - 1 990-cı illarl

"MAAR İ F " N ô Ş R İ YYAT I . B A K I __:_ 1 998

El mi redakloru va ön sözün müalliri: Vaqi/ Yusifli. Naşriyyal redakloru: abülfaz Naxçıvanlı.

Yavuz Axu ndlu. Tar ix i rom a n yeni marha lada, B . , " M a a r i f ", 1 998;

1 76 sah.

Filologiya elmlari doktoru. professor Yavuz j\xundlunun oxuculara laqdim olunan bu kilabı onun 1979 va 1988-ci iliarda çap olunmuş Azarbaycan tarixi romanlarının tadqiqina dair mono­qrafiyalarının davamıdır. MLıallif asarda janrın son iliarda yaranan nümunalarindan atrartı söz açır, tarixi romanın öz inkişafında yeni bir marhalaya daxil olmasını el mi-nazari dalillarla şarh edir.

Kitab geniş oxucu küllasi Lıçün nazarda tutulmuşdur.

4604000000 - ı ı 4 A --------- E'lansız

M652-98

© Y. Axundıu, ı998.

TARiXi ROMANLARIMIZIN TClDQIQi

Bu i l qad i m O d la r d i ya r ı Naxç ıva n öz y u b i ley tan!ana la· r ina b i r i n i d a qoşd u . F i l o log iya el m l ar i doktoru, Y. Mam­mad� l iyev a d ı na Naxç ıva n Dövlat U n ivers i let i n i n p rofesso­ru , ta n ı n m ı ş adab iyyatşüna s Ya vuz Axu n d l u n u n 70 ya ş ı Naxçıva n da as i ba yra ma çevr i l d i .

Xa l q ı n sev i m i i s i o l ma q o qadar d a a sa n deyi l . Ya vuz m ü· a l l i m bu mahabba! i i l l a r boyu, ba lk� har gün , har saa t zar· ra-zar ra, q ra m - q ra m top la y ı b . Sa da, s ı ra v i b ir m ü al l i m dan ka fed ra m ü d i r l i y i n a, p rofesso r l u ğa qadar keç i lan yol la rda !akca e l m , b i l i k, peda qoj i usta l ı q yox, ham da ma'nav i zan· g i n l i k, xa l qa m axsus !am k i n l i k , yurdsevar l i k , xa ra k!er bü ­!öv lüyü a l da o l u n u b. Yavuz Axu n d l u 70 ya ş ı na Naxç ıva n ı n sözü keçan ağsaqqa l la r ı n da n b i r i k i m i qadam qoyu r . Sana· · t i na , ya ra d ıc ı l ı ğ ı na hamişa hörma! e!d i y i şaxs lar o lub -Mammad!a ğı S i d q i , M i rza Cal i l , Mammad Sa i d Ordıı ba d i , a l i q u l u Qamküza r , H üseyn Cav i d , a z i z Şar i f , Rza v a Mammadh üseyn Tahma s i b qa rda ş la r ı , a l i S u l !a n l ı , Mammadcafar Cafarov, Abbas Zanıa nov, Yahya Seyi dov, Farha d Zeyna lov, F i r i d u n H ü seynov . . . Bu a d la r takca Nax· ç ıva n üçün dey i l , bü tün Azarba yca n üçün m ü qaddas va az i z d i r . Man qa! i yya! l a Ya vuz Axu n d l u n u n a d ı n ı da bu s ı · raya qoş u ra m .

Ya vuz Axu n d l u n u man i l k növbada, b i r adabiyya tşünas k i m i !a n ı y ı ra m . Özü d a mahsu l da r adabi yya!şünas k i m i . Ya­vuz m ü al l i m haq q ı n da ya z d ı ğ ı m ha ns ı b i r maqa ladasa de· m i ş d i m k i , ya ş ı n ı n bu ça ğ ında da !ükan maz b ir havas l a iş · lay ir , yen i -yen i asar l a r ça p e!d i r i r . Adatan , aksar a l i m l ar 60 yaş ı n da n sonra qa lami d i nca b u rax ı r , ömrünün qa la n i l l a r i · n i s ı r f peda qoj i faa l iyya! l a başa vuru r la r . Maşa l la h , Yavuz müa l l i ma 60 ya ş ı n da n son ra sa n k i i k i nc i gancl i k havas i ga­l i b . 1 979-cu i l d a onun " Azarbayca n sovet !a r ix i roma n ı " a d ­l ı sa n ba l l ı monoqra f iyas ı ça p o l u n m uşdu . Onda n sonra o n ·

· la r la e l m i -!ad q i q i va p u b l i s i s ! i k sapgi l i maqa la lar d a r e e td i r · d i ( man ba'z i k i ta b ia r ı n ı n a d la r ı n ı b i l a -b i l a çakmi ram).

3

1 988-ci i l d a ·nd n i m ra'yç i s i o l d u ğ u m "Tar i x va rom a n " a d l ı son d araca �:d u a l b i r k i t a b ı i ş ı q ü z ü görd ü . B u son 3-4 i l da i sa man deyard i m , Yavuz müal l i m çox-çox cava n tad­q i qa tç ı l a ra i b rat da rs i verd i . Türk iyada " İ s ! i q l a l ı n aza b l ı yol u " a d l ı nahang b i r k i t a b ı ç a p o l u n d u . '" Nahan g " ded iy im üçün qat i yyan taaccü bla n m ay i n . O, e l a q i yma! l i b i r k i t ab d ı r k i , şaxsan man i m ü ç ü n o n u n e l m i -t a r ix i ahamiyyat i n i aç ıq ­l a m aq çox ça! i n d i r . K i t a b Azarbayca n x a l q ı n ı n bu asrda keçd iy i son d araca az a b l ı , maşaqqa t l i t a r ix i yo l u a t raf l ı i ş ı q ­l a n d ı r ı r . Daha son ra " Naxç ı van - yurdum man i m " a d ı n d a k i t a b ı ç ı x d ı . Yena d a XX a s r . A m ma XX a s r bu k i t a bda N a x­ç ı van tor p a ğ ı n ı n yet i r d i y i t a r i x i şaxs iyya! l a r fonu n d a görü­n ü r.

'"Mammad Sa id O r d u ba d i " k i t a b ı . Bu asar Yavuz Axun d ­l u n u n çox gargin zahma! i , man deyar d i m , i şc i l a r ı l a ra max­sus har ç içakdan bir ş i ra top l a mas ı b a h a s ı n a a raya -arsaya gal i b . O r d u ba d i n i n haya t ı va y a r a d ı c ı l ı ğ ı n ı n ela b i r q a r a n ­l ı q nöqtasi yoxd u r k i , Yavuz müal l i m o r a y a tadq iqa tç ı naza­r i tuş l a m a s ı n . Masala bu ras ı n d a d ı r k i. bu k i ta b ı man baş­d a n -ayağa oxu muşa m ( e l a a ly a zm a s ı n d a ). Reda klasi n i da mana t a p ş ı r m ı şd ı . D a h a son ra man Yavuz müa l l i m i n iki k i ­t a b ı n ı d a red ak la etd i m . as l i nda, reda klaya b i r e l a eh t iyac yox id i . S a d aca o l a raq , ba'z i mal i ab i ara Y avuz müal l i m i n sö­züy la desam, huşyar gözüy l a baxmaq ki, nasa u n u d u l m a s ı n . B u ki t a bi a rd a n b i r i "Man i m a d a b i dünya m " d ı r - ya'n i Ya ­vuz Axu n d l u n u n adab i d ü ny a s ı . 30-35 i l arz i n d a qa l ama a l ­d ı ğ ı e l m i - tanq i d i maq a la l a r top lusu . i3dab i şaxs iyyat l a r im iz , on l a r ı n hay a t ı va y a r ad ı c ı l ı ğ ı , k l a ss i k l a r i n va müas i r şa i r ­l a r i m i z i n , n a s i r l a r i m i z i n adab i portre! l a r i , ç a ğd a ş nasr i m i z ­l a, xüsus i l a rom a n j a n r ı i l a bağ l ı e l m i -nazar i prob lemlar .. . Y. Axu n d l u n u n adab i dünyas ı n ı n ayr ı - ayr ı sah i fa lar i d i r . Va bu maq a l a l arda müal l if i n neca b i r adabi v i cdan s a h i b i o l du ­ğu n u d a h i ss e lad i m , h i ss e l ad im k i , masa lan , k l a ss i k ada­b iyya td a n söz a ç a n d a Yavuz m ü al l i m t a r i x i dövrü, şar a i t i , sanat k a r ı n yaşad ı ğ ı e poxa n ı düzgün adab i me'ya r l a r la q iy ­ma! land i r i r . Sovet tar ix i adabiyya t ı n a gal d i k d a isa ba ' z i i f­r a t tanq i d ç i l a r k i m i har şey i n üstündan q a r a b i r xatt çak­m i r, i n k a rç ı l ı q mövqey i n d a day a n m ı r, a ğa a ğ, qa raya q a r a dey i r .

Vaxt i l a, 20-30-cu i liara maxsus iJ ra t i n k a r ç ı l ı q , p ro le ta r adab iyya t ı doktr i n a s ı n a x i d m at edan vu lqar opportun i s! mövqe adabiyya t ı n b a ş ı n a m i n oyu n gat i rd i , i nd i tazad an 7 0

4

i l da y a r a n a n adab iyya t ı a ğ ı n a -boz u n a baxm a d a n q a m ç ı l a ­m a q d a e y n i dast-xatt. eyn i har�k at tarz i dey i l m i ? Y a x ş ı k i , man im ağsaqq a l ıl.ost u m bu c ü r sabats ı z l ı ğ a , " g ü n ü n ta lab-lar ina" uyıı b e l am i r . .

Yavuz müa l l i m i n d a h a b i r k i t a b ı : " l st i q l a l ş a i r l a r i " . B u k i t a b ı n d a reda kloru v a ön söz ü n ın üa l l i f i o l m a q şaraf i ma­na nasi b o l u b (qeyd ed i m ki , Yavuz Axu n d l u dost l u q d a çox saba t l ı a d am d ı r va ba l ka c ia bu x a r a kter i o n a t al q i n e d i b k i , ra hmat l i k A b b a s Z a m a nevd a n s o n r a o n u n k i t a b i a r ı n ı a n c a q V a q i f Yus i l l i redakla e d a b i l a r ). Ü ç görkam l i ş a i r i m i ­z i n - Baxt i y a r Va h a bz a d an i n , Xa l i l Rza U l u t ü r k ü n v a Mammad A r a z ı n hayat va y a r a d ı c ı l ı q yo l u n a hasr o l u n m u ş bu k i t a b şübhas iz , oxucu l a r ı n rağbat i n i q a z a n a c a q .

B u d u r, "T a r ix i rom a n yen i marha lada" monoq r a f i yas ı . . . X a t ı r l a d ı m k i , bu asar i n i l k i k i h i ssasi çoxd a n oxu c u l a ra ma' l u m d u r . I 97 9-cu i l da ç a p o l u n m u ş "Azarba yca n sovet t a ­r i x i rom a n ı " monoqra f i yas ı ada b iyyatş ü n a s l ı ğ ı m ı z d a t a r i x i rom a n j a n r ı n a i l k s is te m l i bax ış va m ü n a s ibatd i r . "Ta r i x v a rom a n " ( 1 988) asar i n d a i sa j a n r ı n 60-7 0-c i i l l ardak i n ü m u ­n a l a r i tah l i l o l u n m u ş d u r . Oxucu l a ra taq d i m o l u n a n üçüncü k i t a b d a i sa z a ma n a r d ı c ı l l ı ğı n a r i a yat o l u n u r, söh bat asa­san 80-90-cı i l i arda ( ba'z i i s t i sn a l a r nazara a l ı n m a zsa ) ya­r a n a n tar ix i rom a n l a r d a n ged i r. O n u d a qeyd ed im k i , har üç k i t a b d a t a r i x i rom a n j a n r ı b i r neça aspektda tadq iqa ca l b o l u n ınuşdu r. Önca bu j a n r ı n y a r a n m a s ı n ı n t a r i x i - ic t i m a i sahabiar i a ç ı q l a n ı r, i l k növbada be la b i r s u a la c a v a b axt a r ı ­l ı r: b i z i m nasr i m iz d a t a r i x i rom a n j a n r ı m i l l i bad i i özü n ü ­dark i n mahsu l u d u r , yoxsa ru s sovet adab iyy a t ı n ı mexa n i k i i z i aman i n ta's i r i ? Tab i i k i , b u r a d a m ü ayyan adab i ta 's i r l ar i i n k a r etmak o l m a z, l a k i n m i l l i bad i i özü n ü d a r k i n ro l u ö n p l a n d a d ı r . i k i n c i s i , t a r ix i rom a n j a n r ı n ı n özünamaxsus b i r s ı r a xüsus iyyat l a r i forma l a ş ı b k i , bu xüsus iyyat lar j a n r ı n öz i n k i şa f ı p reses i nda y a r a n m ı ş d ı r . Ta r i x i fa k t l a r ı n va sanad­l ar i n rom a nd a mühüm va ahamiyyat l i fa ktar o l d u ğ u n u u n u t m a y a n m ü al l i f onu d a döna-döna qeyd ed i r k i , t a r i x i o l ­d u ğu k im i " bad i i laşd i r m ak '" sanal i n q a n u n l a r ı n a z i d d i r . H ar h a n s ı yaz ı ç ı t a r ixa ona göra m ü r ac ia t ed i r k i , y a ş a d ı ğ ı dövrün b i r s ı r a i c t i m a i -s i yas i p rob l e m l a r i n a ç a v a b t a p a b i l ­s i n . Ç ü n k i t a r i x i n ö z q a n u n a uyğu n l u q l a r ı v a r va z a m a n ı n müayyan dövr l a r i nda t a r i x h a r dafa yen idan tak r a r o l u n a b i ­l a r . Ta r i x in verd iy i i brat dars lar i n i i s a u n u t m a q o l m a z . Azarbayca n t a r ix i m ahz b e l a b i r zang in , s o n darac a m a ra q -

5

l ı h a d isa lar l a d i qqa! i cal b ed i r . Tar i x i rom a n yazmağ' a baş­layan müal l i f da i lk növbada, özü na be la b i r sua l vermal i ­d i r : man t a r ixda bu g ü n ü m ü z i a saslaşan h a n s ı ınaq a ml a r a ü z t u t u r a m ? M a h z t a r ix i m ü a s i r göz l a oxuyan y a z ı ç ı böyük sanat uğ' u r u q a z a n a b i l a r .

Yavuz m ü al l i m bu p r i n s i p l ar l a t a r i x i rom a n l a ra mürac i_ ­a t e d i r va tah l i l l a r i n i d a bu i s t i qa matda qurur . Man bu rada isiar - islamaz görka m l i rus yaz ı ç ı s ı Yur i T r i fonovun söz la r i ­n i x a t ı r l a m a l ı o lu ram: "Tar i x i mövzuya m ü rac iat eda n ya ­z ı ç ı , ü m u m i yyat l a, adab iyya t ı n i z l ad iy i maqsad i i z l ay i r . O, oxucu l a r ı d ü ş ü n d ü r m ak, hayac a n a gat i rmak is!ay i r " .

Ancaq !aassü f l a qeyd e!mal iyam k i, b i r s ı r a !a r ix i rom a n ­l a r ı m ı zda m a h z bu hayac a n , bu düşündü rücü m iss iya ç a l ı ş ­ın ı r . Tar i x i nasr i m i z çox z a m a n axta r ı ş l a r yo l u n u , h ans ı ha­q i qat i sa bu g ü n ü n i ş ığ' ı na ç ıxa rmaq yol u n u dey i l, h a z ı r ha­q i qat la r i , ma' l u m f a k t l a r ı bazamak, "c i l a l a m a q " yol u n u se­çir . Bu t i p l i asar l a r Yavuz m ü al l i m i n !adq i qa !ç ı nazar indan yay ı n ın ı r va be la maq a m l a rd a o, da l i l - sübu t l a r l a h a qq ı n d a söz açd ığ' ı t a r i x i rom a n l a r ı n a s i sanat asari o l m a d ığ' ı n ı i z a h e d i r . M a n y e n a b i r s i t a t a üz t u t u r a m . Rus yaz ı ç ı s ı , l a r i x i ro­m a n l a r m ü al l i f i S . Z l ob i n y a z ı r : "Tez-tez b i z im adab iyyat ­ç ı l a r, tan q i d ç i l a r " m ü a s i r " va " t a r i x i " rom a n a n l ay ış l a r ı n ı q a rş ı - qa rş ıya qoyu r l a r . M a n t a r ix i rom a n d a n söz açanda onu heç da müas i r mövz u d a yaz ı l an rom a n a q a rş ı q" oymu­r a m . Ç ü n k i " t a r i x i " mafh u m u n u n özü " m ü a s i r " mafhumu­n a_ q a rş ı qoyu l a b i l maz. i nd i va keçm iş - bun l a r b i r - b i r i ­na z i d d a n l a y ı ş l a r dey i l . Ta r i x bu gün yen idan baş l a m a q ü ç ü n d ü nan q ü rt a r m ı r. B u , v a h i d p rosesd i r "·.

Yavuz m ü al l i m i n asar i n d a va ü m u m i yyat l a l a r i x i rom a n j a n r ı n a m ü n a s i ba ! i nda da bu p r i n s i p a s a s göt ü r ü l ü r .

Manca, bu nöq!ada söh ba! i b i t i rmay in vaxt ı d ı r . Oxuc u l a ­r a !aq d i m o l u n a n bu k i t a b ı n s o n 1 0- 1 5 i l i n t a r ix i rom a n ­l a r ı h a q q ı n d a t a m !aassü ra t y a r a d a c a ğ ı n a böyük i n a m l a s i zdan ayr ı l ı r va Y a v u z Axu n d l uya y e n i ya r a d ı c ı l ı q uğ' u r l a ­r ı a r zu l a y ı r a m!

VAQ/ F YUS/ FLI

6

GIRiŞ

Bad i i adab iyyal , söz sanal i la qad imdan dövrün, z a m a n ı n c a n l ı s a l n a m as ina çevr i l m i ş, x a l q ı n ma'nav i t a r i x i k i m i y a d ­d a ş l a r a hakk o l u n muşdur . Ma' l u m f i k i r l ar İ b i r d a h a x a l ı r­l a l m a d a n deya b i l a r i k k i, agar l a r i x e l m i f ak t l a r ı, h a d isa la­ri ü m u m i laşd i r i b h a q q ı n d a söz a ç d ı ğ ı dövrün haq i q i , rea l manzaras i n i las d i q e d i rsa, söz sanal i konkrel f akl l a r l a ya ­n a ş ı bad i i ü m u m i laşd i rma lar yol u i l a haya t ı, gerçak l i y i , l a ­r i x i dövrü c a n l a n d ı r ı r . Ha l a qad i m döv r ü n y a z ı ç ı s ı L u k a n d e m i ş d i r : "Şe ' r i n va poet i k asar l a r i n vaz i fa l a r i va q a n u n l a r ı b i r başq a d ı r, l a r i x i n k i i s a b i r b a ş q a . O r a d a ( şe ' rda ) l a m a z a d l ı q d ı r va yega na b i r q a n u n v a r d ı r : ş a i r iri i r a da s i . Çün ­k i o, i l a h i b i r q ü d rala m a l i kd i r va i l h a m par i s i n i n h a k i m iy­yat i n a l a bed i r " ( s i l a l Meh d i H ü seyn i n " Y a z ı ç ı va t a r i x " ( asarl a r i , I X c i l d , B a k ı , " Y a z ı ç ı " , 1 979, s a h . 4 1 6) maqa l as in ­dan göl ü r ü l m ü ş d ü r ).

Bad i i adabiyya t l a müxla l i f e l m l ar i n q a rş ı l ı q l ı a l a qas i ba ­ra da uzun -uza d ı söhbal a ç m a q o l a r. L a k i n bad i i adab iyyal bü tün d i gar e l m l ardan daha çox l a r i x l a yol yol d a ş l ı ğ ı e tm iş ­d i r . Ya' n i bu i k i saha b i r - b i r i l a çox s ı x a l aqada o l m uş, bad i i adab iyyat ( i slar ş i f a h i , i siarsa d a ya z ı l ı ) t a r i x e l m i na, t a r i x i h a d isa l ara va f a k t l a r a i st i n a d e td iy i k i m i, t a r i x e l m i da ye­r i gal d i kca söz sanal i n a ü z l u tmuşdur . Mil sa lan , qad i m va orta asr larda b i r s ı r a lar ix k i t a b i a r ı manzum şak i l d a y a z ı ­l ı r d ı .

Azarbayca n adab iyya t ı t a qad imdan t a r i x i mövzuya m_ ü ­rac i at e tmiş , sonra l a r bu an ' ana h a l ı n ı a l a ra q ham ş i f a h i, ham da yaz ı l ı adab iyyat n ü muna l a r i nda t a r i x i m i z i n an şan ­l ı sah i fa la r i , x a l q ı m ı z ı n a s r l a r boyu a p a rd ı ğ ı a z a d l ı q müba ­r i zas i , b a ba l a r ı m ı z ı n ig i d l i y i , hamç i n i n keçd iy i aza b lo yo l ­l a r bad i i şak i l d a a k s o l u n m u ş d u r . l( l a ss i k adab iyy a t ı m ı z d a , xüsu s i l a N i z a rn i n i n "Xamsa " s i nd a, Füzu l i n i n , Nas i m i n i n , Xat a i n i n , Q u r ba n i n i n , V i d a d i n i n , V a q i f i n l i r i k a s ı n d a , Axun­dovun , B a k ıxanovun asar l a r i n d a tas a d ü f eld i y i m i z t a r ix i sahna lar heç d a t a r i x i asar la rdak i m a' l u m a t va f a kt l a r d a n a z

7

ta's ir bağ ı ş l a m ır . B ad i i adab iyyat t ar ix e l m i i l a yol yol daş ı o lsa d a , öz xar a kter i n a, haya t ı spes i f i k bad i i i dr a k xassasi­na s a d i q q a l m a l ı d ır va asasan q a l m ı şd ır . Meh d i H ü seyn i n ta' b i r i nca desak, " t ar ixçi dövrün ü m u m i i ct i m a i m ü n a s i bat­l ar i n i aks etd ir ir sa, yaz ı ç ı an çox dövr ü n ps ixo logiyas ı n ı taş­r i h e d i r . Tar ixçi ps ixo loq dey i l d ir . L a k i n sanatka r ps ixoloq o l m a l ı d ır . Bunsuz t ar i x e l m i yar a nsa da, t ar ix i · bad i i asar yar a n a b i l maz. B ir qadar da sada desak, t a r ixç i "na l ar o l ­muşdur ? " su a l ı n a ca va b ver ir sa, sanatkar "na l ar o l a b i lar ­d i va neca o l a b i l ar d i ? " s u a l l ar ı n a d a cavab ver i r. Yaz ı ç ı ­n ı n vazi fasi heç da t ar ix i şaxsiyyat l ar i n faa l i yyat i n i başd a n ­b a ş a i z l a y i b bad i i tarcü m ey i - h a l yar a tm a q d a n i b a rat dey i l ­d i r " (M. H üseyn. asar l a r i , I X c i l d , sah.4 1 7 ).

B ad i i adab iyy a t ı n bü tün j a nr l ar ı bu va ya d i gar dar aca­da " t ar i x i n bad ii s a l n a mas i " , d a h a gen i ş ma'n a d a " z a m a ­n ı n sas i " . funks iya s ı n ı m ü vaffaqiyyat l a, h a m da özünamax­sus bir tarzda yerina yet ir m i ş d i r . Adi b ir baya t ı n ı götürak :

Man a şiqam Qara bağ", Şaki, Şirv a n , Qarabağ". Tehran cannata dönsa, Y a d d a n çıxm a z Qara bağ".

Bu baya t ı n ı n n a v a x\ yar a n d ı ğ ı , k i m i n d i l i n dan sas lan­d iy i çox l ar ı n a m a' l u m d ur . A t a l ar söz tar i va masal l ar dan tut ­muş mahabbat va qahr a m a n l ı q d a s ta n i a r ı n a qadar ş ii a h i x a l q adab iyyat ı n ü muna l ar i n i n aksar iyyat i n d a tar ix ö z i z i n i , möh ü r ü n ü sax l a m ı şd ır . B u xüsus iyyati d a h a çox ş i f ah i xa l q adabiyya t ı n ı n das t an qol u n d a gör ür ü k . Doğr u d a n d a e l a b i r d as t an t a p m a q o l m a z k i , bu va ya d i gar dar acada m ü ayyan tar ix i haq iqat lar i özünda aks e td i rmas i n . Azar baycan fo l k ­lorşü nas l ı ğ ı n ı n p a t r i arx ı , m ar h u m professor M. H . Tah m a ­s i b yaz ır d ı : " D as t an i sa h a m i ş a o lmuş ahva l a t , baş ver m i ş h a d isa, t a r i x i haq i qat k i m i d a n ı ş ı l ı r . . . . K oroğl u n u n , Qar i b i n , ha t t a T a h ir M irzan i n s a daca adab i -bad i i su rat o l duğunu heç kas qabu l e tmaz . B u n l a r ı n haya tda yaşa m a m ı ş o l d u q l ar ı n ı na d a n ı ş an , n a da d i n i ayan a ğ l ı n a be la gat ir maz. E l a buna görad ir k i , takca Azar ba yc a n d a Koroğ lu ad ı i l a a l a qada r yüzl arca qa l a , day i r m a n , q ü l la , d a ğ, sangar va s . v a rd ı r . Öz hündür l üyü , gözal l i y i , azamali i l a d iqqat i cal b edan bütün bandar g a h l a r ı xa lq K oroğl u n u n ad ı i l a bağ l a m ı şd ı r . Çünk i x a l q onu rea l t ar ix i şaxs iyyat hesa b etm i ş va ed ir "

8

(M .H .Tah m a s i b . Azarbayc a n x a l q d a st a n l a r ı . B a k ı , " E i m " , 1 972, sah. 6 1 -62).

Y a z ı l ı adab iyyat n ü m una la r i na gal d i kda i sa bura d a bü ­trrn j a n r l a rd a , istar l i r i k , is tar e p i k, i siarsa da d r a m a l ik - t a ­r ix i h a d isa lar bu va ya d i gar daracada öz aks i n i t a p m ı şd ı r . L a k i n an faa l j a n r , şü bhas iz , rom a n o l muşdur. Azar�ayca n rom a n ı e l a i l k marha las indan ( t adq iqa lç ı l a r d a n M. l b r a h i · mov, Q . Xal i l l i , X . a l i yev, V . Y u s i l l i va b . ) rea l i sl Azarbay­can roma n ı n ı n asas ı n ı n 1 887-ci i lda görkam l i yaz ı ç ı - p u b l i ­s i s t Zeyn a l a b d i n M a r a!( a l ı n ı n " İ b ra h i m bay in saya hat n a ma­s i" asar i i la qoyu l d u ğu f i k r i n i i r a l i s ü rü r l ar .

Lak in Azarbayc a n rom a n ı n ı n asi i n k i ş a f dövrü asr i m i z i n 20-30-cu i l i ar i nda baş l a n m ı ş d ı r . Ç ü n k i i n q i l a bd a n avva l k i rom a n l a r ı m ı z tad q i q a tç ı l a r ı n d a qeyd etd i k l ar i k i m i , o l s a ­o l sa haq i q i rom a n ı n özü yox, onun esk i z i , m i n i a t ü r ü ta's i r i bağ ı ş l ay ı r d ı . B a l k a e l a bu sababdan uzun m ü d dal o n l a r ı po­vest a d l a n d ı rm ı ş l a r . ( B u h a q d a bax: V. Yus i f l i . Azarbaycan rom a n ı : d ü nan, bu gün . "Azarbayca n " j u r n a l ı , 1 987, .N'• 1 2 ).

M a r a q l ı d ı r k i , Azarba yca n sovet rom a n ı n ı n i l k n ü m u n a­l a r i n i n b i r çoxu n u i n q i l a b i - t a r i x i rom a n l a r taş k i l e d i r . Ya' n i 30-cu i l l a r i n aksar rom a n l a r ı Sovel h a k i m i yyat i uğrunda gedan m ü b a r iza lar i aks etd i r m i ş d i r va bu gün bunu g i z l at ­maya heç b i r eh t iyac yoxd ur . Azarbayc a n ta r i x i rom a n ı n ı n i n k i ş a f yol u n u a k s e ld i ran v a gen i ş hac m l i b i r lad q i q a t asa­ri k i m i düşündüyümüz "Azarbaycan l a r i x i rom a n ı" monoq­r a f i ya s ı n ı n 1 h issas i n d a (" Azarbaycan sovel l a r i x i roma n ı " ) b i z mahz l a r ix i rom a n h a q q ı n d a söh bata 30-cu i l l a r i n nas­r i ndan baş l a m ı şd ıq . Harnin k i l a b d a Azarbayca n t a r ix i ro­m a n ı n ı yeni keyfiyyat l i adabi h a d isa k i m i q iymat lan d i r i b, bu j a n r ı n i l k n ü muna lar i n i n ( " Du m a n l ı Tabr i z " , " Döyüşan şah ar " , " G i z l i B a k ı " - M. S . O r d u b a d i , " Q ı z l a r b u l a ğ ı " , " Q a n i ç i n d a " - Y . V . Çamanzam i n l i ) nasr i m i zda bu sa ha­da i l k uğu r l u a d d ı m l a r o l d u ğ u n u qeyd e lm işd i k. Onu da qeyd etm i ş d i k ki , son r a k ı i l i a rda e l a bu an 'ana üs tünda M.S .Ord u b a d i n i n " D ünya . d ay i ş i r " , " Q ı l ı nc va qa lam " , M .Hüseyn i n . " Sahar " , M . l br a h i movun "Ga lacak gün " va "Piı rva n a " , 1. Ş ı x l ı n ı n " Da l i K ü r " , A . M a k u l u n u n " S at tar ­x a n " , " G i z l i z i nd a n " asar l a r i va başqa t a r ix i roma n l a r ya ­r a d ı l m ı ş d ı r. B u rom a n l a rd a x a l q ı m ı z ı n l a r i x i n i n b i r s ı r a m ü h ü m va a l a matd a r dövr lar i i ş ı q l a n d ı r ı l m ı ş d ı r .

Müal l i f "Tar i x va rom a n " a d l ı i k i nc i monoq r a f i y a s ı n d a 70-ci i l l a r i n ort a l a r ı n d a n b a ş l a y a r a q 1 0 i l dan a rt ı q b i r m ü d -

9

d� tda ( 1 987- c i i l a qadar ) qa lama a l ı n m ı ş tar ix i rom a n l ar ı m ı · z ı n ideya -sanatkar l ı q maziyyat l ar i ndan söz açm ışd ır . Bu i l · l ar d a y a z ı l m ı ş tar i x i r om a n l ar " S anatkar v a z a m a n prob le ­m i " , "Tar ix, şaxs i yyat va xa l q pr oblem i " , " Roman va bad i i şar t i l i k " baş l ı q l ar ı a l t ı n d a tah l i l süzgac indan keçir i l m i şd ir .

B u mar ha lada ç a p o l u n m u ş tar ix i rom a n l ar içar i s i nda j a nr ı n " an'anavi " qa l i b l ar i n a, qayda , üsu l , m a ner a va nor · m a l ar ı n a s ığmayan nü muna lar da d i qqat i cal b ed ir . Masa­lan, Yus i f Samadaği u n u n "Qatl gü n ü " rom a n ı n d a fa lsaf i ç a l ar l ar güc lan ir , sanatkar va z a m a n prob lemi y a l n ı z b ir dövr ü n , epoxa n ı n sar h ad i n a s ığ ı şd ır ı l m ır , eyn i prob l em in bütün z a m a n l ar d a takr ar o l unduğunu nazara çar p d ır ır . Hatta bur a d a b ir çox tar ix i şaxsiyyat l ar i n a d l ar ı b i l a -b i l a day i şd ir i l m i şd ir . M. P . V a q i f sadaca ş a ir , H . C a v i d -Sa'd i afan d i d ir . Ancaq matndan ma' l u m o lur k i , yaz ı ç ı k ima i şar a ed ir . Demal i , bur a d a konkret tar ix i şaxsiyyat l ar i n t a l e l ar i ar a s ı n d a z a m a n p ar a l e l l i y i i z l an i l ir .

Y a x u d İ sa H ü seynovun "Mahşar " r om a n ı n ı götürak . B u tar ix i r o m a n a j a nr ı n i l k marha l as ina xas o l a n " t ar i x i ha d i · salar i o l d u ğu k i m i tasvir etmak " pr i n s i p i i l a y a n a şsaq , o z a m a n b ir çox tar ix i f ak t l ar ı n haq i qata uyğun o l m a d ı ğı meyda n a ç ıxar . Masalan, heç b ir ! ar ix i manba böyük Azar · bayca n ş a ir i N as i m i i l a Ş ar q i n a z ın a n lıökmdar ı 8 m ir Tey­m ur u n görüşü bar ada sor a q ver m ir . L a k i n r o m a n d a qoyu­l a n prob l em i n m i qyas ı , h ür u f i l i k !a' l i m i n i n o z a m a n bütün Şarq d ü nyas ı n ı bür üdüyü nazar a a l ı n arsa , t ar ixan be la b ir gör ü ş ü n m ü m k ü n l üyü eh ! i m a l ı yar a n ır .

Onu d a qeyd edak k i , i n d i k i tar ix i r om a n l ar ı m ı z d a m a · car a ç ı l ı q ünsür l ar i a z a l m a q d a d ır , or ta asr l ar i n cangavar qahrama n l ar ı n ı n sevgi s i n i tasvir edan salı na lar a da o qadar eh ! iyac yoxdur . B u asar l ar , har şeydan avval , t ar ixa müa s ir bax ı ş l a saciyyal an ir va müa l l i f l ar ps ixolog izma, bad i i şar ! i ­l i ya d a h a çox d i qqa! ye! ir ir l ar .

Dayar l i oxucu l ar a !aq d i m o l u n a n "Tar ix i roman yen i marha lada" a d l ı üçüncü k i ! a b d a isa b i z j a nr ı n asasan 80-90-cı i l i arda ( ba' z i i s t i sn a l ar nazar a a l ı n m a q l a ) meyd a n a ç ı · x an n ü m u na lar l n i ! a d q i q a cal b e ! m i ş i k .

1 0

F a S iL

TARlXiMiliN AÇlLMAMlŞ SaHiFaLaRi

Azar baycan t ar ix i , bu l ar ix i n a yr ı - ayr ı sah i fa lar i b ir s ır a roma n l ar ı ın ı zda öz do lğun bad i i h a l l i n i ! a p m ış , be la l i k l:ı , tar ix i r o m a n j a nr ı ö z axlar ı ş l ar ı i l a keçm i ş i m i z i d a h a y a ­x ı n d a n duymağa , t a n ı m a ğa va öyr an m aya k ö m ;ı k et m i ş d ir . Yaşar Qar a yevi n i f a dasi i l a desak, " i n d i n;ısr , şe'r v ;ı dra­m at ur giya öz ;ın yaxşı n ü m u n;ı l;ır i t i ms a l ı n d a keçm i ş i n m iqyas l ı h a d isa lar i na y e n i d ;ı n q a y ı d ır , tar i xda da şaxsiyyal va epoxa , " man " v;ı z a m a n m ü n a s i bat lar i n i n avva l i n i , kökü ­nü axlar ır , cami yy;ıt va x a l q qar ş ı s ı n d a cavabdeh l i k pr ob le ­min i lar ix i-ep i k mövz u n u n a y n a s ı n d a va s ı n a ğı n d a lah l i ­l ;ı c;ıhd ed ir " ( Y . Qar ayev. 3 d ;ıbi ü fuq l ar . B a k ı , "G anc l i k " , 1 985, s a h . 23-24 ) .

Nasr i m i z i n bu sah;ıd;ı i n a d i ı ax lar ı ş l ar ı n;ıt icas i nda 60-cı i l l ;ır d a " Da l i Kür " (i. Ş ı x l ı ), " P ;ır v a n ;ı " (M . İ br a h i mov), 70-80-ci i l i ar d a " Q ar l ı a ş ır ı m " , " X u d a f;ır i n kör püsü " ( F. K;ır i mza da) , " Falal i Falh i " ( Ç . H üseynov), "M a h m u d va M ;ır yam " ( E i ç i n ), "Qat l günü " ( Y. Samadoğl u ) va s. lar ix i r om a n l ar ı yar a n m ışd ır . L a k i n bütün bu n a i l i yyal l ar l a bar a ­bar son 2 0 i l i n nasr i n i heç da tar ix i j a nr ı n har t;ır af l i yü ks;ı­l iş dövr ü a d l a n d ır m a q o l m a z . B üt ü n uğur l ar ı i l a bar a bar tar ix i r o m a n j a nr ı ha la m i l l i t ar ixa bad i i b ax ı ş ı n bütöv l üyü ­n ü a lda eda b i l mam işd ir . Yena avva l k i i l l ;ır d a o l duğu k i m i t ar ix i r o m a n s a y ı bax ı m ı n d a n q ı l l ı q h i ss ed i l m ir , a m m a s a y h e ç da s a m b a l demak deyi l . B u n u n l a y a n a ş ı , son i l l ;ır da t a­r ix i m i z i n a ç ı l m a m ı ş sah i fa l ar i na , qar a n l ı q nöqt a l ar i n a baş vur m a q cah d i d a v a m etmakd;ı d ir .

B ir çox yaz ı ç ı l ar tar ix i m i z i n n i s bat an a z öyr an i l m i ş va yaxud öi aks i n i t a p m a m ı ş dövr l ar i na m ür a c ia t ed ir , be l a l i k ­la , t ar ix i m i zda "ağ laka lar i " n bad i i söz ü n q ü dr a t i l a tamiz ­J anmas ina can a l ır l ar . B u bax ı m d a n keçm i ş i m i z i n a l a m;ıt­d ar dövr l ar i n d �n bir neça -r o m a n y a z m ı ş gör kam l i t ar ixç i a l i m M a h mud l s m a y ı lovun a d ı n ı çakmak o l ar .

l l

O n u n tar ix i r o m a n l ar ı n d a x a l q ı m ı z ı n soykökü i la b a � l ı c i d d i pr ob leml�r h� m i şa d i qqat mar kaz i n d a o lmuşd ur . Xüsu­san tür k d i l l i b a b a l ar ı m ı z ı n bu tor p a � ı n azal i s a k i n i ar i o l ­mas ı va ya sonr a l ar bur a l ar a galmasi masalasi i l a ba� l ı t a ­r ixç i l ar ar a s ı n d a uzun muddatdan bar i d a v a m e d a n m ü b a ­h i sa lar d a müal l i [ takz i bo l u n m a z t ar ix i r ak t l ar a , m a d d i -ma­dan iyyat nümunal ar i na, qad i m tar ixçi l ar i n ma' l u m a t l ar ı n a i s t i n a d edar ak b ir i nc i l ar i n mövqey i n d a s a b i t d a y a n m ı ş d ır . O , takca e l m i a sar l ar i i l a dey i l , bad i i asar l ar i i l a da b u kon­seps iya n ı n ar d ı c ı l m ü d a [ i aç i s i d ir . Bu cahatdan M. İ smay ı ­l ovun "San in u l u ba b a n " ad l ı r o m a n ı d iqqat i cal b e d ir . Mü­a l l i [ yuxar ı d a qeyd o lunan pr ob lemla ba� l ı an qad i m ç a �­l ar d a n baş l ayar a q x a l q ı m ı z ı n taşakkür ü n a qadar k i dövr ü n b ir s ır a c i d d i h a d isa lar i n i nazar dan keçir m i ş, sa [-çür ü k et ­m iş , tu tar l ı nü muna lar l a [ i k ir l ar i n i asa s l a n d ır ma �a ç a l ış ­m ı şd ır . O, ham bad i i vas i ta l ar dan, ham da, yer i gal d i kca, p u bl i s i st i k a n ı n i m k a n l ar ı n d a n bacar ı q l a i s t i r ada e tm işd ir . M üa l l iU n tar ixçi sar i şiasi bütün r o m a n boyu özünü aç ı q· şa­k i l d a göstar ir . M ar aq l ı d ır k i, r o m a n d a xa l q ı m ı z ı n asr l ar i n d ar i n l i y i na ged i b ç ıxa n tar i x i n i n tadq i q i- i l a a la qadar i l l ar boyu top l a n m ı ş m a ter i a l l ar da müa l l i [ kon seps iya s ı n ı n tas­d i q i n a xi<! mat ed ir .

Rom a n d a x a l q ı m ı z ı n soykökü n a d a ir r i k ir l ar d a h a q a b a ­r ı q ver i l m i şd ir .

" Do�ma Azar bayca n ı m ! Ş a m götür d ü m a l i ma, san i n keç­m i ş i n a işıq s a l m a q, neça-neça yüz i l l i k l�r i ar x a d a qoyu b keç­d i y i n yol l ar ı i ş ı q l a n d ır m a q istad i m . Ç a t m a d ı onun şö' l �s i , i ş ı� ı . Na qadar m a �ar a l ar , a l t q a t l ar q ar a n l ı q d a q a l d ı . Ç ı ­raq götür düm, yen� mu r a d has i l o lmad ı , Azar bayca n ı m ma­n i m . San dema ş a m, ç ır a q, hatta bu gur i ş ı q l ar bas dey i l ­m i ş san i n qa t -qa t, üst -üst q a l a n m ı ş tar ix i n i , keçm iş i n i , qa­r i na-qar i na böyüdüb ar say� yet ir d i y i n o�l a n l ar ı n ı n , q ı z l ar ı ­n ı n çox vax! keşmakeş l i o l a n haya t ı n ı n sah i [a l ar i n i oxu m a q , oxucu l ar a ça td ır m a q üçün . B u i ş ı q l ar ı n şö' l asi h e ç bir şey ver a b i l maz. B u n d a n ötr ü i n d i k i va galacak nas i l l ar i n göz la ­r i n i n aynas ında aks e td ir m ak üçün bey n i i ş ı q l a n d ır ma q , onu san i n ö z ü n a� ır l ı q d a yük layar ak i ş ı q man bay i n a çevir ­mak l a z ı m gal d i . Bu yük başqa yük lar dan asa s l ı sur atda rar q l anan yükdür . Başqa y ü k l ar i a � ır l a ş d ı qca d a ş ı m a q ça­t i n l aş ir , bu yük isa çoxa l d ı qca onu d a ş ı m a q a s a n l a ş ır , o, i n ­san beyn i n i i ş ı q l a n d ır ır , ona "yü n gü l l ü k gatir ir . B u yükü beyn imda yer l aşd ir m�k üçün yüz-yüz k i tab ı , macm uan i , ! ad -

1 2

q i qa l ı varaq lama l i o l dum , m i fo log iya n ı , fo l k loru , das l a n l a r ı kömaya çal!' ı r d ı m . an qad i m keç m i ş i ndan b a ş l a m ış , son ra ­k ı yüz i l l i k l ar boyu keçd iy i n d a ş l ı -kasak l i , dara l i - lapa l i , q a· ya l ı - uçuru m l u , ş a h r a h yol l a r ı n b a ras inda dey i l m iş , ba'z i s i düzgün-haqiqal , ba' z i s i haq i qala yax ın , ba'z i s i uydurma , ba'z i s i ravayat lardan i ba rat yaz ı l a r ı oxu d u m. B ey n i m a kö· çürdüm, qeyd lar gölü rdüm , varaq-varaq, d aftar-daflar , qov· l uq -qov luq . Ancaq on l a r d a a z l ı q e l ad i. X a l q ı m ı n bir q i s m i · n i taşk i l etm i ş a l ba n l a rd a n başqa o l m a y ı b dey i r lar san i n torpağ ında öm ü r sürm üş, döş lar indan a m i b, boya -başa ç a l · m ı ş öv l a d l a r ı n ı n öz yaz ı s ı. Yox, e l a dey i l , o l u b. Türk d i l l i soy l a r ı n y a z ı l a r ı o l u b. " ( M. İ s m a y ı l. S a n i n u l u b a b a n. B a ­k ı , Azarnaşr, 1 989, sah. 4 ).

Göründüyü k i m i , müa l l i f bu keşmakeş l i t a r i x i n q a r a n l ı q sahi la lar i n i aşka r l a m a q ü ç ü n çox c i d d i axta r ı ş l a r a p a rm ı ş­d ı r. Rom a n d a l a r i x i n ay r ı - ay r ı dövr lar i n i n ü m u m i manzara· s i ve r i l andan sonra müa l l i f kon krel bir e p i zod l a öz m ü l a h i · za lar i n i asa s l a n d ı rmağa ç a l ı ş m ı ş d ı r. M i s dövrü , tunc döv· rü , dam i r dövrü i la bağ l ı tasv i r o l u n a n e p i zod l a r bu bax ım · d a n m a r a q doğu rur. Quza tay k i ş i , Domfu l , Aka bay va b. surat lar x a l q ı m ı z ı n arnaya rağbat, lorpal!' a bağ l ı l ı q , qur ­m a q-ya r a l m a q azm i , d ü şmana n i fral h i ss lar i n i ü m u m i l aş­d i rmak maqsad i d a ş ı y ı r .

Rom a n d a oxuyuruq : "Qad i m Azar baycan lor p al!' ı n d a bü ­tün i şquzsak soy l a r ı masku n l a ş m ı şd ı l a r". ( S an i n u lu ba ­ban , sah. 69). Müa l l i f bu mühüm l a r i x i aham iyyat l i f ak l ı lasd i q e lmak üçün m a r a q l ı · e p izod l a r naq l ed i r, oxucu l a r ı n a s i haq iqal i dark elmas i na ç a l ı ş ı r. D a h a son ra Massake l l ar · l a bağl ı qad i m la r ixç i l a r i n f i k i r l a r i n i s a d a l a y ı r. B u n u n l a a l aqad a r Tom i r i s l a Keyxosrovun m ü n a s i bat l a r i da süjelda öz aks i n i l a p m ı ş d ı r .

Müal l i f öz müddaa l a r ı n ı lasd i q e l m a k üçün y e r i gal d i k ­ca z a n g i n fo l k l o r n ü m u na la r i na , o c ü m l adan " Dada Qorqud " d a si a n ı n a üz tu tur .

· M. l s m a y ı l asar i n d a m i l a d d a n son ra k ı l a r i x i m i z i n mü ­h ü m masal a l a r i na da gen i ş yer verm i ş d i r . Xüsusan 26 soy­d a n i ba rat A l b a n ç a r l ı ğ ı n ı n y a r a n ın a s ı p roses i n i y a d d a q a ­l a n ep izod l a r l a q a l a m a a l m ı ş d ı r . C a v a n ş i r , onun q ü d rat l i döv la l i h a q q ı n d a dey i l an l a r d a t a r i x i m i z i n başqa şa n l ı sah i­fas i d i r . " C a v a n ş i r Bardadan Damaşqa yol a .. d ü şanda şahar c a m a a t ı n ı n h a m ı s ı küça lara tökü l m ü ş d ü. O l k a n i da fa lar la basq ı n l a rd a n x i l as e tm iş C a v a n ş i r Aran a h a l i s i n i n , xüsusan

1 3

bardal i l ar i n böyük rağbat i n i q a z a n mışd ı . " ( " Sa n i n u l u ba ­ba n " , sah . 252).

C a v a n ş i r i n arab x i l a fat i i l a m ü n a s i bat lar i masalas i da asarda mühüm yer tu tur .

Naxç ıvan , Ganca, Darband , Qaba la şahar iar i h aqq ı nda ver i l an ma' l u m a t l a r d a oxucu l a r ı n x a l q ım ı z ı n t a r i x i na da i r görüş d a i ras i n i n gen iş l anmas ina x id mat e d i r . E l aca da m ü ­a l l i f i n Tabr iz , Ş a br a n , Muğan , B i l asuvar , S a lyan , H u n a n , Quba , Gor a n boy, Xaçmaz , S a bunçu , Q a r a b a g va s. topo­n i m l a r i n aç ı q l a nm a s ı n a d a i r ma' l u m a t l a r ı d a i l k növbada ta r ix i f akl i a ra söykanm işd i r .

Be l a l i k l a, m ü al l i f era m ı zı n X as r i na qadarki dövrün mü ­h ü m marhat a lar i n i x a t ı r l a tmaq l a tü rkd i l l i b a b a l a r ı m ı z ı n bu yurdun azal i s a h i b i a r i va s a k i n i ar i o l m a s ı f i k r i n i b i r d a h a tasd i q ed i r.

Kit a b bu söz ta r l a t a m a m l a n ı r: "Azarbayc a n x a l q ı va onun d i l i sa lcu q l a r ı n bu yer iara yürüş lar in dan xey l i q a b a q taşakkü l ! a p m ı ş , Xl va son r a k ı yü z i l l i kt arda Azarbayca n a gal m i ş Azarbayca n d i l i n i n l ahcal ar inda d a n ı ş a n soy l a r,, küt ­la lar isa e tn ik proses l arda iş t i rak et m i şd i r . " ( San in u lu ba ­b a n . " , salı. 302).

M ü a s i r l ar i m i z i n haya t ı n d a n bahs edan bir s ı r a m a r a q l ı rom a n va poves t l a r i n müal l i f i k i m i t a n ı d ı ğ' ı m ı z 8fqa n ı n " Bay İ n a l " rom a n ı n ı d a eyn i mey l l a r i n b i r tazahürü k i m i q iymat l and i rmak l a z ı m d ı r . Ya' n i m a h z bu nac i b a rzu harn i n rom a n ı n yaz ı l m a s ı n ı n v a c i b l i y i n i şart l an d i ran asas a m i l d i r .

Rom a n a yazd ığ ı ön sözda ( "Müal l i fdan " ) oxuyuruq : " B i z k a m i l l i k y a ş ı n a do lduqca tabi i o l a raq ö z kökümüzü , soyu mu­zu axta r ı r ı q . Ağ' l akal ar in na demak o lduğu n u isra r l a soruşu­ruq . . . " (8fqan . " Bay İ n a l " . Bak ı , "Yaz ıç ı " , 1 989, salı. 3 . ) .

Müal l i f harn i n k iç ik g i r i şda Z a q a fqaz iyada xr is t i a n l ı q yay ı l a rkan qad i m a l ll a n l a r ı n d a b i r q i sm i n i n bu d i n a s i t a ­y i ş etd i y i n i göstar i r va d a v a m ed i r k i , Ç a r U rner in t i k d i r ­d i y i Arn a r a s k i l sasi i n d i da d u rur . Qad i m a l b a n t i k i li s i Qanzasa r , e l aca da B a k ı d a , N axç ıva n d a , Kal bacarda, Gada­bayda, Qazaxda va başqa yerlardaki a l b a n k i l sa lar i n i n hara­s i bir t a r i xd i r. Xr i st i a n l ı ğ ı asas d i n k i m i qabu l edandan son ra a l b a n , erman i , i ber va a bxaz ç a r l ıq l a r ı zardüşt i İ r a n ş a h l ığ ı i l a b i r l i kda m ü b a r i z a a p a rm ı ş, " d i n q a r d a ş ı n ı z a m" - deya işğa l ç ı l ı q s i yasat i yürü dan Rom a - B i z a ns hücum­l a r ı n d a n b i r l i kda qoru n m a l ı o lmuş la r . B u , x a l q l a r ı n t a t e­y i n d a ha l l ed i c i dövr o l u b. Son i l liı r ayr ı - ayr ı monoq ra f iya -

1 4

l a rda harn i n dövr i ş l ansa da, l a r i x k i l a b ı mı z d a bu , ha la l i k a ğ laka k i m i q a l m a q d a d ı r . .

Oxucu l a ra laq d i m e ld iy im " Bay l n a l " rom a n ı da harn i n a ğ ) �kan i a r a d a n q a l d ı r m a q c�h d l a r indan b i r i d i r . Ma' l u m­d u r k i , Azarbayc a n x a l q ı n ı n elnogenez i n d a ha l l ed i c i rol oy­n a m ı ş türkd i l l i l ayfa l a r d a n b i r i da larakamalard i r . Taraka­ma i z a h d a - lü raka man, ya' n i " t ü rk manam " demakd i r . H a d isa lar xaçparasl l i y i n Z a q a fq a z iya ç a r l ı q l a r ı n a ayaq aç ­d ı ğ ı , m i l l i m ü n a s i ba t l a r in daha güc l ü şak i l d a form a l aşd ığ ı b i r dövrda carayan ed i r " . ( " B ay l n a l " , sah . 5-6).

Rom a n h a q q ı n d a bu q ı s a müa l l i f sözü i l a yaz ı ç ı onun asa s qayasi n i oxucuya ç a td ı rm a q istam i ş d i r .

Heç şübhas iz , " Bay l n a l" t a r i x i m i z i n d a h a qad i m q a l l a ­r ı n a üz tu tduğu ü ç ü n , h a m da bu dövr h a q q ı n d a l a r i x i asar­l ar d a h a a z y a z ı l d ı ğ ı n a göra m ü al l i fdan xüsus i d i qqat la lab ed i r . 8fqan l a z ı m o l a n bü tün t a r ix i man balara baş vurmuş va öz yaz ı ç ı taxayy ü l ü n ü da işa s a l a ra q qad i m dövrü müzü , bu dövrda baş veran h a d isa lar i , x a l q ı n a d al -an 'ana l a r i n i va bü tün bun l a r ı n fon u n d a i n s a n obraz l a r ı n ı ca n l a n d ı ra , aks e td i ra b i l m i şd i r .

B i za ma' l u m d u r k i , A l b a n iya Şarq i Z a q a fq a z i y a d a qad i m döv la t l ardan b i r i d i r . B u döv l a t i n a raz i s i i n d i k i Azarbayca n ara z i s i n i , D a ğ ı st a n ı n can u b h i ssas i n i ahata e d i r d i . Bu döv­lat in taq r i ban e r a m ı z d a n avval I V - l l l asrlarda form a l a ş d ı ­ğı eht i m a l o l u n u r. P a y l a x l ı Ka b a l a k a (Qaba la ), d a h a son ra ­l a r Barda o lmuşdur . Manba larda ad ı A l b a n i y a , A r d a n , Ar ­r an , R a n i , Ağvan , A r a n va s . k im i çak i l i r .

8fqa n ı n tasv i r etd iy i dövrda ( IV as r i n avval l a r inda ) A l b a ­n iya n ı n hökmd a r ı ç a r U rner i d i ( manbalarda U rn a yr) . Harn i n dövrda başda U rner o l m a q l a a l ba n zadaga n l a r ı xr i sl i a n l ığ ı qabu l etm iş l ar . Lak in o d a ma' l u m d u r k i , xr is l i a n l ı q A l b a n i ­yada dövlat d i n i na çevr i lmad i . a h a l i n i n b i r q i sm i qad i m e't i ­q a d l a r ı o l a n bütparast l iy i , d i gar q i sm i i s a m a z d a i z m i qoru­yub saxl a d ı . A l ban iyan ı n laşki l a lca a vtoke fa l ( m ü staq i l ) o l a n k i lsas i n i n b a ş ı n d a pa t r i a rx-kata l i kos d u r u r d u . I V asr i n av­va lar indan A lban iya S a s a n i i m per iya s ı n ı n lark i b i nda i d i . ( B u h a q d a bax: A S E , 1 c i l d , B a k ı , 1 976, sah. 2 1 5-2 1 6).

8 fq a n ı n rom a n ı n d a bü tün bu l a r ix i h a d isa lar a z -çox öz aks i n i t a p m ış d ı r . Bu rom a n d a i n s a n t a l e l a r i , i n s a n ı n h i ss va hayaca n l a r ı , xüsus i l a vatan parvar l i k duyğu l a r ı o qadar rea l va i n a n d ı r ı c ı d ı r k i , b i z tasv i r o l u n a n h a d i sa l a r i n u z a q ta r ix i keçmişda baş verd i y i n i n farq i n a v a r m ı r ıq .

1 5

asarda süjet çoxşaxal i d i r , l a k i n müal l i f qat iyyan yay�ı n ­l ı ğa yo l vermam iş , har b i r obra z ı n t a ley i n i son adak i z l am i ş­dir . B u obraz l a r ı n bir q i s m i t a r ix i şaxs iyyat l a rd i r , b ir q i sm i isa müa l l i f taxayyü l ü n ü n mahsu l u d u r . L a k i n hans ı sac iyya daş ı y ı rsa d a ş ı s ı n , harn i n obraz ı biz t a r i x i bir obraz k i m i qavray ı r ı q .

Rom a n d a asas yer i tarakamal arİ n haya t ı va ma i şa t i tu ­tur . Müa l l i f o n l a r ı n a d at-an'anas i , y a şay ış tarz i h a q q ı n d a atra f l ı s ö z a ç ı r. Rom a n d a tarakamalarİ n ! a yfa b a şç ı s ı U ğ u r b a b a d ı r . O, t ay fa n ı n a ğsaqqa l ı va mas lahatç i s i d i r . Har b i r masal an i ad a l atı a ha l l ed i r , h a m i ş a sü l ha, am i n a m a n l ı ğa ça ­l ı ş ı r. " D ada-Qorq u d " d a st a n ı i l a bağ l ı maraq l ı ma' l u m a t l a r onun d i l i i l a n a q l o l u n u r .

A l b a n ç a r ı U rner , S a s a n i hök m d a r ı I I Ş a h p u r, E rmanis ­t a n ça r ı I I I T i r i d a t va s . t a r ix i obra z l a r d a rom a n d a gen i ş i ş ı q l a n d ı r ı l ı b. asarda bu günümüz i a saslaşan maq a m l a r da a z dey i l . E rman i ç a r ı n ı n ha l a o dövrda torpaq i d d i a s ı n a düş­mas i , ara z i l ar i n i gen i ş l and i rmak n i yyat i t a r ix i haq iqat d i r. O dövrda Şarqda an güc l ü dövlat İ r a n ı n S a s a n i lar dövlat i i d i . O n l a r Zardüşt d i n i n a i t a at ed i rd i l a r v a o z a m a n Il Ş a h p u r ş a h l ı �a v a zard üşt i l iya d ö n ü k ç ı xm ış erman i ç a r ı T i r i d a t ı m a h v etmak is tay i r d i . A l b a n ç a r ı U rner isa Ş a h Ş a h p u r l a qoh u m o l m a s ı n a b a x m a y a r a q Z a q a f q a z i y a b i r i i y i n a m i na ermani döv lat i n i n mahv ed i l mas i n i i stam i r d i . Ma' l u m d u r k i , a l ba n t ay fa l a r ı içar i s i nda t ü rkd i l l i qab i l a lar da v a r i d i . B u t a r i x i h a d i sa larda U rner qad i m t ü r k t ay fa l a r ı o l a n _ taraka­ma lar in gücündan i s t i f ada ed i r d i . Rom a n d a k ı Bay l n a l ta­rakam a lar in an a ğı l l ı va an i g i d n ü m a yandasi d i r. O, ham da yumşaq qa l b l i , rah m d i l bir i n s a n k i m i ver i l m i şd i r . Lak in o, h a q s ı z l ı � a qarş ı a m a ns ı z , düşman i ara q a rş ı qat i yyat l i va sart d i r . B ay İ n a l ı n döyüş dost l a r ı Özarbay, B a h a d u r va başq a l ar ı d a öz mard l i k va qahrama n l ı q l a r ı i la seç i l i r lar .

Bay I n a l ı n b i r i n c i a r v a d ı Gözal vaxts ız ö ld ü kdan son ra o, ev lanmamiş , yega na oğ lu Ya loyu ig id k imi böyü tmüşdür. O, b i r tas a d ü f na t i cas i n d a U rner i n bac ı s ı Bay i m Çiçak la rast l a ş ı r va on lar b i r - b i r i n i sev i r l ar . Bay im Ç içak hatta bu sevgi n a m i n a öz n i ş a n l ı s ı B a h r a m ı qat la yet i r i r. Bay İ n a l b i r s ı r a i g i d l i k l a r gösta r i b ç a r U rner i n va Ş a h Ş a h p u r u n ra�bat i n i q a za n ı r, onun amr i l a s i nahpud vazilas ina ta' y i n ed i l i r . . Bay İ n a l ı tarakama gözal i Tom rus da sev i r , a ncaq Bay l n a l öz sevgi s i n d a bütövdür , onun qalb i y a l n ı z Bay im Ç iça-

1 6

Ll

-JIABA �ıuall epuıseıe bıex ·ııpqewunıo p.(ab ısnsux (LB6J) ıuewoı .,ıeıpnınq eıv .. ununı.ıloueseH ıeıııes uepuıwıxeq ııewııpıa sııe epuısese ııeıA!IOW ıoııııoı ı�ıw�aıı ıxııeı

"Jip�IWUBJBA ıeıeunW!)U !lleAA!WeLJe BJIS J!q ep -eııes nq ·�ıwııına.( ıebbıp ue.(.(eiJW euısewpııpueıueJ uı� -ıwoaıı ıxııeı epuıııxep ııeıueııwı uıuııeıınsiJ J!leıxuw U!A!I -ıpe� !!peq epzıwııseu epıı uo uos ·ııpıeıııeuıg bı.(eıeıebbıp ueııoas eıı ısepeıı snsxeweuuzg U!A!I!IJe� !!peq epzıwııseu ıxııeı ııeıuewoı .. uuull ııeo .. ununı.ilopewes ıısnA ',OQ)I .. uıuııuew.(aıus pnıAQW ',we.(ıew eA pnwııew .. uıuıoı::ı epıeııı !J-OB ·ııpa qıeJ ııebbıp ıwııı wıppe >ıl! epıewebıısı nq ıuewoı .. ı.ileınq ıeızıo .. uıuııuıwezuewej ·A ·A epuııeııı nJ-OE uızıwııse ·ıı.(ap xoo ep ıepeb o ı.(es uııeıuewoı �ıw -pzd epuısese >i!I!IJe� !!peq epupseu ıxııeı ueJ.{eqıezv

·bııı.{eı.ıleq eıuıwez ıxııeı ııq ueHeuw zeweı -sı-ı�ısı nuo zıq eJbnpnxo ııese ep esewuıııq ııeıdııoıoıd ıaı -ııuoıı uııeızeıqo 'ep esewıo ıxııeı bıbep uııeıesıpeıı eA UIJJ -AQP ueunıo sııeq epıeıuewoı ıxııeı uepze.( epuısese >ı!i!l -ıe� !!Pea ·ııdeı eıı ı,<;ewgıı uııeıınsu J!leıxuw ue�eıweJ ep -uıııe ıpe >ı!I!IJe� !!peq 'xo.( e�eqııq ıuısepeıı U!JUIJZQ ııeııııı -ııeoıall U!JJAQp ıxııeı epıeııese eıaq •ııesap eızgs eb�ea

·ının,<;np ıeıı�e !I!JOf -oıı eA nıını >ı!i!X!JBI uepuıllueııe ıwnwu uıue.(ıııııeı eA J!Aseı ep esewınınb epuısese ıeııııeı ıaıııuoıı ıafiJs epıeıuewoı na "JnfnJnb epuısese pefA!JOW JOf>ifOJ jJIS !JafiJS UIJefUeW -oı ız,eq '!>ı ııe.(ap eıaa ·ııdıeo eıezeu uıp.{e ep epzıwııe -uewoı ıxııeı ıellıp ııewııpueıeHıJes ıwııı ııeıueweıııeb ıc -ıııoı zııew ııeıueweıııeb ·ııewııpıa weAep epılldes snsxeu euııafiJS ıoııııoı ııeıesıpeıı ıxııeı xoo ııq nıını ueısep ueı� sex euıuewoı .. ıeuı .{ea .. '!>ı ııepa p.{ab ueıı�ıwıell ııaA

· ·ııpııewııpa qesaıı ıııq uepıeıeu -nwuu qbeıew epzıwııseu ıxııeı .. ıeuı .{ea .. ıeqeıeq eıı ıı -eıınsub UIJJ!)q U!JOIJ n.l!npıo wıppe >ılı" epeııes nq uıııeı 'ıeı -ıeııq edeı ıeıbnıznsun.ıl.(n ıxııeı ue.(.(euw ıı.l!eq eıı ıuewoı .. ıeuı .{ea .. ııeısıssexeı1Jw JAQP wıpeb uızıwıxııeı ·eııeqıe ·bnıripnun ıuıseıezuew ıxııeı ıeaı UIJJAQP ueunıo J!Aseı ep -uewoı ep eu •ıuııeıımıezgll siısxeweuuzg uıuqe.{eıı· eweııeı -eı eu zıq beJUV ·ıııeo e�eq eıı esıpeıı ıııepeıı nq uewo�

·ınıo ıueqınb ununxo bıpuebsıb ıeuı .{ea ueuı.(e.{ uep -uııeıxo uew�up •uepı.{eb eıı eqeıeb uepeqpeLJIJW ııueb eo -au ııq •eıııııeıaa ·ınınA eıxo uepexıe ııeuı .{ea U!JO!J ı.{ıpew -ııAas ıesea ueAas euıseJııep nsnıwoı "JQU!JAQP eııMa uı.(

m ış " A p a r d ı se!!� r S a r a n ı " m a lı n ı s ı n d a n t a n ı d ı ğ ı m ı z Xan ­çoba n l a S a r a nın ( rom a n d a S a ra y ı n - Y. A . ) t a l ey i fonunda x a l q haya t ı , mai şat i , d ü nya duyumu rom a n d a maraq l ı süjet dax i l i nda c a n l a n d ı r ı l m ı ş d ı r. K i t a b ı n reda kloru Mustafa Ça­man l i n i n y a z d ı ğı k i m i : " A l a b u l u d l a r " rom a n ı n ı n mövzusu adabiyya t ı m ı z d a az i ş l anm i ş e l a t-tarakama haya t ı n d a n gö­t ü r ü l müşdür . Ancaq qeyd etmak l a z ı m d ı r ki , rom a n d a tas­vir o l u n a n Ş a h sevan, M u ğa n l ı , Aşı q l ı , Kab i r l i tayfa l a r ı !a­za ot l a q l a r , b i çanak lar ax ta ran , h a r a d a gal d i çubuğun u san ­c ı b geealayan yurdsuz-yuvas ı z a d a m l a r yox, da im i yay l aq ­yurd , a ran -q ı ş l aq maskan l ar i na m a l i k , dada-baba oca q l a r ı n ı sönmaya qoymayan böyük b i r x a l q ı n övl a d l a r ı d ı r ". ( Ş. H a­sanoğ lu. A l a b u l u d l a r, B a k ı , Yaz ı ç ı. l 987, sa lı. 5 . ).

Rom a n üÇ h i ssadan i b a ratd i r : " E i a t q ı z ı " , " Küy i ç i nda" va " A l a bu l u d l a r ".

Süjetda x a l q adab iyyat ı mot i v l a r i a pa r ıc ı yer tu tur. Yu­x u d a buta ver i l mas i , a ş i q l a r i n vüsa l hasrat i l a çakd i k l ar i i z ­t i r a b l a r, m üxtal i f x a rak ter l i i n s a n l a r ı n m ü b a r izas i , Xey i r i n Ş a r a q a l i b gal masi va s . mot i v l a r müa l l i f tara f in dan yer l i -ye­r i nda, fol k l o" r · an 'anal a r i na uygun şak i l da qa lama a l ı n m ışd ı r .

Rom a n d a "Apard ı se l l ar S a ra n ı " als anas i n i n mot i v l a r i n ­dan a l a va , d i gar fo l k l o r n ü m una la r i ndan, malın ı va oyun h a ­v a l a r ı n d a n - " Ç a l p a p a q " , " A m a n nan a " , "Tarakama" va s. -dan maha rat l a i s t i f ada o l u nmuşdur .

A d i çob a n oğ lu X a nçoba n l a va r l ı Döv l a t bay i n q ı z ı S a ­ray a r a s ı n d a k ı mahabbat xatt i s ü j e t i n asa s ı n ı taşk i l e d i r . Har i k i a ş i q i n t a l e l ar i n i n qoca darv iş taraf i ndan yuxu d a b i r ­b i r i l a b a ğ l a n m a s ı , haya tda o n l a r ı n qa rş ı l a ş d ı q l a r ı çal i n l i k ­l ar rom a n d a i n a n d ı r ı c ı boy a l a r l a qa lama a l ı n m ı ş d ı r.

Müal l i f o n l a r ı n i l k görüşün ü n "an 'anaya " uyğun o l a raq b u l a q baş ı nda vaqe o l duğunu d a tasv i r ed i r :

" - Mana b i r do lça su verarsanm i , gözal q ı z ? - Ba l ka, manarn e la san i n bax t i n , i g i d ? ! - San bay q ı z ı s a n , man çob a n oğl uyam . .. Dövlat bay öz

xan ım q ı z ı n ı h ü l ey l i Q a ş q a b a q B a l ay ı n çob a n oğl u n a verar­m i ? ...

- A n d i ç i ram uca göyl ara, çob a n oğ lu , a t a m man i sana vermasa maskan i m q a r a torp a q l a r o l a caq ". ( " A l a b u l u d ­l a r " , sah. 1 1 - 1 2 ).

Oğl a n v a r l ı q ı z ı n o n a ver i l acay i n i g ü rn a n etm i r. X a nço­b a n ı n a n a s ı Ağca a rv a d h ü ley l i t ay fa s ı n ı n a ğsaqqa l ı Dos­tu bayi e l ç i l iya gelmaya r a z ı s a l ı r . L a k i n Dövlat bay l a Dos-

1 8

tu bay a r a s ı n d a i xt i l a f o l d u ğ u n d a n vaziyyal d a h a da kas­k i n laş i r . Dostu bay la Döv l al bay x a r a klerca da b i r - b i r i n dan seç i l i r l a r . Dostu bay qad d a r , ş a n -şöhral as i r i bir şaxs d i r . Dövlal bay i n onun islay i n i radd elmasi o n l a r a r a s ı n d a k ı düşmanç i l i y i d a h a d a d a r i n l aşd i r i r . Bu h a d isa l a r i n tasv i r i n ­da Dövlal bay i n nac i b keyf iyyat l a r i i l a Dostu ba y i n xab is x is la l i daha ayd ın gör ü n ü r. Döv l al bay c idd i cah d l a tayfa ­lar a r a s ı n d a bar ış ıq y a r a n m a s ı n a ç a l ı ş ı r , qan lök ü l mas ina imkan ver m i r . Dostu bay i sa. öz k iç ik maqsad i n a ç a l m a q üçün h a r cü r ç i r k i n yol l a r a a l a l m a q d a n çak i n m i r. Dostu bay in a rv a d ı Bağ ı , bac ı s ı Turac q a r ı d a şar arna l l a r i i la n i f­rat qaza n ı r l a r.

E l a l l a r a maxsus a d al -an 'ana l ar, ma i şal sahna lar i , x a l q oyu n l a r ı , on l a r ı n maras im nağmalar i , mard l i k , sax aval, a l i a ­ç ı q l ı q k i m i nac i b keyf iyyat l a r i har fasi l d a a y d ı n boya l a r l a aks o l u nmuşdur . X a l q a r a s ı n d a gen i ş y a y ı l m ı ş " d i radeyma" oyununun lasv i r i m ü al l i f i n x a l q r u h u n u n i ncal i k l ar i na da­r i ndan ba lad o l duğunu gösla r i r.

B a h a r ı n gü l l ü -ç i çak l i ç a ğ' ı n d a Kür q ı r a ğ ı n d a baş veran h a d i sa lar fon u n d a Azarbaycan tab ial i n i n füsu n k a r gözal l i k ­J a r i n i n tasv i r i rom a n a l i r i k b i r ovqa l gal i r m i şd i r .

" A l a bu l u d l a r " a d l a n a n lll h i ssada a ş i q l a r i n !oy mara ­s i m i gen i ş tasv i r o l un muşdur . Azarbaycan x a l q ı n ı n , x ü s u ­s a n lab ia l in qoyn u n d a yaşayan e J a t l a r ı n ! o y şan l iy i ü ç gün - üç geca çak i r . X a nanda l a r in oxu d u ğu şan m a h n ı l a r , a ş ı q ­J a r ı n dey işmasi , x a l q o y u n h a va l a r ı n ı n i n s a n ı vacda gal i ran larana lar i , i d rna n y a r ı ş l a r ı , pah l av a n l a r ı n öz güc lar i n i s ı n a ­mas ı va s . . ep i zod l a r o l duqca tabi i . ve r i l m i ş d i r . S a l ı S ü ley­m a n, Pezi l s m a y ı l , Qara B u rzu , Narba la k iş i , Dava Çarkaz, D ı z ı q Q a r a va d i gar pah lava n l a r x a l q gücü n ü n azamalin i Hada ed i r l ar . Yer i gal m i şkan qeyd edak k i , h arn i n Jaqab lar bu gün da xa lq a r a s ı n d a i ş l an makdad i r .

Be la l i k l a, Dövlal bay i n q ı z ı S a r a y çob a n B a l ay ı n ev ina gal i n köç ü r ü l ü r . B u n a qadar i sa m üxla l i f h a d isa lar b a ş ver­miş, sevg i l i l ar cü rbacür s ı n a q l a r l a ü z l aşm i ş d i . Ağca a rv a d !oy arafas i nd!l o ğ l u X a nçoba n ı s i f a r i ş ver, d i y i q ı z ı l kamari a l m aq üçün J rava n a göndar i r . S a r a y i sa uca d a ğ ı n b a ş ı n a ç ı x ı b sevgi l i s i n i n yo l u n u göz lay i r. B u v a x ! göy guru l d a y ı r, J eys a n yağ ış y a ğ ı r. Turac q a r ı n ı n ç i r k i n , man fur arn a l i n a­l i cas inda S a ray Arpa çay ı n ı n· gur s u l a r ı n a qarq o l u r.

Ağca a rv a d bu xabar i eş idanda ü rayi p a r t l a y ı r. X a n ço­ban i sa a ğ ı r i lk iya tab gal i rmay ib' bi r d afal i k bu yurdu lark

1 9

e d i r , Tarakanı• ı· l i A r a n a kiiç ed i r . Takca Ço lu get may ib Xançoba n ı g öz lay i r . O , Turac qa r ı n ı uca qaya d a n t u l l a y ı b i n t i q a m a l ı r . İ l l ar keç i r, X a nço ba ıı ö z y u r d u n a b i r da ö l ü m ayağ ında gal i r . Kii r s a lı i l i n da gözal b i r q ı z a rast gal i r , a d ı · n ı soruşur , q ı z S a ray o l d u ğ u n u b i l d i r i r .

B a b a darv i ş i n göz lar i y a ş ı ı r ı r , q ı z ı n a l i ndan tu tub deyir - san i n baxl i n i q a r a q a ş l ı , q a r a göz l ü b ir oğl a n a yazd ım , gözl a onu , galacak! B u vax! yo l d a n b i r a t l ı keç i r. Q ı z hey­ral i ndan donub q a l ı r. B a ba darv i ş i n ded i k l ar i haqiqat o lu r . Darv i ş onun a d ı n ı soruşur Ço lu oğlu Xançoba n a m dey i r .

Be laca, an 'ana d a v a m ed i r . Ya' n i b i r z a m a n l a r Döv la t ba­y i n q ı z ı S a r a y l a çoba n oğl u X a nçoban a r a s ı n d a sevgi xatti baş l a n d ı ğ ı k i m i , bu dafa da Döv lat bay i n nal icas i S a ra y l a Xa nçob a n ı n qoh u m u Çal u n u n o ğ l u X a nçoban b i r -b i r i n i se­v i r. M a r a q l ı d ı r k i , o n l a r ı n buta s ı n ı B a ba Darviş - n a k a m l a l e l i , S a raya qovuşmayan qoca X a nçoban ver i r . B u d a qo­ca X a nçoba n ı n ganc lara vasiyyat i :

" S i z b i z i m k i m i etmay i n . U l u b a b a l a rd a n q a l m a sarvali d ü nya m a l ı n a , l i r a v a n yaşay ı şa day işmay i n , b a l a l a r ı m ! " ( " A l a b u l u d l a r " , salı . 358). B u n u deyi b darv iş göz lar i n i aba­di yumsa d a ganc X a nçoba n l a S a r a y ı n a rz u l a r ı n a ç a t ı b xoşbaxt o l a c a ğ ı n a oxucu i n a n ı r. ·

Yaz ı ç ı asarda Azarbayca n tab ial i n i n asra ran g iz gözal l i ­y i n i mahabbat la qa lama a l m ış , x a l q haya t ı n ı n b ü t ü n ç a l a r­l a r ı n ı göstarmaya m üvaffaq o lmuşdur.

Ro m a n d a k ı ba'z i ahva l a t l a r ı n ravayat, afsana sac i yyasi d a ş ı m a s ı da asl i n d a m ü al l i f i n x a l q adab iyya t ı ruhunu sax­l a m a q a rzusu n d a n doğmuşdur.

Rom a n d a n a ğ ı l - d a s t a n tah k i yas i na xas o l a n xüsus iyyat­larla çağdaş nasr in şart i - s i mvol i k üs l ubu üzvi vahda tdad i r. Rom a n d a t a r i x l i k l a şart i l i y i n qovuşuğu da a p a r ı c ı mövqeda d a y a n ı r. Palı lavan S a l ı S ü leyma n k i m i surat l a r i n v a r l ı ğ ı asara ta r ix i rea l l ı q l a r gal i r d i y i k i m i , S a r a y alsanas i da ümumi b i r f an t asm aqor i k fon bağ ı ş l ay ı r .

8 1 bat ta, fa l k l o r ni ot iv lar i , d a h a çox afsana, ravayat asa ­s ı n d a yaz ı l a n rom a n l a r ı n heç d a ham ıs ı t a r i x i saciyyal i de­y i l d i r. 8 gar a fs a n a, ravayat m ü ayyan bir t a r i x i dövr la a l a ­qa lan d i r i l i rsa va bu a l aqa asa s ı n d a tasv i r o l u n a n dövr haq ­q ı n d a tasavvür a l da e d i r i ksa ( " A l a b u l u d l a r " rom a n ı n d a o l ­duğu k i m i ), o z a m a n h a d i sa lar b iza i n a n d ı r ı c ı ta' s i r l:ı a ğış ­l a y ı r. Farma n Kar i m z a d a n i n "Tabr iz n a musu " asar i nda be­l a bir ü s u l d a n maha rat l a i s t i f ada o l u n m uşdur.

20

Ancaq harn i n rom a n h a q q ı n d a söz a ç m a m ı ş d a n önca F.Kar imzadan i n ta r ix i nasr i h a q,ı ı n d a bir neça ka lma.

Marh u m yaz ı ç ı Far m a n Kar i m z a d a n i n t a r ix i rom a n l a r ı ça�daş nasr i m izda j a n r ı n poten s i a l i m k a n l a r ı n ı n t ü kan­maz l i y i n i sübut et d i. Müal l i f i n " Q a r l ı aş ı r ı m" ı daha sac iy­yav i d i r va ham da onun bütün son rak ı t a r ix i rom a n l a r ı n ı n özünamaxsus lu�unu , d i gar m ü al l i f l a r l a m ü q a y i sada t a r ixa v a t a r i x i şaxs iyyat lara m ü n a s ibat i n i ayd ı n l a ş d ı r m a � a kö­mak ed i r.

" Q a r l ı a ş ı r ı m " Azarbaycan n asr i n da , xüsu s i l a t a r ix i ro­m a n j a n r ı n d a m a r a q l ı bir adabi h a d i sa i d i. Onu da xa t ı r l a ­d a q k i , rom a n 70-ci i l i a rda - keç m i şa, t a r ix i h a d i sa l ara ma' l u m ster iot i p l ar l a y a n a ş m a i l ia r i n d a qalama a l ı n m ı ş d ı r. L a k i n F. Kari mza da m ü m k ü n qad� r. özü da usta l ı q l a bu ste­r iot i pdan y a y ı n m a � a ç a l ı şm ış , istar bol şev i k p l a tfor m a s ı n ­d a , i siarsa da " d üşman " tarafda m ü b a r i za a p a r a n qüvva lar i tasv i r e td ikda eyn i daracada i f ra t görünan tendens iyaç ı l ı q ­dan qaçm ışd ı r.

D i gar tarafdan, yaz ı ç ı avva l k i t a r ix i rom a n l a ra xa s o l a n obraz l a r ı y a l n ı z s i n f i mövqedan q iymat l and i rmak ki m i an'a­nav i üsu l d a n da x i l a s o l a b i l m i ş d i r. Manf i obraz takca man­l i obraz o laraq q a l m a m ı ş, ham da b i r insan k i m i bü tün z id ­d iyyat lar i va mürakkab l i y i i l a c a n l a n d ı r ı l m ı şd ı r. Eyn i ü s u l ­l a müsbat obra z l a r d a y a l n ı z m üsbat görünsün d e y a c a n s ı z , quru m üqavvaya çevr i lmamiş , bü tün i n s a n i cahat l a r i i l a taq­d i m ed i l m i şd i r . .

B i r söz l a, F. Kar i m z a d a is tar man f i , i siarsa da m üsbat obra z l a r ı tasv i r edarkan m i l li x a ra kter a n l a y ı ş ı n a s a d i q q a l ­m ı ş d ı r. Rom a n d a t a r i x i dövra b ü t ü n m ü rakkab l i y i va z i d d iy­yat l i taz a h ü r l a r i i l a, ham da m ü a s i r bad i i tafak k ü r ü n i ş ı � ı n ­d a nazar s a l ı n ı r . Ya' n i F. Kar i m z a d a "obyekt iv-sos i a l v a m i l l i i n k i ş a f ı n tiı r ix i mant i q i n i , onun fa lsaf i konseps iyas ı n a asasan do�ru va t a m i f a d a " ( Q . Y a ş a r ) etm i ş d i r .

" Q a r l ı a ş ı r ım " d a n son ra F. Kar imzada böyük sarkarda v a döv lat xad! m i , a n a d i l l i adabiyyat ı m ı z ı n ya rad ı c ı l a r ı n d a n b i r i o l an Ş a h I smay ı l Xat a i n i n haya t ı n d a n söz a ç a n "Xuda far in körpüsü" va " Ç a l d ı r a n döyüşü" d i logiy a s ı n ı qa lama a l d ı .

F. Kar imzada bu böyük t a r ix i şaxs iyyat i n ö m ü r yol u n u xronoloj i q a yd a d a , an mö'tabar t a r ix i m a n b a va q a y n a q l a r ı n verd iy i ma' l u m a t l a r a u y � u n şak i l d a i z l a m i ş , l a k i n t a r ix i h a ­d i sa va f a k t l a r ı ö z ü n ü n b a d i i tafakkürün d a ü m u m i laşd i rarak aks etd i r m i ş d i r. D i legi y a n ı n har sah i las i n d a Sah İ smay ı l a

2 1

böy ü k mahabbat va ragbat duygusu h i ss o l unur . Bu da sa­babs iz deyiL F. l( a r i m z a d a "Xat a i mö'cüzas i " maq a l as i nda yaz ı rd ı : " B u böyü k sarkarda n i n vaxt ı n d a onun sa l tanal i i k i m i lyon sakk iz yüz m i n k v a d r a t k i lomeir b i r ara z i n i ahata ed i r d i .

B e l a böyük b i r döv lat i i d a ra e d a n şaxs i n a n a d i l i n d a , h a ­m ı n ı n başa düşdüyü b i r d i l d a qoşma , va rsa gı, qazal y a r a t ­m a ga v a x t t a p d ı ğ" ı n a i n s a n heyran q a l ı r " . ( F. Kar imza da. Xat a i mö'cüzas i , "Azarbayc a n " j u r n a l ı , 1 988, .N"• 2, sah . 75) .

B u heyra n l ı q şü bhas iz , vatan parvar lİ k duygusu n d a n i ra­li gal i r d i . ( " T a r i x va rom a n " monoq r a f i y a s ı n d a bu asar lar ba rada atr a f l ı söz a ç d ı g ı m ı z d a n üs tünda at r a f l ı d ayanmaga eh t iyac duymura m ).

i s tar " Q a r l ı a ş ı r ı m " , i siarsa da a d ı çak i l an i k i rom a n ı n ­d a F . l( a r i m z a d a y a l n ı z b i r qa yan i i z l a m i ş d i : t a r ix i y a d d a ­ş ı n barp a s ı n a n a i l o l m a q ! T a r i x i y a d d a ş ı n barp a s ı i s a heç d a manba lardak i f ak t l a r ı yan -yana d ü z ü b qoşm a q deyiL B u ­r a d a h a rn i n fakt l a r ı n özüna da m ü a s i r bad i i tafakkü r ü n i ş ı ­g ı n d a y a n a ş m a q l a z ı m d ı r . F. Kari mzadan i n ö m r ü n ü n son i l i a r i nda qa lama a l d ı ğ- ı "Tabr iz n a musu " va "Qoca qa rta l ı n ö l ü m ü " rom a n l a r ı d a mahz t a r i x i y a d d a ş ı n bar p a s ı n a x i d ­m at e d i r.

Müal l i f i n özü "Tabr iz n a m u s u " rom a n ı n ı n a lyazm a s ı n ı 1 988-ci i l i n ort a l a r ı n d a " Ya z ı ç ı " naşr iyya t ı n a taq d i m etmiş­d i r . Naşr iyya t ı n reda kloru S a b i r Rüstamx a n l ı va p rofessor K a m i l Val i yev asari oxuyub m üsbat q i ymat lan d i r m i ş l ar . L a ­k i n ad i b i n 1 989-cu i l m a rt ı n 1 9- d a vaxts ı z vafa t ı onun ro­m a n üzar i n d a t a m a m l a m a i ş l ar i n i a p a rm a s ı n ı qeyri -müm­k ü n etm i ş d i r . Marh u m u n og lu az i z Kar imzadan i n va A n a ­r ı n x a h i ş i i l a yaz ı ç ı O q t a y S a l a m z a d a asari ç a p a h a z ı r l a m ı ş va rom a n i l k d a f a " Ka rva n " k i t a b l a r ser i ya s ı n ı n 1 989-cu i l , I -c i va 2-c i s ay l a r ı n d a ç a p o l un muşdur.

F. Kar i m z a d a bu rom a n ı n d a Azarbayc a n t a r i x i n i n o l duq ­c a m ü rakkab dövr l a r i n dan b i r i na m ü r a c iat etm i şd i r . asarda tasv i r o l u n a n h a d i sa lar X ll l- X I V asr larda caraya n ed i r . Monqol yürüş l ar i n i n Azarbaycanı d a ç a l xa l a dı g ı dövrün m ü h ü m i ct i m a i -s i yas i h a d i sa la r i-Eixa n i l ar i n h a k i m i yya ta gal masi va o n l a r ı n süqutu , süjet i n asa s ı n ı taşk i l ed i r .

Müa l l i f s akk i z E l x a n i hökm d a r ı n ı n h aya t ı n ı t a r i x i haq i ­qat lara u y g u n şak i l d a vermaya ç a l ı ş m ı ş d ı r. B u maqa m l a rd a onun xüsusan maşh u r o r t a a s r t a r ixç is i Fazl u l l a h Raş idad­d i n i n asar i n a i s t i n a d etmasi rom a n d a t a r ix i l i y i n i n a n d ı r ı c ı -

2 2

l ı ğ ı n a i m k a n verm işd i r . Ç i n g i z x a n ı n y a r a l d ı ğ ı qüdrat l i dövlat v a o n u n ö l ü m ü n d an SOi�r a h a k i m iyyatda o lmuş 7 hök m d a r ı n ( H ü l ak ü x a n d a n. abu S a i d a qadar) dövrü rom a n ­d a ö z bad i i aks i n i l a p m ışd ı r .

Rom a n ı n sü j e l xa l l i üç şa xaya ayr ı l ı r va har b i r i m a raq ­l ı h a d isa lar la i n k i ş a f etd i r i l i r .

B i r inc i ahv a l a l als ana şakl i n d ad i r , müa l l i f qeyd i ndan ay­d ın o l u r k i , bu alsa na da Faz l u l l a h Raş i d a d d i n taraf i ndan qa lama a l ı n ı b . Harnin als a n a n i n mağzi budur k i , Ç i n g i z xa­n ın u lu nanasi Alan Qoa övl a d l a r ı n a t a n r ı d a n h a m i l a o l ub . Amma Raş i dad d i n B a y a l qab i l as indan o l a n oğl a n ı n d a ad ı ­n ı tas a d ü fan çakm i r . Far m a n Kari m z a d a da als a n an i n axa ­r ı n ı bu i s l i q amala yöna l d i r . A l an Qoa n ı n t a n r ı d a n yox, ha ­m i n baya t l ı oğl a n d a n d ü nyaya uşaq gat i r d i y i n i söy lay i r . a J balla, buna i n a n m a q d a o lar , i n a n m a m a q " da . Amma F . Kar imzada bu afs a n aya t a r ix i b i r do n gey i n d i rmi ş va Ra­ş idadd i n i n ma' l u m a l ı n ı as a s göl ü r ü b rom a n ı n süje l i n a da ­x i l etm i ş d i r . Burada tasv i r o l u n a n h a d i san i n afs ana, ya ha ­q i qal o l u b-ol m a m a s ı n ı n d a farq ina v a r m ı r s a n . N a ğ ıl -afs ana e le ment iar i i l a rea l h a d isa lar b i r - b i r i l a q aynay ı b-qovuşur . aı balta, l a r ix i k i t a b l a r l a , çox qad il)l tayfa l a r ı n a dat-an'ana­l a r i i la l a n ı ş o l m a d a n nasa uydu r m a q çat i n d i r . H iss o l u n u r k i , F. Kar imzada b i r i n c i ahva l a t l a b a ğ l ı h a d i sa larda bad i i laxayyü l ü n gücüna a rx a l a nsa d a , h a r h a l d a m ü ayyan l a r ix i qayn a q l a rd a n d a bahra lan m i ş d i r . O n u n tasv i r e td iy i ! ay fa öz sar t q a n u n l a r ı i l a se ç i l i r . Tayfa başç ı s ı Dobu n -Bayan i g i d l ikda , cangavar l i kda t a y ı - bara bar i o l m a y a n b i r cavan id i . Dobun-B ayan i g i d l ar i i l a b i rga safara ç ı xar , a y l a r d a n son ra dava ka; � a n l a r ı gat i rar, y ü k l a r i boşa l d a rd ı . Qonşu layfa l a ra da i�ak, xara , zarxa ra , gümüş q a b l a r , na f i s ç i n i da lç a l a r s a t ı l a r d ı . A m m a Dobu n - B aya n d ü n y a d a n t e z kö­çür .O, döyüş d a a l d ı ğ ı y a ra d a n yox, bir geca n i n i ç i n d a dah­şat l i sanc ıdan ö l ü r. C a n ı n ı t a p ş ı r m a m ı ş d a n avval bela b i r vasiyyat e d i r: "S u d ü n y a d a nahayals iz çö l l a r i , doğma q a r­d a ş l a r ı m ı , döyü ş a t ı m ı va b i r da x a l u n u m u sev m i şam. Ata-baba qaydas ı i l a x a t u n u m u d a özü m l a a p a r m a l ıyam . O d ü n y a d a d a r ı x m a m a q üçün . A m m a çöl l a r i da , a t ım ı d a , q a rdaş l a r ı m ı d a , e l i m i da e l a onun k i m i sev i ram. B i r c ü l oğ­l u m B u l qu n t a y l a Buqun lay ı da özü m l a a p a r ı m . Yox, h a m ı ­s ı qoy q a l s ı n . B i rca a l ı m ı man i m y a n ı m a göndar i n . B i r d a q ı l ı nc ı m l a , ox-ka m a n ı m ı . Man i m ü ç ü n q a x a c at, a l ı m üçün quru ot qoyu n . S i z görmasan i z da , xay a l k im i o a l ı n be ll n -

23

da, t ay fa rn ı n i ç i nda o l a caq , onun i g i d l a r i n i n zafa r l i yürüş la · r inda i şt i r a k edacayam. X a t u n u m i sa qoy cüt körpal a r i n i a t a l a r ı n a l ay i q böyütsü n . O n u n özünü qoru mağ ı isa q a r­d a ş l a r ı m a , xüsus i l a Yeka N i d u n a t a p ş ı r ı r a m " ( " K a rva n " k i t a b l a r ser iya s ı , a vqust , 1 989, N• 1 , salı. 4-5).

B u vasi yyat biza qad i m tay fa l a r a maxsus a d at-an 'ana lar i x a t ı r l a d ı r .

Dobu n - B ay a n v a f a t edandan son r a A l a n Q o a öz ö l ü m ü ­n ü göz l ay i r . Yeka N i d u n d a q a r d a ş ı n ı n vasi yyat i na amal et­mayi üstün tu tur . Ham ! a yfa q a n u n l a r ı n a r i a yat ed i r , ham da h a k i m iyyat i tam a la keçirmak istay i r . an çox i z t i r a b ke· ç i ran i sa A l a n Qoa d ı r . O, har geca yuxu görür . Vaq ias inda a l a ç ı ğ ı n bacas ı n d a n q ı rm ı z ı s a q q a l , a ğs i fat, m a v i göz b i r i g i d t u l l a n ı b i çar i d ü ş ü r va onun l ü t badan i n a ta ra f gal i r . Q a d ı n yuxu d a onu n l a ç a r p ı ş ı r , özündan u z a q l a ş d ı r m a q i s· tay i r , a m m a b a c a r m ı r . Yuxu d a k ı bu ş i r i n l i k getd i kca onda q a d ı n l ı q duyğu l a r ı n ı daha d a ş i d dat lan d i r i r .

Bas A l a n Qoa na etmal i d i r ? Axı hayat çox ş i r i n d ir. , o ö l · mak istam i r. B a ş a dü ş ü r k i , görd üyü y u x u haq iqat o lmaya d a b i l ar . O n a göra da öz dard i n i Şamana aç ı r .

Burada yaz ı ç ı Ş a m a n l a r h a q q ı n d a o l a n als a na lar i x a t ı r· l a d ı r . Qad i m tay fa l a r d a i n d i k i a ş ı q l a r ı n u l u b a b a l a r ı şa· m a n l a r a böyük e' t i q a d v a r i d i . O n l a r ı n d u a , ovsun , sehr , ca· du yo l u i l a mö'cüza lara i n a m ta l q i n e lma tar i b i r s ı r a tü rk x a l q l a r ı n ı n afsana l a r i nda öz aks i n i t apmışd ı r . F. K ar imzada d a bu f ak ta i st i n a d e d i r .

Ş a m a n A l a n Qoa n ı d i qqat l a d i n l ay i r va ! a yfa başb i l an la ­r in i top l a y ı b dey i r : "A lan Qoa doğm a l ı d ı r . agar tanr ı i l a n i g a h l a n ı bsa , demak o, d ü nyaya U'Şaq gati rmal i d i r . B u n u n ay r ı b i r y o l u yoxd u r " . a k s taq d i rda, agar Ş a m a n ı n bu de­d i k i ar i d ü z ç ı xmasa , x a t u n da, Ş a m a n d a mahv o l a r, i n s a n· l a r i n a m ı n ı i t i rar , ! a yfa başqa çöl l a r i n quzğu n l a r ı n a yem o l a r . Be l a l i k l a , Ş a m a n h a m ı n ı i n a n d ı r ı r .

Bas A l a n Qoa h a n s ı yo l u seç i r? Ş a m a n onun göz l a r i n i a ç ı b hay a t ı gösta rm i şd i . N ahaya! , ç ıx ı ş yo lu t a p ı r . H a y a t eş­qi , yaşa m a q y a n ğ ı s ı , iki körpa b a l a s ı n ı böyütmak a rzusu onu makr yo l u seçmaya sövq ed i r . X i l a s o l m a q üçün o , k i · m isa öz y a t a ğ ı n a buraxm a l ıy d ı . Naha yat, O , Bayat ! a yfa · s ı n d a n o l a n Orxa n a d l ı b i r ganc i seç i r , bu oğl a n çox cavan i d i , i r i , q a r a gözü , a ğ s i fat i c a l bed i c i i d i , heç v a xt baş ı n ı q a l d ı r ı b x a n ı m a d i k b a x m a z d ı . A l a n Qoa özü n ü o gaiı ca !as-li m ed i r .

'

24

B u n d a n son ra müal l i f i k i n c i b i r ahv a l a t ı n tasv i r i n a ke­ç i r . Monqol !ayfa başç ıs ı Yesu gey b a h a d ı r t a t a r tayfa s ı n ı n başç ıs ı Teym urç in -uqe va Q a r a b u ğ" a d a n i n t iq a m a l m aq üçün q a r l ı -çovğu n l u g ü n l arda qa f i l dan o n l a r ı n üzar ina hü­cuma keç i r . Bu hücumda , o, qa laba ç a l ı r va bü tün d i gar tay­f a l a r ı d a öz at r a f ı n d a b i r l aşd i r m aya c a n al ı r . Onun f i k r i n ­ca , "bu dünya güc üs tünda q u r u l u b . Gücün va r , a ğa l ıq e t a, yaşa . Gücün yoxdu r , nökar o l , a ç ıq boyn u n q ı l ı n c a l t ı n d a q a l s ı n " . A m m a Yesu gey b a h a d ı r ı n b i rca d a r d i v a r d ı - oğ"­lu yox i d i . Arvad ı h a m i l ayd i va o n d a n oğul göz l ay i r d i . Oğ­l u o l sa , q ü d rat i a rt a r ,Ç ina q a l i b galar, d ü nyaya hök m d a r o l a r . A x ı onun nas l i n u r d a n y a ra n ı b, t a n r ı l a r d a n dünyaya gal i b (burada harn i n alsa na rea l l ıq kasb ed i r ) .

Yesu gey b a h a d ı r ı n a rzusu ç in o lur . U ş a ğ ı n a d ı n ı d a özü qoyur : "Man t a t a r t ay fa s ı n ı mahv etd i m . Tor p aq l a r ı n ı , yay­l aq va o t l aq l a r ı n ı , m a l -q a r a s ı n ı , v a r-döv l at i n i a l d ı m . Arv a d ­l a r ı n ı v a q ı z l a r ı n ı a s i r gat i r d i m . O n l a r ı n a d l a r ı n ı d a a l ı m, qoy a d s ı z yaşas ı n l a r. O ğ l u m u n a d ı n ı qoyu r a m Teymurç in - Ç i n dam i r i ! Ç i n dam i r i möhkam o lu r . Ham da t a t a r l a r ü rak _ e l ayi b b i r da bu a d ı öv l a d l a r ı n a qoymayacaq l a r .

. . . l l l ar ötacak, b i r ovuc q a n l a d ü nyaya göz a ç a n körpa böyüyli b h a k i m i yyati a l a a l a caq , d ü n y a d a çox qan tökacak va o za' m a n onu d a h a bir !aza a d l a Ç i n gi z xan dey i b çağ ı ­racaq l a r ( " Ka rva n " k i t ab l a r ser iyas ı , a vq ust, 1 989, .N'� 1 , salı . 1 9 ).

Rom a n ı n son r a k ı fas i l l a r iıida isa Ç i n g i z x a n ı n harb i yü ­rüş lar indan söz aç ı l ı r .

Bu i k i ahv a l a t ı rom a n a d a x i l etmakda müa l l i f i n maqsad i na o l m uşdur? Azarbayca n t a r i x i i l a b a ğ l ı k it a b i a rd a oxuyu­ruq k i , X I I I asr i n orta l a r ı n d a n b a ş l a y a r aq ( 1 256-c ı i l da ) monqo l x a n ı H ü l a kü x a n taraf i n dan yen i b i r s ü t a l a n i n - El ­x a n i l a r i n hökmra n l ı ğ ı b a ş l a y ı r. Va bu s ü t a l a çox böy ü k b i r ara z i n i i d a ra ed i r . Azarbayc a n ı n böy ü k b i r h i ssasi da bu araz i n i n tark i b i na q a t ı l m ı ş d ı . E l x a n i hökmd a r l a r ı Çağ"a tay u l usu, Q ı z ı l Orda va M i s i r su l t a n l ı ğı i l a m ü h a r i ba lar a p a r ­m ı ş l a r. 1 3 16 -c i i l da E lxa n i l ar döv l at i n i n a m i r a l -ümaras ı seç i l an Çoba n h a k i m iyyata keçan 12 y a ş l ı abu-Sa id i n ava­z i n a bütün i d a ra i ş l a r i n i öz a l i n d a cam l aşd i r i r . O z a m a n iq ­t i s a d i va harb i q üvvaya m a l i k o l a n b i r çox feod a l l a r marka­z i h a k i m i yyata t a be o l m aq istam i rd i lar . B u n d a n başq a Q ı ­z ı l Orda x a n l ı ğ" ı va M i s i r s u l t a n l ı ğ" ı E l x a n i l ara q a rş ı h ü c u ­m u gen i ş l an d i r i b ö l kan i n b i r s ı r a ara z i l a r i n i a l a keç i r d i lar .

25

Eyn i vaxtda b a ş vermiş üç taraf l i harb i tah l ü kan i n q a rş ı s ı ­n ı n a l ı n m a s ı n d a Çoba n böyük ro l oyn a d ı , onun sa 'y i nat i ca­s i nda d a x i l i i ğt i ş a ş l a r y a t ı r ı l d ı , x a r i c i i şğa lç ı l a r daf o l u n d u. B u n d a n son ra a m i r Çoba n ı n n ü fuzu d a h a da a rt d ı . O, hat­ta E l xa n i l ara q a rş ı üsyan q a l d ı ra n oğ lu Teymur taş ı n da öh­dasindan gal d i . Çoba n ı n h a k i m iyyatd a f ak t i k i o l a r aq yega­na q üvva o lduğunu göran abu Sa id n a raz ı feod a l q r u p l a r ı ­n ı n ta' k i d i i l a 1 328-ci i l d a Çob a n ı q a t l a yet i r d i .

E lxa n i lar h a k i m i yyat i i sa 1 357-ci i l a q a d a r dava m e l d i v a t a m süq u t edandan sonra Q ı z ı l O r d a dövlat i n i n tark i b i na d a x i l o l d u (Bu h aq d a bax : ASE, I V c i l d , Bak ı , 1 980, sah. 53-55).

B ü t ü n b u n l a r t a r i x i f ak t l a r d ı r va F. Kar imzada ham ta ­r i x i f ak t l a r d a n i s t i f ada e tmiş , ham da o lmuş h a d isa lara b i r qadar da sarbast y a n a şm ı ş d ı r. a i batta, bu sarhasi l i k müa l ­l i f i deya s ı n a x i d mat ed i r va rom a n d a c idd i b i r tah r i f ya ra t ­m ı r . asas odur k i , m ü al l i f X IV asrda Azarbayc a n a raz i s i n ­da baş veran h a d isa la r in m a h iyyat i n i düzgün dark etmişd i r . avva lk i i k i ahva l a t a gal d i kda isa bu n l a r rom a n d a ya l n ı z b i r m aqsada x i d mat e d i r : d ü nyaya höknid a r l a r gal i r , o n l a r öz azğ ın va i s t i l a ç ı n iyyat l ar i n i hayata keç i rarak ö l ka lar fath ed i r , q a n l a r tökür , h a m ı n ı i t a atda sax l ayan b i r döv l at ya ra ­d ı r, sonra isa övl a d l a r ı n ı n baca r ıq s ı z l ı ğ ı va fars i z i i y i ucba­t ı n d a n har şey mahv o lur . E lxa n i l a r da harn i n o böyük döv­l at i n - Ç i n g i z xan döv l at i n i n sonuncu q a l ıq l a r ı d ı r va tab i i k i , qan üs tünda q u ru l duğu üçün gee-tez b a şq a b i r s ü l a l ay· l a avaz o l u n m a l ıy d ı .

"Tabr iz n a musu " n d a süjet i n a s a s axa r ı ü ç ü n c ü ahv a l a t ­l a b a ğl ı d ı r . Burada amir Çoba n ı n obraz ı böyük rağbat l a tasv i r o l u n u b. Tar i x i manba l ardan va e lm i adab iyya tdan ma' l u m o l a n f a kt l a r ı yaz ı ç ı bad i i taxayyü l ü nda d a h a d a ge­n i ş l an d i r m i ş, b i r çox mat l ab lara a yd ı n l ıq gat i r m i ş d i r . Nax ­ç ıvanda hökm r a n l ıq edan Çoban , i g i d b i r sarkard ad i r , o, b i r neça dafa E lxa n i l a r i fa la katdan q u rt a r m ış , l a k i n sa ray dax i ­l i nda o n a q a rş ı o l an f i t na toru n d a n x i l as o l a b i l mamişd i r . Budur , o, yena be la b i r tah l ü ka q a rş ı s ı n d a d ı r . Çoban ta'q i b­l ardan x i l a s o l u lı ardab i l a - o z a m a n bütün Şarq a l a m i n ­da böy ü k n ü fuz s a h i b i o l a n Şeyx Saf iyad d i n i n y a n ı n a gal i r . Şeyx Saf iyad d i n Ş a h l s m a y ı l Xata i n i n yed d i nc i babas ı o l ­muşdur . O n u n n ü fuzu o qadar böyük i d i k i , Su l t an abu Sa i ­d i n qoşunu d a onun q a rş ı s ı n d a ac i z i d i . a m i r Çoba n ı n özü da Şeyx Saf iyad d i n i n m ü r i d l a r i n dan b i r i i d i . Ona göra da

26

Çoban d a r ayaq d a ardab i l şeyx i n a m ü r a c i at e d i r . O n l a r ı n d i a loq u n d a o dövrün ic t i m a i - s i yas i manzaras i h aqq ı n d a m ü ­ayyan tasavvür a lda e d i r i k . Şeyx d e y i r : " A i t !Jl ı Ş i l dan çoxdur k i , Ç i n g i z xan övl a d l a r ı n ı n t a p d a ğı o l duq . I n d i - i n d i öz ümü­z;ı gal i r i k , i ç i m i zda b i r nafar yet i ş i b arsaya ç a t ı lı , o , t ay f a ­l a r ı m ı z ı n , vatan i n dard ina ma lham o l a b i lar , onu d a kökü n­dan lı a l t a l a y ı b y ıxmaq istay i r i k " .

Şeyx, Çoba n ı x i l a s etmak ü ç ü n a b u S a i d i n y a n ı n a yol l a ­n ı r v a doğrudan d a a b u S a i d ardab i l şeyxi n i n sözündan ç ı ­xa b i l m i r. Y e r i gal m i şkan qeyd edak k i , a m i r Ç o b a n a b u Sa i d l ;ı q o h u m i d i , onun b i b i s i Dü l and i x a n ı m l a ev lanmiş , b u n i ka h d a n doqquz o ğ l u o lmuşdur . B a s abu Sa id neca, o , a x ı ­ra qadar a m i r Çoba n ı q i ymat l and i r a b i l i rm i ? Y a z ı ç ı b u hök m d a r ı n s i m a s ı n d a o r t a a s r t i r a n i a r ı n a maxsus c i zg i l a r i ü m u m i laşd i rm i şd i r . abu Sa id , rom a n d a qeyd e d i l d iy i k i ­m i ,Ç ing i z x a n ı n n avasi H ü l a k i x a n İ ra n ı , Azarbayca n ı , Ru­m u , İ raq ı , G ü reüst a n ı tu ta n d a n son ra ga lan sakk i z i nc i hökmd a r id i . O, h a k i m iyyat i möhkam l atmak üçün böyük nü ­fuz s a h i b i o l a n a m i r Çoba n d a n maha rat l a i s t i f ada ed i r . Son r a d a n a m i r Çoba n ı n get d i kca ö l kada bü tün h a k i m iyya­t i ala a l a c a ğ ı n d a n qorxub ona q a rş ı bad n i yyat l a r i n i hayata keç i rmaya ç a l ı ş ı r . Ancaq ona qar iba gal i r k i , ö lkan in qoşun­l a r ı , a z q a l a bü tün h a k i m iyyat am i r Çoba n ı n a l inda i k�n n i ya özüna q a rş ı bir y a m a n l ıq hiss e !m i r? Ax ı , a m i r Çoban i siasa özü taxta ç ıxa b i l ard i . Va bu maq a.m d a abu Sa id amir Çoba n ı heç cü r başa düşa b i l m i rd i . Özü onun yer i n ­d a o l sayd ı , ayaq l ay a rd ı , a s ı b-kasard i .

a b u S a i d !ad r i can b u p l a n ı n ı hayata keç i rmaya b a ş l a y ı r, ö lan b i b i s i n i n yer i na cavan bac ı s ı n ı . - S a l i bay i m i a m i r Çoba n a a r a ver i r . B i l i r k i , S a l i bay i m beş a m i r Ç o b a n k i ­m i s i n i ovcu n d a sax l aya r . B u n d a n sonra i s a tad r i c l a a m i r Çoba n ı n nü fuzuna zarba lar e n d i r i r .

B ü t ü n b u n l a r feod a l dünyas ı n a xas o l a n çak i şma la r, z i d ­d i yyat lar k i m i ma'n a l a n d ı r ı l ı r .

a m i r Çoban q ı z ı S a r a xa tu n l a hac ı s ı oğ lu Q a r a bay i n !oyu n a h a z ı r l a ş ı r d ı . Toya b i r q o h u m , h a m d a hökmd a r k i m i a b u S a i d da da'vat o l u n m u şdu . Toy çox ş a n keç i r d i . Ancaq abu S a i d i n gözü a m i r Çoba n ı n böy ü k q ı z ı göza l l ar -göza l i B a ğd a xa tuna düşm.�şdü . B a ğd a x a t u n i s a a r t ıq a r l i q a d ı n i d i , a i l a q u rmuşdu . Uç y a ş ı n d a S u l d us a d l ı oğ lu d a v a r i d i . a b u S a i d bu b a rada S ü buqtak i n l a mas lahat l aş i r va B a ğda xa tunun e l ç i l i y i n i ed i r . amir Çoban bu xabardan qazab l an i r :

27

"Axı q ı z ı ardad i r . 3 yaş l ı o�l u va r " . S ü buqtak i n buna çox a d i yanaş ı r : " B i r q ı z nad i r k i ? E la b i r ö l ü b, ya yoxdu " . a m i r Çoban b u n a m ussuz l uğa döza b i l m i r. Bu ba rada a r ­v a d ı S a t i bay ima dey ir . O n d a n d a l aqeyd l i k görür . Nahayat o� lu D i maşq Xocaya da har şey ma ' l um o lu r . a m i r Çoban b i l i r k i , agar q ı z ı n ı vermasa, abu Sa i d onun nasl i n i yer üzündan s i l d i racak.

D i m aşq Xoca isa Xaca Baş i r l a t i ryakxa n a d a görüşür . Onun vas i tas i l a hökm d a r haramxa nas ı na g i r i b, bac ıs ı n ı n q i ­sas ın ı a l m aq istay i r va istay i n a na i l o lur . Lak in onu haram­x a n a d a görü b tutu r l a r. D i m aşq Xoc a n ı sahar dar a ğac ı n ı n a l t ı n a gat i r i r l ar . Be l a l i k la , h a d isa d a h a da kask i n şak i l a l ı r . abu Sa id Hera t hak im i Mal i k Qiyasad d i n Qurd vas i tas i l a ami r Çoba n ı ö l d ü rtdürür , oğl u n u d a q a t l a yet i r i r. B u n d a n son ra abu Sa id qoşu n l a Konya ya-Teymurtaş ın ü s t ü n a ge­d i r . Teymurtaş abu S a i d i n qoşunu q a ba � ı n d a duruş gat i ra b i l mayacay i n i h i ss ed i nca, baş ı na 50-ya q adar an e't i b a r l ı a d a m ı n ı y ı � ı b, a rv a d ı va o � l u i l a v i d a l a ş ı b yol a düşür . · Tey­murtaş M i s i ra ged i r . O r a d a marn l ü k l ar h a k i m iyyat baş ına keçm işd i . Mal i k N a s i r M i s i r hökm d a r ı o lsa d a as i i -nas l i ma' l u ıtı o lmayan mamlük id i . On lar Teymurtaş ı hörmat l a q a r ş ı l a sa l a r da, özü n ü va yol d a ş l a r ı n ı xaya nat la ö l dü rü r l ar.

abu Said b u n u n l a da r a h a t l a n m ı r . O, öz qoşu n u n u Nax­ç ı vana O�l a nq a l a va Q ı zq a l a a d l ı yera gön dar i r . amir in q ı ­z ı S a r a va a r i Q a ra b a y buraya s ı � ı n m ı şd ı l a r. Qoşun q a l a ­ya yax ı n l a ş ı r . O n l a r Q a r a baydan S a r a xa tunu hök m d a r ha­ramxa n a s ı üçün is tay i r l ar . L a k i n Qara bay be la ç i r k i n tak­I i l i radd ed i r va on l a r l a vu ruşur . B i r döyüşçü n ü n a td ı� ı ox Qara bay i n üray indan day i r . Q a l a d a h a m ı döyüşüb h a l a k o l u r . S a r a xa tun i sa ö lmay i düşman a l i n a keçmakdan üstün tu tur . Qa la bürcündan özünü A r p a çay ına a t ı r . O vaxtd a n y a r a n ı b , ha la da x a lq ı m ı z ı n d i l i nd a yaşayan q a m l i m a h n ı bunu s ü b u t e d i r :

2 8

- A r p a çayı aşdı -da şdı , Sel Saranı a l dı , qaçdı . Qolam qaş l ı , gözü yaşlı , Apardı se l lar S a r a n ı , B i r a l a göz l ü b a l a nı .

Ged i n deyin xan Çoba n a , G a l m a s i n bu 'il Mu�a n a , Mu ftan b a ! ı b nahaq q a n a .

A p a r d ı se l lar S a r a n ı . B i r a l a göz l ü b a l a n ı .

S u l t a n iyyada isa 8bu Sa i d cangavar Yeka H asan i ç a fİ ı ­r ı b a rv a d ı B a fİd a xa tunu t a l a b e d i r va onu Ş a m a M i s i r su l · t a n ı i l a döyüşa gön dar i r . Yeka H asan bu ta lab lar i yer i n a ye· t i rmaya macbur o l u r .

Rom a n ı n l i n a l ı o l duqca ta 's i r l i d i r .Ta r i x i haq iq ata uyğun o lmasa da , bu sah na F. Kar i m z a d a n i n b i r yaz ıç ı k imi uğu­ru id i . B a ğd a xa tun baş ına galan h a d i sa l a r i n dözü l maz l i y i ­na göra i n t i h a r etmak qara r ı n a gal i r va p i y a l as i na zahar tö ­kür . E l a bu vaxt ebu Sa id içar i dax i l o l u r .

" B a ğd a xa tunun n i tq i tu tu l d u . Heç na d e y a b i l mad i . Göz lar i n i n q a b a ğ ı n d a hökmd a r ı n o zahar l i b adan i neca ba ­ş ı n a çakd i y i n i görd ü . B i rdan ü ray i n d a e l a b i r sev i n e baş q a l d ı r d ı k i , a t a s ı , q a rd a ş l a r ı e l a b i l d i r i l i b q a lxd ı l a r. O n a " s a fİ o l " ded i lar . - Axı r k i , ü z ü m a gü l d ü n , - d e y a 8bu Sa­i d qadahi kana r a t u l l a d ı . - B a fİd a x a t u n , neca da göza lsan i

Be la l i k l a, m i l a d i tar ix i i la 1 256 -c ı i l d a Azarbayc a n ı işğa l ed i b h ü l a k i lar , yaxud E lxa n i l ar h a k i m iyyat i q u r m u ş monqol s ü l a las i n i n sonuncu hökmd a r ı 1 335-c i i l d a zahar l a n i b ö l d ü . Be la l i k l a d a , 7 9 i l d a v a m e d a n bu i st i l aya B a ğd a x a t u n u n sayas i nda s o n qoyu l d u ( " Ka rva n " k i t a b l a r s e r i y a s ı , a vqus t 1 989, .N'• I , sah . 55-56 ).

Rom a n ela bu söz l a r l a başa ça t ı r . asardan gen i ş bahs edan tanq i dç i 8d i l a Mam madzada

y a z ı r : "Müal l i f i n ( Farm a n Kar i m z a d a n i n - Y. A . ) mara rn ı a y d ı n d ı r : t a r i x boyu Azarbaycan m üstaq i l l i ya, b i r dövlat a l ­t ı n d a b i r i aşmaya c a n a t m ı ş, l a k i n ham işa d a x i l i v a x a r i c i dü şman l a r i n tazyiq l a r i na m a ' r u z q a l m ı ş d ı r . Magar X I I asr­da y a r a n a n q ü d rat l i Ata bay lar dövlat i buna b a r i z n ü m u na dey i l m i ? L a k i n m ü staq i l l i k d uyğusu m i l l i ş ü u r u n y a r a n m a ­s ı i l a b i r vaxta düşmamişd i r . O n a göra d a "Tabr iz n a m u ­s u " n d a Azarbayc a n söhbat i yoxd u r . Sonra l a r b i r çox m i l l i f ac ia l ar i m i za gat i r i b ç ı xa ra caq fal a kat lar i s a mahz uzaq asr­lardan baş a l ı b gal i r d i . 8 m i r Çoba n l a H e r a t h a k i m i Mal i k Q iyasad d i n Qurd möhkam dost i d i lar , a m m a Çoba n ı n n ü f u ­zu sa rayda öz gücünü i t i r d i k d a H e r a t h a k i m i onu öz s a r a ­y ı n d a ö l d ü rt d ü r ü r, hatta k i ç i k oğl u n a d a a m a n verm i r . D e ­ma l i , feod a l dövrü üçün bun l a r a d i , saciyyavi h a d i sa l ar d i r . - Q a rd a ş q a rd a ş ı n , a t a oğ lun , dost dosl u n q a n ı n a yer ik l a ­y i r , h a k i m i yyat 'har i s l i y i har hans ı i n s a n i keyf iyyat i üsta la-

29

y i r . Harn i n h i ss lar neça asr lard i r k i , bu x a lq ı n q a n ı nd a dövr edir va i n d i k i [ ac i a l ar i m i z i n kökü da o r adan baş l ay ı r .

F. Kari mzadan i n "Tab r i z n a rnusu " rom a n ı d a mahz bu f i k r i la lq i n ed i r . ( a . Mammadza da. Yad cl a ş ı n m ü h a k i masi . "Azarbayca n " j ur n a l ı , 1 994, N• 1 -3, salı 1 74 ).

Bu m ü l a h iza la r l a asa san r a z ı l a ş ı r ıq . Tanq i dç i rom a n ı n i deya s ı n ı d ü z g ü n q a v r a m ı şd ı r. L a k i n b i r masa lan i da unul· m aq o l m a z. Şü bhas iz , Azarbaycan söhbal i , ayr ı - ayr ı v i l a ­yal l a r i n b i r döv lalda b i r l aşd i r i l masi söhbal i X I V asrda ha la yel işmam i ş d i . Bunun üçün çox güc lü b i r şaxsiyyal l az ım id i va b i r asrdan son ra Şah i smay ı l Xal a i n i n s i m a s ı n d a be la b i r şaxsiyyat yel i şd i . Har h a l d a , F. Kar i m z a d a bunu da na­zara a l m ış d ı r .

Tar i x i n a ç ı l m a mış , qadar inca i ş ıq l a n d ı r ı l m a m ı ş sah i la la­r i ndan b i r i da X I I asr i n sonu - X I I I asr i n avval l a r i n i aha ­ta edan b i r dövrdür . B u dövrü ta r ixç i l a r Azarbaycan döv la· ! i n i n ç i çak lan masi n i n sonu va tanazz ü l ü n ü n baş l a nğ" ıc ı a d ­l a n d ı rm ı ş l a r. O z a m a n Gancada öz ö l maz poez iyas ı i l a bü ­tün Şarq a l am inda t a n ı n m ı ş d a h i şa i r va mü lafak k i r N i z a ­m i Gancavi yaşay ı r d ı . X a lq q ahram a n ı Bandar da malız ha­min dövrda yaşa m ı şd ı r .

Ma' l u m d u r k i , bu dövrda Azarbayca n d a an q ü d ral l i döv­l al Ala bay lar döv lat i yd i . Ta r ixçi l a r in doğ"ru q eyd etd iy i k i m i h a rn i n dövrda - ya' n i monqol h ü c iı m u arafas inda Azarbay­c a n d a feod a l m ü n a s i bat lar i yüksak i n k i ş a f saviyyas ina çal · mışd ı . Daha yü ksak i n k i ş a f göz l an i l fr d i k i , monqol hücumu buna imkan vermad i . Yade l l i i şğ"a l ç ı l a r ı n aramsız hücumla ­r ı nat icas inda Azarbaycan Ata �aylar döv lal i süquta uğ"ra d ı .

Y a z ı ç ı - j u r n a l i s t aıımad 1 s a yev uzun i l l a rd i r k i , Gan­can i n keçm iş i va görkam l i şaxsiyyal lar i ba rada çox lu yaz ı ­l a r ç a p etd i rmakdad i r. B u b a x ı m d a n C a v a d xan , a . R u h i va başq a l a r ı h aqq ı n d a k ı maq a la l ar i n i " H a rd a s a n , qad im Gan­ca? " , " B i r b u l aq ç a ğ" l a y ı rd ı " k imi ya z ı l a r ı n ı , xüsu san "Gan­ca va ganca l i l a r " a d l ı k i t a b ı n ı ( 1 99 1 ) qeyd el mak l a z ı m d ı r .

a. I s ayev in t a r i x i mövz u l a rd a va bad i i p u b l i s i s l i k sapgi ­da qa l ama a l d ı ğ" ı yaz ı l a r ı n an saciyyavi n ümuiıas i " Ü sya n " rom a n ı d ı r . X I I I asr in avval l a r i ndan Ata baylar dövlat i zai f l a­maya baş l ay ı r . Gancada da bu h a l özünü göstar i r . Be la b i r dövrda baş verm i ş m ü h ü m i ct i m a i - s i y a s i h a d i sa lar , x ü · susan gen i ş i anan x a lq üsyan ı sü jet i n asa s ı n ı taşk i l e d i r .

Rom a n d a tasv i r o l u n a n h a d i sa l ar üç xalt üz ra i n k i ş a l ed i r : b i r i nc i s i , ay r ı - ay r ı t a r i xç i l a r i n asar l a r i n dan göt ü r ü ! -

3 0

müş s i ta t , t a r i x i sanad k i m i yer i ga l d i kca süjeta d a x i l ed i l ­m iş mater i a l l a r; i k i n c i s i , Bandar va o n u n at r a f ı n d a caraya n edan h a d isa lar i n tasv i r i ; üçüncüsü , Baxt i ya r , L a l a, Toğru l va başq a m ü a s i r l ar i m i z i n obra z l a r ı n ı n y a r a d ı l m a s ı , o n l a r ı n keçm işa m ü n a s i bat i n i n a y d ı n l a şd ı r ı l m a s ı d ı r .

Bu üç xatt b i r - b i r i i l a üzv i şak i l d a a l aqa l an d i r i l m i ş, t a r i ­x l r uh özü nün a s a s ç a l a r l a r ı i l a c a n l a n d ı r ı l d ığ ı k i m i , " m ü a ­s i r l iya x idmat edan t a r i x " me'y a r ı d a u n u d u l m a m ışd ı r . Ro­m a n ı n kompoz i s iyas ı va süjet i da bu maqsada uyğu n l a ş d ı ­r ı l m ı şd ı r . Be l a k i , rom a n d a t a r i x i h a d i sa lar y a r a d ı c ı taxay­yü l ü n kömayi i l a a ç ı l ı r , müa l l i [ b i z i m m ü a s i r i m i z o l a n Bax­t i ya r sural i vas i t as i l a o dövrü n h a d isa lar i n i tasv i r e d i r va ma'n a l a n d ı r ı r . Tasv i ra b a ş l a m a z d a n avval B axt i y a r Ganca, onun ta r i x i va görkam l i şaxsi yyat l a r i h aqq ı n d a do lğun ma' l u m a t ver i r , sonra rom a n d a k ı ahva l a t naq l ed i l i r . " B ax­t i y a r ı n qeyd dartar i ndan " a d ı i la ve r i l an t a r i x i ma' l u m a t l a r keçm iş l a m ü a s i r l i y i n vahdat i ta 's i r i n i b a ğ ı ş l a y ı r _

Rom a n d a k ı h a d isa la r in markaz i n d a B a n d a r d a y a n ı r . O, ad i sanatka rd ı r, d u l usçu l uq l a maşğul o lur . Rom a n boyu b iz onu müxtal i [ yer larda, m ü xtal i f şara i tda , an q a y n a r nöqta lar� da, an ağır vaz iyyat larda görü rük . O, öz a ğ l ı , zakas ı, güc lü qo lu , i l i q ı l ı n c ı i l a seçi l i r . Müal l i f öz qahram a n ı n ı n x a r a kte­r i n i açmaq üçün rom a n ı n avval i nda k i ç i k bir e p i zod tasv i r e d i r . B u ep i zod qahram a n ı n galacak hayat yol u n u n ma' n a l ı tarnal d a ş ı k i m i d iqqat i çak i r .

B i r maha l l an i n üç c a v a n ı i l a başq a maha l l a n i n dörd ganci a r a s ı n d a yers i z çak i şma va savaşma o l u r. Müal l i [ bu h a d isan i bela tasv i r ed i r: " Bandar h a m ı s ı n ı n ü z ü n a bir da göz gazd i r d i : - görürsünüz - ded i , a r a n ız d a özga a d a m yoxd ur , h a m ı can -c iyar, a m m a yol a get m i r s i n i z , k ü ç a d ava ­sı sa l ı rs ı n ız . Şahar in b i r qo lu s i zs i n i z, b i r q o l u d a b u n l a r. A d a m qo lunu kas i b özünü şi kast e l ayar heç? ! B i l i r s i n i z k i m ­nan. d a l a ş a r !.a r ? E v d a xoruz, ç ö l d a toyuq o l m a z a d a m ? " ( 8 . 1 sa yev. " Usya n " B a k ı , " Y a z ı ç ı " , 1 989, salı . 1 8) .

B u n u n a r d ı nca Ganca am i r i Quşq a r a n ı n vergi y ı ğa n l a ­r ı n ı n qadda r l ı ğ ı n ı göraıı Bandar darh a l öz dost l a r ı i l a b i r ­l i kda on l a r ı n üstü n a a t ı l ı r .va g ü n a h s ı z i n sa n l a r ı x i l a s ed i r . B u h a d isa lar Bandar in x a r a kter a l a mal la r i n i n asas c i zg i l a­r i n i ayd ı n l a ş d ı r ı r .

Rom a n d a qahram a n ı n fard i keyl iyyat l a r i n i göstarmak üçün başq a i brat a m i z e p i zod l a r d a v a r d ı r . Göründüyü k i m i , Bandar i l k növbada y a x ı n dost l a r ı i l a b i r l i k da yer l i feod a l -

3 1

l a r, Quşq a ra k i m i z a l i m h a k i m lar a l eyh ina müba r iza a p a ­r ı r, h a r yerda h a qq ı n - ada l a t i n gözlan i l mas ina ça l ı ş ı r .

Vade i l i qasbka r l a r ı n Vatan tor p a ğ ı n a hücum etd iy i, Va­tan in baş ı n ı n üstü n ü q a ra b u l u rl l a r a l d ığ ı z a m a n isa Ban­dar bütün q üvvas i n i on l a r l a m ü b a r izaya yön a l d i r . X a lq ı n mard oğul va q ı z l a r ı bu m ü b a r i zadan kan a r d a . d u rm u r l a r . Ganca l i l ar qeyr i - bara bar döyüşda güc lü d üşman l a mard l i k l a v u r u ş u r , o n l a r a s a r s ı d ı c ı zarba lar end i r i r . Be la l i k l a, gü rcü qoşu n l a r ı şahar i !ark elmaya macbur o l u r l a r . Doğrudur , on­l a r h i y l a i ş l ad i b hatta Bandar i as i r a l ı r l a r . Bandar T a m a r a q a rş ı s ı n d a ö z l ayaqat i n i qor ıı m a ğı b a c a r ı r va as i r l i kdan x i ­l a s o l u r .

Rom a n d a X I I I asr i n i l k rübün da, d a h a d aq iq i , 1 225-ci i l ­d a X a razmşah Cal a l a d d i n i n Azarbayc a n a basq ı n ı , Ganca at­r a f ı n d a k ı döyüş la r t a r i x i haq iq ata uyğun o l a raq tasv i r e d i ­l i r. X a razmşah C a l a l a d d i n, U rxa n ı Gancaya h a k i m ta'y i n e d i b öz qoş u n l a r ı i l a G ü reüst a n a taraf ü z t u t u r . Ganca alı a ­l i s i i sa yen i h a k i m i n qad d a r l ı ğ ı n a dözmay i b üsyan 'ed i r . X a lq ı n q azabi coşu b -daşm ışd ı r . Nat icada U r x a n ö l d ü r ü l ü r . B u n d a n xabar t u t a n C a l a l a d d i n d a h a güc lü q ü vva i l a geri dön ü r.

B u d u r h a d isa lar i n an gargin maq a m ı , süjet i n k u l m i n a s i ­ya nöqtas i . Ganca q a l a s ı m ü h a s i raya a l ı n ı r . Bandar bu a ğ ı r vaziyyata döza b i l m i r .

" . . . Bu q a r a n l ıq d a n Bandar in na'ras i , h a y ı eşi d i l d i :

azizim , ayd ın o l sun , Ay do((s u n , a yd ı n o l sun . Galin , gecadan çıxaq, G ü n ü m ü z a y d ı n olsun . . .

B an dar geld i, d a l ı nca bü tün Gonca a x ı n d ı . " ( " Üsyan·" salı. 372-373).

Q a n l ı döyüş la r baş l a n d ıq d a Bandar bir an d a o lsun ta­rad d ü d elmadan öz ama! va aq i d a dost l a r ı i la b i r l i kda an qorxu l u sahalarda i r a l i d a vuruşur . O n a a t ı l a n says ız ka­mandlar boşa ç ıx ır , h a m ıs ı n ı dal e d i r . O, b i l i r k i , "Ger iya yol yoxdur . Düşmana a m a n vermak o l m a z . a bas dem i rd i qo­ca oğuz: " D i l i n i , e l i n i , bir da be l i n i qor u ! " D i l i n i qorudu , e l i n i qorudu , ind i be l i n i qor�ya garak . K iş i üzbaüz döyüşar, vuru l sa öndan v u ru l a r " . ( " Usy a n ", salı . 373). L a k i n mard­l i k l a vuruşan qahram a n a rx a d a n kamanda sa l ı n ı r . B i r ma-

32

h a l l ada böyü düyü , son l i kas i n i bö ldüyü D a v u d o n a xaya nat ed i r . O d a d i gar q ı l ı nc b a h a d ı r l a r ı k i m i faci� qahram a n ı n a çevri l i r .

Roma n d a [ard i c i zg i l a r i i la ver i l an b a şq a y a d d aq a l a n su­rat lar da v a r d ı r . B u n l a r ı n içar i s i n d a Banda r i n atas ı Dada İ m ran sural i daha m a r aq l ı d ı r . O, öz m ü b a r i z l i y i n i a t a s ı n ­d a n axz etm işd i r, xa lq ı m ı z ı n u l u t a r i x i n i n c a n l ı ramz i d i r . a ı karak ( Kapaz) d a ğ ı i l a s a n k i b i r yaşd a d ı r . Bandar d a i m a t a s ı n ı n m ü d r i k mas iahai i a r i i l a harakat e d i r . Rom a n d a oğu l - ata x a lq ı n v u r a n a l i , düşü nan ):ıey n i k i m i ma' n a l a n ­d ı r ı l m ı şd ı r . Bad i i asar larda görd üyümüz an'anavi a t a -oğul i xt i l a f ı burada yoxd ur , aks i n a, a t a -oğu l b i r i i y i q ı r ı l m a z te l ­l a r la b i r - b i r i n a bağ l a n m ı şd ı r . Ro m a n d a k ı Hac ı Cam a l a d d i n , M i rza M ü l k , Xosrov b a y surat i a r i h aqq ı n d a d a s ö z a ç m aq l a z ı m d ı r . Ganca sa ray ı n d a Quşq a r a n ı n vaz i r i o l a n M i rza Mülk yü ksak mansab d a ş ı s a da, asi x a lq a d a m ı d ı r . O, b i r neça dafa Bandar i yers iz harakat l ardan çak i n d i rm i ş d i r .

M ü l kada r H a c ı Cam a l a d d i n da bü tün v a r -döv lat i n i x a lq yo l u n d a xarcl amaya h a z ı r d ı r . Müa l l i f Xosrov s i m a s ı n d a i sa ham x a lq m ü d r i k l i y i n i , ham da casu r l uğunu b i r l aş d i r m i ş d i r . B ü t ü n bu n l a r l a bara bar rom a n d a B a n d a r i n s i l a h yol d a ş l a ­r ı , a m a l dost l a r ı q a ba r ıq ver i l mamişd i r .

Tar i x i şaxs iyyat k i m i s u l t a n Cal a l ad d i n su ral i rom :; : ı d a a z görünsa d a sü je t xat t i nda mühüm yer tu tur . O n u n I a teh ­l i k t ab i a l i da , qad d a r hökmd a r x a r a kter i da i n a n d ı r ı c ı boy a ­l a r i s ver i l m i ş d i r . Roma n d a k ı q a d ı n surat iar i i çar i s i n d a Qa, marba nu , asmatbanu , Mah l iq a , Marziya va b a şq a l a r ı n ı qeyd etmak o l a r .

Qamarbanu D a d a İ m r a n ı n ö m ü r - g ü n yol d a ş ı , B a n d a r i n a n a s ı d ı r . O d a b i r e l a ğb i rçayi taass ü r a t ı oya d ı r. Rom a n ­d a k ı m a r aq l ı surat lardan b i r i da Da l i N u ra y d ı r . O n u n ş u x m a h n ı l a r ı d a , ş a n z a r a f a t l a r ı d a as l i n d a b i r çox mat i ab l ar ­dan xabar ver i r .

Rom a n d a n d a n ı şa rkan m ü al l i f i n q a l a m a a l d ığ ı döv r ü n i cl i m a i -s iyas i manzaras i n i , B a n d a r l a b a ğ l ı har h a ns ı b i r [ a k t ı d iqqat l a öyran maya cah d göstar d i y i n i x ü s u s i q e y d et­mak l a z ı m d ı r .

Müal l i f t a r i x i manba lardan a l d ı ğ ı bu m a' l u m a t l a r ı süjet xatt i nda ust a l ıq l a verm işd i r . X I I I asr. t a r i xç i s i a n -Nasav i ­dan göt ü r ü l m ü ş a ş a ğ ı d a k ı f a k t rom a n boyu d a v a m e d a n h a ­d i sa la r in t a r ix i haq iqata uyğun · tasv i r o l u n d u ğ u n u söyl ama­ya i m k a n ver i r .

33

" X a razm l i l ;; • · i ö l d ü randan son ra gancal i l a r a raya iğ"t i şaş s a l a raq i n a d k a r l :q göstarmaya ba ş l a d ı l a r . O n l a r ı n başç ı l a ­r ı Bandar a d l ı b i r n af ar i d i . Q a r a c a m a a t onu eş i d i r d i . " ( " Üsya n " , sah. 363 ).

Bu söz lar rom a n d a tasv i r ed i l an dövrün ü m u m i manza­ras i n i n t a r i x i haq iqata uyğ"un c a n l a n d ı r ı l d ı ğ" ı n ı göstar i r,

Rom a n d a be la n ü m u n al ar çoxdur . Orta asr t a r i xç is i l bn · 8 1 -8s irdan va a k a d em i k Z iya B ü nya dovun "Azarbaycan Ata bay lar döv l at i " k i t a b ı n d a n gat i r i lan f a kt l a r rom a n d a k ı t a r i x i i i y i güc land i r i r . Bandar in s o n aq i bat i ba rada roma_n da yaz ı l a n l a r d a t a r i x i haq iq ata uyğ"undur . Z . Bünyado.v ad ı ça­k i l an k i t a b ı n d a y a z ı r: " G ancal i l ar i ta'q i b edan S u l t a n şahara sox u l d u va tez bir z a m a n d a üsyanç ı l a r a d i v a n tutdu . Ban· dar başda o l m aq l a 30 nalari h abs etd i r d i . S u l t a n h a m ı n ı n b a ş ı n ı kasmay i , Bandar i i s a e ' d a m etmayi va barlan i n i t i ka­tika doğ"r a m a ğ" ı amr eld i " . (Z. Bünya dov. Azarbaycan Ata­bay lar döv la t i , B a k ı . " E i m " naşr iyya t ı , 1 985, sah. 1 33) .

Rom a n d a fo l k lo r n ü m u na l a r i ndan da maha rat l a i s.!Hada o l u n m uşdur . Ayr ı - ay r ı su raHar i n n i tq i nda o n l a r ı n ahva l - ru ­h i yyas i na, ovq a t ı n a uyğ"un baya t ı va s . ver i l masi bu cahat­dan d iqq ata l a y iq d i r . Rom a n d a tasv i r e d i l an ba'z i e p i zod l a r bad i i l i k bax ı m ı n d a n m a r aq l ı d ı r . Xüsusan gancal i l a r i n a d at­an'ana lar i , şahar sanatk a r l a r ı n ı n hayat va mn işat i n i aks et­d i ran sahnalar , ay r ı - ay r ı etnoq r a f i k det a l l a r buna m i s a l o l a b i l a r .

Rom a n ı n maziyyat l a r i ndan d a n ı şa rkan onun d o ğ" m a Va· tan i m izda bu gün törad i l a n h a d isa lar la ma'navi bağ" l ı l ı ğ" ı n ı xüsu s i l a vu rğ"u l a m aq l a z ı m d ı r . Müa l l i f b e l a qanaata gal i r k i , mamlakat dax i l i n d a b i r l i k o lm azsa , n a mard q üvval a r in xa­yanat lar i n i n q a rş ı s ı a l ı n m azsa , q a rş ıya qoy u l a n maqsada ça tmaq çat i n o l a r . Oxucu i n d i , ş a h i d i o lduğ"u fac ia la r i gö­randa on l a r ı ma' n a l a n d ı r m a ğ" ı baca r m a l ı va t a r i x i n i b rat dars l a r i ndan çox şey öyranmal i d i r . Rom a n ı n son u n d a Ban­dar ö l d ü r ü l d ü kdan sonr a m ü al l i f i n onun d i l i i l a "Ayı l ı n in ­s a n l a r ! " - deya haray çakmasi va bu ç a ğ" ı r ı ş d a n , h a r a y d a n d o ğ" a n n i k b i n l i k, ü m i d , i n a m h i ss i d a tasa d ü f i dey i l .

Rom a n ç a p e d i l d i kdan son r a onun h aqq ı n d a yaz ı l a n ma­q a l al a r va oxucu makt u b l a r ı asar i n rağ"bat l a q a rş ı l a n d ı ğ" ı n ı göstar i r . Falsafa e l m l ar i n a rn izad i 8 l i k r a m Tağ" ıyevi n " T a ­r i xa sadaqat l a " m aq a las i da ( "Azarbaycan ganc lar i " qazet i , 22 sentyab r 1 990, .N"• I I 4 ) f i k r im i z i tasd iq ed i r .

· ·

Rom a n a ön söz y a z a n i k i görka m l i a l i m - a k a d e m i k Z i -

34

9€

epu1bbeıı u e'uıoı uıuepezpewwew ·e 1�eue.< e ıunung ·ıı .<eısı >ıewı ıpuepı:ı11 1 u ııe ı

-e� >ı ı ı ıx ııeı ı >ıepıese ı>ıues • ı ııııe1! ıeııeııs !IA3X epeıeq ııe ı -epı qe eouen ' l�queıw>ıQLJ uııeı ıpeppes •ııe>ıeıeq ıe ı ıxe •e ı -ezıez ı >ıepı ı no-6€ 1 1 •ıe ııı >ı !J ue ı ıııııs ı ıeı ı ı ı .!!eq e ızgs nq ep -ıe ızex,ew wıpeb • ıx ı ıeı ewueıe.< u ı ueouen ı ı ı ıeııw ·ınunıo >ı ıep ıwı >ı ısewı3 zeAe ı u ıı ıq-ııq epep.<eb ıfo ıouoıx '1sew -ueıeı1s UIJBil>iBJ ıı.<e- 1ı.<e beoue >ı ı ı ıxııeı epuewoı •ep uep -nı�oa ·bıı1�eı ızeı ep zıq e ı ı ısız,eq u ııe ıp.<3b ıpıbueı ng

' (LL l ·ııes '€- I '.N' 't66 1 •qeuınf ,. ueo.<eqıezv .. l · .. ııp�ıwewı3 ıeıeseo e.<ewııpueı ı ıp ·e�ewıe.<o nuo qı ı -e11 eu1xe.< ·�!WJ3 JA3S uepbezn ıxııeı ı >ı ues A3.<esı pewııe •esuQ>jWQW >ıew3p e ı 3 g ·ııwı31! e�ezn uepıeıesı peq •uep -ıeı ı>ıeı ue ıo wnı ,ew ezıq uepxııeı 1ue.<sı:ı ıepueg epuew -oı beouv ·q ıueııeAAIJb ıssı ıı >ııep lJUIJZQ ·�1ue.<o epuqeHıA -eu,ew u1bıex epıxeA ı ıq ı .< ıpewJ3A eıe • ı.< ıpewı11 ues u ııe ı -eq ı ıeııııw � � �e��� ' ! >ı !P ! >ıew3p o ng ' !P! esıpeq ııq WIJLJIJW UIJ�IJ JAQP o 1sewxıeb eue.<sıı uı u ısı ı eııe eouen e ı ı � � � � ���eq uııepueg ' ! >ı ııpe ıesew u1p.<v ·ınwunı o ss ııı .. >ııepQUQZQ ıx - ııeı , ep esueıeı1s eou1pıe uı u ıııq-ııq ıe ı ı>ıeı ıxııeı 'ep es - ıo ıe ııe.<.< ızeA ı ı e�ıbeu ı:ıw •ıeıesıpeq •ıeııeıns n ıxo� epuew ·OM 'I !A3p me.<.< ıbeJJCA!)W uepu1w1xeq >i ! I !X!JBI ( ' If ',{ - l U -ewoı ,. ue.<so . . l ıese . . :ı1 .<es uesbgu 1U 11! 1pew�ı ıe� uııeHıı -A3>1 nq zqew ıipuewoı •eu ıs>ıe •epu ıse ıebew .. ısewı>ıeııııw u1�eppeA .. u e ı ı >ıe� 1pe ep1ıexn.< esı epezpewwew e ı ıpe

'J !P�!W -ı ıpueııew.< ıb >ıes>ı ıı.< ı .< mxııeı epu1 uewoı .. ue.<sn ,. ıı ı ıeııw ! >i! ıeq '!W! >ı QAQPUIJJQ11 •ep esewıo nı�op >ıewı;i' ı nqeb ı w -ı>ı ıebıbeq be ııııw QZQS UQ �1wpze.< eqeı ı>ı ı ıq 1sueq JeH

'( 6 ·qes • ,. ue.<sn .. 'ZQS UQ BUIUBWOJ ,. UeASO,. ·ıepueg 'weıes 'A3A !Ie ·� 'A'öp -e.<u ı:ı g e.< ı z l .:ııp�ıwı ıp·a ııAseı eıweıı ı ı ısnsox beıe ıo un�· -.<n weı eıeb ıbeq ıxııeı epuewoı ııeı.<3b u ıuısı ıeııe eouen eA ııepe�eı uı ıepueg ·ı ıp3 e ııepı:ıw eı >ı ı ıpıew ı u ı.< ı ı uew U ! 1 3 •ın.<nıob e p e u ıııı ı u ııeı.<3b u1bıex •ep esı g e ı ı eoue11 -�ı -qeze QZQ 'JIJIPIBb e.<ezııeqı:ıw 1�ıeb euııe ıı� ıe.l!�! wzeı -ex ıuıs ı ıeıje eouen ep>ı ı ıı ıq e ı ı 1ıepe>ıweq zg >ıeıe.<ewıııe11 qeı eıeıese •ewmz ep ıepueg n�sn ınp !W! >ı eABD ı�ııwea '>i QJQJQ11 1�q�epıeb ıeu ıııı eA ıeı.<3b ·n�nıwnqob ueb ııq epu1seıe ıepueg n�snınp e ı ı eAeD ı�ı ıwep zıq eobnpnxo 1u -ıuewoı .. ue.<sn .. :ı ı ı ı .<3p epewıppebııw ·ıe ı�!WI3 p.<ab 1 uıı -eıın�n upese ep Aa.< ı ıe WCjSQM JOSSajOJd eA Aope.<uQ g e.{

" l a r i x i özü n ü d �r�: h i ss o l u n m u r " f i k r i doğru dey i l . "Tar ix i özünüdark" o demokd i r k i , müal l i f l a r ix i h a d i s� la r in va mü ­rac ia l e ld iy i dövrü m ü a s i r l a r i üçün ayd ı n l a şd ı r a , a ç ı q l aya b i l s i n . a. 1 s a yev b u n a asasan mü vaff.aq o l a b i l m i şd i r .

Azarbayca n ta r ix i n i n a ğ lak� lar i n i do l durmaq i sl�yi t a ­n ı n m ı ş t a r ixç i M a h m u d i smay ı lovu d a a z düşündürmür. B i z b u n d a n avva l k i monoq r a f i y a m ı z d a onun "Xaq a n i " , "Ağ y a p ı n c ı " , "E l üçün yan" rom a n l a r ı n ı tah l i l e lm iş i k . Bu ro­m a n l a r ı n u ğu r l a r ı , i l k növbada müa l l i f i n oxucu l a ra x a l q ı m ı ­z ı n l a r i x i n i n a z ma' l u m o l a n dövr lar i h a q q ı n d a atra f l ı m a' l u m a l vermak k i m i n ac i b a rzusu va l a r i x i f a k l i a r a sad a ­qald i r. O n u n rom a n l a r ı n d a bu ma' n a d a l a r i x i l i k çox gücl ü ­dü r , i n a n d ı r ı c ı d ı r . 8 l batta, bu v a c i b şa r t l a yanaş ı sanat asa­r i n d a bad i i -estet i k şart lar da az ahamiyyat l i dey i l . adab i tanq i d d a mahz bu qüsu r l a r h aqq ı n d a konkret i r a d l a r gös­larm işd ir . Müa l l i f isa laassüf ki, bu lan q i d i qeyd l a r i n b i r q i s m i n a aham i yyat vermayarak al ava y e n i roma n l a r yazmış ­d ı r . " İ k i od a r a s ı n d a " , "Qara Yus i f " va " U zun Hasan " j a n­r ın son i l i arda çap e d i l m i ş n ü m u nalar i d i r . B u üç rom a n Azarbaycan l a r i x i n i n an çal i n v a bad i i adab iyya tda demak olar k i , i ş ıq l a n d ı r ı l m a m ı ş dövr l a r in dan söz açır . Har üç ro­m a n d a tasv i r o l u n a n h a d isa lar z a m a n e ' l i b a r ı i la b i r - b i r i na yax ı n d ı r . " İ k i od a ra s ı nd a " rom a n ı n d a Azarbayc a n ı n �n q ü d rat l i döv lat l a r i n"d an o l a n Ş i rvanşa h l a rd a n va onun an a ğı l l ı hökmd a r ı İ b r a h i m ş a h d a n , " Q a r a Yus i f " rom a n ı n d a g ü c l ü Q a r aqoyu n l u döv la t i va onun başç ıs ı Q a r a Yus i fdan, " U z u n H asan " rom a n ı n d a i sa Q a r a qoyu n l u l a rd a n sonra h a k i m i yyal i a la a l m ış Ağqoy u n l u döv la t indan va Uzun Ha­san i n h ay a l ı n d a n bahs ed i l i r . Göründüyü k i m i , bu rom a n ­l a r d a tasvi r o l u n a n dövr lar yuxa r ı d a q eyd etd i y i m i z k i m i , b i r - b i r i n a yaxı n d ı r va b i r - b i r i n i n d a va m ı d ı r .

H a rn i n asar l a r i n tah l i l i n a keçmam işdan önca q ı sa b i r t a ­r ix i ş a r h a eh t iyac duyuruq .

Qa raqoyu n l u döv lal i ( 1 4 1 0- 1 468) XV asrda Azarbaycan ­d a an güc lü feod a l döv l a t i i d i va onun araz i s i Azarbayc a n ( Kü rdan Can u b a ), i n d i k i E r m a n i s l a n , Q a r b i İ r a n , i raq , G ü r­eüsta n ı n b i r h i ssasi va s. ara z i l ar i alıata ed i r d i . Bu döv lal i n p aytaxt ı Tabr iz i d i .

Q a r a qoyun l u döv l al i n i n i l k hökm d a r ı Q a r a Yus i f ( 1 355-1 420) o l m uşdur . Q a r a Yus i f B a h a r ! ı t ay ra s ı n d a n o l a n Qara Malıammad i n ( ? - 1 389) oğ ludur . Q a r a Mahammad Q a r a ­qoyu n l u ! ay fa i l l i f aq ı n ı n asa s ı n ı qoymuş, Cal a i r i 1 ar l a qo-

36

h u m l uq a l aq as i ya r a tm ı şd ı . Ancaq o, Tabr i z i tutsa d a , 8 m i r Teymurun qoşu n l a r ı n a q a rş ı n ı ü b a r i zada m üvaffaq i yyats i z · l i ya uğra m ı ş d ı . O , oğl u n u - Q a r a Yus i l i v a r i s ta'y i n . . e t ­m i ş, Qara Yus i f Qa raqoyu n l u döv lat i n i y a r a t m ı şd ı r . Om­rünün çox h i ssas i n i döyü ş l arda keç i ran Q a r a Yus i f Teym ur ­l a vuru ş l a r d a b i r neça da fa farq lan m i ş d i . Son r a l a r Teymu­ra q a rş ı i t t i faq ya ra tmaq maqsad i l a m üttaf iq i Ca l a i r i hökm­dar ı S u l t a n 8hmadla Türk iyaya, oradan isa Mis ira gelmaya macbur o lmuşdur . L a k i n M i s i r h a k i m i n i n amri i l a har i k i s i habs e d i l m iş , Teym u r u n ö l ü m ü ndan ( 1 405) son ra Q a r a Y u ­s i ! habsdan a z a d o l u n u b, Azarbayc a n a q a y ı l m ı ş d ı r . 1 406 -c ı i l d a Naxçıvan yax ı n l ı ğ ı n d a k ı döyüşda Teymur i 8bu Bakr i , 1 408-ci i l da i sa Tabr iz atra f ı n d a k ı vuruşda M i r a n ş a h ı mağ­lub e d i r ( ham in döyüşda M i r a nşah ö l d ü r ü l ü r ). 1 4 1 0-cu i l da isa Qara Yus i f Azar bayc a n a y iy;ı lanmaya ç a l ı ş an Cal a i r i hök m d a r ı S u l t a n 8hmada q a l i b gal i r va b u s ü l a l a n i n h a k i ­m iyyal i n a s o n qoyur . Qa raqoyu n l u döv l al i n i y a r a t d ıq d a n son ra o ğ l u P i rbu d a ğı s u l t a n e ' l a n etsa d a , as l i n da. döv lal i Qara Yus i f özü i d a r a ed i rd i . O, harn i n dövrda an güc lü döv­lat o l a n Ş i rvanşa h l a r ı d a mağl u b eda b i l d i , 1 4 1 2-c i i l d a Kür çay ı s a h i l i n dak i vuruşm a d a Ş i rv a n ş a h 1 İ b r a h i m mağl ı.i b o l du va Q a r a Yus i fa t a be o l m aq şart i i l a h a k i m i yyatda q a l ­d ı . Q a r a Y u s i f 1 420-ci i l da vafat eld i .

Q a r a Yus i fdan sonra Q a r aqoyu n l u döv lal i b i r m ü d dal müvaz inal i n i sax l asa d a , tadr ican za i f l amaya doğru üz qoy­du. Masala bu ras ı nd a d ı r k i , Tey m u r i l a r heç cür be la b i r güc l ü döv l at i n rea l l ı ğ ı i l a r a z ı l a şm aq istam i r d i l a r . Q a r a Yus i fdan sonra h a k i m iyyata keçan o ğ l u İ sgan dar Teym u r i ­l a r i n mü ltaf iq i o l a n Ş i rvanşa h l a r ı n torpaq l a r ı n a d afal ar la hücum etsa da, bundan b i r nat ica has i l o l m a d ı . Sonra Tey­m u r i l a r i n ta' s i r i i l a Q a ra Yus i f i n d i gar oğlu C a h a nş a h h a ­k i m i yyata keç d i . C a h a n şa h ı n h a k i m iyyali i l l ar i n i la r i xç i l a r Qa raqoyu n l u l a r döv l at i n i n an q ü d ra t l i dövrü k im i saciyya­l and i r i r lar . X a t ı r l a d aq ki , " h aq iq i " taxal l ü s ü i la şe'r lar y a ­z a n Cahanşah , döv r ü n ü n gen iş m a' l u m a t l ı a d a m ı , b a c a r ıq ­l ı dövlat x a d i m i i d i . C a v a n ş a h gü c l ü döv l at y a r a t m ı ş d ı va öz ara z i l a r i n i daha da gen i ş l and i rmaya ç a l ı ş ı r d ı . O, Teymu ­r i l ara q a rş ı h a r b i safar i a rda o l d u ğu m ü d datda köçar i feod a l - . l a r q i y a m q a l d ı r ı r d ı l a r . C a h a n ş a h uzun m u ddat bu q i y a m ­l a r ı y a t ı r m aq l a maşğul o l d u . Art ıq markaz i h a k i m i yyat get­geda zai f l am işd i . B u z a m a n Ağqoyu n l u l a r d a h a da güc lan­m i şd i va Qa raqoyu n l u l a r ı n b i r s ı r a ara z i l a r i Ağqoyun l u l a -

37

r ı n torp aq l a r ı n a q a ! ı l m ış d ı . 1 467-c i i l i n m a y ı n d a Muş ya ­x ı n l ı ğ ı n d a b a ş veran vuruşm a d a Uzun hasan Qaraqoyu n l u ­l a ra q a l i b gald i , C a h a nş a h ö l d ü r ü l d ü . 1 468-c i i l dan Qaraqo­y u n l u döv l a! i n i Ağqoyu n l u l a r avaz etd i l ar . ( B u h aq d a bax: ASE, I I I c i l d , B a k ı , 1 979, salı. 54-55 ).

Ağqoyu n l u l a r ı n hökm r a n l ığ ı isa 1 50 1 -c i i l adak d a v a m et-d i . Bu döv l a! i n da p a ytaxt ı Tabr iz o lmuşdur . Ağqoyu n l u l a r döv la t i U z u n H asan i n ( 1 423- 1 478) h a k i m iyya! i i l i a r i nda araz ica daha d a böyüm üş, Yax ın va Orta Şarq i n an güc lü döv la t l ar i n dan b i r ina çevr i l m i ş d i . Uzun H asan görkam l i sar­karda va d i p larna l i d i . Uca boy l u , nahang a d a m o l dugund a n on a " U z u n " l aqab i ver m i ş d i l ar . Qa raqoyu n l u döv l a ! i na son qoyduq d a n son ra q ısa b i r m ü d dal arz i nda gen i ş b i r ara z i n i ö z h a k i m iyya! i a l l ı n d a b i r l aşd i r d i . U z u n H asan Avrop a ö l ­ka lar i i l a a l aqa lar i n i d a h a d a möhkam l a!mak maqsad i l a Tra bzon i m pera toru I V I o a n ı n q ı z ı Das p i n a xa !u n l a ev lan­m i ş d i . Avro p a ö l ka l a r i i l a b i r başa t ica rat a l aqa la r i ya ra t ­m aq maqsad i l a Q a r a dan i z va A r a l ıq dan i z i s a h i l l a r i na ge­dan t i ca rat yol l a r ı n ı t u tmağa ç a l ı ş an Uzun H asan i n s iyasa­l i n i şü bhas iz ki, Osma n l ı i m pera!or lugu qabu l eda b i l maz­di . Odur ki , bu iki dövlat a r a s ı n d a tez-tez m ü h a r i ba lar baş ver i r d i , O t l uq be l i vuruşm a s ı n d a ( 1 473) a ğqoyu n l u l a r mağ­l u b i yyata uğray ı r . Ge!d i kca iq ! i s a d i çat i r. l i k lar , dax i l i ça­k i şma lar , ay r ı - ayr ı feod a l l a r ı n markazi h a k i m i yyata ! a be o l ­mamas ı Ağqoyu n l u l a r ı n süq u ! u n u sür 'at lan d i r d i . 1 478-ci i l ­da U z u n H asan vafa! eld i . U z u n Hasan i n v a r i s i Su l t an Ya ­q u b u n dövründa ( 1 478- 1 490) vazi yya! n i sba!an sab i ! l aşd i , l ak i n onun ö l ü m ü ndan son ra öv l a d l a r ı a ras ında h a k i m iyyat uğru n d a m ü b a r i z a ş i d dat l and i va bu d a safav i l a r i n h a k i m iy­yali a l a a l m a s ı n a şar a i t y a r a t d ı . (Bu h aq d a bax : ASE, I c i l d , salı. I 03- 1 04) .

Nahayat, Ş i rv a n ş a h l a r h aqq ı n d a . Ta r ixan uzun b i r müd­dal arz i n d a Azarbayca n d a an güc lü dövlat k imi ! a n ı n a n Ş i r­v a n şa h l a r ba_rada gen i ş i z a h a t a eht iyac duymu ruq . Y a l n ı z Ş i rv a n ş a h I I b r a h i m h aqq ı n d a q ısaca söz açmaq is!ay i r i k . Onun h a k i m iyya! i 1 382- 1 4 1 7-c i i l i a r i alıa ta et m i şd i r . Çox a ğı l l ı va uzaq göran s iyasalçi o lmuşdur . Teym u r l a Q ı z ı l Or­da xan ı Toxt a m ı ş a ra s ı n d a k ı m ü b a r i zadan ist i fada edarak Ş i r v a n ı n möhka.m l an d i r i l masi s iyasal i n i yürü !müş, a m i r Teymurun vassa l l ı ğı n ı q a b u l edarak onu n l a i l ! i faq · b a g l a ­m ı ş d ı . Teymurun ö l ü m ü ndan son ra I I b r a h i m Azarbaycan lorp a q l a r ı n ı öz h a k i m i yya! i a l t ı n d a b i r laşd i rmaya ç a l ı ş ı r d ı .

38

Doğr u d a n da o, q i sman buna n a i l o l du , l a k i n 1 4 1 2 -c i i l d a 1\ü r ça y ı s a lı i l i ndak i vuruşm a d " Q a raqoyu n l u l a ra mağl u b o l du , hatta as i r a l ı nd ı , son ra aza d ed i l d i . Q a r a Y u s i l i n vas ­s a l l ı ğ ı n ı qabu l edarak Ş i rv a n a qay ı td ı va 1 4 1 7-c i i l da va fa t e ld i . ( Bu h aq d a bx : ASE, X c i l d , B a k ı , 1 987, sah. 357).

Bu t a r ix i şarha n a üçün m u r a c i at e ld i k ? Maqsad i m i z bu f a k t l a r ı Mahmud İ smay ı lovun roma n l a r ı n d a k ı tar ix i f ak t ­l a r l a tutuşd u r m aq dey i l . M. İ s m a y ı l ov görkam l i t a r ixç i k i ­m i bütün bu f a kt l a r ı öz rom a n l a r ı n d a sal iq a i l a yer laş d i ra b i l m i şd i r . Ya' n i ba 'z i x ı r d a - p a r a d iqq ats i z l i k l a r n azara a l ı n ­m a zsa , o n u n rom a n l a r ı n d a bu bax ı m d a n i r a d tu tu l m a l ı heç na yo,.d ur . Doğru d a n d a o, tasv i r etd iy i dövrü bir t a r ixç i k i ­m i gözal b i l i r , h a n s ı h a d isan i n na vax! baş verd i y i n i düz ­gün müayyan l aşd i r i r , ha t t a h a n s ı hökmd a r ı n h a n s ı vuruş ­m a d a na üçün mağl u b o l m a s ı n ı n sabah l ar i n i da t a r i x i b a ­x ı m d a n doğru ş a r h e d i r .

Bu rom a n l a r ı n an m ü h ü m maziyyat i x a lq ı m ı z ı n soykökü i la b a ğ l ı y a n l ı ş konseps iya l a r a q a rş ı b a r ı ş m a z mövq ey i n bad i i söz ü n q ü d rat i l a tasd iq o l u n m a s ı d ı r . L a k i n e y n i z a ­m a n d a a d ı çak i lan rom a n l a r d a bad i i nasra x a s o l a n keyf iy­yat la r -güclü va möhtaşam obra z l a r , q üvvat l i kon f l i kt yoxd ur . Tanq i dç i V a q i f Y u s i f l i " İ k i od a ra s ı n d a " rom a n ı h aqq ı n d a y a z ı r: " Ro m a n ( " İ k i od a r a s ı n d a " - Y . A . ) Azar­baycan Ş i rvanşa h l a r döv lat i hökm d a r l a r ı n d a n bir i o l a n Şeyx İ b r a h i m i n t a r ixdan b i z a ma' l u m hayat ı , ş a h l ı ğ ı , ömür yo l u n u x a t ı r l a d ı r . B i z a m i r Teymuru , Toxt a m ı ş ı , 8h mad Cal a y i r i n i , Faz l u l l a h N ai m i n i , Nas i m i n i , d i gar ta r i x i şaxs iy­yat la r i darh a i t a n ı y ı r ıq . T a n ı y ı r ıq , amma b i l d i k l a r i m i z a heç n a a l ava o l u n m u r. B i rdan -b i ra Azarbaycan t a r ix i n i n bu keş­makeş l i , z i d d i yyat l i dövrü b a rada yaz ı l a n " Mahşar " rom a ­n ı n ı x a t ı r l a y ı r ıq va h a rn i n rom a n d a k ı Şeyx İ b ra h i m sural i göz önüna g-al i r , İ sa H ü seynov u n bu obraz ı neca malıarai la y a r a t d ı ğ ı , unun bü tün z i d d iyyat l a r i , m ü rakkab l iy i i l a can­l a n d ı r d ı ğ ı n ı düşünanda i siar- i slamaz be la b i r sua l ve r i r i k : "Magar lv\. İ smay ı lov bu obraz ı y a r a d a n d a haz ı r adab i nü ­muna i l a t a n ı ş deyi l d i m i? " (V . Yus i f l i . Azarbaycan rom a n ı : d ü n an , bu g ü n , "Azarb a yca n " j u r n a l ı , 1 987, .N'• I 2, sah . l 78). Ya' n i ma' l u m t a r i x i f ak t l a r ı hatta m ü kammal ta r ixç i d i l i i l a daq iq s a d a l a maq va görka m l i şaxsiyyat l a r i n a d l a r ı n ı x a t ı r ­l a t m aq d ö v r ü n ruhunu d o l ğ u n c a n l a n d ı rm aq maqsad i l a y a ­z ı l m ı ş bad i i asar üçün k i fayat deyi l . Rom a n m ü al l i f i " D a h a çox sar i şta, d a h a çox naza kat l a z ı m d ı r " ( "Azarbayca n kom-

39

m u n i sl i " j u r n a l ı , 1 989, N•5, salı . 97- 1 0 1 ) a d l ı c avab ı nda tanq i d ç i n i n i r a d i a r ı i l a r a z ı l a şmasa d a, dey i l an qüsu r l a r göz ı:ı a b a ğı n d a d ı r.

" İ k i od a r a s ı nd a " rom a n ı i k i h i ssadan i b a ratd i r . I h i ssa I 987-ci i l da, I l h i ssa isa 1 993-cü i l da ça p o l unm uşdur . Ro­m a n ı n I h i ssasi Şeyx İ bra h i m i n Ş i rvanşa h l a r taxt ı n a ç ıx ­ması i la ( 1 382-ci i l ) baş l a n ı r va XIV asr i n 90-cı i l i ar i n i n av­val l a r i nadak o lan dövrü ah a ta ed ir . 1 I h i ssada isa asa s tas­v i r obyekti XV asr i n i l k on i l l i k l a r i nda baş vermiş h a d isa lar ­d i r .

Ro m a n ı n a d ı ramzi ma'na daş ı y ı r , b i r tarafdan Q ı z ı l Or ­d a h a k i m i Toxt a m ı ş x a n ı n , d i gar tarafdan da Samarqand amir i Teymur l ang in hücu m l a r ı a r a s ı n d a q a l a n Ş i rv a n ı n i k i od a r a s ı n d a ç ı r p ı n m a s ı n a i ş a rad i r.

Azarbayca n t a r i x i n d a görkam l i yer tutmuş Ş i rvanşah I İ b ra h i m 1 382-c i i l i yun a y ı n ı n 22-da çox mü rakkab b i r şara­i tda h a k i m iyyata gal m i ş d i r . O , i lk növ bada, a r d ı - a ra s ı �as i l ­mayan feod a l m ü h a r i ba l a r i na s o n qoymaq va x a lq ı n a m i n ­a m a n l ıq i ça r i s i nda yaşa m a s ı n ı ta' m i n etmayi q a rş ı s ı na maqsad qoym uşdu . X a lq böy ü k üm id l a onun faa l iyyal i n i i z ­l ay i rd i .

1 386-c ı i l i n p a y ı z ı n d a a m i r Teymur g ü c l ü o r d u i l a Tab­riza yax ı n l a ş ı r d ı . B u z a m a n G ü rcü ç a r ı B aqra t va Şaki hökmd a r ı Seyid a l i Teymura q a rş ı i t t i faq b a ğ l a m ı ş d ı .

Ş i rvanşah İ bra h i m isa Ş i rv a n ı a m i r Teymur hücu m l a ­r ı n d a n qoruya b i l mak üçün Teym u r u n y a n ı n a ged i r . Ma' l u m d u r k i , a d i a d a m ı n sahvi b i r a d a m a , an çoxu b i r a i ­l aya z i yan gat i rar, dövlat a d a m ı n ı n sahvi isa döv la t i , m i l la ­l i fal a kata, uçu r u m a a p a r ı r . "Ona göra da o , har şeyi ö l çüb b i ç i r , döv la t ahamiyyat l i masal a larda salıva yo l verinamaya ç a l ı ş ı r . Nat icada Ş i rv a n ı x i l a s eda b i l i r " .

B u h i ssada baş l ı c a d iqq at Ş i rvanşah İ b r a h i m i n ö l kan i n gal acay i n a m i n a a p a rd ı ğ ı s iya sata yöna l d i l i r . Eyn i z a m a n ­d a bu p rosesda dövrün d i gar hökm d a r l a r ı ba radaki düşün ­ca l a r i , h ü r u f i l ara m ü n a s i bat i va s. masa la lar da müa l l i f i n d iqq at markaz i n d a d i r . Müal l i f İ b r a h i m i n x a r a kter i n i harta­raf l i şak i l d a taq d i m etmak maqsad i l a onun h a k i m i yyata ga­t i r i l mas indan baş l aya raq , son r a k ı i l i arda gördüyü an mü­h ü m tad b i r l a r i bad i i tasv i r i n obyekt i n a d a x i l etmişd i r. "Mahşa r " dan farq l i o l a r aq, bu rom a n d a Şeyx İ br a h i m i n Ş i r ­v a n hökmd a r l ı ğ ı n a gat i r i l masi gen iş tasv i r o l unur . Taxta yen i ca ç ıxd ı ğı vaxtda söy lad iy i a ş a ğ ı d a k ı söz lar onun mara-

40

m ı n ı i la d a ed i r : " B i z i betar i m ta h a n l a r , Çat i� l i k l ar , maşaq ­q a t l i gü n l ar göz lay i r . B u n a h a � ı r o l m a l ı y ı q, c a m a at · a r a s ı n ­d a a l b i r l i k ya ra t m a l ıy ıq " . (M . I smay ı lov. " I ll i od a ra s ı n d a ", 1 k i t a b, B a k ı, Ganc l i k , 1 987, sah . I O) .

Rom a n ı n son rak ı sah i la l ar i n d a da Ş i rv a n şa h ı n bu a m a l uğru n d a ça rp ı şd ı ğı, takca hökmd a r ı o lauğu -.a raz i n i n dey i l, bü tün l ükda Azarbaycan torpaq l a r ı n ı n q a yğ ı s ı n a q a l mas ı, doğma yer l a r i n v a h i d dövlat h a l ı n a b i r l aşiTi a&i n a m i n a m ü ­ba r i zasi ön p l a n d a tasv i r o l u n u r : "And o l sun vata n i m Azar­bayc a n ı n badan i n dak i y a r a l a r a , and olsun doğma d i ya r ı ın ı n i s t iq l a l i yyati uğrunda q ı l ı n c çakan l a r i n müq addas ruhu n a . S o n nalas ima k i m i Azarbayc a n a x i d m at edacayam, onun p a rçiı -pa rça o lmuş torp aq l a r ı n ı b i r böyük va q ü d rat l i ş ah ­l ıq d a b i r l aşd i racayam, vatan i n b i r l i y i na xaY.a nat edan lara, öz oğl u m o lsa be la a m a n vermayacayam " . ( " I k i od a r a s ı n d a ", I , sah. 1 45) .

Şeyx İ b r ah im bu i deya uğrunda m ü b a r i zada tak dey i l d i r. Tar ix i haq iq ata uyğun o l a r aq rom a n d a Ş i rvanşa h ı n v a h i d dövlat yara tmaq uğru n d a k ı m ü b a r i zada hü ru l i l a r i n kömay i 0 na bel bağ lamas ı !akt ı sü je t xat t i nda mühüm yer tu tur. Fazi m ü r i d i Sey i d Mahammad, onun oğ l a n l a r ı Ş a hxan d a n, Seyid 81 i ( Nasi m i ), e l aca da Yus i l, N asi m i şe' r lar i n i n casa rai l a tab­l i ğ edan xananda Hazrat a l i va b a şq a l a r ı n ı n t i msa l ı n d a mü­al l i l hü ru f i l a r in mövqeyi n i ma'n a l a nd ı rm a ğa ça l ı şm ı şd ı r .

Bu obraz l a r içar i s i n d a Nas i m i daha gen i ş tasv i r o l u n u r . Nas i m i n i n hü ru f i l a r a r a s ı n d a böy ü k n ü l u z u n d a n , N a i m i i l a m ü n a s i bat lar i n d an, hamçi n i n onun q ı z ı Ü m u l b a n u ( " Mah­şar " d a Fatma - Y. A.) i la q a rş ı l ıq l ı sevg i s i n dan d a n ı ş ı l ı r, ş a i r i n x a lq l a b i r i iy i qeyd ed i l i r . Müa l l i f gen i ş xa lq kü t l a la ­r i n i n da vah id dövlat y a r a t m a ğa tarafd a r o l duğunu göstar­mayi unu tmur.. Be l a b i r şar a i td a Şeyx İ b r a h i m b i r tarafdan Toxta m ı ş x a n ı n a d ı n a sikka kasd i r i r, onun h a k i m i yyat i n i qa­bu l etd i y i n i b i l d i r i r , d i gar tarafdan i sa Q ı z ı l Orda h a k i m i ­n i n yol u üstündak i kan d l ar i köç ü r ü r, eyn i z a m a n d a gi z l i ca s i l a h l ı dasia iar düzal d i b Toxt a m ı ş x a n ı n ordu l a r ı n a q a rş ı gön dar i r .

Doğru d u r, son nat icada Ş i rv a n ş a h , u ğru n d a ç a r p ı ş d ı ğ ı v a h i d döv l at y a r a t m aq a rzusuna ç a l m a s a d a, bu istay i n re­a l l a şacağ ına i n a m ı n ı i t i r m i r : '.'Vaxt ga la r, Azarbaycan tor­p aq l a r ı bir ş a h l ıq d a b i r l aşar. Biz buna ç a l ı ş aca ğıq . B i za q i smat o lmas� d a, son r a k ı nas i l l ar bunu edacak lar , m ü t l aq edacak l ar " . ( " I k i od a r a s ı n d a ", 1 , salı . 286 ).

4 1

Rom a n d a Sey i d Malıam mad i n qonşusu ahmad k i ş i n i n oğl u Yus i f l a Nasi m i n i n h a c ı s ı N u rca h a n a r a s ı n d a k ı mahab· bat xatt i n a da müayyan daracada yer ver i l m i ş , Toxt a m ı ş or· d u l a r ı n a as i r düşan Yus i l i n va onun hasrat i i la ç ı r p ı n a n N u rca h a n ı n a c ı n a c a q l ı t a ley i tasv i r o l un muşdur .

asarda qa lama a l ı n m ı ş h a d i sa lar cami b i r neça i l i alıata ed i r . Rom a n Şeyx İ br a h i m i n taxta ç ı xmas ı i l a baş l a n ı r va XIV asr i n 90-c ı i l i ar i n i n avva l l ar i nadak davanı ed i r , çünk i asari n son unda N as i m i n i n e 'd a m ed i l ma d i y i n i , y a ş a d ı ğ ı n ı öyran i r i k . ( N asi m i 1 394-cü i l d a e 'd a m o l u n u h - Y. A . ).

M. İ smay ı l ov Şeyx İ br a h i m i alı a t a edan sa ray a d a m l a ­r ı n d a n b i r neças i n i n da obra z ı n ı y a r a t m ı şd ı r . Vaz i r Q a z i Möv l a n a Zah i rad d i n , hökm d a r ı n q a r d a ş l a r ı Şeyx Bah l u l , Şeyx Talı m u r a s va başqa l a r ı bu qabi l dand i r . V a h i d h a k i · m iyyata t a be o l m a q islamayan ayr ı - ayr ı bay lar da süjet xat­t i nda müayyan yer tu tur .

Müal l i f sii jet boyu t a r i x i i i y i gözlamaya, dövr haqq ı nda fakt l a r ı n kömayi i l ;ı d a n ı ş m a ğa ça l ı ş m ı şd! r. L a k i n mü'rak· kab, keşmakeş l i bir dövnla yaşayan şeyx l br a h i m , Nas i m i , hatta a m i r Teymur d a s a n k i h a z ı r stereot i p ü z r a harakat ed i r l ar. Doğr u d u r, asardak i obra z l a r d a n ı ş ı q l a r ı n d a , m ü k a ­J i ma lar inda dövrün , z a m a n ı n qayğ ı l a r ı n a tez-tez toxu nur , bunun l a b a ğ l ı faa l iyyat göstarmaya, tadb i r l ar görmaya can a t d ı q l a r ı n ı b i l d i r i r lar . Amma b i rbaşa hay a t ı n özündan ga­Jan va .müa l l i f f an t az i yas ı i l a bad i i i aşan maq a m l a r, obraz l a r yox d aracas i ndad i r . B u , rom a n ı n aksar surat l ar i na a i d d i r . Ş i rvanşah Şeyx İ br a h i m i b i z "Mahşar " roma n ı n d a n a ğ ı l l ı , m ü d r i k , vatan, x a l q mana feyi n a m ina ç a l ı ş a n , e y n i z a m a n · d a müayyan z i d d i yyat lardan da xa l i o l m a y a n m ü rakkab ob­raz k imi t a n ıy ı r d ı q . B u c ü r qüvvat l i taq d i mdan son ra M. İs­m a y ı l ovun asar i n d a harn i n obraz quru va sönük görünür, onun h ü ru f i l ara, a m i r Teymura va s. m ü n a s i bat lar in dan, e l aca da dövrün z i d d i yyat l a r indan doğa n i z t i r a b l a r ı , ma'na· v i sa rs ı n t ı l a r ı oxucu n u ta's i r l an d i r m i r. amir Teymur l a Ş i r · v a n ş a h ı n maşh u r görü ş ü n ü n rom a n d a k ı tasv i r i t a r ixdan b i l ­d i k l �r i m i z i n bas i t s a d a l a n m a s ı n d a n b a ş q a b i r şey dey i l d i r . B u sahna b i r -b i r i l a m ü n a s i bat i ha la ayd ı n l a ş m a m ı ş i k i döv­J a t i n hökmda r ı n d a n d a h a çox a r a l a r ı n d a heç bir z a h i r i va dax i l i z i d d i yyat o l m a y a n sam i m i m ü ttaf i q l a r i n görüşünü x a t ı r l a d ı r .

Nas i m i n i b i z t a r ixdan va " Mahşar " rom a n ı n d a n oxu duq­J a r ı m ı z a asasan yen i l m az f i k i r b a h a d ı r ı , aq i d a müca h i d i ,

42

" gü n d a l i k qayğ ı l a r ı n fövq ü n d a .d u ra n " m ü tafak k i r k i m i t a ­n ı y ı r ı q va sev i r i k . Amma M. l sm a y ı lovun asar i nda bunu görmürük . Nasi m i h a z ı r qal i b lar üzra harakat ed i r , t a r i x i va adab i b a x ı m d a n i n a n d ı r ı c ı sas l anm i r . Çox a s a n yo l l a -cami i k i dafa maktub yazm a q l a N ai m i n i n yax ın m ü r i d i n a çevr i ­l i r . Onun i deya l a r ı n ı tab l i ğ ed i r , kü t l a l a r i çar i s i n d a şe 'r lar oxuyur . . . . Vassa l a m . Süje t . xatt i n da tez-tez gör ü n mas ina baxmayaraq. o, oxucu n u n d i qqat i n i sa l b eda b i l acak saviyya­ya yüksal m i r . Onun Nai m i n i n q ı z ı U m u l ba n u i la sevg i s i va bu sevgi fon u n d a ma'n a l a n a n böyük mat iab lar d a l a z ı m i tarzda taq d i m o l u n m a y ı b .

Ş i rvanşa h l a r döv l at i n i n vaz i r i Q a z i Möv l a n a Z a h i rad d i n süjet xatt i nda gen i ş y e r tutsa d a , "Mahşar " d a qüvvat l i bo­y a l a r l a tasv i r o l u n m u ş Şeyx azam i n za i f kö lgas i n dan baş ­q a b i r şey dey i l d i r .

Rom a n d a i l k bax ı şda a d i görünan , l a k i n t a r i x i l .i k bax ı ­m ından qeyr i - daq i q o l an maq a m l a r v a r d ı r . Şeyx l br a h i m s a r a y m rı ş av i ra l ar i n i n b i r i n d a 1 380-cı i l ba rada d a n ı ş ı r . ( " İ k i od a ra s ı n d a " , 1 , s a h . 55). X I V asr i n son l a r ı n d a m ü s a l ­m a n Şarq i n d a m i l a d i ta r ixdan s ö z a ç m a q d i qqat l i oxucu üçün i n a n d ı r ı c ı görün m ü r.

Rom a n ı n l l h i ssasi i sa Teym u r u n Şak i üzar ina hücumu i l a b a ş l a n ı r . O n u n maqsad i Şak i x a !l ı Sey id a l i n i caza l a n ­d ı rmaq , sonra i s a " m üttaf i q i Şeyx l br a h i m l a b i r l a ş i b Dar­band keçi d i v as i tas i l a Q ı z ı l Orda h a k i m i Toxt a m ı ş x a n ı n üzar ina gelmak i d i " . Teymur Ş ak i n i a l ı r . O n u n Şeyx İ br a ­h i m i n kömay i n a gec i k masi Toxta m ı ş ı sev i n d i r i r . O n a göra da Toxt a m ı ş Ş i rv a n üzar ina h ü c u m a b a ş l a y ı r . O, Darband keç i el i n d a heç b i r m ü q a v i mata ras t gal masa da şahar i n a l ı n ­!" a s ı n ı g e r i q a y ı d a n a s a x l a y ı r. Tey m u r i sa m üttaf iqi Şeyx l br a h i m i n kömay ina gelmaya ta las i r d i . Ç ü n k i Şeyx l br a h i ­m i n 3 0 m i n nafar l i k orduya m a l i k o l riı a s ı Teymuru n a r a h a t ed i r d i . B u n a baxmayaraq Toxt a m ı ş x a n mağl u b o l u b geri çak i l i r . Teymur başa d ü ş ü r ki , Q ı z ı l Orda x a n ı öz q ü vvas i ­n i top l a y ı b yena da h ü c u m a b a ş i a y a b i l a r . O n a göra da Tex­t a rn ı ş ı ta' q i b etmak qara r ı n a gal i r .

B ü t ü n p a y ı z ı va q ı ş·ı Ş i rv a n d a keç i r m i ş Teym ur l ang qo­ş u n l a r ı a rt ı q q ı ş ı n ort a l a r ı n d a u z a q safara ç ı xmağa h a z ı r i d i . " ? m i r Tey m u r 1 395-ci i l fevra l ı n 22-da safara b a ş l a y ı r . Şeyx l br a h i m da 1 2 m i n l i k qoş u n u i l a ona qoşu l u r . B u dö­yüş qa laba i la başa ç a t ı r . Qalaba şaraf i n a Kür s a lı i l i nda ve­r i l an böyük z i y a fat ı a x a l q ı m ı z ı n qahram a n l ı q t a r i x i bir d a -

43

ha y a d e d i l i r . Vaxt i l a Tom r i s a n a n ı n İ r an hökm d a r ı Keyxos­rovu mağl u b edi b, baş ı n ı kasd i rmasi x a t ı r l a n ı r . J? a h a sonra Teymur G ü reüsta n ı işğa l e d i r, Türk hökm d a r ı l l d ı r ı m Ba­y a z i d l a vuruşa h a z ı r l a ş ı r . Teymur öz güclü raq i b i n i mağl u b eda b i l ar . Be la l i k l a , yed d i i l l i k m ü h a r i ba zafar l a başa ç a t ı r . B ü t ü n bu h a d isa lar " İ k i od a r a s ı n d a " rom a n ı n ı n i k i nc i h i s ­sas inda öz bad i i i f a das i n i t a p m ı şd ı r .

Bu döyüş lardan sonra Teymur l ang Azarbayca n d a n Sa· marqanda q a y ı d ı r . O, Çina yürüş etmak f i k r i nda i d i . Lak in oğ lu M i ranşa h ı n özbaş ı n a l ı ğ ı n ı eş i d i b yen i dan Azar bayca ­na qay ı tmağ ı qara ra a l ı r . O, Tabr iza gal i r , 1 40 1 -c i i l d a I r a ­n a yürüşa baş l a y ı r . Rom a n d a b ü t ü n bu h a d i sa lar t a r ix i xro­no loj i a r d ı c ı l l ı q l a aks o l u n m u şdur . Nahayat, Teym ur l ang 1 405-ci i l da ö l ü r .

Teymurun ö l ü m ü n dan sonra onun ya ra ld ığ ı q ü d rat l i döv l a t i n gen i ş a raz i s i nda d a x i l i i x t i l a f l a r güc lan i r , çakişma­lar b a ş l a y ı r, q a r d a ş q a r d a ş a , qoh u m qoh u m a qan i m kas i l i r .

B a ş veran h a d i sa lar Azarbayc a n a da ta's i r s i z qa lm ı r . Ş i rvanşa h l a r döv l at i n d a da h a k i m iyyat davas ı kask in laşi r. B u çak işmalar i k i nc i h i ssada tafarrü a t ı i l a qalama a l ı n m ış­d ı r .

avval k i t a r i x i rom a n l a r ı n d a o l d uğu k i m i , müal l i f i n bu rom a n ı n d a da asasan eyn i qüsu r l a r a yol ver i l m işd i r . Ya' n i t a r ixç i M . İ smay ı lov ma' l u m t a r i x i f ak t l a r ı çox z a m a n ba­d i i - t a r i x i haq i qata çev i ra b i l mam i ş d i r . B i z bunu ona göra dey i r i k k i , böyük zahmat hesa b ı n a başa galan bu s i l s i l a ro­m a n l a r ı n m ü al l i f i galacakda harn in nöqsa n l a r ı nazara a l s ı n .

Rom a n d a a s a s obra z l a r çoxd u r va on l a rd a n h a n s ı n ı s a seç i b baş �ahram a n k i m i taqd i m e t m a k çox müşkü l d ü r. Ş i r ­v anşah 1 l br a h i m d a h a çox d iqqat i cal b e t sa da , a m i r Tey­mur, Toxt a m ı ş, M i r a n ş a h , Ş a hxan d a n , Yus i f , Nas i m i , Qaz i Möv l a n a, Sey i d a l i , a m i r B i s t a m , Q a r a Yus i f , Şeyx Teh mu­ras, Sey id ahmad , Xal i l ü l l a h va s . obra z l a r d a rom a n d a a z y e r t u t m u r . Va b ü t ü n bu obra z l a r tez-tez b i r - b i r i n i avaz edan h a d isa lar i ç i nda tasv i r ed i l i r l ar . D a h a doğrusu, d i qqa­t i d a h a çox ca l b edan obraz l a r ı n özü yox, h a d isa lar o l u r. Bu h a d isa lar içar i s i n d a isa ba'z i i s t is n a l a r nazara a l ı nmazsa , obra z l a r ı n özün amaxsus saciyyavi keyf iyyat l a r i çox a z naza­ra ça rp ı r . Amma m ü al l i f har h a l d a müayyan daracada 1 İ b­r a h i m i n , M i r a n ş a h ı n , Teym ur l ang in obra z l a r ı n ı saciyyavi c i zg i l a r l a rasm elmaya ç a l ı ş m ı ş d ı r .

asarda Q ı z ı l Orda hökm d a r ı Toxt a m ı ş ı n Azarbayca n a

4 4

hücumu tasv i r ed i l i r . Bu hücumun q a r ş ı s ı n ı a l m a q üçün İ b­r a h i m şah Teymurun oğ lu M i r a n şa h l a b i rga h arakat etma­l i d i r . Lakin M i r a n ş a h d a sarkardal i k q ü d rat i yoxd ur . O, y a l ­n ı z qü r ra lanmayi , lovğa l a n m a ğ ı baca r ı r . _Sarkarda lar i o n a d e y i r k i , Toxt a m ışa q a rş ı hücumda Şeyx I b r a h i m i n masla­ha! l a r i na q u l a q asmaq l a z ı m d ı r . " N i sbatan y a ş l ı sarkarda, on min qoşu n u n başçıs ı eh t iya ! l a d i l l and i :

- Sana f ada o l u m , ş a h z a d a, Ş i rv a n ş a h l a r a z ı l a şs a n yax­ş ı d ı r , qoy S a h i bq r a n ı ( a m i r Teymuru - Y. A. ) göz layak.

Sarkardan i n Şeyx İ br a h i m i Ş i rv a n ş a h a d l a n d ı rm a s ı M i ­r anşah ı coşdurdu . O, e l a bağ ı rd ı k i , q o n ş u ç a d ı r l a rd a o l a n a rva d l a r ı d i k a t ı l d ı l a r .

- Na Ş i rvanşah , Ş i rv a n ş a h s a l ın ı sa n b a ş ı m ı z a . Ded i m yo l a ç ı x ı r ı q , vassa l a m .

Ş i rvanşah qat iyya! la : - Man öz çari l a r im i boş yera q ı r ğ ı n a a p a rmayacağam,

san özü n b i l arsan, - ded i . M i r a n ş a h coşd u : - Necaa? Ş i rvanşah tamki n i n i poz m a m a ğa ç a l ı ş a r a q ded i : - Şahza da, m a n böyük a m i r Teymurun mü! !af i q i yam,

sandan heç b i r a s ı l ı l ı ğ ı m yoxd ur , o n a göra da özüm b i l d i ­y i m k i m i harakat e l ayacayam. S a h i bq r a n a d a haraka! i m üçün ö z ü m c a v a b veracayam " . (M. İ s m a y ı lov. " İ k i od a ra ­s ı n d a " , I I k i t a b "Ganc l i k " , B a k ı , 1 993, sah. 52-53).

Rom a n d a ta r ix i h a d i sa lar b i r - b i r i n i sü r'a! l a avaz e d i r va müal l i f ç a l ı ş ı r k i , o dövrün heç b i r h a d i sasi nazardan qaç ı ­r ı lmas ı n . B u n u rom a n ı n ayr ı - ayr ı fas i H a r i n i n a d l a r ı d a sü ­but ed i r . "Şak i hökm d a r ı Sey id a l i " fas l i n d a şak i l i l a r i n Teym ur lang qoşu n l a r ı i l a döyüşü , Sey i d a l i n i n Ş i rv a n ş a h v a s i t a s i l a Teym ur l an gdan qoru n m a q is tamas i , " Toxt a m ı ş xa n " [asl i n d a Q ı z ı l O r d a hökm d a r ı n ı n Ş i rv a n ı a l a keç i rmak n i yyat i , "Teymu r l an g i n d üşargas i n d a " [asl i n d a Şeyx İ br a h i ­m i n Ş i rv a n ı qoru m a q maqsad i l a Teymurun d ü şargas i n a ga l ­mas i , burada o lan söh ba! l ar , M i r a n ş a h ı n İ br a h i m ş a h a manf i m ü n a s i ba t i , " Qeysar " [as l i n da Toxta m ı ş üzar i n d a qa­l aba, Qeysar a d l ı m i n b"a ş ı n ı n Teymu ru ö l d ü rmak n i yyat i va bu a rzuya çata b i l mamas i , " N as i m i " [asl i n d a N as i m i va onun tarafd a r l a r ı n ı n m ü b a r i zas i , "Toxt a m ı ş x a n ı n son u " fas l i nda Q ı z ı l Orda hökm d a r ı n ı n a q i b.�t i naq l ed i l i r - d a h a sonra k ı fas i l i arda ( " M i ra n ş a h " , " Usya n " , " Q ü r batd a " , "Toy " , "Yedd i i l l i k m ü h a r i ba " , "Teym ur l ang in sonu " , " Ş i r -

45

v a n ş a h Tabr i z d a " , " Müttaf i q l ar " , " Q a r a Yus i f " , "Val iah d " ) müal l i f t a r i x i h a d isa l�r i. xronoloj i qayd a d a s a d a l a y ı r . Bu ra · d a n be la ç ı x ı r k i , M. l sm a y ı lovu ta r ix i şaxsiyyat l a r in ma'na­v i d ü n y a s ı , b ir i n s a n k i m i keç i r d i k l ar i h i ss va hayac a n l a r az m a r a q l a n d ı r ı r . S a n k i o, bü tün b u n l a ra b iganad i r va qahra­m a n l a r ı n ı n asasan döyü ş l ar i n i , keçd iy i ömür yol u n u a d d ı m ­a d d ı m i z l amayi q a rş ı s ı n a maqsad qoym uşdur . T a r i x i h a d i · salara fa lsaf i b i r bax ı ş , bu günün -çağdaş dövrü müzün man­zaras i n dan tar ix i keç m i ş i q iymat l a n d i ra b i l mak . . . M. İ s m a ­yı lovun rom a n l a r ı n d a m a h z bun l a r ç a t ı ş m ı r .

M a h m u d İ s m a y ı lovun " Q a r a Yus i f " rom a n ı n d a d a h a d i · salar asasan e y n i dövrda - X I V asr i n sonu, XV asr i n avva­J a r i nda, q a r a qoyu n l u l a r dövlaÜn i n y a r a n d ı ğ ı va qüvvat lan· d iy i i l i arda ( 1 376- 1 42 1 ) caraya n ed ir . 1 376-cı i l d i r . V a n gö­lü atra f ı n d a yaşaya n q a r a qoyu n l u qab i l a b i r laşmalar i n i n başç ıs ı B a y r a m Xoca S ü r m a l i , Xoy, Naxç ıvan at r a f ı ara z i n i öz h a k i m iyyat i a l t ı n d a b i r l aş d i r i b cal ay i r l ara vergi vermak­dan i m i i n a edir . P a ytaxt ı Tabrizda o l a n S u l t a n H ü seyn Ca­J a y i r bu xabari eş i d i b B a yram Xoc a n ı n üzar i na hücum ça­k i r . B a y r a m Xoc a n ı n q a r d a ş ı Ôğlu Q a r a Mahammad ark i ş q a l a s ı n ı n h a k i m i i d i . B a y r a m Xoca ö l d ü kdan sonra o, qara ­qoyu n l u l a r ı n başç ı s ı o l u r . 1 382-ci i l da i sa Tabr i zda S u l t a n H ü seyn taxt d a n sa l ı n ı r . Q a r d a ş ı s u l t a n a h m a d t a x t a s a h i b o l u r . L a k i n çox keçmadan böyük q a r d a ş ı Şeyx a l i g ü c l ü or­d u i la B a ğ d a d d a n Tabriza yürüş e d i r . S u l t a n ahmad Tab­r i zdan qaç ı r . Sonra k ı döyü ş l arda Şeyx a l i ö l d ü rü l ü r . S u l t a n ahmad yen i d an Tabr i z i a l a keç i r maya m üvaffaq o l u r .

1 385-ci i l i n son l a r ı n d a Q ı z ı l Orda hökmd a r ı Toxta m ı ş Ş i rv a n torp a q l a r ı n ı ! a l a n ed i b , Tabr iz üzar ina h ü c u m ed i r . Su l t an ahmad yen idan Tabr i zdan q a ç ı r. 1 386-cı i l i n avvala· r i nda Toxt a m ı ş Tabr iz i a l ı r . L a k i n o, Tabr izda uzun müd dal q a l a b i l m i r . a m i r Teymurun Tabriz üzar ina gal d i y i n i eş i d i b qoşu n u i l a b u r a n ı tark etmal i o l u r . a m i r Teymur i s a Tabr iz · dan son r a N a xç ıva n a yax ı n l a ş ı r d ı . Teymur Toxta m ı ş üzar i · n a harakat etd i y i n d an Qara Mahammad fü rsat t a p ı b Tabr i ­z i tu tur . Onun ö l ü m ü n dan sonra oğl u Qara Yus i f Tabr iz t ax t ı n a s a h i b o l u r .

Teymur l ang Azarbayc a n d a Q a r a qoyu n l u döv l at i n i n ya ­r a n m a s ı n a baş l ı ca m a nea id i . Ona göra da Q a r a Yus i f a t ­r a f döv l a t l ardan özüna m ü t ta f iq t a p m a q, o n l a r l a b i r i aşmak h a q q ı n d a d ü ş ü n ü r d ü . B u dövrda Azarbayc a n ı n böyü k bir h i ssas i n i i d a ra edan S u l t a n ahmad Cal a i r i sa mak i r l i hara-

46

kat l ar i l a Qara Yus i fa xaya nat !oru qururdu . Teymurun ö l ü ­m ü n dan son ra Q a r a Yus i f daha c i d d i faa l i yyata b a ş l a y ı r. Onun güc lan masi Ş i rv a n ş a h İ bra h i m i n gözü ndan yay ın ­ın ı r . O, öz oğlu Koyu mars in başç ı l ı ğ ı i l a Su l t an Clhmada kö­mak üçün qoşun göndar i r . L a k i n bu vax! - 1 4 1 0-cu i l d a Qara Y u s i f S u l t a n Cl h m a d i mağ l u b etm i ş va p a ytaxt ı Tab­riz o l m a q l a q a r a qoyu n l u l a r döv l at i n i y a r a t m ı ş d ı . B u n d a n sonra Qara Y u s i f Ş i rv a n ı d a özüna ta be e t m a k is!ay i r d i . Bu maqsad l a o, Ş i rv a n ş a h İ b r a h i m l a oğ lu Kayumars a ras ı nda ixt i l a f ya rad ı r .

1 4 1 7-c i i l oktya br ı n 26-da Kür s a lı i l i n da Q a r a Yus i l l a Ş i rvanşah İ bra h i m i n döyüşü o l d u . B u döyüşda Q a r a Yus i f q a l i b gald i . B ü t ü n bu h a d i sa lar t a r i x i a rd ı c ı l l ı q l a rom a n d a a k s o l u nmuşdur . Rom a n d a i l k növbada q a r a qoyu n l u l a r ı n ö z dax i l i nda gedan h a k i m iyyat d i d i şma lar i d i qqal i cal b e d i r . Qara Mahammad i ö z ç a d ı r ı n d a q a r d a ş ı o ğ l u P i r H asan i n gön dard iy i q a t i l l a r ö l d ü r ü r l ar . Qara Y u s i f bu qat l i n k i m i n taraf i n dan !örad i l d iy i n i b i l i b dar h a l g ü n a h k a r ı caz a l a n d ı r­m a ğa ç a l ı ş ı r . P i r H asan Q a r a Yus i l i d ey i l , onun q a rd a ş ı M is i r Xoc a n ı takbatak döyüşa çağ ı r ı r . O n u n f i k r i nca, Q a r a Mahammaddan son ra v a r i s e ' l.a n . o l u n a n M i s i r X o c a i l a bu masa lan i hal l etmal i d i r, ya' n i k im döyüşda q a l i b galsa, taxt t aca o sah ib o lma l ı d ı r . Mis i r Xoca d a q a r d a ş ı Qara Yus i f k imi cüssal i , boy l u -buxu n l u d u r. Lak in . qorxa q d ı r va bu sa­babdan döyüşa g i rmak islam i r. Nahayat, o, kön ü l l ü o l a r a q va r i s l i k h ü q u q u n d a n a l çak i r va Qur' a n a a n d i ç i r k i , ona s a ­d i q q a l acaq . Takbatak döyüşa i sa Q a r a Yus i f ged i r va P i r Hasani mağl u b ed i r .

Ba lka da be la b i r takbalak döyüş asl i n d a o l m a m ı ş d ı r. Har h a l d a bu , orta asr l ara maxsus saciyyavi b i r h a d isa k imi na­zara ça r p ı r.

"Qara Yus i f " rom a n ı n d a döyüş salına la r i heç şü bhas iz , müa l l i f i n orta asr l a r i n harb t a r i x i n i d i qqat la öyranmas i l a bağ l ı d ı r . Doğru d a n d a , harn i n salına lar oxucu m a r a ğ ı n a sa­bab o l u r, sahna lar in tabi i i i y i heç b i r şübha doğu rmur .

Rom a n d a o dövrda h a d isa lar io caray a n e td iy i a raz i da faa l i yyat göstarm i ş asa s t a r i x i şaxs iyyat lar d a sü je tda m ü ­h ü m y e r tu tu r l a r. E laca da m ü al l i f taxayyü lü i l a y a ra d ı l a n obraz l r d a v a r d ı r . Mahmud a ğ a , Raş i d , X a var bu qab i l dan o lan s u rat l ard i r . Raş i d a d l ı b i r ganc i n M a h m u d a ğ a n ı n q ı ­z ı Xavara sevgis i , bu yol d a çak d i y i ma 'nav i aza b l a r d i qqat i xiisu s i l a ca lb ed i r .

47

Rom a n d a k ı h a d isa lar i n markaz i n d a tab ii d i r k i , Qara Yu ­s i [ d a y a n ı r . Müa l l i f yer i gal d i kca onun dax i l i a l am ina i ş ı q s a l m a ğa , qahram a n ı n hayaca n l a r ı n ı , i z l i r a b l a r ı n ı d a verma­ya ça l ı şm ı ş d ı r .

Q a r a Yus i r i b i r raq i b k i m i m ü l laq a r a d a n götü rmaya ç a l ı ş a n Teymur islad iy i na heç cür n a i l ola b i l m i r . Onun an yaxşı sarkardasi B ü r h a noğl u d a Q a r a YusH in öhdas i n dan gala b i l m i r . B u n d a n bark h i rs lanan Teymur yo l unu avn i k q a l a s ı n d a n s a l ı r , b u q a l a n ı Q a r a Yus i l i n q a r d a ş ı M i s i r Xo­ca qoruyurdu .

Teymur hamişa i s t i f ada e ld iy i , çox vax! d a müvarraq iy­yat q a z a n d ı ğ ı b i r üsu l a a l a l ı b, geca q a r a n l ığ ı nda q a l a n ı a l m a ğa ç a l ı ş ı r . l-l a m i n sahnan i müa l l i f b e l a tasv i r · e d i r : " Q a l a ya hücum edan qoşu n l a r çox ehl i y a l l a , s as s a l m a d a n i ra l i l amaya ç a l ı şsa l a r d a keş ikç i l a r on l a r ı görmüş v a m ü d a ­f iaç i l ar i q a l d ı r m ı şd ı l a r. M ü d a f i aç i l ar a rl ı q h a s a r l a r ı n va bürc lar i n üs tünda öz yer lar i n i tu tmuŞ , amra m ü n laz i r d a ­ya n m ı şd ı l a r. M i s i r Xoca i sa a m r vermayi geci k d i r i r d i . O , Teymur lang in qoşu n l a r ı n ı o x manz i l ina y a x ı n masa raya b u ­raxa n d a n sonra nerı hopd u r u l m u ş lazak v a asgi n i y a n d ı r ı b a l m a q , onun i ş ı ğ ı n d a d ü ş m a n qoşu n l a r ı n ı qar ı atan o x a laş i -na t u tmaq f i k r i nda i d i .

·

. . . Nahayat, q a l a m ü d a f i aç i l a r i n i n göz lad iy i an yet i ş d i , M i s i r Xoc a n ı n sasi eş i d i l d i :

·

-Nöyü l l ü asg i l a r i , lazak lar i y a n d ı r ı b a l ı n . B i r a n ı n i ç i n d a q a l a n ı n a t ra r ı g ü n d ü z k i m i i ş ı q l a n d ı .

Qa l a müda f iaç i l a r i n i y a t m ı ş z a n n ed i b a rxa y ı n l ı q l a i ra i i i a­yan çar i l a r şaş ı r d ı l a r . Q a l a d a n !üstü k i m i yağan oxl a r isa öz i ş i n i görd ü . M i n b a ş ı l a r ı n va yüzba ş ı l a r ı n c i d d -cah d i n a b a x m a y a r a q asgar lar v a h i ma i ç i nda g e r i q açmağa b a ş l a d ı ­l a r . Döyüş meyd a n ı n d a y ü z l a r l a m e y i d q a l d ı . . .

. . . Ar t ı q sahar aç ı l m ı ş . . . , günaş ü füqdan xey l i a r a l a nm ı ş , onun te l i a r i Teym u r l an g i n a ğ çad ı r ı n ı n üzar inda oyn a m a ğa b a ş l a m ı ş d ı . Teymur lang qoşu n l a r ı n ı n az - az be la mağlub iy ­yala uğra d ı ğı h a l l a r d a çox qazab l i o l u rdu , l a k i n bu safar na­dansa be la deyi l d i . . .

. . . Jeym ur lang bü tün safar l a r inda özü i l a d a ş ı d ı ğ ı taxt ı n ­d a aylaşd i , avval s a ğ q o l u n u , sonra i s a ş i kast q ı ç ı n ı d i zdan yuxar ı övka lad i , kü ran saqq a l ı n a a l gaz d i r d i , sart bax ış l a r ı ­n ı am i r l a r i n üzar i nda r ı r l a d ı b x ı r ı l d a d ı :

48

- Afar i n M i s i r Xoca y a . Be l a b i r sarkarda . . . hörmata va la'r i fa l a y i q d i r " (M. İ smay ı lov. Qara Yus i f , B a k ı , " Y a z ıç ı " , 1 99 1 , sah. l 60- 1 6 1 ).

Yer i gal m işkan b i r masa lan i da a ç ı q l a m a q istard i k . Clnii r Teymur obra z ı n a " Qa ra Yus i f " rom a n ı n d a o l d u ğu k im i m ü · a l l i f i n " İ k i o d a r a s ı nd a " rom a n ı n d a d a r a s t ga l i r i k . B u d a lasa dü f i dey i l d i r . Har i k i rom a n d a tasv i r o l u n a n d ö v r Tey­mur lang in Azarbayca n a , xüsus i l a Tabr iza hücu m l a r ı i l a bağ l ı o lmuşdur . Teymur l ang ya l n ı z Ş i rv a n hökm d a r ı İ br a ­h i m ş a h l a yax ın m ü n a s i batda o lmu� . onu ö z vassa l ı va m ü l ­laf i q i k i m i q a b u l etm i ş d i . Bu isa l br a h i m ş a h ı n a ğı l l ı v a uğur lu s iyasal i n i n nat icas i i d i . i n d i har i k i rom a n d a Tey­mur lang obraz ı i la b a ğ l ı ba'zi m aq a m l a r a d i qqat yel i rak .

İ l k növbada, Teym ur l ang b i r fa leh k imi tasv i r ed i l i r . Mü­a l l i f da b i r s ı r a la r ix i manbalara i st i n a d edarak Teymurun f a teh obra z ı n ı o l duğu k i m i y a r a t m a ğa c a n a lm ışd ı r . O n u n fa teh l iy i har b i r a d d ı m ı n d a , harakat i nda, d a v r a n ı ş ı n d a h i ss o l unur . Teym u r l a na i nk i an yax ın sarkarda lar i , qoşun başç ı ­l a r ı , ha t ta öv l a d l a r ı d a qorxu i l a d a n ı ş ı r l a r.

"Atas ı n ı n sas i ndak i x ı r ı l t ı M i r a n ş a h ı özünü y ığ ı şda rma ­ğa macbur e ld i . B u x ı r ı l l ı hök m d a r ı n asab i h a l ı n ı n göstar i ­c i s i id i . M i r a n ş a h qorxu keç i r i r, h a n s ı xataya yol vermas i b a ras inda f i k i r l aş i r, ancaq cavab ta p a b i l m i r , qorxu su d a h a d a a r t ı rd ı " ( " İ k i o d a r a s ı nd a " , l l k i t a b , sah. 23).

Teymur lang i a l d a t m a q , ona kalak galmak çox çat i n d i r. O, böyük fa teh l ara maxsus b i r duyğu i l a, k i m i n y a l a n , k i ­m i n doğru d a n ı ş d ı ğ ı n ı darh a l h i ss eda b i l i r . " İ k i o d a r a s ı n -· d a " rom a n ı n d a be la b i r sahna tasv i r o l u n u r . Tey m u r oğ lu M i r a n ş a h a mürac i al ed i r k i , !aza na xabar v a r? M i r a n ş a h d e y i r k i , bü tün Azarbaycan c a m a a l ı s a n a d u a e l a y i r . Tey­mur buna i n a n ın ı r va qazab l i h a l d a M i r a n ş a h a dey i r : san özün eş i im isan o d u a n ı ? M i r a n ş a h özünü i t i r i r, çünk i o, be­l a bir d u a n ı eş i tmam i ş d i , eş i da da b i l m az d i . M i r a nş a h a t a ­s ı n ı n d a h a d a h i rs lana b i lacay indan , b u n u n i sa ona çox b a ­h a b a ş a gal a b i lacay indan e h l i y a t e d i b y a l a n demaya mac­bur o l u r, iki nafar i n a d ı n ı çak i r . Teym u r h arn i n a d a m l a r ı ç ağ ı r ı r, o n l a r ı n d a y a l a n d a n ı ş d ı ğ ı n ı h i ss e d i b ded i : -A p a r ı n , b u n l a r ı n i ki s i n i n da ya l a n d a n ı ş a n d i l l a r i n i , heç na eş i lm adan, eş idan k i m i qa lama verd i k l ar i q u l a q l a r ı n ı kas i n .

Doğr u d a n d a dahşat l i sahnad i r ! A m m a bu harakat Fateh Clmir Teymurun xa ra kter i n i , hökm d a r l ı q duyğusu n u daq iq i fa d a ed i r .

49

Teymur l ang i b i r çox manba larda h i s s l a r i n i c i lov l aya b i l ­mayan, a z g ı n , h � J s i z daracada h i r s l i b i r hökmd a r k i m i tas­vir ed i r l ar . Ancaq o d a ma' l u m d u r lı i , bü tün Şarq i , Qarb i l arzaya gat i ran Teymur böyü k ağı l va i d r a k s a h i b i id i . O, h a n s ı ö l kaya, şahara hücum e d i r d i sa, i l k növbada o şahar in va ö lkan i n h a k i m i n a e l ç i gön dar i b d a n ı ş ı qs ı z !asl i m o lmas ı ­n ı ta lab ed i r d i . Bu baş t u t m a d ı q d a isa doğru d a n d a qazab i ­n i n had d - h ü d u d u o l m u r, h ii cum etd i y i şahar in d a ş ı n ı daş üsta qoym u r, yer i ga landa insan baş l a r ı n d a n m i n a ra lar hör · dürürdü . Ancaq bu böyü k fateh a g ı l l ı a d a m l a r ı da yü ksak q iymat lan d i r i r d i . Masa lan , o, Ş i rvan hökmd a r ı İ b r a h i m ş a · h ı n a ğ ı l l ı o l duğunu , tad b i r l i s iya satçi k i m i harakat etd i y i n i h a m i ş a taqd i r etm i ş d i . Vaz i r i va oğl u M i r a n ş a h onu dafa· l a r l a Teym urun göz ündan s a i m a ğa ça l ı şs a l a r d a buna m ü · vaffaq o l a b i l mam i ş d i lar . Teymur l ang n a i n k i m ü t tafi q i n i v a dostunu , ham da düşman i n i da l a y i q i nca q i ymat l and i rmayi baca r ı r d ı . " Q a r a Yus i f " rom a n ı n d a n m i s a l gat i r d i y i m i z ha· min e p i zodda avn i k q a l a s ı n ı çat i n l i k l a da o lsa .a la keÇ i ran Tey m u r boyu n l a r ı n a kafan s a l ı b onun hüzuruna galan M i ­s i r Xoc a n ı b a g ı ş l a y ı r . Ancaq ona · göra bağ ı ş l a ın ı r k i , d ü ş ­ınan i a r t ı q magl u b o lu b, ona göra a f v ed i r k i , geca döyüşün­da ugur q a z a n ı b .

Tey m u r öz öv l a d l a r ı n a vas iyyat etm i şd i k i , a ğ ı l l ı dü şma­nin üstüna hücum çakmak l a z ı m dey i l . O, Qara Yus i l i da be la b i r a ğı l l ı d ü şman hesab e d i rd i . A m m a Teymur ö landan sonra onun v a r i s i ar i bu vasiyyata amal etmad i l ar. M i r a n ş a h Ş i rv a n ş a h ı n d a n q i s a s o l m a q f i k r i na düşdü . M i r a n ş a h ı n og­lu Ş a h rux isa Q a r a Yus i f ö lan dan son ra Qara qoyu n l u l a r döv l a t i na son qoym a ğa c a n a t d ı . Bu f a k t d a Teym urun ne­ca böy ü k s iyasatçi o l dugunu tas d i q ed i r .

Ancaq Teymu r har i k i rom n a d a d a h a çox fa teh l i k-sar­kardal i k p l a n ı n d a qalama a l ı n m ı ş d ı< . Ax ı , o, takca d ü n y a n ı l arzaya s a l a n b i r f a t e h va sarkarda yox, h a m da e l m -sanat a ş i q i y d i , h a m i s i y d i , darin d ü ş ü nan bir i n s a n i d i . M. İ s m a ­y ı lovun rom a n l a r ı n d a bu cahat nazara a l ı n m a m ı ş d ı r.

M. İ sm a y ı lovun bu s i l s i l adan o l a n rom a n l a r ı n d a n b i r i da " U z u n H asan " d i r. asarda XV asr i n i k inc i yar ı s ında Azar­bayca n ci a baş veran c i d d i i ct i m a i -s iyas i h a d i sa lar , xüsusan feod a l m ü h a r i ba lar i n i n f a s i l a verroad iy i bir dövrda Ağqo­y u n l u l a r ı n h a k i m i yyata s a h i b o l m a q üçün a p a rd ığ ı m ü b a r i ­za lar qa lama a l ı n m ı ş d ı r.

a d i l a Mammad z a d a yuxa r ı d a a d ı çak i lan maq a l as i nda

so

yaz ı r : " U zun H asan " rom a n ı n d a Ağqoyu n l u l a r ı n an qüd ­rat l i hökmd a r ı n ı n demak o l a r k i , bü tün larcü meyi -ha l ı na ­zardan keç i r i l i b, müal l i f ha t t a b i r az d a uzağa ged i b onun a t a - b a ba l a r ı n ı d a u n u t m u r, yer i gal d i kca, b u n a i ş a ra lar e d i r . Cl l balla , bu tab i i d i r va t a r i x i ro m a n d a zar u r i ­d i r " ( "Azarbayca n " j u r n a l ı , 1 994, .N'9 l -3. s a h . 1 74- 1 75).

" U z u n Hasan " rom a n ı Q a r a qoyu n l u l a r ı n süqu lunun las­viri i la b a ş l a n ı r . Bu döv lat i n son uncu , l a k i n an q ü d rat l i hökm d a r ı C a h a n ş a h qorx u l u b i r düşman l a - Ağqoyu n l u l a ­r ı n hökmdar ı U z u n H asan l a üz -üza d a y a n ıb . U z u n Hasan q a l i b gal arsa, demal i , q a r a qoyu n l u l a r ı n hökmra n l ı ğ ı n a son qoyu l acaq . B u qorx u l u dü şman bir y a n a , ö l kan i n öz dax i l i n ­da da a m a ns ı z çak i şma lar ged i r . C a h a n ş a h ı n oğ lu Hasana l i a l a s ı n ı n Tabr izdan cam i -cü m l a l a n ı b i r a ğac masa fada uzaq -' l a ş d ı ğ ı n ı görüb , s i r daş l a r ı n ı b a ş ı n a lop l a y ı b h a k i m iyyafi a la a l ı r . "Ancaq H asana l i n i n p a d ş a h l ı ğ ı uzun sürmür . Ge­cal i -gündüz lü baş ı eyş- işrala q a r ı ş m ı ş Ş a h z a d an i n a t a s ı n ı n böyük sür 'at la Tabr iza yax ı n l a şm a s ı n d a n h e ç xabari da o l ­m a d ı . . . . Özünü e t a i t i r d i k i , q a ç m a ğa b e l a i m k a n ı o l m a d ı . C a h a n ş a h Tabr i z i m ü h o s i raya a l d ı . Sahar a ç ı l a n d a p a d ş a h qoşu n l a r ı n ı şahar d a rvaza s ı n d a n i ç a r i g i ran göran q i yamç ı ­l a r öz lar i n i i l i r d i l ar . H ara b a ş ı n ı göl ü r ü b b i r y a n a qaçma ­ğa b a ş l a d ı . Hasana l i isa boyn u n ci a kafan, a l i n d a ya l ı n q ı l ı nc ha la Tabr izdan kan a r d a , ç a d ı r d a o l a n a l a s ı n ı n y a n ı n a ga l ­d i . C a h a n ş a h onu ç a d ı r ı n a burax m a d ı , y a n ı n d a d a y a n m ı ş a m i r a l -ü maraya ded i:

-Gel onu özün h abs e l a ! " (M. İ smay ı l ov. Uzun Hasan, " Ka rva n " k i t a b l a r ser iyas ı ,

may , 1 990, .N'28, sah. 5) . Müa l l i f C a h a n ş a h ı n üzar ina b i r d a l a r ix i Muş döyüşü n ­

da ( 1 467) q ay ı d ı r . B u döyüş h a l l e d i c i o l u r va a ğqoyu n l u l a r q a l i b gal i r .

Azarbayc a n d a q ü d ra t l i b i r döv l a t -Ağqoyu n l u l a r dövla­t i h a k i m i yyat b a ş ı n a ga l i r . a . Mammadza d a harn i n maqa la­s inda yazır k i , m ü al l i f C a h a n ş a h ı n ham da şa i r o l duğunu unu tmuşdur. B u , harn i n C a h a n ş a h d ı r k i , " H aq i q i " taxal l ü s ü i l a gözal şe 'r lar yaza raq , a n a d i l l i adab iyy a t ı m ı z ı n i n k i ş a f ı n ­d a böyük x i d mat göslar m i ş d i r . Va t a r ix i manba lardan o d a ma' l u m d u r k i , C a h a n ş a h ö z d i v a n ı n ı n m ü kammal b i r a lyaz­m a nüsxas i n i dövrü n ü n an görkam l i ş a i r i a _ C a m iya gön­darm i ş d i r . H at ta bela bir fakt d a ma' l u m d u r ki, C a h a n ş a h ı n o n a la b e o l m a q i slam ayan oğl u - B a ğ d a d h a k i m i P i r b u d a q

5 1

da a t a s ı n ı n yol u i l a gel m i ş, Azarbayca n va [ars d i l i a r i nda şe ' r l a r yazm ışd ı r.

Ancaq taassüf k i , roma n d a Cahanşah ın ş a i r l iy indan söz a ç ı l m a m ışdlr " . (Azarba yca n " j u r n a l ı , 1 994 . .N'2 1 -3, salı . 1 75).

Müal l i f i n bu i r a d ı i l a biz r a z ı l a ş m ı r ı q . Çünk i rom a n d a C a h a n ş a h b i r o b r a z k i m i o qadar d a gen i ş tasv i r o l u n m a · m ı ş d ı r va buna eh t iyac duyu l m a m ış d ı r. R o m a n C a h a n ş a h a h asr o l u n m a d ı ğ- ı n d a n onun şa i r l i y i ndan söh bat a ç m a ğa e h ­t i yac yox i d i .

Ancaq " İ k i od a r a s ı n d a " va " Q a ra Yus i [ " rom a n l a r ı i l a müqay isada " U zun Hasan " rom a n ı n ı yuxa r ı d a asar l a b a ğ l ı dey i l an tan q i d i qeyd l a r i u n u t m a d a n , asa san uğur lu hesa b etmak o l a r . Müa l l i f b u r a d a b i r s ı r a m a r a q l ı obra z l a r yara t ­m a ğ-a cahd etm i ş d i r. avval k i i k i rom a n d a yaz ı ç ı laqd i m e t ­d i y i obraz l a r ı ya ln ı z mahdud b i r p l a n d a -dövlat i ş i a r i va harbi yürüş l arda tasv i r e d i r d i sa, bu dafa taqd i m eld iy i t a r i · x i şaxsiyyat l a r i a i l a-ma i şat va sevgi p l a n ı n d a d a nazara ç a r p d ı r m a ğ' ı u n u t m u r . Onun tasv i r l ar i nda naq lelma üs tün · d ü r, p s ixo loj i maq a m l a r i sa yox daracas i ndad i r .

Ma' l u md u r k i , Uzun Hasan i n an sev i m l i a rv a d ı Tra bzon hökmd a r ı İ o h a n ı n q ı z ı Feodora ( Dasp i n a xa tun ) o lmuşdur . On la r ın i l k görüşünü müal l i f be la tasv i r e d i r: " Feodora Uzun H asan i göran k i m i cald q a l x d ı , ç ı ra q l a r ı n nura qarq e td iy i i ş ı q d a onu d i qqat la süzdü va g ü l ü m s ü n ü b ded i :

- San man i m d ü ş ü n d üyümdan da çox-çox başqa adam­s a n m ı ş . - Feodor a n ı n gözal l iy i n d an mas i o l m u ş Uzun Ha ­san onu s a n k i eş i tmad i . Feodora i sa söz l a r i na d a v a m eld i : - S a n f i k i r l aş d i y i m k i m i o l sayd ı n d a farq etmayacak d i . Amma san i n b e l a o l m a ğ' ı n man i h a d s i z daracada sev i n d i r i r .

Uzun H asan g ü l ü m s ü n d ü : -Yaq i n f i k i r l aş m i san k i , a rt ı q d i ş i ar i tökü l müş , be l i b ü ­

k ü l m ü ş qocayam, e l am i ? Feodora g ü l ü m s ü n d ü . Uzün Hasana e l a ga l d i k i , otağa

gün doğ'du . . . . Uzun H asan gördü k i , Feodora onun b a ras i n d a har şe­

y i öyran i b, ayi l i b göz l a r i n dan öpdü , qol l a r ı üstüna gölü rüb ç a r p a y ıya u z a t d ı va p ı ç ı l d a d ı :

- S a n man i m a n sev i m l i a rva d ı m o l acaqsan , Dasp i na xa tun .

Feodora n a z l a n a - n a z l a n a : - A d ı m Feodora d ı r - s a n i sa m a n i b a ş q a a d l a çağ ı r ­

d ı n .

52

- Bu gündan san i n a d ı n Das p i n a x a t u n o l sun , - deya hök m d a r tak ra r eld i .

- Na ü ç ü n m a h z Das p i n a xa tun? - Bu asr l a r in s i r r i d i r . . . na vax! a ç ı l a r, a l l a h b i l i r . . . "

( " Ka rva n " k i t a b l a r ser iya s ı , may , 1 990, .N'•B, sah . 7-8). Rom a n d a d i gar bir q a d ı n obraz ı d a h a rağbat l a qa lama

a l ı n m ı şd ı r . B u , Uzun Hasa n i n a n a s ı . Azarbayc a n t a r ix i n d a i l k d i p lomat q a d ı n k i m i t a n ı n m ı ş S a ra x a t u n d u r . S a r a x a ­tun doğru d a n d a takca meh r i b a n b i r a n a yox, ham da a ğ ı l ­l ı , tad b i r l i b i r q a d ı n d ı r . O, y a x ş ı b i l i r k i , U z u n H asan q ü v ­vat l i , baca r ı q l ı b i r sarkarda, tad b i r l i b i r hökmd a rd ı r , l a k i n b ü t ü n hökmd a r l a ra xas o l a n q ü su r l a r onda d a v a r d ı r . S a ra xa tun S u l t a n Mehmet i Ağqoyu n l u l a r l a s a v a ş d a n b i r müd ­dal d a ş ı n d ı rsa d a , Su l t an Mehmet dörd a y d a n son r a T r a b­zonu !as l i m etm i ş d i . Tra bzon safar i ndan son ra isa S a r a x a t u n o ğ l u i l a üz -üza oturmuş , onu b a ş a s a l m ı ş d ı k i , S u l ­l a n Mehmet k i m i qorx u l u va zor l u raq i b l a ü z - ü z a d a y a n ­ın a q d a n ö t r ü b i r i n c i növbada ö z ü n ü n g ü c l ü o l m a s ı l a z ı md ı r . B u n u n üçün isa asas vaz i la Azarbaycan l a xl ı n ı a l a keç ir ­makd i r . Ona göra d a deyi r: "San cü r'at l i san, i g i dsan , oğ lum, tad b i r l i san . B u çox yaxş ı d ı r . a m i r l a r i n a l i nda möhkam sax ­

· t a m a ğ ı n , eyni zamanda on l a rd a n eh l iya l elmay i n da yaxş ı ­d ı r . B i l va a g a h o l k i , Azarbayc a n lor p a q l a r ı n ı b i z im tor­p a q l a ra q a l m a ğ ı n vaxlı ç a l ı b " . S a r a x a t u n U z u n H asana başa s a l m ı şd ı k i , a ğqoyu n l u l a r da, q a r a qoyu n l u l a r d a b i r d i l d a d a n ı ş ı r , h a m ı b i r lorpağa bağ l ı d ı r . i n d i C a h a nşa h l a savaşa g i r i şsan, q ı r a n d a , q ı r ı l a n d a öz lar i n i n k i o l a caq . An­caq na elmak o l a r ? Ayr ı yol yoxdur . Q a r a qoyun l u l a r da , a ğ­qoyu n l u l a r d a , Azarbayca n ı n bu yer larda l a p qad i m dan y a ­şayan c a m a a l ı d a v a h i d , zor lu b i r p a d ş a h l ı q d a b i r l aş masa­lar, başqa l a r ı n a qul o l a ca q l a r .

Azarbayca n ı n b a ş ı üs tünü lah l ü ka a l a n d a S a r a xa tun S u l t a n Mehmet l a da , abu S a i d l a d a d a n ı ş ığa g i r i r, on l a r ı ya q a r d a ş q ı rğ ın ı n d a n çak i n d i r i r, ya d a öz a ğı l l ı söz l a r i i l a düşün maya v a d a r ed i r .

Qeyd edak k i , Ağqoyu n l u l a r öz h a k i m i yyal i i l i ar i nda b i r s ı r a Qarb döv lat lar i i l a s ı x a l a q a s a x l a y ı r, Tabr izda h a rn i n döv la t l a r in n ü m ayanda l i k l a r i n i a ç ı rd ı l a r . as l i n da, b u , Qarb döv l at l ar i n i n öz laşabbüsü i d i . O n l a r a m i r Tey m u r va l l d ı ­r ı m Baya z i l vaxl ı n d a o l duğu k i m i yena d a hayac a n l a i k i qüd rat l i t ü r k döv l al i n i n v a r l ı ğ ı n a döza b i l m i rd i lar . O n a gö­ra hans ı vas i layla o l u rsa -o l sun U z u n H asan i S u l t a n Meh-

53

mala qarş ı q a l d ı r ı r , o n l a r ı m ü h a r i baya sövq e d i rd i l ;ır . Maq· sad bu i d i ki, iki türk döv l at i n i n b a ş l a r ı b i r · b i r i n ;ı qa r ı şs ın , on l a r d a n b i r i d i gar i n i gücdan sa ls ın . Be la o lmasa Avropa · n ı n baş ı üs tünü t ah l ü ka a l a b i l ar . Qarb dövlat l a r i n i n harn i n s iya sat i i n d i d a u �u r l a d a v a nı e td i r i l i r . Rom a n d a bu mot iv tez- tez nazara ç a r p d ı r ı l ı r .

" Uz u n H asan " rom a n ı n d a şü bhas iz , asas qahram a n Uzun H asan d i r . Müal l i f o n u n ta r ix i obra z ı n ı c a n l a n d ı rmaq üçün a l i n dan gal an i as i rgam;ı m i ş d i r . Uzun Hasan ham hökm d a r , ham sarkarda, ham a t a , ham sev i m l i ar J< i m i d i q · qa t i cal b ed i r . Hökm d a r va sarkarda t ak onun l<eçd iy i ömür yo l u demak o l a r k i , t a r ix i manba larda qa l am;ı a l ı n d ı � ı k i m i tasv i r ed i l m i ş d i r . B u r a d a h arn i n e p i zod l a r ı b i r · b i r s a d a l a · ma�a e h t i y a c h i ss e t m i r i k . Ata k i m i d ;ı o , mehr i b a n d ı r, i k i o�J u n u n döyü ş larda h a l a k o l m a s ı J ıam iş;ı qa l b i n i göynad i r. B a şqa b i r o�) u - özüna v a r i s ta'y i n e td iy i U�ur lu Maham­mad i sa a t a s ı n a qarşı q i y a m q a l d ı r ı r . Bu maq a m d a Uzu n H asan a t a k i m i na qadar az a b keç i rsa d a , b i r höknı d a r k i m i qat iyyat l i o l u r , çünk i döv lat i n m an a fey in i d a h a ü s t ü n tulur . U�ur lu Malıammad i n q iya m ı n ı a m a ns ı z l ı q l a ya t ı r ı r va onun larafd a r l a r ı n ı e'd a m etd i r i r . O�Junun qaç ıb S u l t a n Mehmela pan a lı a p a rmas ı onu d a h a d a asabi laşd i r i r va b i r .h i y l a i l a o�) u n u - a l a s ı n ı n üzüna a ğ o lmuş va r i s i n i Tabr i · za gat i z d i r i r , gözü görmas in deya xa in o�lunu ox l a ö l d Q rl· d ü rür . Uzun H asan i n ö m r ü n ü n son i l i a r i üzü n t ü l ü keç i r . Su l t an Mehmet la O t l uqbe l döyü ş la r i nd;ık i u ğursuz luğu onu sars ı l m ı ş d ı . Ö m r ü n ü n son i l i ar i n d a i çk iya mey l ed i rd i , bu d a onun xasla l i y i n i d a h a d a ş i dda t l an d i r i r d i . 1 478-ci i l i n y a n v a r ı n 5-da U z u n H asan göz l a r i n i abad i yumur . Rom a n e la bu ma' J u m a t l a d a b i l i r .

Yuxa r ı d a qeyd etd i k l a r i m i zdan a y d ı n o l u r k i , X I V asrda a m i r Teym u r ord u l a r ı n ı n Azarbayc a n a yü rüş lar i z a m a n ı b a ş veran m ü rakkab h a d isa lar s o n i l l ;ı r i n t a r i x i nasr inda ge· ı:ı i ş aks o l u n m.uşdur . İsa H ü seynovun "Mahşar " , Mahmud I s m a y ı lovun " I k i od a r a s ı n d a " rom a n l a r ı n d a harn i n dövrün bad i i i n ' i kas ı öz i la dasi n i l a p m ı şd ı r . Yaz ı ç ı ·adabiyya tşünas Zaman Qa rayev i n " a l i nca" l a r i x i rom a n ı d a bu bax ı m d a n i s l i sn a l ı q taşk i l e tm i r . a s a r 1 974-80-c i i l i arda y a z ı l m ı ş , 1 988-ci i l d a ç a p d a n ç ıxm ı ş d ı r .

Rom a n d a k ı a s a s h a d i sa lar X I V asr i n son l a r ı , q i sm.an da XV asr i n avva l l a r i nda b a ş ver i r . Şarq i n qüdrat l i hök m d a r ı a m i r Teymur ordu l a r ı n ı n 1 387-ci i l i n p a y ı z ı n d a N a xç ı v a n a

54

hücumunun baş l a m a s ı n ı n tasv i r i rom a n ı n i l k ep i zodudur . Bundan sonra h a d i sa lar asasan .:ı l i nca q a l a s ı n d a , müayyan qadar da Qabal a va Samarqan dda caray a n ed i r . Rom a n ı n asas l eytmot i v i da a l i nca q a l a s ı m ü d a f iaç i l ar i n i n on dörd i l müdda t i nda a m i r Teymur ord u l a r ı n a q a r ş ı qahram a n l ı q l a vuruşmas ı fon u n d a mü ayyan laş i r . Rom a n ı n i deyas ı d a y a ­de l l i lara qa rş ı qahram a n l ı q l a m ü b a r i zaya çağ ı r ı ş , vatan par­varl i k ruhunun har şeydan üstün tu tu l m a s ı d ı r . asarda çox­say l ı surat l a r i n t i m sa l ı n d a özü n ü n lıad i i i f a d as i n i t a p a n bu i d eya ham da gücl ü m ü a s i r l i k r u h u n a m a l i kd i r . " a l inca" rom a n ı n d a a m i r Teymur , onun oğlu M i r a n ş a h , sarkardasi Namrud , saray ş a i r i Z ü l fü q a r Samarqan d i , darv iş Qara Z a ­h i d va başqa l a r ı i l a bara lıar A l t u n Yergöy, Sad i m a n, P i r i m , Y a v u z k i m i casu r q a l a m ü d a f i aç i l a r i n i n da do lğun bad i i su ­rat l a r i y a ra d ı l m ı şd ı r .

a m i r Teym urun Azarbayc a n a hücumla r ı haqq ında t a r i ­x i manba larda gen i ş ma' l u m a t l a r v a r d ı r . Yer i gal d i kca bun ­l a r ı süjet xat t i na qa tan Z . Q a r a yev müa l l i f taxayyü l ü n ü n bahrasi o l a n h a d isa va pe rson a j l a r ı d a asar i n ü m u m i a lıan­gi i la bağ l a m ı şd ı r .

Teymurun torpa q l a r ı m ı z a yürüşü , Ş i rv a n ş a h i br a h i m l a müt ta f iq l i k ba rada raz ı l a şm a s ı , Ş a k i h a k i m i S i d i alımad la bağ l ı h a d i sal ar, onun a l i nca q a l as ı m ü d a f i aç i l a r i na kömak etmasi , M i r a n ş a h ı n başç ı l ı ğ ı i la y a d e l l i qoşu n l a r ı n a l i nca q a l a s ı n ı on dörd il m ü h a s i rada sax l a m a s ı va d i gar bu k i m i h a d i sa lar asarda t a r i x i haq i qat lara u y ğ u n şak i l d a tasv i r o l unmuşdur . B ü t ü n bun l a r i s a rom a n d a t a r i x i gerçak l iya sadaqat i n i fa dasi k i m i saslan i r . L a k i n b u n l a r l a y a n a ş ı " a l i nca" rom a n ı n d a e l a h a d isa va obra z l a r v a r d ı r k i , o n l a ­r ı n ta r ix i fak t l n r l a t a nı eyn iyyat taşk i l etd i y i n i söy lamak i n a n d ı r ı c ı saslan mazd i . Z . Q a rayev i n b i r n a s i r k imi hacar ı ­ğ ı d a ond a d ı r k i , ay r ı - ay r ı , y a r ı m t a r i x i , y a r ı muydurma ep i ­zod va şax ; ı yyai l ar i b i r sü j e t d a x i l i n d a üzv i şak i l d a b i r l aş­d i rmayi b a c a r m ı şd ı r . B u r a d a şa i r - d r a m a turq Nar i m a n Hasanzadan i ıı b i r sözünü xa t ı r l a m a q yer ina d ü şar: " Bad i i asar larda z a m a n l a r , asr lar görüşür . i ş ı q l ı i d e a l uğru n d a müba r iza a p a ra n t a r i x i şaxsiyyat lar b i r - b i r i n i n m ü a s i r i ora b i l i r l ar . Qad i m Rom a d a S p a rt a k , Azarbayc a n d a B a bak o l ­d u ğu k i m i . O n l a r bad i i asarda görüşa b i l ar l a r va görüşma­l i d i r l ar d a " . ( N . Hasanzada . adab i haq iqat lar t a r ix i haq i qat­lar i tah r i f e tm i r . "Azarbayca n " j u r n a l ı , 1 989, .N'• I O, sah. 1 83. ) Bu ma' n a d a " a l i nca" rom a n ı n d a Mol l a Nasrad d i n su-

55

rat i n i n y a r a d ı l m a s ı d i qqat i cal b ed i r . Bu la l i fa qahram a n ı h a q q ı n d a yaz ı l ı adabiyya t ı m ızda ba'z i bad i i asar lar qa lama a l ı n m ı ş d ı r . Marh u m yazıç ı Yusi f az imza dan i n " N asrad d i n " d r a m ı xüsus i qeyd o l u n ın a ğa l a y i q d i r . Ona göra da " a l i n · c a " naşr o l u n a rkan a n notas iya d a ver i l an "asarda . . . yaz ı l ı adab iyy a t ı m ı z d a i l k d afa o l a raq Mol l a Nasrad d i n i n da bad i i obraz ı y a r a d ı l m ı ş d ı r , " - f i k r i qeyr i - daq i q d i r.

Rom a n d a Mol l a Nasrad d i n i n a m i r Teymur z a m a n ı n d a yaşa m ı ş l a r ix i şaxs i yyat k i m i taqd i m o l u n m a s ı b i rma' n a l ı q i ymat land i r i l mamal i , N . H asanzadan i n i f a das i i l a desak "z a m a n l a r ı n , asr l a r i n görüşmasi " k i m i dayar l an d i r i l ma l i ­d i r , ç ü n k i Mol l a N asrad d i n i n çox müxla l i f dövr lar la bağl a n · mas ı ba rada m ü l a h iza lar v a r d ı r k i , Z . Q a rayev da o n l a r d a n b i r i n i seç m i ş d i r .

Ba l l i d i r k i , Mol l a Nasrad d i n l a l i fa lar i n i n b i r q i sm inda onun a m i r Teym u r dövrü n d a y a ş a m a s ı , bu qüdra l l i hökm· d a r l a a l a qa lar i öz i fa dasi n i t a p m ı şd ı r . Z. Qa rayev i n rom a ­n ı n d a d a b i z b u n u n tasv i r i n i görü rük . Müal l i f müva f i q l a l i · fa lar i süjeta dax i l e lmak la Mol l a Nasrad d i n i h a d isa lar in axa r ı i l a b i l avas i l a b a ğl a n m ı ş d ı r . Rom a n d a tasv i r o l u n u r k i , a m i r Teym u r Azarbayc a n lorp a q l a r ı n a yürüş z a m a n ı Mol l a Nasrad d i n i n sor a ğ ı n ı eş i d i r va onu saraya da'val ed i r . Nasrad d i n i n xa ra kter i , ma'navi s i m a s ı , sosi a l mövqeyi mahz b u n d a n son ra aç ı l ı r . Oxucu onu x a l q mana fey i n i n i n m ü d a n aç i s i o l a n , sözü b i r başa üza deyan, Teymurun zah­m i ndan qorxm a y ı b dağına yurdun x i i a s ı n a m ina an lah l ü ka· li a d d ı m l a rd a n bela çak i n m ayan b i r su rat k i m i l a n ı y ı r va sev i r . Ü m u m i yyal la , Mol l a N asrad d i n x a l q m ü d r i k l i y i n i n yen i l maz gü.c ü n ü n ü m a y i ş e ld i ran m � ra q l ı obra z d ı r .

Rom a n d a m ü ayyan yer t u t a n Farza l i bay su ral i da Mol ­l a Nasrad d i n l a l i f a l a r indan göl ü r ü l müşdür. Öz ü n ü n ağ ı l s ı z harakat l a r i i l a Mol l a n ı n g ü l ü ş hada f ina çev r i l an bu s a rsaq bay " a l i n ca " n i n süjel xall i n a q a l ı l m ı ş , müayyan bad i i qaya­n i n if a das i n a x i d mal etm i şd i r. Yeri gal m i şkan x a l ı r l a d a q k i , Farza l i bay i n Mol l a Nasrad d i n l a mü n as i bal i a r i i l a bağ l ı ma ­qam la r Y. az imzadan i n " N asrad d i n " pyes i nda da özü na yer l a p m ı şd ı r .

Qeyd etd i y i m i z k i m i , " a l i nca" rom a n ı n d a b i r s ı r a la r ix i şaxsiyyal l a r i n bad i i sural lar i y a r a d ı l m ı ş d ı r k i , on l a r ı.n s ı r a · s ı n d a i l k növbada a m i r Teymur va M i r a n ş a h sural lar i d i q · q a l i cal b ed i r . O n l a r ı n h a r i k i s i z a l ı m Azarbayca n lor p a q l a · r ı n ı i ş ğ a l a l t ı n a a l maq , a l i nca q a l a s ı m ü d a f iaç i l a r i n i n mü·

56

bar iza azm i n i q ı r m a q üçün an qad d a r vas i ta lara al a t m a q ­d a n çak i n m ayan obra z l a r k i m i ver i l m i şd i r . ·rar i x i kolar i l i n sax l a n m a s ı n a m i n a m ü al l i f b i r çox ep izod l a r ı , h a t t a c ü m l a­lar i manbalardan götü rmüş, lasv i ra va surat l a r i n n i t q i na q a l m ı ş d ı r . Masalan , rom a n d a a m i r Teymurun d i l i n dan ve­r i l an , " D ünya n ı n maskun h i ssasi o qadar k i ç i k d i r ki, bura ­d a i k i padşah ın o lmas ına daymaz " c ü m l as i ( Z . Q a r a yev, " a l i n ca " , B a k ı , "Yaz ı ç ı " , 1 988. salı . 7 ) l a r ix i q ayn a q l a rd a n götürü l m ü şdür . B e l a n li m una lar in s a y ı n ı a r l ı r m a q da m ü m ­kündür . Onu d a deyak k i Teym ur l ang surat i n i n bad i i taq d i ­m i n d a mü ayyan b i rtarafl i l i k nazara ça r p ı r . Be l a k i , Z . Q a r a ­y e v onun ancaq m a n f i keyf iyyat lar i n i q a b a r ı q l a ş d ı r m ı ş d ı r . Doğru d u r, a m i r Teym ur Azarbayc a n a i şğa l ç ı k i m i gal m i ş­d i , bu ma'n a d a onun harakat i e l a manf i x a ra klerda taq d i m ol u n m a l ı d ı r . L a k i n b i r i n san k i m i , b i r şaxs iyyat k i m i , xüsu­san b i r hökmd a r k imi amir Teymurun b i rlar f l i tasv i r i düz ­gün hesa lı ed i l a b i l m az .

Rom a n d a darv iş Qara Zah id su ral i da d i q qat i cal b ed i r . Tar i x i manbal ardan bal l i d i r k i , a m i r Teym u r böyük i m per i ­yan ın i d a ra o lunmas ı i ş i nda darv i ş l ardan gen i ş i s t i f ada e d i r , on l a r ı n gat i r d i k l ar i çoxs a y l ı ma' l u m a t l a r d a n l a z ı m ı n­ca bahra l a n i r d i . Rom a n d a k ı Q a r a Z a h i d mahz be la darv iş · l a r i n ü m u m i laşd i r i l m i ş sural i k imi ü m u man b i tk in ta's i r ba ­ğ ı ş l ay ı r .

" a l inca" rom a n ı n ı n as a s ı n d a x a l q ı m ı z ı n yade l l i l ara q a r­şı mliba r izas i daya n ı r . Bu m ü bar i za isa lıad i i i la d as i n i a l i nca q a l a s ı n ı n m ü d a f i a t i msa l ı n d a l a p m ı ş d ı r. A l t u n Yer­göy, Sad i m a n , P i r i m , Yavuz k i m i cas u r vatan parvar lar mahz x a l q gücü nün ramzi k i m i c a n l a n d ı r ı l m ı ş l a r . O n l a r ı n fad a ­k a r l ı q l a a p a rd ı q l a r ı müba r iza x a l q ı n a z a d l ı q a rz u l a r ı n ı n la ' m i n o l u n m a s ı n a yönal d i l m i ş d i r. Düşman la ö l ü m - d i r i m s a v a ş ı n a g iranda d a , a l i nean i a l ı n m a z q a l aya döndaranda da, a l -a la ver i b Teymur ord u l a r ı n a s a rs ı d ı c ı zarbalar vuran ­da d a bu ig i d lar va on l a r ı n s i l a h d a ş l a r ı i l k növbada Vatan eşqi i l a q ı l ı n c ç � l ı r l a r . Ela bu azm l a da M i r a n ş a h ı as i r a l ­m a ğa n a i l o l u r l a r . B u . su rat lar içar i s i nda A l t u n Yergöy ab­raz ı xiisu s i l a d i qqal i cal b edir . O, xa lq içar i s i ndan ç ıxmış b ir e l qahram a n ı d ı r . Teym u r ord u l a r ı N axç ıvan lorp a q l a r ı n a hiicum edanda Yergöy da d i gar hamvatan iar i k i m i vatan i n m ü d a l ias ina qa l x ı r . X a l q ı yade l l i lara q a rş ı ö l ü m - d i r i m m ü ­ba r izas ina salarbar e d i r . T a l e Yergöyü m üxla l i f s ı n a q l a r l a üz l aşd i r i r . H a d i sa lar io m ü rakkab do l a n ba c l a r ı n d a o , dafa-

57

l a r l a ö l ü m tah l ü kasi i l a üz l aş i r, l a k i n heç vax! qürur va aza­mat i n i pozmur .

H atta .3mir Tey m u r l a üz -üza galan d a da o, özünün ma'navi q ü d rat i n i , sa rs ı l m a z l ı ğı n ı b i r daha nümayiş etd i r i r . .3 m i r i n döyüşsüz !asl i m o l m a q tak l i f i n a Yergöy bela cavab ver i r : "Man i na hes a b ed i rsan? T i ka - t ika doğra n m a ğı m a ra ­z ı o l a r a m , amma özü m ü z ü n k ü l ara !as l i m o lmağı rava gör­mar;:ım " ( " .3 1 i nca " , sah. l l )

Yergöyü n mah;:ıb bat xatt i n a da rom a n d a mü ayy;:ın yer ay­r ı l m ı ş d ı r. E l göza l i Sara i l a onun sevgis i asarda ta 's i r l i b i r d i l l a tasv i r o l u n muşdur . Yade l l i l a r i n a l i n ;:ı keçmas i n deya,­S a r a özü n ü Arpaçaya a t ı r . Z . Q a r a yev " A p a r d ı se l l a r S a r a ­n ı " m a lı n ı s ı n ı n d a bu h a d isa i l a ;:ı l aqadar y a r a n d ı ğ ı n ı yaz­m ı ş , harn in m a lı n ı n ı n m üxta l i f b;:ınd lar i n i da süjeta dax i l et­m i ş d i r . .3 1 batta, bu , m ü al l i f laxayyü l ü n ü n malıs u l u o l a n b i r e p i zoddur , l a k i n bad i i - manl iq i dayari i l a süjelda y a m a q k i m i görü n m ü r, h a d isa la r in a x a r ı i l a h a m a h a n g sas l an i r .

Ü m u m iyyal l;:ı , Z a m a n Q a r a yev in " .3 1 i nca" rom a n ı n ı n i deya - bad i i m;:ız iyyal l a r i asasan qanaal baxş saviyyadad i r . B u n u n l a be la rom a n ı n süjet i n i n asa s ı n d a d a y a n a n h a d isa­lar in ayr ı - ayr ı maq a m l a r d a sxem a l i k lasv i r i n i , ba'z i sural­l a r i n laqd i m i n da n a l a m a m l ı ğ ı n duyu lduğunu da qeyd el­mak l a z ı m d ı r . B u k i m i qüsu r l a r ı n a baxmayaraq , " .3 1 inca" rom a n ı x a l q ı m ı z ı n a z a d l ı q m ü b a r izas i n i müayyan dövrü n ü a k s e ld i ran m a r a q l ı b i r ;:ısard i r .

* * *

Son i k i-üç asrda Azarba yca n l a r i x i nda va x a l q ı m ı z ı n müqad d a r a l ı n d a onun gal acak la l ey ina c i d d i la's i r göstar­miş bir s ı r a m ü h ü m h a d isa lar baş ver m i şd i L

X a l ı r l a d a q k i , i k i asr- i k i asr y a r ı m b u n d a n ;:ıvval d a Azarbayc a n x a n l ı q l a r ı b i r i aşmak arzusu n d a yd ı l a r. Ayr ı -ay­r ı l ı qda Quba xan ı Fala l i xan , Q a r a bağ ın h a k i m i İ br a h i mxa­l i l xan buna cahd göslar m i ş d i l ar . L a k i n son a n d a o n l a r ı n bu b i r l aşm;:ık a rzusu boş bir n i yyal o l a r a q q a l m ı ş d ı r . .3ks ina, b i r i aşmak avaz i n a, b i r - b i r i n a qan i m kas i l m i şd i l ar. O z a m a n Azarbayca n x a n l a r ı n ı n h a r b i r i ö z ü n a göra a ğı l l ı , lad b i r l i s iya satçi o l m u ş l a r . L a k i n bu a ğ l ı va s iya sat i on l a r öz şaxs i manafe la r ina q u r b a n ver m i ş l ar. Bu sababdan da xa r ic i düş ­man i a r i m i z va b iz im öz torp a q l a r ı m ı zda yaşay ı b b iza qan i m kas i l an l ar b u z a i f d a m a r ı m ı z d a n usta l ı q l a i s t i f ada e lm iş l ar.

58

Görün , h a d isa lar b i r - b i r i na neca da oxşa y ı r . B i z i m bad­xa lı qonşu l a r ı m ı z o l a n erman i l ar XVI I I asrda - Q a r a b a fı h a k i m i Pan a lı x a n ı n dövründa da makr l i n iyyat l a r i n dan a l çak m i r d i l ar . Cami beş k iç ik mal i k l i k l ardan i b a rat o lan b ir ara z i d a erman i l ar o va�t d a torp a q l a r ı n ı gen i ş l and i rmak ar ­zusuna düşmüşd ü l ar . Öz lar i üçün " m üstaq i l " döv lat ya ra t ­m a q istay i rd i l ar. Sonu l a r bu h a d isa-erman i l a r in tor p a q i d d i a l a r ı tez-tez takra r o l u n d u . L a k i n har dafa b i z b u n u u n u t d u q . .

Yaşa r Qa rıiyev yaz ı r : "Tar i x ona göra takrar o l u r k i , on­dan dars götü rmür l ar . Y a d d a ş axl a q a çev r i l m ayanda har şey yen i dan, har şey növbati dafa, növbat i s ı f ı r d a n b a ş l a y ı r .

Tar i x i Qara bağ ı i t i rmamişdan avval ta r ix i y a d d a ş ı ( 1 ) i t i r m i ş i k " (Yaşa r Qarayev. T a r i x - yax ı n d a n v a u z a q d a n , B a k ı , " S a b a h " naşr iyya t ı , 1 995. salı . 300).

Marhum yaz ı ç ı Farm a n Kar i m z a d a n i n " Qoca q a rl a l ı n ö l ü m ü " va Musta fa Çarnan l i n i n "Xa l l ı gürza" rom a n l a r ı d a mahz t a r i x i m i z i n bu i bral göt ü r ü l mal i h a d isa lar in dan söz a ç ı r . H a d isa lar z a m a n e' t i b a r i l a X V I I I asr i n az q a i a ya ­r ı s ın ı alıala ed i r .

Bu rom a n l a r Qarabafı x a n l ı fı ı n ı n asa s ı n ı qoy a n Pan a lı Cl l i x an C a v a n ş i r i n haya l ı va m ü b a r izas indan söz aç ı r . Mü­a l l i f l ar, demak o lar k i , eyn i lar ix i manba lar i , maşhur " Q a r a b a fı n a m a " m ü a l l i f l ar i n i n ( M i rza A d ı gözal bay in , M i r­za C a m a l C a v a n ş i r Q a r a b a ğ i n i n , Clhmad bay C a v a n ş i r i n , M i rza Yus i f Q a r a b a ğ i n i n , M i r Mehd i Xaz a n i n i ıı , Rzaqu l u bay M i rza C a m a l oğl u n u n , H asana l i Q a r a d a ğ i n i n v a bun ­l a rd a n önca A. A. B a k ı xanov u n ) asar l a r i na mürac i al e tmiş ­lar . a ı batta, mö'tar izada a d l a r ı n ı çakd i y i m i z bü tün bu mü­a l l i f l a r i n asar lar i i l a t a n ı ş l ı q o zaman qeyr i - m ü m k ü n i d i , ya' n i islar F. Kar imza da, i s iarsa da M . Çaman l i harn i n l a r i ­x i asar l a r in y a l n ı z b i r - i k i s i n i oxuya b i l a rd i l ar . L a k i n e l a bu· cüz ' i manba da Q a r a b a ğ x a n ı Pan a lı Cl l i h a q q ı n d a asar yaz­m a q üçün k i fayal edard i .

B a r i b aşdan qeyd e d a k k i , har i k i müal l i f mövcud man­balardan l a r i x i daq i q l i k l a is t i fada e tm i şd i r . Lak in bu o de­mak dey i l k i , harnin rom a n l a rd a bad i i taxayyü l yo lu i la ob­r a z l a r ya ra d ı l m a m ı ş d ı r va m ü al l i f l a r y a l n ı z ( a r ix i h a d isa la­r i n as i r i o l u b q a l m ı ş l a r. Clks ina, " Qoca q a rt a l ı n ö l ü m ü " va "Xa l l ı gürza " d a müa l l i f l a r i n b i r - b i r i ndan a s ı l ı o l m a y a r a q seçd i k l ar i a d a b i p r iyoriı l a r , bad i i tasv i r , s i m vol i k - ramz i va ­s i la lar da z a h i ran b i r - b i r i na oxşay ı r . Ancaq bu zah i r i oxş a r-

59

l ı q l a ra baxmayaraq h�m i n roma n l a r ı n har b i r i özünamax­sus s�ciyyavi i deya -b�d i i keyf i yya! lar i va or i j i n a l l ığ ı i l a se­ç i l i r .

" Qoca q a rta l ı n ö l ü m ü " rom a n ı ramz i -s i mvol i k b i r tasv i r ­l a baş l a n ı r va rom a n boyu müa l l i f bunu d a v a m etd i r i r .

" Q a rt a l qoca l m ı ş d ı . Y a m a n qoca l m ı ş d ı . O n a e la ga l i rd i k i , yumur t ıı < l ı ı n ç ı x ı b üç yüz i l a y a x ı n b i r mü ddatda y a ş a d ı ­ğı y u v a h .ı ı ı ı i ı ı v ı ı v a dey i l . avval l ar bu rada an uzaq daralar , düz l �r. kan d l .ı ı . - - · ı ı r ı ı d a n arna la galan ş�har lar d a h a görün­m ü r. O n l a r ı n l ı ,· 1 ,. , , ı l ı ı r . Göz lar i n i n i ş ığ ı a z a l m ı şd ı . O n d a n sonra ga l a ı ı q a rt : ı l l ;ı r d a h a h ü n d ü ra, d a h a u z a q l a r a yen i -yen i xabar lar gat i r i r d i l a r " ( F. Kar imza da, Qoca q a r t a ­l ı n ö l ü m ü , " Karvan k i t a b l a r"ser iyas ı , 1 99 1 , i yu l - avqust , .N'o l , sah. 7 1 ).

Qoca q a r t a l üç yüz i l a yax ın b i r müd datda bütün d ü n ­ya n ı larz�ya s a l a n rus i m per iyas ı d ı r v a rom a n d a k ı bu ey­h a m, bu a l l eqor ik vas i l a mahz rus i m per iya s ı n ı n üç yüz i l arz i n d a a p a rd ı ğ ı i şğa l ç ı l ı q s iyasal ina i ş a r�d i r . •

B u n d a n sonra m ü al l i f asas h a d isa lar in tasv i r i n a keç i r, Pan a lı a l i x a n ı n keçd iy i ömür yo l u n u oxucunun göz lar i q a r­ş ı s ı n d a c a n l a n d ı r ı r . Pan a lı a l i x an h� la XV I I I asr i n 30-cu i l i a r i nda q_a r d a ş ı Faz i a l i bay l a b i r i i kd� Azarbayc a n araz i s in ­da gedan I ra n-türk döyüş l � r i nda Saf avi . qoşu n l a r ı n ı n tark i ­b i nda böy ü k qahram a n l ı q göstarm iş v� I ra n sarkardasi N a ­d i r Q u l u x a n ı n rağbat i n i q a z a n m ı ş d ı r . M ü h a r i b a b i t d i kdan son ra N a d i r Q u l u xan har ik i q a r d a ş a i r a n ı n n i z a m i ordu­sunda x i d mat etmayi t a p ş ı r d ı . Q a r d a ş l a r m�mnun iyya! l a bunu qabu l ed i b i s la h a n a yol a düşdü lar . Faz l� l i bay tez l i k ­l a eş i kağas ı vaz i fas i n � i r a l i çak i l d i . Ma' l u m d u r k i , bu z a ­m a n i ra n d a h a k i m iyy�t b a ş ı n d a o l a n Saf�vi s ü l a las i a rt ı q za i f l am i ş d i . N a d i r Q u l u x a n bund a n i s t i f ada e d i b h a k i m i y­yali ala a l d ı va Muğa n d a o l a rkan qu ru l t ay çağ ı r ı b öz ü n ü şah e ' l a n e ld i ( 1 736) ( B u h a q d a b a x : N a z i m Axu ndov . Q a r a ­bağ s a l n a ma lar i , B a k ı , "Yaz ı ç ı " , 1 989, s a h . 30-3 1 ) . Rom a ­n ı n i l k sah i f� l�r i e l a bu h a d isa lard�n söz aç ı r .

Nad i r şah ın haya t ı va ş a h l ı ğı ba rad� görkam l i ad i b N . Nar ima nov u n m�şhur " N a d i r ş a h " f ac i as i oxuc u l a r a yax­ş ı ma ' l umdur . L a k i n F. Kar imzada N a d i r ş a h ı n obra z ı n ı özünamaxsus bad i i boya l a r l a a k s etd i r m i ş d i r . asl i n da, N a ­d i r ş a h f a c i a l i b i r şaxs o l m u ş d u r. O , i r a n ı yoxsu l l u q va fa­l a kat gi r d a b ı n d a n x i l a s etmak, onu q ü d ra! l i bir dövlata çe­v i rmak istay i r d i . L a k i n h a k i m iyyata ga l�ndan son ra bu a r-

60

z u l a r ı n ı haya la keç irmak yol u n d a çox c i d d i m a nea lar la üz ­l aşd i . 1 ra n ı n o z a m a n k ı döv la ! s i stem i , d in in gen i ş !a's i r d a i ras i , ayr ı - ayr ı feod a l l a r ı n h a k i m iyya! e h ! i r a s ı , ! ay fa ç ı l ı q duyğu l a r ı o n u n bu a rzu l a r ı yo l u n d a çox c i d d i m a n ealara çevr i l d i . N a d i r şahı müa l l i f z i d d iyya! l i b ir obraz k i m i !aq­dim ed i r, o, ham a ğı l l ı va q ü d ra! l i hökm d a r va s iyasa!ç i , ham İ r a n ı n a c ı n a c a q l ı vazi yya! i n a ac ıyan !aassü b keş, ham da qad d a r va i s! i l a ç ı d ı r . B ü ! Lı n bu manf i va müsba! caha! lar onun harakat va raf! a r ı n d a , i n s a n l a r a m ü n a s i ba ! i nda laza d l ı b i r h a l y a ra d ı r . Nad i r ş a h H i n d i s ! a n a yürüş ed i r , ö z a ğ l ı va fara sa! i i l a İ r a n ı a c l ı q va saf a l a!dan qu r ! a rmaq üçün görünmamiş xaz ina la r a l da ed i r . B u safar iarda Pan a lı a l i xan d a onu müşay ia ! e d i r va Nad i r ş a h onun neca sada qa!­l i o l duğuna bir d a h a i n a n ı r . L a k i n bütün hökmd a r l a rd a ol­duğu k i m i N a d i r ş a h ı n d a ayıq a d a m l a r ı göran gözü yox i d i . Odur k i , Pan a lı a l i x a n ı is lamayan ayr ı - ay r ı s a ray a d a m l a r ı n ı n !a 's i r i i l a ona m ü n a s i bat i day i ş i r . Pan a lı a l i x an çox ay ıq adam o l duğu üçün bunu vaxt ı n ci a duyur va İ r a n d a n öz doğma yurduna - Q a r a bağa qaç ı r .

Müal l i f rom a n ı n son r a k ı fas i l l a r i nda b i r d aha Nad i r ş a h surat i n a q a y ı d ı r, onun f ac i as i n i şart l an d i ran sahab ia r i a ç ı q ­l a y ı r . H i n d is tan safari z a m a n ı ga! i r i l an as i r l a r içar i s i nda c ı r -c ı n d ı r gey i n m iş , saç l a r ı q ı z ı l ı ran g inda b i r as i r v a r d ı va N a d i r i n oğlu Rzaq u l u harn i n as i r dan xoşu gal d i y i üçün onu öz maiyya! i s ı r a s ı n a d a x i l e d i r . Ş a hz a d a N i kod ima xüsus i qayğı gös!ar i r . N i kod im gözal ovçu id i , uçan quşu gözü n ­d a n v u r u r d u . B i r gün ov z a m a n ı N a cl i ra g ü l l a a l ı r l a r , a m ­m a o, vax! ı n d a larpan el iy i üçün qurşu n a h a d a f o l m u r , hay düşü r, ş a h ı n canda r l a r ı g ü l l a aç ı l an tarafa yüyü r ü b N i ko­d i m i !ulu b ga! i r i r l ar . N i kod i m e' t i r a f e d i r ki , g ü l l a n i ş a h a o a t ı b, a m m a oğl u n u n !a 'k i d i la . N a d i r ş a h da bu söza i n a n ı b oğl u n u n göz l a r i n i ç ıxa r ı r . Son r a l a r N i kod im boyn u n a a l ı r k i , g ü l l a n i a t m a ğ ı o n a şahzada buyu r m a m ı ş d ı . N a qadar cahd e d i r l arsa, N i kod im bu a d a m ı n kim o l duğunu dem i r. N a d i r ş ah oğl unu d ü nya i ş ı ğ ı n a hasral qoyd oğu üçün ö l a­na qadar ma'navi aza b l a r i ç i nda qovru l u r . _1 747-ci i l da isa o, su i -qasd nat icas i nda ö l d ü r ü l ü r . Be la l i k l a, l ra n ı a ğ güna çı­xa rmaq i siayan N a d i r şah s a r a y d i d i şma lar i n i n , i s i a h a t aleyh d a r l a r ı n ı n qu rba n ı n a çev r i l i r . a l ba!!a, rom a n d a N a d i r ş a h a fşa r ı n haya l ı n d a n müxta l i f e p i zod l a r ver i l mas i , o n u n ! a r ix i r o l u va b i r hökm d a r k i m i böy ü k fac ias i i l a b a ğ l ı h a ­d i sa l a r in !asv i r i P a n a h a l i x a n ı n m ü kammal . obra z ı n ı c an -

"6 1

l a n d ı r m a ğa x i d mal e d i r. Pan a lı a l i x an N a d i r ş a h ı n ta'q ib ­l a r ina ma'ruz qa lsa d a onun ö lümüna laassü f l an i r . Lak in N a d i r i n ö lümü Pan a lı a l i xan ın öz maqsad i n i hayala keç i r­mas i na rea l şara i l y a r a d ı r . O, tez b i r z a m a n d a Q a r a b a ğ e l a h n ı b a ş ı n a top l a y ı r, x a n l ı ğ ı n asa s ı n ı qoyur. Bü tün çal i n ­l i k lara va mahrum iyyat lara baxm a y a r a q buna n a i l o l u r.

al balta, yaz ı ç ı t a r i x i man balara asa s l a n a r a q o dövrün ic ­l i m a i - s iyas i manzaras i n i da göz önünda c a n l a n d ı r ı r . Naza­ra ç a r p d ı r m a q islay i r ki, Azarbaycan harn i n dövrda b i r -b i ­r i na qan i m kas i lan ayr ı - ayr ı takabbü r l ü , i d d i a l ı x a n l a r ı n sa ­v a ş meyd a n ı n a çevr i l m i ş d i . Ha la l ra n ı n , Rus iya n ı n bu zan­g in ö l kaya göz d i kmas i , fü rsal d üşan k i m i x a i n qonşu l a r ı n b a d n i yyat lar i b i r y a n a q a l s ı n .

Pana lı a l i x a n Boya! q a l a s ı n ı lazaca u c a l t m ı ş d ı k i , Şaki xanı Hacı Ça lab i erman i m a l i k l a r i n i n la's i r i l a Q a ra bağa yü­rüş ed ir . Bu haqda ş a i r - l a r ixç i Mir Mehd i Xaz a n i " K i t a b i ­l a r ix i Qara b a ğ " d a yaz ı r : " Ş i rva n ı n va Şak i n i n x a n l a r ı har i k i s i i l l i f a q e d i b öz lava be " l ar i ndan çox qoşun fara lıarn ed i b cam iyyat i - l amam i l a Panalı x a n ı n da f ina v a Boya ! q a l a s ı n ı n üsla gal d i l a r v a q a l a n ı n alra f ı n ı kas i b m ü h a s i ra elmaya maşğul o l d u l a r va Pan a lı x a n d ax i yaxş ı , Raş id va N a m i o l a n a t l ı l a rd a n , ö z qövm l a r ı n d a n v a karamad m ü l a z i m v a lavabe' l ar i n dan gölü r ü b h a r i k i - ü ç günda b i r dafa ç ıx ı b q a ­l a d a n kan a ra , b i r meyd a n i vas' i k i , düş man qoşunu i l a q a l a a ra s ı n d a v a q ' e i d i , o r ada lar h i -cang sa l ı b v a dava ed i b, mard a nal i k lar edard i k i , t a m a m Ş i rv a n va Şak i qoşu n l a r ı x a i f va haras a n o l a rd ı l a r. B u m i n v a l i l a b i r ay va ay y a r ı m m ü d d al m ü h a s-i ra v a d a v a o l u b xava n i n Şak i va Ş i rvan heç b i r zafar Pan a lı x a n a va tav a be ' i na va cam iyyal i na t a p a b i l ­ınad i l ar va daxi h a r gün va geca qa ral va zarari - kü l l i a t ­u l a q l a r ı n a va qoşu n l a r ı n a yel i ş i b , ax ı r gördü l ar k i , Pan a lı x a n a b i r qa laba b a ş a r m a yaca q l a r, gal mak lar ina peşman va par i şan o l u b, q a yal b i d a m a q va par işa n l ı q i l a ora d a n köçüb ger i qay ı td ı l a r va çün x a y i b va x a s i r m ü avad a t ed i r d i l ar . Yol d a H a c ı Çalabi k i , Şak i h a k i m i i d i , bu sözü ded i : " H aq i ­qal Panalı x a n , x a n id i . A m m a b i z k i , gal i b be la qay ı t d ı q , onu ş a h qay ı r ı b gel d i k va b i r da ded i k i , " Panah xan ş i m ­d i yadak b i r s i kkas i z gümüş i d i . A m m a b i z i m gal i b bu növ i l a q a y ı l m a ğı m ı z l a ona s i kka vurub geld i k " ( " Q a ra ba ğ n a ­malar " , ll h i ssa, B a k ı , " Y a z ı ç ı " , 1 99 1 , salı . 1 08- 1 09).

Tar i x i haq i qal be lad i r va F. Kar imzada da bu l a r ix i haq i ­qa la s a d i q q a l m ı ş d ı r. B u h a d isan i n lasv i r i n d a müal l i f Pan a lı

62

x a n ı n dax i l i a l a m i n a da i ş ı q s a l ı r , onun na düşündüyünü , h a ns ı h i ss i a r t a yaşa d ı ğ ı n ı d a u n u tmur . "B i r ovuc tor p a q d ı r , gör neça yera bö l ü n ü b. M i n i l ar l a b i r y e r d a yaşayan bu x a l q g ö r na i ş l a maşğu l o l u r ? ! N i ya b i r -b i r i n i q ı r ı r? A x ı , h a m ı y a torpaq ç a l a r. H e ç k i m h � ç k ima m a n e o l m a z . B i r a d a m a na qadar torpaq l a z ı m d ı r? Ölanda özü boyd a , ham da ax ı , i n ­s a n tor p a cı. üs tünda abad i deyi l . O n u n maskan i tor p a ğ ı n a l ­t ı d ı r . Ş a h l s m a y ı l Xata i n i n na qadar böyük baca r ığ ı v a r m ı ş k i , harasi b i r tarafa çakan bu x a l q ı n b a ş ı n ı b i r y e r a y ı ğ ı b ­m ı ş. H a m ı n ı b i r maqsada yön a l d i bmiş . Xata i n i n böyük şax­s iyyat o lduğunu Pan a lı bay i n d i bü tün v a r l ı ğ ı i l a h i ss e la ­d i " ( " I<arva n " k i l a lı l a r ser iyas ı , 1 99 1 , i y u l - a vqust . sah . 93). as l i nda bu söz l a r müa l l i f mövqey i n i i f a d a ed i r .

F. I<ar imzadan in d i gar t a r i x i rom a n l a r ı n d a o l d u ğu k im i "Qoca q a rta l ı n ö l ü m ü " n da da bad i i taxayyü l dan süzü l ü b ga­l an obra z l a r va h a d isa lar d i qqat i ca l b e d i r . H a c ı Ça lab i n i n h ü c u m u rom a n d a t a r i x i sanad la r i n verd iy i i n fo rmas iyadan d a h a gen i ş va tutu m l u nazara ç a r p ı r. Pan a lı x an Qarvan d­dan gal i b on lara qoşu l a n cavan xananda Seh r a m a n ı n seh i r ­l i sas i ndan i s t i f a d a ed i r , düşman l a r i n a bu sas l a ta's i r elma­ya ç a l ı ş ı r . Selı r a m a n q a l a n ı n bürcüna qa l x ı b, a l i n i q u l a ğ ı ­n a qoyub z i l dan a z a n v e r i r . Pan a lı x a n d ü şman taraf i n or­d u ga h ı n a boy l a n ı r, gör ü r k i , orada daslam a z a l ın a ğa su ax­t a r ı r l a r . Düşman taraf in hücu m l a r ı yena b ir nat ica verm i r . Na Şak i , na da Ganca x a n l a r ı Pan a lı x a n ı n bu c ü r m ü q a v i ­m a t göstaracay i n i göz l am i r d i l ar . O n a göra da o n l a r masla­hat laşmaya baş l a y ı r l a r . Müal l i f bu salınan i be la tasv i r e d i r : " B u v a x t Boya! q a l a s ı n d a n t o p va t ü fang s a s i yox, " heyra­t ı " eş i d i l maya b a ş l a d ı . " Heyrat ı " n ı n sad a l a r ı on lara d a ga­l i b ç a t ı r d ı . Har i k i s i da xanandan i t a n ı d ı . O n l a r ı n har i k i s i sas i na v u r ğ u n o l d u q l a r ı xa nandan i n " d üşman " taraf i n a keç­d i y ina heyfs l an d i l ar .

Seh r a m a n ı n " h eyra t ı " s ı i sa q a l a d a k ı l a r ı n h a m ı s ı n ı ru l ı ­l a n d ı rm ı şd ı . H a m ı görürdü k i , Şak i va Ganca qoşu n l a r ı on ­l a r ın q a l a s ı n a b a l a b i l mad i l ar, ba l a d a b i l mayacaklar . K im­sa q ı ş q ı rd ı : ·

- Q a r a b a ğ oxuya -oxliya vuruşur . - Bal i , Qarabağ d a vuruşa b i l a r m i ş - deya k i rnsa ona

hay verd i . Pana lı x an Seh r a m a n ı ya n ı n a ç a ğ ı r d ı . O n u n l a na ba ra­

dasa xey l i d a n ı ş d ı . Selı r a m a n ta rça l a n ı , k a m a nça l a n ı d a götü rüb p i l l a l a r l a a ş a ğ ı e n d i . O n l a r ü ç ü n q a p ı n ı a çd ı l a r.

63

Qarş ı o rduga h d a n da o n l a r ı görü rd ü l ar . Düzün orta s ı n d a , at l a r ı n üsl iı n d a x a l ç a s a l d ı l a r , döşakça qoyd u l ar , l a rça l a n , k a m a nça l a n yer l a r i n i ! u l du . Se lı r a m a n da qava l ı n ı d ı n q ı l ­d a d ı b, boğa z ı n ı a r ı t l a d ı . B a rd a ş q u r u b olu rdu .

Mus iq i üç l üyü "Qarabağ ş i kastas i " ç a l ın a ğa baş l a d ı . Sehra m a n ı n ha l a b e l a mac l i sda oxu m a ğ ı y a d ı n a gal ın i rd i . İ k i o rdugah a r a s ı n d a oxu m a q , görü n ü r, l a r ix boyu lakca onun baxl i n a dü şacakd i . O ela ü rak la, ela ya n ı q l ı oxu ın a ğa baş l a d ı k i , har i k i ord u g a h d a " balı - balı " ,- ded i l a r " . ( " Kar ­va n " k i l a b l a r ser i yas ı , 1 99 1 , i yu l - avqusl . salı 94.) .

Xa nandan i n oxu mağ ı lezl i k l a öz la's i r i n i göslar i r , Ganca x a n ı n ı n göz lar i do lur . Sonra q a rş ı ordugahdan bir na[ar ga­l i b Sehra m a n ı n y a n ı n a bir pul k i sasi qoyur . Hac ı Çalab i n i n s i l a r i ş i l a xanandadan " Ç a h a rga lı " oxu m a gı xah i ş e d i r . Selı­raman d a " Ç a h a rga h " daslg a h ı n ı baş lay ır . Dasl gah b i tan­dan son ra Hac ı Çalab i n i n ça rç ıs ı m ü h a r i ban in b i td iy i n i e ' l an ed i r . Be la l i k la , mus i q i n i n e'ca zka r gücü i l a Hac ı Çalabi ma'nan magl u b olur . a l batta, "Qa rabağnama" lar in l ıeç b i ­r i nda bu v a ya buna banzar b i r ahva l a t n a q l o lunmur, bu, müal l i f i n öz uydurmas ı d ı r . Lakin ta r ix i haqi qata uyğun gal ­masa da, bu h a d isa rom a n d a heç da xa r i c sas lanmir , yer ina düş ür .

B u n d a n son ra müal l i f Q a r a b a ğ x a n l ı ğ ı n ı n a rl ı q Azar­baycan x a n l ı q l a r ı içar i s i n d a seçi l d i y i n i , Boya ! q a l a s ı ndan son ra Ş a lı b u l a q d a ! aza q a l a t i k i l d iy i n i , an naha yal, i sa bu ­l ağ ı n ı n yax ın l ı ğı n d a yen i b i r q a l a uca l d ı ğ ı n ı , Pan a lı x a n ı n ordu , topxa n a , cabbax a n a y a r a l d ı ğ ı n ı q ı s a , l a k i n y ıgcam şarh e d i r .

B u r a d a Panalı x a n l a b a ğ' l ı tafs i l a t l a r s o n a yel i r, rom a ­n ı n sü jel xat t i n a i sa i k i n c i b i r "caraya n " qoşu l u r . Müal l i f d i qqal i n i başqa b i r Azarbaycan x a n l ı ğ ı n ı n - i ravan x a n l ı ­ğ ı n ı n üzar ina yönal d i r . Bu xa n l ı ğ ı n y a r a n m a l a r i x i n i , möv­cud i cl i m a i -s i yas i vaziyyal i l'! i q ı s aca şarh eld i kdan son ra asas mat i a b üs lüna gal i r , I ravan h a k i m i H ü seyn x a n ı n Azarbayca n ı n d i gar x a n l a r ı i l a görüş lar i tasv ir o l u n u r .

" Qoca q a rl a l ı n ö l ü m ü " rom a n ı F. Kar imzadan i n s o n asa­r i d i r . Rom a n ya z ı ç ı n ı n vara t ı n d a n son ra " Ka rva n " j u r n a l ı ­n a taq d i m e d i l m i ş d i r . Y a l i a d a yaz ı ç ı l a r ı n y a r a d ı c ı l ı q ev in ­d a qa lama a l ı n m ı ş bu asara o l a b i l s in , yen i d an qay ı t nı a q za ­ru ral i v a r i m iş , agar bu b a ş tu tsayd ı , müal l i f sü je t jn v a h i d i n k i ş a f xat ! i n i t a' m i n edard i . Ç ü n k i rom a n d a a ç ı q - a ş k a r Pa­n a h aı; xa n l a b a ğ l ı h a d i sal a r i n H ü seyn xa n l a heç bir a l a -

64

qasi yoxd u r . O n l a r y a l n ı z rom a n ı n son u n d a Şak i x a n l ı ğ ı n a h ü c u m ba rada maşvaralda görüşür l ar . Sü jel i n bu i k i xatl i a r a s ı n d a b a ğl ı l ı ğ ı n o l m a m a s ı rom a n d a bir boş l u q ya r a d ı r .

Ancaq bütün b u n l a r a baxmayaraq " Qoca q a rl a l ı n ö l ü ­mü" son i l l a r i n t a r i x i rom a n l a r ı içar i s i nda seç i l i r .

1 988-ci i l i n revra l ı n d a erman i d a ş n a k l a r ı n ı n Htnaka r l ı ğ ı i l a yen idan a l ov l a n � n m i l l i i xl i l a r ı a r Azarbayc a n x a l q ı n a qa rş ı çevri l m i ş a n ç i r k i n oyu n d a növbat i h a l q a i d i . Azarbay­c a n x a l q ı , o cüm ladan z iya l ı l a r , ganc l ar , ta laba lar bu makr­l i s iya sata qarş ı i lk gündan güc lü m ü q a v i mal göstarmaya baş l a d ı l a r . Doğru dur , avva l k i i l i arda res p u b l i ka rahbar l i y i ­n i n b i g a n a l i y i ucba t ı n d a n keçm i ş i n q a n l ı [ a c i a l a r i u n u t d u ­r u l m u ş, e r m a n i m i l latç i l a r i n i n a raz i l a l ab la r ina l a y i q l i ca ­vab ver i lmamişd i . 1 988-ci i l dan sonra y a z ı ç ı l a r ı m ı z d a bu a k t u a l mövzu atra l ı n d a yen i asar l a r y a ra d ı b x a l q ı m ı z ı n ü m u m i m ü b a r i zasi nda öz söz la r i n i ded i l ar . B u b a x ı m d a n M u s t a f a Çarnan l i n i n " X a l l ı gü rza " rom a n ı x ü s u s i qeyd o l unma l ı d ı r . Müal l i r i n özü biza göndard iy i maktu bunda asa­r in yaz ı l m a s ı ba rada be la deyir : " agar ı 988-ci i l Meyd a n h a d isa lar i o lmasayd ı , ba lka da, bu rom a n ı yazm a q a ği ı m a d a gal m_azd i . Doğrudur , m a n h a l a 1 984-cü i l da Pan a lı x a n ı n navas i , l br a h i mxal i l x a n ı n q ı z ı Ağabay i m h a q q ı n d a povesl yazmışd ı m . Va o z a m a n Q a r a b a ğ h a q q ı n d a k i l a yal qadar m a ler i a l oxu muşdum, a n c a q bu n a k a m l a l e l i şa i ran i n I r a n ­d a keçan haya t ı n ı , i ct i m a i raa l iyyal i n i t a m öyrana b i l mad i ­y i m üçün povesli ç a p e ld i rmad i m , e l a bu gün da e ld i rmam i ­şam.

Erman i l a r i n Q a r a b a ğ tor p a ğ ı n a s a h i b ç ıxmaq i stayi meyd a n a ç ıxa n d a tabi i · o l a r a q bir d a h a Q a r a b a ğ ı n t a r i x i n i , Q a r a b a ğ x a n l ı ğ ı n ı n y a r a n d ı ğı dövrü , Q a r a b a ğ x a n l ı ğ ı n ı n va Ş u ş a q a l a s ı n ı n b a n i s i P a n a h a l i x a n . C a v a n ş i r i n haya t va [aa l iyyat i n i öyranmaya baş l a d ı m . Va t a r i x i h a d isa lar la bu günümüz a r a s ı n d a ma 'nav i t e l l a r , sas laşan maq a m l a r gör­düm va Pan a lı x a n ı n haya l ı n d a n bir rom a n yazınağ ı p l a n ­l a ş d ı r d ı m . " Q a r a b a ğn a m a " l ar i n o z a m a n h a m ıs ı ç a p e d i l ­mam işd i . B u n a göra da b i r m ü d dal a rx ivda i ş l a d i m . 1 989-cu i l da "Yaz ı ç ı " naşr iyya l ı n ı n lem a l i k p l a n ı n d a povest va he­ka yalardan i b a ral k i l a b ı m p l a n d a y d ı . Naşr iyyala b i l d i rma­sam da, qa lb imda o k i l a b cl a n i m i i n a eld i m .

1 989-cu i l i n a pre l i nda rom a n ı yazmağa b a ş l a d ı m . 1 990-cı i l d a asar i n b i r inc i h i ssas i n i yaz ıb b i t i r d im . Rom a n ı oxu m a q ü ç ü n o z a m a n " Ka rva n " j u r n a l ı n d a mas 'u l k a l i b i ş i ayan

65

yaz ı ç ı a m i r M�s ta f ayeva verd i m . O, rom a n ı oxuyub, vax­l ı n d a yaz ı l m ı ş bir asar o l duğunu söy lad i . Be la l i k l a, roma n ı n böyük b i r h i ssasi l !l90·cı i l d a " Ka rva n'' j u r n a l ı n ı n 1 0 v a l l · ci nömra l a r i nda dare ed i l d i ( 45 m i n ! i raj l a ).

Rom a n ı bütöv l ü k d a 1 99 1 -c i i l i n yanva r ı n d a b i t i r d i m . asar i n a lya z m a s ı n ı Q a r a b a ğa , p rofessor N a z i m Axundova göndar d i m ki , öz f i k r i n i b i l d i rs i n . O d a asari bayan d i y i n i söy l ad i , h a t t a " Ş u ş a " qazet i n i n 1 5 nömras i n d a rom a n d a n m üayyan p a rça l a r ı h i ssa-h i ssa dare e!d i r d i . . . " ( Makt ubun as l i bu sat i r l a r i n müa l l i F i n i n şaxs i a rx i v i ndad i r - Y . A . ).

Must a f a Çarnan l i n i n " X a l l ı gürza" rom a n ı n d a süje! xa!­t i y a l n ı z bir obraz üzar inda cam l an m i ş d i r. H a d isa lar Pan a h a l i x a n ı n h aya t ı , dövrü , m ü b a r i zasi i l a bağ l ı d ı r . Sü jetdan y a y ı n m a h a l l a r ı n a demak o l a r k i , tasa d ü f etm i r i k . Müa l l i f t a r i x i h a d isa lar i d a " Q a r a ba ğ n a m a " lardan v a d i gar man ba­l ardan d i qqat la öyran m i ş, on l a r ı s i stem l i şak i l d a öz rom a ­n ı n d a a k s etd i r m i ş d i r . Ham da " Qoca qa rta l ı n ö l ü m ü " ro· m a n ı i l a m ü q a yisada " X a l l ı gü rza " d a h a d isa la r in m iqyas ı daha gen i ş d i r . B u r a d a müal l i F Pan a lı al i x a n ı n haya t ı i l a y a n a ş ı Q a r a b a ğ x a n l ı ğ ı i l a b a ğ l ı o l a n bü tün mat lab lardan söz açmağa ça l ı şm ı ş d ı r .

F. Kari m z a d an i n rom a n d a o l d u ğu k i m i " X a l l ı gürza" d a ramz i - s imvo l i k b i r tasv i r l a b a ş l a y ı r : ·

" Ü ç ay q ı ş ı yer i n a l t ı n d a q ıv r ı l ı b yuxuya gelm iş x a l l ı gür ­zan i n q ı r ı ş ığ ı b i rdan a ç ı l d ı , donmuş qan ı duru ldu , h i ss e lad i k i , onu qovub yer i n lark ina soxan q ı ş köçünü çakib, har geca a ğ ı r l ı ğ ı n ı , soyuq luğunu üstünda duyduğu q a r "yorğa n " ar i ­y i b, hasrat i nda o lduğu o i s l i , o göz qamaşd ı r an g ü n u z a q sa­far i n dan q a yı d ı b gal i b, tonq a l ı n ı ç a t ı b dağ ı -daş ı yand ı r ı r " (M.Çaman l i , "Xa l l ı gürza " , B a k ı , "Yaz ıç ı " , 1 99 1 , sah. 4).

B u xa l l ı gürza bü tün rom a n boyu be laca q ı v r ı l ı r, c a n ı n a i sl i l i k y ı ğ m a ğa c a n a l ı r , ov hasrat i y l a y a ş a y ı r . Nahayat, özü d a a x ı r d a q a rta l ı n ovu n a çevr i l i r . Müal l i f naya işara edir va bu ramz i - s i mvol i k obraz asardaki h a d i sa la r l a neca b a ğ l a ­n ı r? l i k bax ı şda x a l l ı gürzan i n - bu qorx u l u zahar l i i l a n ı n X V I I I asrda b a ş veran h a d isa la r l a a l a qasi nazara ç a r p m ı r . L a k i n d iqqat yet i r d i kd a x a l l ı g ü r z a Azarbayc a n ı fa la kat lara sü rük l ayan gözagörü n m az va hamçi n i n ma' l u m qüvval a r in ü m u m i laşd i r i l m i ş ram z i d i r .

" Q a r a ba ğ n a m a " lardan ma' l u m d u r k i , Pan a lı x a n. aslan S a r ı ca l ı t ay fas ı n d a d ı r . O n u n ata b a b a s ı va r-dövlat va n ü · fuz s a h i bi o lmuşdur . an'anaya göra I r a n döv la t ina d a x i l

66

o l a n aya la l l a r in k ü b a r a i l a l a r i ndan ganc lar ş a h s a r a y ı n d a x i d mat ed i r d i l ar. Pan a h a l i x an d a ( o z a m a n b a y i d i - Y. A . ) İ ra n saray ında x i dmat e d i r va b i r döyüşçü k im i vuruş­m a l a rda böyük şücaat göstar i r .

N a d i rq u l u x a n h a k i m iyyata sah i b o l d u q d a n son ra , 1 736-c ı i l da Muğanda onun tacqoyma maras im i keçi r i l i r . " O gün Nad i r . . . Muğan düzünda quru l tay ç a ğ ı r m ı şd ı . . . H a m ı otu ­rub sarkardalar i N a d i rqu l u xan ın qara r ı n ı göz l ay i r d i . Qo­şunda p ı ç h a p ı ç i d i , söz gaz i r d i ki, N a d i rq u l u x a n b a ş ı n a tae qoym aq istay i r , amma deyi l an l ara çox d a i n a n m ı rd ı l a r, bu i n a ms ı z l ı ğ ı n d a sababi o id i k i , sev i m l i sarkarda lar i şah n as i l ndan deyi l d i , dema l i , onun İ r a n t a c ı n ı b a ş ı n a qoym ağa h a qq ı ç a tm i r " ( " Xa l l ı gürza " , sah . 1 2 ).

N a d i r şah h a k i m i yyata y iya lan d i kdan son ra Pan a h bay i n ona xayanat et d i y i ndan şübha lan i r va onu h e ç c ü r b a ğ ı ş l a ­ya b i l m i rd i . D o ğ m a oğl u n u n göz l a r i n i ç ı xa rt d ı r a n hökm d a r ü ç ü n Pan a h bayi m a h v etmak çox a s a n d ı . L a k i n ş a h Pan a h bay in i g i d l i y i n i yü ksak q iymat lan d i r i rd i . Qazab l i ş a h xaya ­l an Pan a h bay i q a r ş ı s ı nda görür va ona dey ir : "Man san i öz a l l a r im l a d a r a ğac ı n d a n a s a r a m , son ra a y a q l a r ı n a l t ı n d a d i z çöküb göz yaş ı tökaram. Q a n l ı döyü ş larda s a ğ c i n a h ı m­da q ı l ı nc ça l a n , düşman i m i n üstüna a t ayn a d a n Panah a l i bay S a r ıca l ı n ı n , C a v a n ş i r e l i n i n i g i d başç ı s ı n ı i t i r d i y i m üçün q a r a gey i n i b yas sax l aya r a m " ( " Xa l l ı gürza " , s a h . 7) .

Pan a h bay kö la k imi y a ş a m a q d a n s a , ö l ü m ü üstün tutdu va buna göra da doğma yurduna dönmak qara r ı n a gal d i :

"- H a y d ı , dost l a r, ged i r i k Q a r a ba ğa - d e d i va Qama­ra qamç ı görsat d i , a t şaha q a l x ı b k a m a n d a n ç ı x an ox k i m i i r a l i s ü z d ü ( " Xa l l ı gürza " , sah. 1 7) .

M i rza A d ı gözal bay i n " Q a r a b a ğ n a m a " s i n d a oxuyuruq : "0 , Qara bağa gal i b öz uca nas l i n a mansub b i r neça nalar i özüna yol d a ş e td i - Döv l at i n i n a l a m i i ş ı q l a n d ı r a n günaş i ­n in doğm a s ı n a müntaz i r va rayasat gözal i n i n vüsa l ı n a çat ­m a ğı aramsız göz l ayarak gaz i b-do l a n ı r d ı . N a d i r ş a h Azar­baycan va Ş i rv a n x a n l a r ı n a qazavü -qadar k imi nüfuz ! u o l a n çoxl u hökmlar yazd ı . B u hökmlar i sür 'at l i ç a p a r i a r v a s i las i ­l a göndard i k i , Pan a h a l i n i tutub onun h ü z u r u n a gön dars i n ­l a r . L a k i n o raşa dat sam a s ı n ı n q ı z ı l q u ş u n u t e r a s a l ı b t u t ­m a q m ü m k ü n va m üyassar o l m a d ı ( " Q a r a ba ğ n a m a " lar , I h i s sa, B a k ı , "Yaz ı ç ı " 1 989, sah. 32).

Pan a h xan Vatan i n a dön d ü kdan sonra Q a r a b a ğ x a n l ığ ı ­n ı n asas ı n ı qoyur . B u maqsad uğrunda o, çox c i dd i çati n l i k-

'

67

l a r l a q a rş ı l a ş ı r. Yer l i ah a l i n i a !ra f ı n a !op l a m aq , e l i -aban ı b i r vah i d döv la !da b i r l aşd i rmak yol u n d a c i d d i m a nea lar i daf ed i r . Pan a h a l i xan ı 748-ci i l da Kab i r i i m a lı a l ı n d a Boya! q a l a s ı n ı ! i k d i r d i . O n u n qısa müd da!da özü üçün s ığ ı nacaq , qara rgah s a l d ı rm a s ı , q a l a n ı h a s a r l a !m a s ı , sangarlar dü ­za l !mas i , xan dak lar qazd ı rmas ı , e l aca d a b a z a r, hamam va masc i d ! i k d i rmas i onun uzaq gedan n i yya! i n dan xabar ver i r ­d i . Az son r a o, Ağd a m yax ı n l ı ğı n d a - Ş a h bu l aqda d a h a b i r möhkam q a l a ! i k d i r d i . ı 750-c i i l da hamç i n i n d a ğ l a r qoy­n u n d a " Q a r a b a ğ ı n z ü m r ü d t ac ı " o l a n Şuşa şahar i n i s a l d ı r­d ı .

"Xa l l ı gürza" rom a n ı n d a ! a r ix i f akt l a r v a sanad lar asa­s ı n d a ermani gürza lar i n i n a ra - s ı r a baş l a r ı n ı q a l d ı r ı b torpa ­ğ ı m ı z a doğru sü rün malar i va ham i şa da baş l a r ı n ı n az i l i b ovx a l a n d ı ğı salına l a r i brat l i h a d i sa l a rd i r . O z a m a n d a say­ca a z o lan erman i l a r özga torp a q l a r ı n ı a la keç i rmak n i yya­t i y l a har cür vas i t a l ara a l a l ı r, d i gar Azarbaycan x a n l a r ı n ı P a n a lı a l i x a n l a düşman elmaya ç a l ı ş ı r d ı l a r . M i rza A d ı gö­za l bay d a v a m e d i r: "Marh u m Pan a lı x a n ı n i l k h a k i m i yyat dövr l a r i n d a, Mal i k Yekan övl a d ı n d a n o l a n D i z a q mal i k i ona düşman o ldu va A l l a h verg is i o lan o döv l ata qarş ı üsya n et­di . Uz!Jn z a m a n m ü h a r i ba oldu va q ı rğ ı n a lovu a r a l a r ı n d a şö' l a l an d i . Axı r d a , A l l a h ı n tov f i q i va parvard i g a r ı n kömayi­l a, marh u m P an a lı xan q a l i b gal i b, o nas i l dan b i r neça nara­r in i ö l d ü r d ü . . . O n l a r ı n qo l -qa n a d l a r ı s ı n d ı va par i şan o l du ­l a r " . ( Q a r a b a ğ n a m a " l ar . ı h i ssa, salı. 37).

Erman i f i tnaka r l ı ğ ı n ı n kök lar i n i göstarmak bax ı m ı n d a n rom a n d a o l d u qca ma' n a l ı b i r ep i zod d i qqat i c a l b e d i r . Erma­n i ma l i k t a r i n dan U l u b a b Q a ra keş iş , ba bas ı n d a n a l d ığ ı " dars lar i " u n u t m u r. O n u n ç i r k i n amal l a r i , xaya natka r i ş i a­r i na b i z i m k i l ardan da d astak veran lar v a r d ı r. "Mal i k U l u ­b a b . . . h a o ra -bura y a z d ı , gördü yox, çox çat i n masalad i r . Pa­n a h baya güclar i ç a tmayacaq , bu z a m a n müsa l m a n l a r ı n tez-tez x a t ı r l a d ı q l a r ı " b a l t a n ı n s a p ı . . . " zarb-masal i y a d ı n a d ü ş d ü . F i k i r l aşd i k i , b a l t a b izdan , s a p ı o n l a r d a n . . . B a s b u s a p k i m o l s u n ? . . . K i m ? " U l u b a b çox d ü ş ü n d ü , çox f i k i r laş­d i . B i rdan a ğ ı i n a Şak i h a k i m i Vak i l Ça lab i gal d i . . . Öz ü n ü q ı ş q ı r m a q d a n güc la sax l a d ı . . . T a p d ı m , Vak i l Ç a l a b i . . . B a l t a ­n ı t e z s a p l a m a q l a z ı m d ı r . ( " X a l l ı gürza " , s a h . 74-75).

Azarbayc a n x a n l a r ı n ı n b i r - b i r i n a düşınanç i l i k m ü n a s i ­bat l ar i e r m a n i ma l i k l a r i n i coşdururdu . Q a r a b a ğd a möhkam­lanmak, göza l torpaq l a r ı a l a keç i rmak a rzu l a r ı n ı ş i ddat lan -

68

d i r i rd i . İ n d i ma' l u m o l u r ki ( bu n u " Q a rbağna ma" lar da tas­diq ed i r ), Q a r a b a ğ x a n l ı ğı n a q a rş ı bü tün baş veran m ü n a ­q i şa lar in a lov l a n d ı r ı c ı s ı on l a r i m i ş . Ş a k i x a n ı H a c ı Ça lab i ­n i da, Maham madhasan x a n Qacar ı d a , Fata l i x a n arşar ı da Pan a lı x a n a qa rş ı q a l d ı r a n va o n l a ra ba ladç i l i k edan lar er -man i mal i k t ar i i d i . ·

Bas sonu? Pan a lı xan Mal i y i n n i zaya t ax ı lm ı ş kas i k baş ın ı göranda

tazadan qazab l an d i . Mal i y i n qana b u l a ş m ı ş saqq a l ı s i fat ina , p a p a ğ ı n ı i l i rm iş d a z baş ına , q a p a n m a m ış , h a rasa baxan ( as l i nda Pan a lı x a n a bax ı rd ı ) göz l a r i na baxd ı va üzünü ha la da q ı l ı n c l a r ı n ı q ına qoym a m ı ş qoşu n u n a tutdu :

- B u n l a r ı n - a l i i l a, ma' l u l - müşkü l d a y a n m ı ş mağlub ­l a r ı göstard i - kas i t m i ş b a ş l a r ı n d a n burada , bax, b u n l a r ı n gözl ar i n i n q a b a ğ ı n d a b i r m i n a ra q u r u n , - susdu . Sonra : -L a p ax ı rda Mal i k U l u b a b ı n b a ş ı n ı qoyun . Qoy m an i m üzü ­ma a ğ o l an torp a q l a r ı m ız d a a ğa o lmaq f i k r i na düşan lara i b ­ra t dars i o l sun " . ( " X a l l ı gürza " , salı . 1 20- 1 2 1 ).

Taassü f k i , Pana lı a l i x an b a b a m ı z ı n bu i b rat dars i on­dan son rak ı nas i l t a r i soyd a ş l a r ı m ı z ı a y ı l t m a d ı .

Pan a lı a t i x an rom a n d a qorxma z i g i d tad b i r l i hökm d a r, qürur lu s iyasatç i , x a l q ı n ı Vatan i n i sevan vatan parvar k i m i taqd i m o lunmuşdur . Pan a lı a t i x a n ı n xara kler i n a gal i nca, müal l i f halla iki asr sonra onun qazab i n i da, kadar i n i da, d a l ­ğı n l ı ğ ı n ı d a , yeri gal d i kda h i kkas i n i , aza b ı n ı d a görür , h i ss ed i r va c a n l a n d ı r ı r . Xüsusan Pan a lı a t i xan surat i n i n d a x i l i a l ami , ma'navi sa rs ın l ı l a r ı , · z a m a n ı n v a şaxs iyyat i n fac ias i ta r ix i haq iqata uygun do lğun boya t a r l a qa lama a l ı n m ı şd ı r .

Panalı a ı t x a n z a h i ran sart , kobud o l sa d a , ba'zan hövsa­l as i z va sabrsiz görünsa da, çox i nca qalba m a l i k d i r . Ma l a ­hat l i sas l a Q a r a b a ğ xanandas i n i n oxu d u ğu malın ı onu vac­da gal i r i r , xaya l ı n ı parv a z l a n d ı r ı r . . .

Rom a n d a ta r ix i f akt l a r ı n i n s a n i h i ss l a r l a b a ğ l ı ta's i r l i , emosion a l sahna lar la vahdatda tasv i r i d i qqat i ca l b ed ir . Da­h a doğrusu bu maqa m l a rd a müal l i f t a r i x i fakl ı sank i u n ut­muş o l u r, uzaq asr lardan boyl a n a n şaxs i yyat i n heç bir sa­nadda, ma'xazda aks o l u n m a y a n kön ü l , qalb a l a m i n a biz i ça­kib a p a r ı r . Pan a lı at ı x a n ı n y a ş l ı ç a ğ ı n d a " q ı r m ı z ı ç a rğat ı sürüşüb ç iyn ina d ü şan , l a l a y a n a q l a r ı a l l a n a n " b i r q ız ı gö­randa ü rayi n d a b a h a r duygusu n u n oya n m a s ı bu qab i l dan­d i r .

" Yox, bu dam x a n a göra o q ı z ı avaz e l aya b i lacak heç na

69

yoxdu dünya d a . O q ı z bu a n onun üçün sa l tanatdan da, va r ­dövlatdan da çox-çox a r t ı q i d i . C a n ı n d a - q a n ı n d a e l a bu gün , bax bu geca o q ı z a qovuşmaq i s tay i dol a ş ı r d ı . Bu , k i rn sa ta­raf i ndan qa rş ı s ı a l ı n a b i l i n m ayacak bir islak i d i . Bu, sa da­ca bir a n l ı q şahvat h i ss i n i n gat i r d i y i b a h a r mehi deyi l d i , xa­n ı n r u h u n u n g i z l anc inda uyumuş , başı d ü n y a n ı n i ş iak l a r i ­na qa r ı şm ış b i r a d a m ı n üza ç ıxm ı ş sevgis iyd i . B u , hayat görmüş , dünya gör m ü ş b ir i n s a n ı n eşq iyd i " . ( " X a l l ı gür ­za " , sah. 22 1 ) .

Müa l l i f onun a n a s ı n a o l a n oğ"u l mahabbat i n i da ta 's i r l i boya l a r l a tasv i r e tm i ş d i r . A n a s ı n ı n ö l ümü , onun dafn i z a ­m a n ı keç i r d i y i h i ss l a r o l d uqca tab i i va i n a n d ı r ı c ı d ı r . Can a ­zan i ç i y i n l a r i n a göl ü ran Pan a lı o3 1 i x a n " a n a s ı n ı n a ğ ı r l ı ğ- ı ­n ı ç i y i n l a r i n d a h i ss etd i kca e l a b i l taski n l i k t a p ı r d ı . Uray i l a d a n ı ş a - d a n ı şa a d d ı m l a d ı qca onun üçün çox mü qaddas o l a n ç iyn i n d ak i bu a ğ ı r l ı ğ- ı e l a b i l u n u d u rd u . . .

S a ys ı z ö l ü m l ar i n , m ü s i bat l a r i n ş a h i d i o l m u ş Pan a lı x a n i n d i a n a s ı n ı n ö l ü m ü n a döza b i l m i r d i . Qahar onu boğu rdu . O l a b i l maz, dey i r d i , o l a b i l maz . . . Dünya , na vafa s ı zm ışsan , d ü n y a ! Man i dünyaya gat i ran i mandan a l an d ü nya ! . . . i n d i y u r d yer i n d a b i r özüydü , b i r a n a s ı n ı n ruhuydu , b i r da a ğ­l ay a - a ğ" l a y a y a n a n ş a m d ı . .. " ( " Xa l l ı gürza " , sah. 1 94) .

Yaz ı ç ı Pan a lı o31 i x a n ı n son g ü n l a r i n i çox ta's i r l i boya ­l a r l a a k s etd i r i r : B u r a d a s a n k i b i r hökm d a r d a n çox Vata­n i ndan , e l i n dan , a i l a s i ndan a ·yr ı düşmüş bir i n s a n ı n fac ias i i l a üz l aş i rsan .

XV I I I asr in 60-c ı i l i a r i nda i ra n d a taxt - tac üstünda a m a ns ı z m ü b a r i z a ged i r d i . Fata l i x a n o3fşar , Kar i m xan Zand va Q a ca r l a r bu m ü b a r i zada xüsus i l a farq l an i r d i l ar . Q a r a b a ğ" xan ı , hamç in i n d i gar Azarbayc a n x a n l a r ı d a i siar­i slamaz bu m ü b a r i zaya cal b o l u n u r d u l a r . B u d u r, indi Pan a lı x a n i k i y o l a y r ı c ı n d a q a l ı b . O , ya Fata l i x a n o3fş a r a , ya d a Kar i m x a n Zanda kömak etmal i d i r . Fata l i xa·n Pan iı h o3 1 i x a ­n ı n oğl u İ b ra h i m a ğ" a n ı özüy la göt ü r ü b i r a n a a p a r ı r , bu ­n u n l a Pana lı o3 1 i xan ı özündan a s ı l ı vaz iyyata s a l m a q i sta-y i r .

.

1 760-cı i l i n p a y ı z ı n d a Kar im x a n Za id Tabr i z i mühas i ra­ya a l ı r . Fata l i x a n düşman i n i geri otuzdura b i l i r, a m m a 1 76 1 -c i i l i n y a y ı n d a yen idan böyük b i r qüvva i l a Tabr i z i n ü z a r i n a yer iy i r , K a r i m x a n bu d afa da mağl u b o l u r . Qalaba­dan mas! o l m u ş o3fş a r l a r qat l - q a rata b a ş l a y ı r . Kar im x a n ı u n u d u r l a r . O i s a a k s q ü vva top l a y ı r , Fata l i x a n ı n b i r neça

70

sarkardas i n i da öz tar�f i n a ç�k i b h ü c u m a b a ş l a y ı r . Pan a h a l i x a n son a n d a Kar i m x a n Zaı ı d a kömak elmaya qara r ve­r i r . B i r l aşm iş qoşun Fatal i xan qüvval a r i n i mağ"l u b ed i r . Ka­rim xan bunun avaz i n d a İ br a h i m a ğ" a n ı xan rü tbas i l a Q a r a ­bağ"a yo l a s a l ı r , onun özü n ü isa y a n ı n d a g i rov sax l ay ı r . Pa­nah al i x a n ı n isa qüssadan ü rayi p a rt l a y ı r . " 1 2 avqust 1 763 -cü i l i n salıar i id i . Pan a lı al i xan a rx a s ı üsta u z a n a r a q göz la r i n i q a p a m ış d ı . S a n k i nafas a l m ı rd ı . B i h u ş d a r ı ö z ta's i r i n i gösta rm işd i . X a n ı n s i lal i n i n q a n ı q a ç m ı ş, ban i z i a ğ" a r m ı ş d ı . M�nzar q a r a v a ş l a r ı y n a n x a n ı n üzüna q a r a ka­l a ğ"ay ı ör tüb göz yaşı tök ü r d ü .

Yol l a r yorğ"unu , qoc a l ı b a l d a n düşmüş Bozd a r özü n ü Pa­n a h x a n ı n q a p ı s ı a ğ" z ı n a yet i r i b yaz ıq -yaz ıq , göyara-göyara u l a d ı . B u u l a rt ıya cava b o l a r a q Qamar a t dard l i - dard l i k i ş ­nad i " ( " Xa l l ı gürza " , sa l ı . 3 1 5-3 1 6).

Yuxa r ı d a qeyd el d i k ki , "Xa l l ı gürza " da h a d isa lar xrono­loj i a rd ı c ı l l ı q l a d a v a m etd i r i l i r . agar " Q a r a b a ğ"n a malar " a d i qq�t yeti rsak, bu h a d isa lar İn a rd ı c ı l l ı ğ"ı n ı harn i n man ba­l arda da i z i aya b i l ar i k . Hatta ba' z i manba lar ( M i rza A d ı gö­za l bay i n , M i rza C a m a l C a v a n ş i r Q a r a b a ğ" i n i n , M i r Meh d i Xaza n i n i n , R z a q u l u bay M i rza C a m a l oğ"l u n u n " Q n r a b a ğ"­n a ma " la r i n da ), m ü ayyan ta r i x i h a d i sa l ar obra z l ı şak i l da tas­vir da o l u n u b. Yaz ı ç ı i sa öz qahram a n ı n ı n obra z ı n ı t a r i.xi manbalarda ver i l d i y i ndan d a h a do lğ"un va aha ta l i şak i l d a aks e td i rmaya ç a l ı ş ı r , b u n u n üçün takca onun faa l i yyat i n i n ay­r ı - ay r ı marha la lar i n i c i zg i l and i rmak la i ş i n i b i t m i ş hes a b et­mir, dövrün ma'nav i - ps i xo loj i i q l i m i n i , etnoq r a f i k xüsus iy­yat lar i n i , a d at -an 'ana l a r i n i , toy va yas mara s i m l ar i n i , hat ta ayr ı -ayr ı tabaqa l a r i n d a n ı ş ı q tarz i n i d a aks e lmaya ç a l ı ş ı r .

Müal l i f buna göra da Qarabağ" e l a t ı n ı n n as i l dan-nas la keç i b galan a d ai l a r i n i yer i gal d i kca x a t ı r l a y ı b m ü ayyan ta ­savvü r ya r a d ı r . Öyran i r i k k i , ha r kan d i n , har oba n ı n öz da ­ğ" ı , öz y a y l & gı . öz yurd yer i o l u rmuş . B i r i s i o b i r i s i n i n yurd yer ina düşmazmiş , d a ğ" l a r d a çapar lama, h a s a r l a m a yoxmuş , uca d a ğ l a r, S<, . i n b u l a q l a r, kak l i kotu l u , yovş a n l ı qaya l a r h a m ı n ı n ın ış . Axşa m l a r . amcak l a r i ndan s ü d süzü l an i n ak lar , quyruğ"u yer la sürünan qoyun s ü r ü l ar i s a ğ" ı n a gala rm iş . H afta b a ş ı n d a y ı ğ"ı l a n ağ"ar t ı n ı nehra lara, i r i kü pa lara tök ü b ç a l x a l a y ı r m ı ş l a r , y a ğ" ı n ı s ax l ay ı b , ayra n ı n a p ancar tök ü b dovğ"a b i ş i r i rm i ş l ar . Ev iarda mol a l mot a l a söykan i rm iş . T a ­x ı l yet işanda qonum-qonşuyn a n tök ü l üş ü b ç i n l a, o r a q l a b i ­ç i r , ba fa l a r , darz lar b a ğ" l a y ı r , x ı r m a n a d a ş ı y ı r , son ra döyü r ,

7 1

ş a n a l a r l a sovurur , d u m d u r u k;ıhrab a n ı [ ı n d ı q çubu�u n d a n hörü l m ü ş n ;ı h ;ı n g l a yça l a r a , ya ev in ort a s ı n d a q a z ı l m ı ş l a ­x ı l quyu l a r ı n a y ı ğ ı b a ğz ı n ı örl ü rmüş l :ır .

Q a r a b a ğl ı l a r i n min i l l ;ı r boyu d a v a m edan ad:ı l i , yaşa ­y ı ş ı , l;ırb iy;ısi be l ;ıyd i v;ı bun l a r ı n l;ısv i r i rom a n d a h;ım i n dövr h a q q ı n d a c a n l ı , gör ü rn l ü b i r l;ı;ıssüra l oya n m a s ı n a i m · k a n ver i r .

Rom a n d a Q a r a b a � ı n s a z l ı -söz l ü dünyas ı öz ;ıks i n i l a p ­m ı ş d ı r. Mü:ı l l i [ ö z ü q a r a b a ğ l ı o l d u ğ u n d a n h a rn i n bu xall ro­m a n d a d a h a q a b a r ı q n;ız;ır;ı ç a r p ı r . Mas;ıl;ın, Aş ıq Sam;ıd l;ı onun şag i rd i Aş ıq Va leh in P:ın a h xan ın m;ıc l i s i n d ;ı ç a l ı b­oxu m a l a r ı , zu rnaç ı B:ıd;ı l i n öz d:ısl:ıs iy l;ı " s ü m ü k l:ır i cübbü ­ş;ı g:ıl i r m ;ıs i " v;ı bu coşq u n oyu n h a v a l a r ı n ı n a h:ıngi a l l ı n ­d a c a va n l a r ı n q ı l ı n c l a r ı n ı s ı y ı r ı b r:ıqs elm;ıl;ır i , Ş a hbay i m l ;ı F:ız l :ı l i b;ıy i n !oyu rom a n a özün;ım;ıxsus b i r l i r i k ruh g;ıl i ­r i r . " Ç a l �ı ç ı l a r üz -üz;ı du rdu l a r, ovurd l a r körük l ;ınd i , q a ra zu rn a l a r p ü [ l ;ı n d i , kus -n a ğ a r a gumbu l d a d ı , q ı z-g;ıl i n m in n az-q:ımz;ıd;ın, m i n n :ıl - sünn:ıld;ın son ra q a l xd ı l a r oy·n a m a ­�a . . . Oyn a m a q h a dey i l , e l ;ı b i l su ü z ü n d ;ı yaş ı l ba ş l a r üzür , v a l l ah , q a ş oyn a y ı r, göz oyn a y ı r, kü r:ıkd;ı q ıv r ı l m ı ş q u l a c saç l a r oyn a y ı r, q a b a r m ı ş s i n;ı, y u m r u yança q l a r l i l r:ış i r . Yaş ı l ş a l v a r l ı , ya ş ı l çuxa l ı , uca boy lu , i nc;ıbe l l i o�l a n l a r ı n h u ş l a r ı ç ı x ı b b a ş l a r ı n d a n - y a r seç i r h ;ı r k;ıs özün:ı . Zur ­naç ı B:ıd;ı l d ;ı azac ıq aş ın duzu dey i l ax ı , baş ın ın !ükü sa ­n ı y ı ğn a q l a r yol a ver i bd i , b i l i r h a r d a b a ş l a y ı b, h a r d a kas­m;ıyi .

Toy üç gün , üç gec;ı ç;ıkd i . Üçüncü gün ay i l and;ı k i m is;ı q ı ş q ı rd ı :

- O�l a n ev i n i n a d a m l a r ı gal d i l ;ı r " ( " Xa l l ı gü rz;ı " , s:ılı. 94).

B u m;ı'n a d a " X a l l ı gürz;ı " rom a n ı XV r i i :ısr Azarbay­can ruhunu , ;ı l ;ılxüsus Q a r a b a � kolor i l i n i dolğun ;ıks etd i ­r i r.

Rom a n d a b i r neç;ı yerd;ı yade l l i l :ır i n günd:ın-güna güc­l;ın;ın i ş �a l ç ı l ı q s iyas;ıl i n ;ı qa rş ı Az:ırbayc a n x a n l ı q l a r ı n ı n b i r l :ışd i r i l m as i z;ırural in d;ın söz a ç ı l ı r . " P :ı n a h x a n Q ı z ı l q a ­y a d a b i r l i y i n - b i r l ;ışm;ın i n Az:ırbaycan x a n l a r ı n ı n ;ız;ım;ıl i n i , q ı l ı n c l a r ı n ı s iy i r:ırak " v a r o l sun b i r i i y i m i z " dey;ı hayq ı r an qoşu n u n q ü d r:ıl i n i görm ü ş d ü v;ı o gün d;ın ü r:ıyi n;ı Az:ırbay­c a n xa n l ı q l a r ı n ı b i r bayraq a l l ı n d a b i r l;ışd i rm;ık r i k r i n i n lu­mu düşmüşd ü " ( " Xa l l ı gü rz;ı, s:ıh . 233).

D a h a son r a oxuyuruq : "Az:ırbayc a n ı n p a rça l a n m ı ş lor-

72

p a ğ ı n ı - xa n l ı q l a r ı , ü m u m ;>n Safav i lar s ü l a las i n i n h a k i ­m iyyati a l t ı n d a o lmuş çox böy ü k b i r ara z i n i lazadan b i r i aş­d i rmak uğrunda lakca Pan a lı xan baş s ı n d ı r m ı r d ı . Bu yol d a Falal i x an arşar , Mahammadhasan x a n Q a c a r neça i l i d i ç a r p ı ş ı rd ı l a r " ( " X a l l ı gürza " , salı. 234 ).

Taassüf ki, x a l q ı n t a l ey i l a b a ğ l ı bu c i d d i a rzu haq i qala çev r i l a b i l m i r .

"Xa l l ı gürza" rom a n ı XVI I I asr Q a r a b a ğ x a n l ığ ı , bu xan l ı ğı n başç ıs ı Pan a lı 8 1 i h a q q ı n d a zan g in b i r laassü ra l ya r a d ı r va bu ma'n a d a l a r i x i nasr i m i z i n yaxş ı b i r adab i n ü ­mu nasi k i m i q a rş ı l a n d ı . Rom a n ç a p o l u n d u q d a n sonra mal­bua tda geelan va ya müa l l i fa göndar i l an maktu b l a r oxucu m a r a ğ ı n ı n m i g yas ı n ı göslar i r . S u m q a y ı t sa k i n i Mam mad Novru zov "Xa l l ı gürza" n i ya d i r i l i r ? a d l ı maq a l as i nda ( "Xa lq qazet i " , 6 fev ra l 1 993-cü i l ) y az ı r : " Sanal asar i n i n uğuru o n u n haya l i l i y i ndan , sanal k a r ı n maha rat i i s a mansu b o lduğu x a l q ın ps ixo logiya s ı n ı , a d at-an 'anas i n i dar in dan b i l ­mas i n dan çox a s ı l ı d ı r . Bad i i asar t a r i x i q a y n a q l a r a söykana­rak y a z ı l d ı q d a sanal k a r n iyyat i va mas' u l i yyal i q a l - q a l a r ­t ı r " . Tar ix i mövzuda yaz ı l a n asar lara be la c i d d i la lab la ya ­naşan maktub müa l l i f i n i n " asar boyu gard i ş i n obraz ı k i m i xa l l ı gürza q ı v r ı l ı r , can g i n a keçan lar i u d u r, ar i d i r, kamfür­sat l i y i n qa labas ina doğru c a n al ı r . X a l l ı gürza - yı r t ı c ı dövra n ı n , u l u ba bya n l a r ı n p rolot i p i d i r , s ancmağa , udmağa maqam gaz i r " , - söz lar i asar i n i deya s ı n ı çox düzgün a ç ı q­l a y ı r .

Professor N a z i m Axun dov "Tar i x i y a d d a ş ı n barp a s ı " a d ­l ı maqa las inda asar i n i deya - sanalk a r l ı q maz iyyat l a r i ndan d a n ı ş a r a q yaz ı r d ı : "Tar ix i manba lar i d i qqat la öyran m i ş mü­a l l i f t a m a m i l a m ü a s i r sas l anan , dövrümüzda b a ş veran, x a l ­q a aza b va i z l i r a b gal i ran u y d u r m a Q a r a b a ğ " porb lem i n i " dar in dan dark elm aya kömak göslaran bad i i lövha lar y a r a d a b i l m i ş d i r " ( " 8dab iyyat qazet i " , 6 m a rt 1 992, .N"• 1 0 ).

Tanq i dç i 8 d i l a Mammadz a d a da yuxa r ı d a a d ı n ı çakd iy i ­m i z " Y a d d a ş ı n m ü h a k i masi " ad l ı maq a las inda "Xa l l ı gür­za" rom a n ı n ı n ak lu a l l ığ ı va müa l l i f mövqey i n i n a y d ı n l ı ğ ı n ı xüsus i l a vurğu l ay ı r . Ç ü n k i ba'zan b e l a h a d i sa lar i qa lama a l a n yaz ıç ı l a r erman i xaya nat i n i d a h a q a ba r ı q vermayi l a ­z ı m b i l mami ş l ar . Tan q i dç i hanı ç i n i n rom a n d a elnoq r a f i k de­l a l l a r ı n , dövrün a d al-an 'ana lar i n i n , xa lq nıa i şal i n i n tab i i bo­y a l a r l a aks etd i r i l masi n i ayr ı ca qeyd ed ir . B iz bu f ikra onu d a a lava ed i r ik k i , bu bax ı m d a n " X a l l ı gürza" nıüa l l i f i n i n

73

u ğu r l a r ı n ı Yus i f Vaz i r i n " Q a n i ç i n d a " rom a n ı i l a müqay isa e tmak o l a r .

Azarbayca n x a n l ı q l a r ı a r a s ı n d a asr l a r boyu dava m etm i ş dax i l i ç ak i şma l a r i f ac i a a d l a n d ı r a n tanq idç i V a q i f Yus i l l i i sa y a z ı r : " . . . na q a d a r heyrat dağursa d a , i k i asrdan sonra d a bu dax i l i d i d i şma l ar, m i l l al i uçuruma sürük layan bu baş · s ı z l ı q - b i r i aşmaya yox , p a rça l a n m a ğa a p a ra n çak i şmalar davam ed i r .

M. Çarnan l i n i n rom a n ı n d a , manca, bu gün l a saslaşan ha­q i qat b u d u r va na qadar ki , b iz bu haqiqal i dark etmam i ş i k, t a r i x i n ac ı tacrü bas indan i brat götürmam i ş i k , oca ğ ı m ı z ı n b a ş ı n d a h a m i ş a çaqqa l l a r u l ayacaq , k i mdansa ta l ey im iza imdad d i l ayacay i k " (V . Yus i f l i . Q a r a b a ğ ta r i x i bad i i asar· larda, "Azarbayca n " qaze l i , 26 m a rt 1 992-ci i l ).

M. Çaman l i " Rezon a n s " qazet i n a verd iy i müsa h i bas inda ( 6- 1 2 senty a b r 1 997, N• 34 ) rom a n ı n I I va I I I h i ssalar i n i yazacağ ı n ı , " G ü l üsta n " m ü q a v i l as inadak o l a n dövrün h a d i · sa lar i n i qa lama a l a c a ğ ı n ı b i l d i r m i şd i r .

-

Bu mövzu d a yaz ı l m ı ş asar lar içar i s i nda ganc n a s i r va j u r n a l is t Aq i l A b b a s ı n " B a t m a n q ı l ı n c " rom a n ı n ı da qeyd etmak l a z ı m d ı r . 1 9�3-cü i l d a qalama a l ı n m ı ş bu asar ha la 1 988-ci i l da " U i d u z " j u r n a l ı n ı n 1 -c i s ay ı nda povest k i m i ç a p o l u n muşdur. Müal l i f son ra l a r bu asar üzar i n d a yen i dan i ş l am i ş, takm i l l aşd i r i l m i ş , ona ba'zi fas i l l a r a l ava e tmiş , ro· m a n h a l ı n d a yen i dan oxucu l a r ı n m ü h a k i mas i n a verm i şd i r . Müa l l i f asar i n y a z ı l m a s ı n d a uşaq l ı qda y a ş ı d l a r ı i l a b i rga oyna d ı ğı Pan a h xan q a l a s ı i l a b a ğ l ı x a t i ra lar i n i n güc l ü ta's i r i n i xüsu s i l a qeyd ed i r .

Rom a n XVI I.I asr i n son l a r ı n d a Azarbayca n t a r l x i nda baş ver m i ş b i r çox f ac i av i maq a m l a r ı aks e td i rmak bax ı m ı n d a n m a r a q l ı d ı r . agar yuxa r ı d a h a q q ı n d a söz a ç d ı ğ ı m ı z "Xa l l ı gürza" v a " Qoca q a rt a l ı n ö l ü m ü " rom a n l a r ı Q a r a b a ğ xan ­l ığ ı n ı n asa s ı n ı qoya n Pan a h a l i x an ı n dövründan ( a s r i n 50-80-cı i l l ar i ndan ) bahs ed i rsa, " B a t m a n q ı l ı n c " rom a n ı n d a konkret o l a r a q 1 795- 1 797-c i i l i a rda b a ş veran t a r i x i h a d i ­sa lar n � q l o l u n u r .

A r t ı q Pan a h a ı ı x a n d ü n y a d a n köçmüş, onun o ğ l u İ b ra ­h i ı:ıxal i l x a n h a k i m iyyat baş ına keçm i ş d i r . Ağı l l ı va tad b i r­l i l br a h i mxal i l x a n Q a r a b a ğ x a n l ı ğ ı n ı n d a h a da möhkam­l an masi va q ü d rat l i o l m a s ı üçün a l i n dan ga lan i as i rgam ir . O, Azarbayc a n ı n d i gar x a n l a r ı i l a da im dost l u q a l a qasi sax ­l ay ı r , o n l a r ı n x a n l ı ğ ı üzar ina hücum tah l ü kasi y a r a n a n d a

74 ·

a ğı l l ı tad b i r l ar i i l a h a ra y a ça l ı r . Ancaq o z a m a n Q a r a b a ğ x a n l ı ğ ı d i gar x a n l ı q l a rd a n d a h a çox hücum va tah l ü ka lara ma'ruz q a l ı r d ı . Qara.bağ x a n l ı ğ ı ela bir stra tej i mövqeda yer laş i r d i ki , o , ham I ra n ş a h l ı ğ ı n ı , h<ım d;ı Rus iya i m per i ­yas ı n ı d a h a a r t ı q c;ıl b e d i r d i .

A . A b b a s taf<ırrü a t ı i l <ı o l m a s a d a , İ r a n ş a h ı Q a c a r ı n Q a ­r abağ xa n l ı ğ ı n a h <ır i k i h ücumunu ( 1 795, 1 797-ci i l l rd<ı ) tas­vir e d i r, bu xa r i c i m ü d a x i l ;ıl a r z a m a n ı Q a r a b a ğ x a n l ı ğ ı d a ­x i l i nd;ı baş ver<ın h a d i sa l;ırd<ın s ö z aç ı r . a ı batta, mü<ıl l i f h<ı­min dövrd<ı c<ır<ıyan ed<ın bütün h a d i s<ı l<ır i q;ı l;ıma a l m a q is­tamam iş , dövrün ruhunu aks eld i ran b;ı'z i garg in va d r a m a ­t i k maq a m l a r ı tasv i r obyekl in<ı çev i r m i ş d i r . as;ır in qahr<ı­m a n ı İ bra h i mx<ıl i l x a n ı n q a r d a ş ı oğlu, " B a l m a n q ı l ı nc " l<ı­qab l i Mahammad b;ıy C a v a n ş i r d i r .

B a l m a n q ı l ı n c k i m d i r? Mah<ımm<ıd b a y C a v a n ş i r a d ı y l a t a n ı n a n bu i g i d o z a m a n Q a r a b a ğ x a n.J ı ğ ı n d a sa y ı l a n , se­ç i lan , sözü ötan bir şaxs i d i . S a rayda I hr a h i m x a n a yax ın o l a n b i r s ı ra a d a m l a r har vas i l <ı i l a onun la x a n a r a s ı n d a ;ıdavat sa.J ı r , q a z a n d ı ğ ı a d -sa n ı , hörmat i heça en d i r i r d i lar . T<ıb i i k i , I hr a h i m xan d a bu söz lara b igana q a l m ı r, dax i lan

· ona qarş ı b i r k i n bas l ay i r d i . Ancaq a ğl ı l l ı v<ı tad b i r l i xan o l ­duğu üçün heç vax! q a r d a ş ı oğl u n u a y a ğa verm;ız d i . Qaca ­r ı n ham b i r i nc i , ham da i k i n c i hücumu zaman ı Mah<ımmad bay Cavanş i r böyük şücaat lar göstar i r , düşman ordusu n a q a rş ı qaf i l basq ı n l a r ı , a z qüvva i l a q ı z ı l b a ş l a r ı böy ü k i lk iya uğra tmas ıy l a Qacar ı d a heyr<ıl<ı s a l ı r . Q a r a b a ğ ı n şar<ıf i , l a­ya qal i onun üçün h<ır şeyd;ın üstü ndür . . Müal l i f x a n l ı q dax i l i nd<ı ya ranan i xt i l a f l a r ı Rus iyaya v<ı l ra n a qa rşı m ü n a s i bat l<ır in m ü xta l i f l i y i i l ;ı i z a h etm<ıya ça ­l ı ş ı r . Q a c a r ı n Qara bağa b i r i n c i hücumu böy ü k t;ı l;ıfa t l a ba ­şa gal m i ş d i , İ r an şah ı bu mağl u biyy<ıl i heç cür u n u d a b i l ­m i rd i . Onu <ın çox qazab l;ın d i r;ın Q a r a b a ğ x a n ı n ı n Rus iya ­ya mey l i i d i . Ancaq İ bra h i m x a n Rus iya i l a m ü n a s i ba t l a r in ­d;ı müayy<ın ş<ır t l a r i ra l i sü rmüşdü : " Q a r a b a ğ xan ı bü tün hüquq l a r ı n ı özünda sax l a y ı r. O, öz torp a q l a r ı n ı n d a t a m hökmra n ı d ı r . R u s i y a onun d a x i l i s iyas<ıl i n a q a r ı şm a m a l ı ­d ı r ! "

Q a r a b a ğ x a n l ı ğ ı n d a İ r an tarafd a r l a r ı d a a z dey i l d i . Üçüncü b i r l i ra da v a r i d i k i , bun l a r d a M<ıh<ım mad bay C a ­v a n ş i r i n tarafd a r l a r ıyd ı , on l a r ı n d a aq idas i - n a R u s i y a , n<ı d;ı I ran - t a m , müsl<ıq i l Az<ırbayc a n i d i .

Rom a n d a Mahammad bay C a v a n ş i r d a h a çox i k i a s pekt-

75

da d i qqat i cal b ed i r . Önca o b i r şücaat l i sarkarda k i m i yad ­d a q a l ı r . D a h a sonra vatan qeyrati çakan yurdsevar k i m i . . . asarda b i r çox salına lar Mahammad bay in sarkarda l i k mah a ­rat i n d an söz a ç ı r .

"Mahammad bay avval p i y a d a qoşunu d ü z d ü , asgar iar i çox gen i ş sa haya yayd ı k i , Qacar onu m ü h a s i raya sa la b i l ­masi n . L a k i n çox gözal başa düşürdü k i , a z m i q d a r d a qoşu­nu be la gen i ş sa haya yaym a q heç bir döyüş q a n u n l a r ı i l a uygu n l a şm ı r . B u n u ya h e ç b i r döyüş e l m i n dan xabari o l m a ­y a n a g ı l s ı z b i r qoşu n b a ş ç ı s ı eda b i l ard i , ya d a özüna va as­gar l a r i na i n a m ı o l a n da l i q a n l ı , casarai l i bir sarkarda. Ma­hammad bay da bunu a l a cs ı z l ı q d a n va b i l m amaz l ikdan de­y i l , i n a rn d a n e l ad i . B i r da ki, geriya ü z tu t as ı bir yol yox i d i . P iya d a l a r ı ön s ı r a boyu yerl aşd i r d i . Ön s ı r a d a y ü n g ü l ge­y i n m i ş t ü fangl i l ar va q a l xa n l a r göt ü r m ü ş asgar lar d a y a n ­m ı ş d ı . O n l a r döyüşa b a ş l a rkan q a l xa n l a r ı ü z far ina q a l d ı ra ­raq a rxa l a r ı n d a d a y a n m ı ş oxa t a n l a r ı qoru m a l ıy d ı l a r k i , oxa t a n l a r çak i n madan ö z i ş l a r i n i göra b i l s i n la r . . .

-

. . . At l ı qoşunu üç yera a y ı r d ı va l a p a rxa s ı raya düzdü . Özü i k i m in s�çma a t l ı y l a markazda vuruşaca qd ı '" . (Aq i l Abbas . " B a t m a n q ı l ı n c " , B a k ı , Gancl i k , 1 995, salı. 1 36-1 37) .

Haya t ı döyüş larda keçan, m ü h a r i ba lar görmüş , kand l a r i , şahar iar i oda yaxa n , v i r a n a qoy a n Qaca r Mahammad bay i n bu göz l an i l maz hücu m l a r ı n d a n ça ş ı b q a l ı r . Özü da o n u n i g i d l i y i na, sarkardal i k malı a rat i n i e' t i r a f ed i r . H a t t a bu qey­r i - a d i döyüşda Mahammad bay Ca v a n ş i r i n vuruş meyd a n ı n ­d a q a l a n ö l ü lar i müsal m a n adat iy l a dafn etmak x a h i ş i n i -i k i gün l ü k b a r ı ş istay i n i da radd e tm i r . Ancaq Qacar bu i g i ­da na q a d a r ragbat baslasa d a , ondan i n t i q a m a l m a l. ıyd ı . Son daraca h i y l agar s i yasatçi o l a n Qaca r Mahammad bay C a ­vanş i r i a l a keç i rmak ü ç ü n b e l a b i r [anda a l a l ı r : o, B a y a t e l i ­n i n a ğsaqq a l ı Zeyn a l a bd i n a g a n ı z i n d a n a a t d ı r ı r . B i r neça gün göz l ay ib Mahammad bay i n gal i b ç ıxma d ı ğ ı n ı gördükda çox tahq i r a m i z b i r vas i taya a l a l ı r . O , Zeyn a l a bd i n a g a n ı h a m ı n ı n gözü q a b a g ı n d a tars i na eşşay in be l i na m i n d i r i b Baya t a y o l a s a l d ı r ı r .

Qaf i l dan Mahammad bay va ig i d lar i bu h a d isan i n ş a h i d i o l u r l a r . Mahammad bay b e l a qara ra gal i r k i , " q u l a qs ız baş­dansa , başs ız badan gözal d i r ! " . Ona göra da a ç ı q - aşkar- ö lü ­ma ged i r va yaxş ı başa düşür k i , Qaca r onu heç cür bağ ış ­l a m ayacaq . B i r da onu b i l i rd i k i , onu göz l ayan ö l ü m çox şa-

76

raf l i b i r ö l ü m d ü . Mahammad bay Q a c a r ı n düşman i o l sa d a ona h a m i ş a b i r a r , ig i d k i m i baxm ı r d ı , a m m a i n d i bu i n a ­rn ı n i tmas ina taassü f l an i r d i . Taassü f l an i r d i k i , Qacar a r düşman deyi l d i r , yoxsa or taya n a m u s masalas i n i a t m a z d ı . Rom a n d a Qaca r l a Malıarn m ad · bay i n q a rş ı l a şmas ı salınas i asi sanatka r l ı q l a c a n l a n d ı r ı l m ışd ı r . ·

" B u vax! Qaca r ç ı xd ı eyv a n a , hayatda k i m v a r d ı üzüqoy­lu tor p a ğa döşand i - Mahammad baydan başqa . . .

. . . Amma Mahammad bay na s ınd ı , na da ayi l d i . Qacar ın d ü z göz l ar i n i n i ç i na baxaraq uca d a n ded i :

- S a l a m ! Q a c a r o n u n u z u n boyu n a , a rx a s ı n d a i k i döyüşçü g i z l a­

nan en l i kü ray ina , i ral iya ç ı xm ış d ü z va q a b a r ı q s i nas i na, eş­ma b ığl a r ı n a , an nahayat i r i , çox c a z i bad a r va n ü fuzed ic i göz lar ina baxd ı - du ruxdu . . .

. . . Mahammad bay i n h a z ı rcava b l ı l ı ğ ı onun xoş u n a gal d i . . . - Yaxş ı , de görüm, san i Q a r a b a ğ a xan ta'y in etsam,

kü l l i Azarbayca n ı n ix t iy a r ı n ı sana versam, İ lıra h i m i n b a ş ı ­n ı kasi b m a n a göndararsan m i ?

- a l a h azrat , deyasan man i s i z a y a x ş ı t a n ı t m a y ı b l a r . Man x a n l ı ğa göra i n d i yadak yo l u n d a baş qoyd uğum yet m i ş y a ş l ı am i m i ö l d ü rmaram.

- Mahammad bay, bu san i n son a m a n yer in id i , i slama­d i n . Y a d ı n d a q a l s ı n , man i m söz ü m ü eş i tmamak", A l l a h ı n arn­r i ndan ç ı xmaq demakd i r . " Qu r ' a n i -şar i f " d a yaz ı l ı b k i , mü ­sal m a n o l a n banda öz hökm d a r ı n ı n söz ü ndan ç ıxm a m a l ı d ı r .

- a l a h azrat, garak k i , " Q u r ' a n i -şar i f " d a bu da yaz ı l ı b k i , q a n tökmak a n böyük gün a h d ı r.

Qacar bu söz lar i d i k b a ş l ı q k i m i qabu l ed i b asab i l aşd i , l a ­k i n yen idan özünü a l a a l d ı :

- K a f i r q a n ı h a l a l buyru l u b. - 8 1 a h azrat , Naxç ıvan , Ganca, Şamk i r k a f i r d i r m i ? On-

l a r san i n d i n va q a n q a r d a ş l a r ı n deyi l m i ? " ( " B a t m a r. q ı ­l ı n c " , salı. 1 85- 1 86) .

Qacar Mahammad bayi z i n d a n a s a l d ı r ı r . Qas d i budur k i , sahar onun q u l a q l a r ın ı ş i şa çak i b özü na yed i r t s i n . Ancaq bu , Qacara q i smat o l m u r. Onun m ü h a f izaç is i o l a n Salara l i bay v a S a d ı q xan ş a h ı geca i kan qat la yet i r i r l ar . B u qat l d a Mahammad bay C a v a n ş i r i n a l i o l duğuna d a rom a n d a i ş a ra o l u n u r. asar e l a bu h a d isan i n tasv i r i i l a da başa ç a t ı r .

A. Abbas heç şübhas iz , Maham mad bay C a v a n ş i r i n son­rakı t a l ey indan da xabars i z deyi l d i . Tar i x i manba lardan (xü -

77

sus i l a " Q a r a b a ğ n a m a " l ardan) ma' l u m d u r k i , Qacar ö l d ü ­r ü l d ü kdan s o n r a ş a h s ı z q a l a n qoşun Ş u ş a n ı l a r k ed i r . B u z a m a n İ bra h i m x a n Ava r h a k i m i Ü m m a xa n ı n y a n ı n d a i d i . Mahammad bay C a v a n ş i r i n ü ray i n d a h a k i m iyyat eşqi oya­n ı r, o, yaxın tarafd a r l a r ı n ı b a ş ı n a top l a y ı b xa n l ı ğı öz a l i n a a l maq is tay i r . B u maqsad la İ bra h i m x a n ı n vaz i r i - böyük şa i r im iz Mol l a Pan a lı V a q i f va onun oğl u n u C ıd ı r düzünda ö l d ü rtdürür . İ bra h i m xan ın ga lmak xabar i n i eş i t d i kda i sa Mahammad hasan ağan ın ( İ bra h i m xan ın böyük oğl u ) yan ı ­n a qaç ı r . 8 ! batta, Maham madhasan ağa Mahammad bay i n Şuşada q a r ı ş ı q l ı q z a m a n ı h a k i m iyyat e ş q i n a düşmas i n i , İ b · r a h i m x a n ı n an yax ın a d a m l a r ı n ı caza l a n d ı rm a s ı n ı ona ba ­ğ ı ş l aya b i l mazd i . B u n a göra da o, Mahammad bay Cavanş i · r i b a ğı ş l a m ı r.

8 l batta, A. Abbas Mahammad bay C a v a n ş i r i n haya t ı n ı n bu a n l a r ı n ı qa lama a l a b i l a rd i , l a k i n o n d a m ü a l l i f i n rağbat­l a tasv i r e td iy i qahram a n a heç e li r baraat q a z a n d ı r m a q o l ­mazd ı . Ancaq A. Abbas düzgün harakat e tm iş , Mahammad bay C a v a n ş i r i n haya t ı n ı Q a c a r ı n ö l ü m sahnas i na qadar qa­lama a l m ı ş d ı r .

Rom a n d a vatan p arvar l i k a s a s mot i v k i m i qa lama a l ı n ­m ı ş, süjet xatt i d a bu axa rda i n k i ş a f etd i r i l m i şd i r . D i qqat markaz i n d a i sa " B a t m a n q ı l ı n c " l aqab l i Ma.hammad bay C a ­v a n ş i r d a y a n m ı ş d ı r . O n a göra da asarda l br a h i m xan , u y ­ğur 8 1 i ş , S a d ı q x a n , S afaral i b a y va d i gar su rat lar a rxa p l a ­n a keçm i ş d i r . L a k i n bu obra z l a r d a t a r i x i haq iqat va rea l l ı ­ğ a uyğun şak i l d a c a n l a n d ı r ı l m ı ş d ı r . . .

* * *

Son i l i a rda y a z ı l a n t a r i x i rom a n l a r içar i s i n d a 8z i za Cafarz a d an i n " G ü l ü st a n d a n önca" rom a n ı d a t a r i x i m i z i n bu ç a ğ a c a n q a r a n l ı q q a l a n , d e m a k o l a r k i , i ş ı q l a n d ı r ı l m a ­y a n b i r salı i las i n i c a n l a n d ı r m a q b a x ı m ı n d a n m a r a q doğu­rur .

Ma' l u m d u r k i , Azarbayca n Rus iya n ı ha la 1 Pyot run döv­ründan Şarqa, xüsus i l a H i n d i s t a n a ç ı x ı ş nöqtasi k i m i m a ­r a q l a n d ı r ı r d ı . X V I I I asr i n son l a r ı n d a i sa bu m a raq geld ik ­ca güc lanmaya, i m per iya n ı n i st i l a ç ı l ı q s iyasat i h a l ı n a keç­maya baş l a d ı . Ayr ı - ayr ı x a n l ı q l a ra p a rç a l a n m a q va b i r- b i r i ­l a d i l l apa b i l mamak bu p rosesi d aha d a sür 'a t lan d i r d i . İ m ­per iya bundan i s t i f a da e d i b ayr ı - ayr ı x an l a r ı i nca s iyasat la

78

a la a l m a ğa baş l a d ı , i p a-sa p a ya tmayan x a n l a r ı isa s i l a h , z o r gücüna !as l i m eld i .

Rom a n konkret o l a raq Ş i rv a n h a k i m i Musta fa· xa n ı n ha­y a t ı n d a n , onun rus l a r a q a rş ı ö l ü m - d i r i m s a v a ş ı n d a n söz a ç ı r . Ta r ixdan ma' l u m d u r ki , Ş i rvan x a n l ı ğ ı hamişa müsta­qi l s iya sal yürütmüş , öz arazi bütöv l üyünü qoru mağa ç a l ı ş­m ı ş d ı r . 1 787-ci i l d a taxta ç ı xan Musta fa x a n 30 i l dan z iya ­da h a k i m iyyat sürmüş , Q a c a r a , Z u bova , b i r s ı ra yer l i x an va h a k i m iara qa rş ı mardana l i k l a vu ruşub, Ş i rv a n d a n i sba­tan s a b i t b i r x a n l ı q qura b i i i mşd i . 1 820-ci i l a k i m i x a n l ı q et­m i ş Must a fa xan , rus qasbka r l a r ı n ı n Ş i rv a n ı , e l aca da bü­t ü n Azarbayca n ı m üstamlaka cayn a ğ ı n a keç i r d i kdan son ra , a z b i r m ü d dal Can u b i Azarbayc a n d a yaşad ı . Vatançün· göy­nayan ü rayi l a doğma yurda q a y ı t m a q is iad i va Q a fq a z ca ­n i ş i n i na mürac i at e td isa da , Ş a m ax ıya dön ü b b u r a d a yaşa ­m a s ı n a i caza ver i l mad i . Xan , a i l as i l a . b i r l i kda a lankul q ı ş ­l as ında y a ş a m a ğa macbu r o l du va 1 844-cü i l da vafat eld i . Vasiyyat i n a göra cana zasi gat i r i l i b u c a - Ş a m ax ıya " b a ­xa n " " Y e d d i güm baz " qabr ist a n ı n d a an yax ın aqra bas ı n ı n dafn o l u n d u ğu doğm a tor p a ğa t a p ş ı r ı l d ı .

a. Calarza d a rom a n d a y e r i gal d i kca t a r i x i manbalardan �a m i sa l l a r gat i r i r va asasan Hacı Mi rza 81asgar- i bn H a c ı I br a h i m Kaş i f i n 1 8 1 8-c i i l d a Ş a m ax ı d a b i t i r d i y i " Ki t a b i - t a ­r ix i -döv lat i -Musta fa xan" asar i n d an i s t i f ada ed i r. Kaş i f i n y a z d ı ğ ı n a göra, M u s t a f a x a n s iya sal a l am i n d a ay ı qgöz l ü , i ral i n i göran a d a m i d i . Ha la X V I I I a s r i n s o n çaray i n d an Ş i r ­van , Ganca, i ravan , Q a r a b a ğ xan l a r ı Rus iyaya rağbat bas­l ay i r d i lar . Amma Rus iya n ı n G ü reüsta n ı n taraf i n i sax l a m a ­s ı v a i ra k l i n i n Gancaya, Q a r a b a ğa meyd a n oxu m a s ı n a şa­r a i t ya r a tmas ı x a n l a r ı taşvişa s a l m ı ş d ı . Q a r a b a ğ x a n ı i br a ­h i mxal i l x an C a v a n ş i r Ş i rv a n a -Musta fa x a n a maktu b l a m ü ­rac i at eld i . Musta fa x a n d a Rus iya d a n e h t i y a t etd i y i n i , onun x ı r d a x a n l ı q l a r ı b i r - b i r u d a c a ğ ı n ı b i l d i r d i . B ü t ü n xan ­l a r a " 8 1 b i r o l aq " maz m u n l u c a v a b y a z d ı . B u c a v a � r u s l a ­r ı n a l i n a keç d i . E l a s o n r a d a Kürakçayda darh a l l br a h i m x a n va Sal i m x a n l a b i r l i kda b a ğ i a ş m a y a i m z a a t m a m a s ı ona qa rş ı şübhan i çoxa (td ı . Rus l a r ı n M u s t a f a x a n a i n a ms ız ­l ı ğ ı va Musta fa x a n ı n I ra n a meyl i n i n n at i cas iyd i k i , son r a ­l a r x a n rahmata gerlanacan Ş i rv a n a ayaq b a s m a s ı n a m a n e o l du l a r. B ü t ü n b u n l a r 1 820-ci i (da erman i V a l er i y a n M a d a ­tovun başç ı l ı ğı , Mad rasa, Meysar i , S a q i l a r kan d l ar i erman i ­l a r in i n s i l a h l a , arz a q l a , c a n l ı qüvva i l a va ba ladç i l i y i i l a Ş i r-

79

v a n ı n , xüsus i l � Ş a max ı , G ü l üs t an v� F i t d a � ı q a l a l a r ı n ı n m�� l u b i yy�t i n dan son ra baş verd i .

Rom a n d a b i r neç� fas i l 1 805-c i i l 1 3 m a y Kür�kçay m ü ­q a v i l as i na h�sr e d i l m i şd i r . asl i nd�. Azarbayca n ı n ist i l a o l u n m a s ı b u t a r i xd�n baş l a n ı r .

Kü r�kçay müqav i l�s i n d a Rus iya t�raf i n i gener a l Pave l D m i tr iyev iç S i syanov t�ms i l e d i r d i . Az�rba yca n xa n l a r ı yaxş ı b i l i rd i l �r k i , 5 1 y a ş l ı bu gen era l 1 79 1 -c i i l d a Rus- türk m ü h a r i bas i nda seç i l an z a b i t l �rdan o lmuşdu , üç i l son ra pel ­ya k l a r ı n üsya n ı n ı a ma n s ı z l ı q l a y a t ı r m ı ş d ı . Rus ordusu nun Z a q a fqaz iyaya yürüş l � r i nd� o, gener a l Zu bovun könıakç i ­s i yd i . 1 802-ci i l d � D a � ıs ta n l a R u s i y a a r a s ı n d a k ı s az i ş i o i mza l a m ı ş d ı . E l a o z a m a n d a n da knyaz S i sya nov Azarbay­c a n ı n b a ş ı n a b� l a kas i l �rak " Q a fqaz t a t a r l a r ı n ı n qad d a r düşm�n i n a " çev r i l m i ş d i . S i syanov 1 803-cü i l da C a r - B a l a ­k a n üsya n ı n ı q a n i ç i n d a bo�d u, 1 804-cü i l d� Gancan i v � ganc� l i l � r i q a n ı n a q � l t a n eld i , i g i d C a v a d x a n b u mü h a r i ­b�d� q�hr�m a n l ı q l a h a l a k o l d u .

Rom � n d a a z görünsa da, S i syanov o b r a z ı u�ur lu a l ı n ­m ı ş d ı r . l m per iya s i yasal i n i n mah i r i c raç ı s ı o l a n S i sya nov üçün h a n s ı ö lk�n i fath etmay i n z�rraca aham iyyati yoxdur . Lak in o, i nca s i yasatç i d i r . B a ş a düşür k i , Azarbaycan xan ­l a r ı b i r -b i r l � r ina q�n i m k�si l m i ş l a r, t a r i x boyunca d i d i ş i b ­lar . E l a bu z i d d i yyat lard�n da maha rat l � i s t i f ada e d i r .

Müal l i f Kürakçaya do�ru tal �san üç Az�rbaycan x a n ı n ı t�sv i r e d i r, on l a r ı n n � d ü ş ü n d ü k l a r i n i t a r ix i haq i q�t� uy�un ş�k i l d a taq d i m ed i r .

Ş u ş a d a n İ b r ah i mxal i l x an C a v a n ş i r gal i r . Ta r ixdan ma' l u m d u r k i , onun �ra z i s i h�m i ş� İ r an i st i l a ç ı l a r ı t�r�f in ­d�n h�rb i çak i şma l�r meyd a n ı n a çevr i l m i ş d i . O, Ş i m a l d a n gal�n qorxunc �j d a h a n ı n a �z ı n d a n nec� o d püs l<ürdüyünü görür , C a v a d xan ın q�z iyy�s i n dan son ra a n l a y ı r k i , Az�r­baycan x a n l a r ı hatta b i r l aşs� d� . t�p�dan d ı r n a �a c a n s i l a h ­l a n m ı ş, d i ş i q a n a b a t m ı ş , q a n a susaya n Rus iyy�t i n q a b a ­� ı n d a d u ruş g�t i r� b i l may�caklar . Y a x ş ı s ı budur k i , m i l l at q ı r � ı n a getmas i n . Ba l i , 80 i l l i k örnrün z i rvas i ndan geri ba ­x a n d a q a z a n d ı �ı tacrü balar say�s i nd� a n l a nı ı şd ı k i , Ş i m a l ­d a n galan bu q a r a se l i n q a b a � ı n ı a l m a q m ü m k ü n o lmaya ­caq . E l a Şak i x a n ı S � I i m x a n d a be l� düşünür . Musta (a x a n d a gal acak a q i b�t i n i q a ba q ca d a n h i ss ed i r, buna göra çox üzün tü l ü v� susq u n d u r.

"Musta fa x a n ı n ürayi taşv i ş l a do lu i d i . C a v a d xa n ı n q a -

80

l i l i y l a üzbaüz d u rm a l ı o l a caqd ı . . . . Qorxusu özündan deyi l d i . X a n l ı q d a n d ı ! X a n l ı q tah l ü ka q a r ş ı s ı n d a yd ı . Vatan t ah l ükaday d i . M i n ­

l a r l a cavan ö l üm şarbal i içmal i x d i . M i n l a r l a a n a a ğ s a ç ı n ı yol ub , " b a l a vay" deyacak d i . I l a h i ! D o ğ m a lor p a q l a rd a , Ş i rva n ı n z ü m r ü d d a ğ l a r ı n d a , gü l l ü -ç içak l i çaman la r i n da, l a l a l i yamacfa r ı n d a yağı ayağı gazacak d i . K a f i r a t l a r ı , at­l ı l a r ı meydan su l ayacaqd ı . Ş i rv a n ı n başı a ğ d u m a n l ı z i rva­l a r ina düşman ııafasi qa lxacaqd ı .

B u n d a n ch qorxusu ! Yox! Yox! Takca b u n d a n deyi l d i . İ l a n d i l l i yağ ı qad i m Gancan i n , N i z a m i Gancas i n i n a d ı n ı day i ­ş i b Ye l i z a vetpol qoyd uğu k imi nı üqaddas Ş i rv a n ı n X a q a n i , Fal ak i , Sey i d Z ü l füqar , Şükrü l l a h , Şamsad d i n , Z a b i t k i m i yüz lar la Ş i rva n i l a r in Vatan i n i n da a d ı n ı dayişa b i l ar, Tar ix ­dan s i l a lı i l ar! A l l a h o günü göslarmas i n ! " ( 8 . Cafarz a da. " G ü l ü s t andan ön ca " , B a k ı , " Ş u r " naşr iyy a t ı , 1 996, salı . 42-43 ).

Nahayal, yaz ı ç ı 1 805-ci i l , 13 may Kürakçay b a ğ l a ş m a ­s ı n ı tasv i r ed i r . Müa l l i f " Kürakçay b a ğ l a ş m a s ı " n ı n asi i n i oxucuya laqd i m ed i r, ç ü n k i B a k ı , Peler burq a rx i v l a r i nd;m harn i n i l l a r in sanad lar i n i e l a o z a m a n ç ı x a r ı b as i haq iqa l i ört -basd ı r e lmakçün yox e lmiş lar .

Müqa v i l an i n rusca as l i nda aç ıq - ayd ı n göslar i l i r i . . . Qa­r a b a ğ va Şak i xa n l ı ğ ı Rus i m per iys ı n ı n caynağ ına keç i r . l lı r ah imxal i l x an C a v a n ş i r Q a r a b a ğd a yer l aşan rus qoşun ­l a r ı n ı arza q l a , ot -a la f la ta' m i n ed i r . Har i l rus ça r ı n ı n xaz i ­�as ina 8 m i n çervon q ı z ı l p u l bac v�r i r . avaz i n d a na a l ı r ? l b r a h i mxal i l x an genera l - l eylen a n l , oğl a n l a r ı Malıammad­hasan xa n l a Meh d i q u l u x a n harasi b i r quruca genera l - m a ­yor rü lbas i , x an h a k i m iyyal i v a r i s l i y i n i i m p era lor hazrat la ­r i lasd iq ed i r , mah kama, vergi k imi i ş l ar x a n ı n lxi i y a r ı n d a q a l ı r . E laca da Ş a k i x a n l ı ğ ı , har i l rus xaz i nas i na 7 m i n q ı ­z ı l çervon p u l bac v e r i r . avaz i n d a na a l ı r ? S a l i m x a n a ge­nera l l ı q rülbas i !

M u s t a f a x a n f i k i r l aş i r � i , n iya bu x a n l ı q l a r s i l a h gücüna !asl i m o l m a d ı q l a r ı h a l d a bac vermal i d i r lar . Ona göra bu m ü q a v i l aya qol çakmakdan i m i i n a ed i r . Doğr u d u r, müal l i f i n qeyd eld iy i k i m i , o , ö z ü da h a d i sadan 7 ay s o n r a 1 805-ci i l i n 2 7 deka lı r ı nda buna oxşa r b i r m ü q a v i l aya q o l çak i r . Amma güzaşt iar i göz parda lamakçün i d i . Öm r ü n ü n son u n a -1 844-cü i l a k i m i b i r neça dafa Abbas M i rzan i n qoşu n l a r ı y l a b i r l i kda va b a ş q a h a l l a rd a R u s i y a y a q a rş ı ç a r p ı şd ı . A m m a

8 1

na edasan k i , Azarbaycan x a n l ı q l a r ı , maşhur "As l a n va i k i ö k ü z " tamsi l i n d c. n l d u � u k i m i , b i r - b i r l ar i n i n i m d a d ı n a ça t ­m a y ı b, vah id m ü b a r iza va i s t i q l a l bayra� ı a l t ı n d a ça rp ı ş ­m a � ı baca r m a d ı l a r . Rus iya Gancan i 1 m a rt 1 804-cü i l da, Q a r a b a �ı 30 okty a b r 1 805-ci i l da, B a k ı n ı 20 fev r a l 1 806-c ı i l da, Şak i n i 1 8 1 9-cu , Şamax ın ı i sa 1 820-ci i l da cayn a ğ ı n a keç i r d i . C a v a d x a n , İ bra h i m xan va b a şq a l a r ı isa ya döyüş­l arda, ya d a xaya nat l a qat l a yel i r i l d L

Rom a n d a h a d isa lar i k i xatt-t a r i x i h a d i sa la r in e l m i - p u b l i ­s i s t i k ş a r h i va bad i i şak i l d a, ca n l ı sahna la r in tasv i r i yo l u i l a qaynay ı b-qovuşur . L a k i n j a n r s a b i t l i y i n i qoruyub sax l ay ı r .

V a xt i l a xa lq şa i r i Rasu l Rza 8z iza Cafarzadan i n "A lam­da sas i m var man i m " rom a n ı h a q q ı n d a yazmışd ı : "8sar i n bayan i m l i cahat l a r i ndan b i r i , ba lka da a n dayar l i s i , müa l l i ­f i n qa lama a l d ı � ı dövra, onun i n sa n l a r ı n a , x a l q ı n maişat ina , a daUar i na yax ı n d a n , yaxş ı ba lad o l m a s ı d ı r . B iz bu asardan x a l q ı n keçm i ş i n a a i d y a l n ı z baş verm i ş h a d i sa lar , yen i l i k l a köhna l i y i n m ü b a r izas indan i n a n d ı r ı c ı sah i la lar dey i l , ham da bir s ıra etnoqro f i k det a l l a r , a d at lar in necal iy i , dövrlar , m ü h i t i n h a v a s ı h a q q ı n d a m a r a q l ı ma' l u m a t a l ı r ı q . K i t a b ı varaq l ad i kca b i r z a m a n l a r gördüyü m ü z mai şat, a da! manza­ra lar i , i n s a n x a r a kter lar i , f a k t l a r d ü z ü m ü i l l a r i n u z a q l a r ı n ­d a n , x a t i ra lar !ora n ı n d a n aşka r i a n a n fotoşak i l l a r k i m i ya ­vaş -yavaş göz l a r i m i zda görü m l a ş i r . B u varaq larda a z ma' l u m o l a n va ma' l u m o l m a y a n i d r a k i ahamiyyat l i f ak t l a r, cam iyyat i , o dövrün i nsa n l a r ı n ı x a ra kter iza edan deta l l a r d a a z deyi l . B a'zan i l k bax ı şda a z aham iyyat l i görüna b i l an b i r det a l çöz ü l ü b m ü h ü m b i r t a r i x i haq iqat i a y d ı n l a ş d ı r ı r . Bur ­d a zan g i n etnoqr a f i k m a' l u m a t : m i l l i mus i q i , raqs, a da! va dab l ardan tez-tez bahs e tmak , k l ass ik bad i i i rsdan, Azarbay­c a n fol k loru n d a n m a r a q l ı örnak lar vermak b i r ma nera , b i r ada deyi l , tab i i o l a r a q rom a n ı n ü m u m i toxu m a s ı n a , a x a r ı n a ba� l ı d ı r . Rom a n ı varaq l ad i kca obraz l a r ı n t a ley i , i n k i ş a f ı , h a d isa lar i n caraya n ı i l a b i r l i kda xa l q ı n a da! va an'ana lar i , onun maişat i n d a o lan dab l ar, m a h n ı l a r , şe ' r , d in i ehka m l a r, x a l q a r a s ı n d a gen i ş yay ı l m ı ş e 't i q a d va i n a m h a q q ı n d a m a ­r a q l ı ma ' l u m a t a l ı r ı q " ( R . R z a . Duy�u l a r ı n i zi i l a. B a k ı , " Y a z ı ç ı " , 1 990, s a h . 288-289).

"A iamda sas i m v a r man i m " rom a n ı h a q q ı n d a söylan i l an bu m ü l a h i za lar i eyn i l a 8ziza x a n ı m ı n d i gar t a r ix i rom a n ! a­r ı , o s ı r a d a n " G ü l üsta n d a n önca" rom a n ı h a q q ı n d a d a de­ya li i l a r i k .

82

" G ü l üst a n d a n önca" Ş a m a xı d a - Ş i rv a n x a n ı n ı n s a r a ­y ı n d a caray a n e d a n h a d i sa l ardan, ş e ' r maci i s i n i n tasv i r i n ­d a n baş l ay ı r . S o n r a müa l l i f ta r ixa q ı s a ekskurs edarak Mus­t a f a xan ın sa la f lar i n i x a t ı r l ay ı r , onun özü h a q q ı n d a y ı ğca m x a r a kter is t ika ver i r . Şe ' r mac i i s i nda x a n ı n an yax ın a d a m­l a r ı Karba l ay ı A r i f A l l a h i , Ka rgar ahmad i , G ü l a b i k i m i ş a ­i r l a r aylaşi b, x a n l ı ğ ı n ta r ixç i s i ş a i r Kaşf i , x a n ı n d i l m anc ı M i rza Möhsün va yax ın qoh u m l a r ı taşr i f gat i r i b. Mac l i sda­k i söz -söhbat m a r a q l ı va c a n l ı keç i r , h a r a d a s a Azarbaycan ­d a k ı şe 'r mac l i s l a r i n i ( " Macl i s i - üns " , "Mac l i s i - faram u şa n " , " B eytüs-Safa " ) x a t ı r l a d ı r . X a nanda Sa f i qu l u M i rza a d l ı b i r ş a i r i n qaza l i n i " Ş u r " üs tünda oxuyur :

T u l d u qam l a ş k a r i ü z go lmaya ha m u n -ha m u n , Qara bayra q l ı a l arnlar ucu gü lgün-gü lgün .

Söyl ad im: " B u na s i larn y a r q ı l ı r ahl i -d i l a ? " D e d i l ar: " Eşq yol u n d a b u d u q a n un-qa n u n " .

Göz lar imdan yeno o d p a r l a d ı d uzax-duzax, C iyar imdan yena qan q a y n a d ı ceyhu n -ceyhu n .

Ç a ğ- ı r ı r d ı m uca avaz i l a: Ley l a - Ley l a ! D a ğ" s a s verdi c a v a b ı n d a k i , Macn u n -Mac n u n !

B u na v i r a n a kön ü l d ü r , Saf i , ey-vay, ey-v a y ? ! Sarvlar v a r i d i bu bağ"da l!lövzu n -mövzun ? !

B u gözal ş e ' r maci i s i nda va son r a k ı h a d i sa larda Musta ­fa xan ın neca z i d d i yyal l i b i r i n s a n o l duğu d a göz ü m ü z q a r­ş ı s ı nda c a n l a n ı r . O da bü tün Azarbaycan x a n l a r ı k i m i yer i gal d i kca öz hökm d a r xa ra kter i n a s a d i q q a l ı r . Q a r d a ş ı oğlu Fat i bay Mustafa x a n ı n qoyd uğu qayda -qa n u n a z i d d hara­kat edarak oruc l uqda sakk iz n afar yo l d a ş ı i l a b i r l i k d a b i r kandda şar a b i ç m i ş , c a m a a t ı i nc i t m i ş l ar . Musta f a x a n qat i hökm ver ir : bu g ü n a h kar l a r ı n har b ir i öz k a m a n ı n ı n g i r i ­ş iy l a öz l a r i n i ö l dü rmal i d i r lar . F a l i bay i n a n a s ı Gövhar ba­yim har iki yaxa s ı n ı a l i n d a cangalayib , q a yn ı n ı n - Musta ­fa xan ın qa r ş ı s ı nda d i z çökür , d i z i n - d i z i n s ü r ü n ü r, oğl u üçün a m a n istay ir , a m m a x a n ı n qazab i n i soyuda b i l m i r.

Müa l l i f Must a fa x a n ı n böy ü k a i l as i h a q q ı n d a da ma ' l u ­m a t ver i r . Musta fa xan ın doqquz a rva d ı n d a n on i k i oğ lu , a l t ı q ı z ı dü nyaya gal m i ş d i . Val i a h d i i sa Teymurazd ı r . Mü-

83

al l i [ Teym u r a 7 : : G ü l x a t ı n d a yan i n q ı z ı Yasarnani sevd i y i n i ta's i r l i d i i l a q " ' ' . n a a l m ı ş d ı r .

asar i n son fas i l i a r i isa rus l a r ı n Ş a m ax ıya hücu m u n d a n b a h s ed i r . B u h ü c ü rıı d a erman i l a r rus l a r a yax ı n d a n kömak ed i r l ar . Erman i Akop obraz ı oxucuda qazab va h i ddat oya ­d ı r . O, Ş i rv a n x a n ı n ı n oğu l l a r ı n ı yol d a n ç ı xa rmaq üçün hat­ta bac ı s ı n ı n n a m u s u n d a n be la keçmaya h a z ı r d ı r .

Rom a n d a i k i e p i zodda Akopun neca raz i l i n san o lduğu­n u nazara ç a r p d ı r ı l ı r . Rus l a r ı n hücumu arafas i nda Ş a m ax ı ­d a n on b i r uşaq çarnan seyr i n a ç ı x ı r , · ın a lı nı oxuya -oxuya yem l i k, p ancar , !ara y ı ğ ı r l a r . Dünya d a n xabars i z bu uşaq l a r q a rş ı tapa lardan han i r t i eş i d i r l ar . Bu galan r u s asgar iar i i d i - o n l a r ı n a ra s ı n d a asgar p a l l a r ı geym i ş erman i l ar da var ­d ı , ba laelç i l i k e d i rd i l ar . " Q a b a q d a ga lan Akop id i - Ş a m a ­x ı d a t a n ı n m ı ş ! a c i r A r a k e l a ğ a n ı n o ğ l u Akop. U ş a q l a r ı gö­rünca Akopun ç i çayi ç ı r t l a y ı r. Ca ld öz d i l i n d a yol d a ş l a r ı n a d ey i r :

- Türk uşa q l a r ı d ı . Q ı z l a r o söz . Oğl a n l a r ı gi rov. Sonra y iyasi ! a p ı l a r , t a p ı l m a z o d ü n ya l ı q d ı , b i r neça tü rk küçüyü a za l a r .

Köhna a d at lar iyd i , har yerda be la e tm işd i lar , i n d i da . Ma­gar i çd i k l a r i har p i y a l a al şar a b ı "Türk q a n ı i ç i r am" - de­ya b a ş ı n a çakan lar m i l l a l i deyi l m i ?

Ako p u n tahr i k i l a r u s z a b i t i u ş a q l a r ı a r a b a l a ra do l durur . Müs i bat, h ı ç q ı r ı q arşa q a l x ı r , göz yaş ı , la 'nat , n i fr i n , faryad b i r -b i r i na qar ı ş ı r . H a ın ı d a n çox ucadan eş i d i l an "Ana heyy" ç ı ğ ı rt ı l a r ı yd ı .

"So ld a t l a rd a n b i r i a l i s i l a h l ı a r aban ı n y a n ı nca gedan · Akop d a n soru şdu :

- S l uşay , ç to ta koy a n a ? Akop ağ ızucu c a v a b verd i : - M a m a ş a . Sol ?a t h ı r ı l t ı y l a f i loso r l uq e l amaya b a ş l a d ı : - l n teresno, vsyu du d e l i p r i s l u ç a e zovut ma t , a ne ot­

sa , ved otes s i l nee, skoree s p a set . C a v a b veran o l m a d ı . Rus i ş ğ a l qoşu n u n u n i l k dasiasi P i rsa a t v a d i s i boyu i ra­

l i l ay i r , a l l a r i na keçan i l k yes i r dastas i n i a r a b a d a a p a r ı rd ı -l a r " . ( " G ü l üsta n d a n önca " , s a h . 1 22- 1 23) . .

B a şq a b i r fas i l d a ( " Yağ ı ga l i r " ) d a h a dahşat l i c i n a yal i n ş a h i d i o l u ruq .

Rus asgar ia r i Akopun baladç i l i y i i l a Durna q a r ı i l a Sa-

84

mad b a ba n ı n hayal i n a soxu l u r l a r . B u d u r , harn in o dahşat l i , t ükürpadan s�hna .

"Akop yena da a rs ı zca h ı r ı l d a y a r a q hamka r ı n a ded i : - Galsana bu n l a r ı axla l ayaq? T ü r k laradan l a r i . O da e y n i a rs ız l ı q l a c a v a b verd i : - aşş i , o l a r d a töratmal i şey q a l ı b k i ? - Kaf lar . - Eybi yox. Küpca Durna q a r ı n ı n b a ş ı n a dayd i , a rvad otu rduğu yer­

da a rxas ı üsla sari l d L D i z iar i q a t l a q l ı y d ı . Akop xancar i n i ç ı ­xa r ı b qa r ı n ı n köynak q a r ı ş ı q döş l a r i n i s ı y ı r d ı .

Akop Sal i m ba baya y a n a ş d ı , ın ü q a v i m at göstarmaya be­l a ça l ı şmayan k i ş i n i n sünna! i n i s ı y ı r ı b d i şs i z a ğz ı n a soxan ­d a k i ş i çoxd a n ö lmüşdü , deyasan, e l a Durna qa r ı n ı n fac ia ­s in i göran da fal aya l a' nat oxuyaraq . . . Y a rd ı m a gücü ça tma ­d ığ ı ndan . . . E l aca gücsüz o l d u ğ u n d a n . A m a n s ı z d ü şmana n i frat i l a dayişm işd i d ü n y a s ı n ı . . .

A k o p xancar i n i n ucuy la s ü n n a ! i qoc a n ı n a ğz ı n a sox3 n d a , i l k önca · b u q a n l ı ! i k a n i n na o l d u ı:t u n u b i l maya.ı:ı. a n l ay ınca i y ranan sol d a l be la üzünü tu rşudub çö la ç ı xd ı . Oyüy Cı r dü ­b i r - i k i i l avval rus-Fransa m ü h a r i bas i n d a döyüşın üş , müx­lal i f üz l ar , cü rbacür fa c i a l a r gör m ü ş so l d a t -öyüyü rdü " . ( " G ii l üs l a n d a n önca " , salı . 1 30- 1 3 1 ) .

" G ü l üsta n d a n önca" rom a n ı n ı n i deya -este t ik dayari da bax e l a bu salı na larda aç ı q l a n ı r , b u n l a r u n u t q a n y a d d a ş ı m ı ­z ı möhkamca s i l ka lay i r . a. Calarz a d a harn in i l i arda yaşay ıb ­ya ra d a n Ş i rv a n l ı a lı m a d i n " A m a nd ı " rad i f l i şe' r i n i da ya ­d a sa l ı r va X IX asrda Ş a max ı fac ias i i l a XX asrdak i Xoca l ı soyq ı r ı m ı a r a s ı n d a b i r banzayiş görür :

Müsal m a n q a n ı n a balandi d a ji l a r . A m a n A l l ah, im d a d e l a. a m a n d ı ! Bizim ha m ı m ı za c a m d ü nya a ji l a r , A m a n A l l ah, im d a d e ta, a m a n d ı !

U r u s top.a t u t d u d a ji ı , darani, So lda ! a l d ı bü tün ban di-barani, Düşman görsün Şirv a n ahli görani, A m a n A l l ah, im d a d e la , a m a ndı !

Müal l i f rom a n ı n son fas l i n d a ( " Fi t d a ı:t ı " ) sayca a z ol­m a s ı n a baxm ayaraq , Ş i rv a n döyüşçü l a r i n i n güclü m ü q a v i ­m a l göslard i y i n i , h a t t a q a l a b a q a z a n d ı ğ ı n ı tasv i r e d i r . La -

85

k i n qüvv� tük�n m i ş d i , t�k l � n m i ş Musta fa x a n öz yax ı n l a r ı · n ı v� a i l �s i n i g i z l i c ı ğ ı r l a F i t d a ğ ı n d a n ç ıxa r ı r .

Rom a n bu söz l � r l � b i l i r : " . . . Ü m i d i n i i t i rm�. Bu a rxa b i r su g� l i b, ü m i d va r , b i r d � g�l� r " .

as�r i n m ü a s i r l i y i d � e l a b u i n a rn d a n doğur . Yaz ıç ı t a r i · x i keç m i ş i m i zd � baş ver�n f a c i � n i n m ü a s i r dövrd� d� başqa b i r ş�k i l d � t�k r a r o l u n d u ğ u n a i ş a r� e d i r . Yux a r ı d a ded iy i · m i z k imi , unutqan y a d d a ş ı m ı z ı s i l ka l�y i r .

* * *

"Ta r i x i m i z i n a ç ı l m a m ı ş s�h i fa l�r i " a d l ı bu f�s i l d � �sa s m�qsad önca qeyd etd i y i m i z k i m i t a r i x i m i i i n n i sb�t�n az öyran i l m iş , yaxud heç öyran i l m�miş , üs tünd�n s�th i keç i l · m i ş q a r a n l ı q s�h i f� l � r i n� hasr o l u n m u ş nasr asar l a r indan söz a ç m a q d ı r. Be l � �sar l � r son i l l � rda a z d a o l sa ya z ı l ı r v� o n l a r ı n bad i i s�viyy�s i nd�n as ı l ı o lmayaraq �d�b i - t a r i x i m i ss iyas ı göz q a b a ğ ı n d a d ı r. Yaz ı ç ı l a r ı m ı z t a r ix i qaynaq v� m�nb� l�rd�n daha gen i ş i s t i f a d� edar�k t�sv i r etd i k l�r i dövr v� ş�xs iyy�t l a r h a q q ı n d a m ü �yy�n tas�vvür ya r a tmağa ça · l ış ı r l a r . Tab i i k i , " t a r i x l a t � rb iy� etm�y in " �n s�m�r� l i yo l u e l � budu r-exucu n u n göz l� r i q a rş ı s ı n d a Az�rbaycan ta r i x i · n i n e l � s�h i f� l a r i ca n l a n d ı r ı l ı r k i , bu çağacan on l a r do lğun ş�k i l d � n � e l m i , n � d� b�d i i t�d q i q a t obyekt in� çev r i l m�m iş · d i .

N i s b�tan gen i ş V� �ha ta l i şak i l d � taq d i m etd i y i m i z bu r�­s i l da biz m�hz o �s�r l ard�n söz a ç d ı q ki, on l a rd a t a r i x i n a ç ı l m a m ı ş s�hH� Iar i �ks o l u n m uşdur .

86

l l F a S 1 L

TARix va şax s ı vvaT

Tar ix va ş�xs i yyal! Z a m a n-za m a n , �sr l�r boyu söz s�n�­t i şaxs iyyat a rn i l i üzar ind� düşünmüş , h�r bir t a r i x i dövrda öz şaxsi yyat obraz ı n ı c a n l a n d ı rm a ğ a sa'y e t m i ş d i r . B a'z�n bir dövrün adabiyya t ı söz s�nat i n i n maha r�t l a aks etd i r d i y i obr a z l a r , i n s a n x a ra kter lar i i l a uca l ı b. B u b a rada u z u n - u z a ­d ı söz açmaq o l a r .

Tar i x va şaxsiyyat p rob lem i n i n bad i i h a l l i n a g�l d i kda i s � bu sa hada t a r i x i rom a n j a n r ı n ı n müst�sna ro l u v a r. B i r i n ­c i s i , ona göra k i , t a r i x i rom a n l a r d a konkret t a r i x i ş�xsi yy�t­ı�r . yaxud t�sv i r o l u n a n dövrün ü m u m i r u h u n u özü n d � aks e td i ran, bad i i t axayy ü l ü n malısu l u o l a n obra z l a r y a r a d ı l ı r . H a rn i n obra z l a r t a r i x i n h a t t a t a r i xç i l a r taraf i ndan ç o x az i ş ı q l a n d ı r ı l a n dövrü üzar i n� gur b i r i ş ı q sa l ı r , n eca deyar­ı�r . q a ra örtüyü q a l d ı r ı r l a r . I k i nc i s i , t a r i x i ş�xsiyy�t i n bü­tün t r a g i z m i n i , öz dövrüna gör� h a q l ı o l u b-ol m a d ı ğ ı n ı ay­d ı n l a ş d ı r ı r l a r .

Az�rbaycan t a r i x i nda bü tün asr lard� be l� i ş ı q l ı , p a r l a q , öz dövrü n ü n , z�m a n �s i n i n fövqünda d u r a n ş�xs i yy�t l � r a z o l m a m ı ş d ı r . T a r i x i rom a n l a r ı m ı z d a b e l a ş�xs iyy�t l�rd�n B a bak i n ( " S iyr i l m i ş q ı l ı n c " ), N i z a rn i n i n ( " Q ı l ı n c va qa­ı�m " ), X a q a n i n i n ( " X a qa n i " ), Nas i m i n i n ( " M�hşar " ), Xat a i ­n i n ( " X ı ı d a fa r in körpüsü " , " Ç a [d ı r a n döyüşü " , " B a k ı -1 5 0 1 " , " Q ı z ı l b a ş l a r " ), V a q i f i n ( " Q a n i ç i nda " ), M. F. Axun­dovun ( " Fala l i Fath i " ), M. Ş . Vazeh i n ( " M i rza Ş�f i " ) va başq a l a r ın ı n o b r a z l a r ı y a ra d ı l m ı ş d ı r . B u n l a r konkret t a r i x i şaxsiyy�t l�rd i r va tab i i k i , roman m ü a l l i f l a r i bu t a r i x i şax­s iyy;ıt l a r h a q q ı n d a yaz ı-l a n e l mi as�r lardan , x a t i r a adab iyya­t ı n d a n qadar inc� i s t i f a d� etm i ş l ar . a l bal ta , t a r ix i f a k t l a r d a n i s t i f ada e d a n müa l l i f lar , ba'zan on l a r a sarbastcas i na da y a ­naşm ış l a r. Bu sarbast l i k ç o x z a m a n t a r i x i f ak t l a r ı n tah r i f o l u n m a s ı n a gat i r i b ç ıxa r m ı ş, m ü �l l i f uyd u r m a s ı y e r i n a düş ­mam i ş d i r . L a k i n sarbast l i k ba'zan t a r i x i f ak t l a r ı n h aq i q i l i ­y i n a h e ç b i r xa la l yet i rmamiş , m ü �yyan t a r i x i h a d is�n i n eh-

87

t i rn a l o l u n a n v a r i a n t ı üzar inda düşünmaya da i m k a n yara t ­m ı ş d ı r .

B i r s ı r a t a r i x i rom a n l a rd a i sa konkret t a r i x i şaxsi yyat lar nazara ç a r p m ı r ( yaxud nazara ç a r p ı rsa , b u n l a r harn i n asar­l arda ep i zod i k xa ra kter d a ş ıy ı r ), l a k i n burada asas qahra­m a n l a r yaşa d ı q l a r ı dövrün t a r i x i r uhunu , i ct i m a i - s iyas i a b ­h a v a s ı n ı ö z ü n d a a k s etd i r i r l ar .

B u fas i l d a biz "Tar i x i va şaxs iyyat " p rob lemi i ş ığ ı nda son i. l l a rda ya ranan b i r s ı r a t a r ix i rom a n l a r ı m ı z a baş vura ­cağ ıq . esas maqsad i m i z şaxs iyyat i n ta r ixda oyn a d ı ğı ro lu va çağdaş dövrü müzda bu şaxs iyyat i n neca dark o l unmas ı üzar i n d a d ü ş ü n makd i r .

Marh u m yaz ı ç ı m ı z 8 n v a r Mammadxa n l ı n ı n " B a lıak " ro­m a n ı bu ma'n a d a t a r ix i nas r im i zda adabi h a d isa say ı l m a l ı ­d ı r . Çox taass ü f k i , yaz ı ç ı n ı n ö l ü m ü n dan sonra ç a p ed i lan bu rom a n h a q q ı n d a atra f l ı b i r f ik i r söy lan i l m amişd i r . H a l ­b u k i , " B a bak" rom a n ı bu t a r ix i şaxs iyyat h aqq ı nda yaz ı l a n b ü t ü n bad i i asar lar a r a s ı n d a m ü kammal l iy i va do lğu ii l uğu i l a seç i l i r .

a. Mammadxa n l ı Azarbayc a n nasr i n d a özünamaxsus far­di ü s l u b u i l a seç i l an bir yaz ı ç ı i d i , a z y a z ı r d ı , l a k i n har ya ­z ı s ı böyü k rağbat l a qa rş ı l a n ı rd ı . Onun l i r i k - ps ixoloj i tah k i · y a ü s u l u , rom a n t i k ça l a r l a r ü z a r i n d a kök lanan cazbed ic i d i ­l i , y a r a l d ı ğı p a r l a q obra z l a r u z u n m ü d dal nasr i m i z d a d i gar ü s l u b l a r l a y a n a ş ı y a şa d ı . O , t a r ixa da a ra -s ı r a mü rac iat e d i r d i va bu m ü r a c i at uğur l a nat ica lan i r d i . Bu an'anan in d a ­v a m ı o l a r a q müa l l i f İ r a n d a gedan i n q i l a lı i müba r iza l ardan söz açan "Od i ç i n d a " pyes i n i yazd ı . D a h a sonra 1 974-cü i l ­d a " B a ba k " sse n a r i s i n i taq d i m e l d i v a bu ssen a r i asa s ı nda i k i ser iya l ı gözal b i r bad i i f i l m meyd a n a ç ıxd ı . " ' B a bak "' ro­m a n ı n ı ç a p a h a z ı r l a y a n A n a r yaz ı r : '" 8nvar Mammadxa h l ı ömrünün son i y i r m i i l i nda B a bak mövz usu üzar inda i ş l ay i r­d i . Seçd iy i mövz u l a ra son daraca c i d d i va ta la lı ka r yanaşan yaz ı ç ı t a r ix i h a d isa lar i , B a bak in şaxs iyyat i n i , dövrün s iyas i , f a l sa f i , d i n i caraya n l a r ı n ı dar in dan öyran i r, Azarbaycan, türk , rus d i l i a r i nda tadq i q a t l a r l a , arab, fars va yunan qay­n a q l a r ı n d a n tarcüma lar l a yax ı n � a n t a n ı ş o l u r. I X asr m ü h i ­t i n a d a l ı r , B a bak d ü n y a s ı n a mah ram o l u r d u . Bu ba lad l i k, mahram l i k sanat k a r ı n y a r a d ı c ı Üıxayyü l ü na q i d a ver i r , o, epoxa n ı n aya n i manzaras i n i, müxtal i f i n s a n t a l e l ar i n i , o · z a ­m a n k ı hay a t ı n daq i q ayr ı n t ı l a r ı n ı , s iyas i ç a r p ı şm a l a r ı n , d i ­n i axt a r ı ş l a r ı n i n a n d ı r ı c ı salı na l ar i n i tasavvüründa c a n l a n -

88

d ı rmal,i ı baca r ı r d ı . Va d a x i l i a l am inda görd lı k l a r i n i , x ı r da lafarr ü a l l a r ı n acan b i l d i k l ar i n i va fah m l a duyd u q l a r ı n ı qa la ­ma a l ı rd ı " (Anar . anvar Mammadxa n l ı n ı n B a bak d a s l a n ı . " B a ba k " rom a n ı n a ön söz).

A n a r hanıç i n i n onu da qeyd ed i r ki , yaz ı ç ı n ı n qaf i l ö l ü ­mü rom a n ı n l a l ey i n i da mac h u l , m ü am m a l ı b i r p rob l ema çev i r d i . Be l a k i , B a bal< i n ya l n ı z ganc l i k i l l a r i n i alı a l a edan 1 h i ssa çal i n l i k l a ! a p ı l d ı , bar p a o l undu . B u asa r arab a l i f· b a s ı y l a qa lama a l ı n m ı ş d ı , on l a r pa rakanda şak i l d.J i d i . Son r a d a n asar i ç a p a h a z ı r l a ya rkan B a bak h a q q ı n d a l a nı lasavv ü r y a r a n s ı ı ı deya " B a ba k " sse n a r i s i ( b u asar nasr sap g i s i n d a qa l .ı ı ı ı .ı ıı l ı n m ı ş d ı r ) ro m a n ı n l l h i ssasi k i m i laq­dim e d i l m i ş r l i r . A n a r qa l iyyal l a qeyd e d i r k i , ( b i z d a bu f i k ­r i n l ., r . , i . ! . ı ı ı y ı q l ssen a r i d ak i h a d i sa l a r ro m a n d a k ı sü jel i n d a v ıı ı ı ı ı ı l ı r , eyr ı i a lıra z i a r ı n h a r i k i asardan keçmasd i r. Ya 'n i b i r i n c i h i ssada rom a n ı n fas i l l a r i n d a B a ba k i n y a ş a d ı ­ğ ı dövrün ü m u m i r u h u y l a , l a r i x i h a d i sa l a r i n ged i ş i i l a v a bü tün b u n l a r ı n fon u n d a B a b;ık i n ganc l iy i i l a l a n ı ş o l u r­duqsa , B a ba k i n l a ley i n i n i l k kas k i n dön ü m l a r i n i i z l ay i r· d i ksa, Ba bak in xa ra kle r i n i n for m a l a ş m a s ı n a d a , d ü n y a gö­rüşünün , aq i d as i n i n d u r u l m a s ı n d a h a n s ı haya l lacrü bas i ­n i n , h a n s ı m ü ş a h i da l a r i n , a l,ir ı - a c ı l a r ı n , aza b-az i yya\ l a r i n ha l l e d i c i r o l oy n a d ı ğ ı n d a n a g a h o l u r d u qsa sse n a r i d a a rl ı q yel i ş i b püxla l aş m i ş Ba bak i n , m ü b a r i z B a bak i n , böy ü k b i r h·araka l ı n ay i l m az sarvar i Ba bak i n a lı ra z ı n ı görü rük . Be l a­l i k l a, ssen a r i roma n ı l a m a m l a y ı r , sü je l l a b i i b i r a r d ı c ı l l ı q ­l a rom a n d a n ssen a r iya - b i r i nc i h i ssacl an i k i nc i h i ssaya keç i r .

Şü bhas iz , a. Mamnıadx a n l ı " B a bak " rom a n ı n ı. gen iş, çoxşaxa l i süjel xal l i na m a l i k bir rom a n k i m i d ü ş ü n ü bmüş . Rom a n ı n b i r inc i h i ssas i n d a tasv i r o lunan h a d isa lar da bunu sübut ed i r . Müal l i f t ahk iyas i n d a b i r s is tem l i l i k va a rd ı c ı l l ı q d i qqal i cal b e d i r. B e l a k i , " P roloq " h i ssas i n d a müa l l i f tasv i r ed acayi h a d isa lara keç i d ü ç ü n b i r zam i n h a z ı r l ay ı r . İ s l a m d i n i n i n b a n i s i , Sarvar i - Ka i n a t ı n (Mahammad Peyğamba­r i n ) a n a d a n o l m a s ı , onun · din yo l u n d a nı ü b a r i zas i , Makka· dan Madi naya harb i safar l a r i , vara t ı n d a n sonra o m i ra l ­!f1ö'm i n i n y a x u d mö'm i n la r in a m i r i laqab l i xal i fa lar dövrü ­I s l a m ord u l a r ı n ı n böyük harb i safar i a r i h a q q ı n d a l a z ı m i ma' l u m a l a l d a e d i r i k .

B u n d a n sonra xal i fa Ma'munun h a k i m iyyal i i l i ar i gal i r . B a bak Il araka l ı bu dövra lasa d ü f etd iy i üçün müa l l i f Abba -

89

s i l a r i n 7 -c i xa l i fas i , onun sa ray ı , bu sa rayda baş veran h a ­d i sa lar üzar inda gen i ş d a y a n ı r .

Yaz ı ç ı Ma' m u n obra z ı n ı çox d i qqal l a, hatta deyard i k , k i ­ç i k tafarrü a l ı n a q a d a r m ü ş a h i d a ed i r, onun har b i r haraka­t i n i i z l ay i r , harbi safar l a r i ndan tutmuş Ş a h m a l oyu n u n a va fa lsafaya meyl göslar mas ina qadar heç nayi nazar indan qa­ç ı r m ı r . Yer i gal m i şkan qeyd edak k i , xa l i f a Ma' mun müsal ­man t a r i x i nda ham d a an z i ya l ı hökmd a r l a rd a n o lmu şdur . O, x i i a la l i n an maşh u r a l i m l a r i n i saray ına da 'val e lm işd i va d a h a a r l ı q falsara havaskar ı i d i : "Ma'mun Marvda aq l i üm­m a n R u m a l i m i Ar i slotel i rö'y a s ı n d a görmüşdü va rö'yada o n d a n s u a l e lm işd i k i , Xey i r va yaxş ı l ı q nadan i b a rald i r? Ar i slotel cava b verm i şd i k i , d i n i aq i d a na deyi rsa, ondan i b a rald i r . Ma 'mun takr a r s u a l e lm işd i k i , d a h a nadan i ba ­ral d i r ? Ar i slole l cava b verm i şd i k i , kü t l a va i zd i ham üçün nad i rsa ond a n i ba ral d i r? Ma'm u n üçüncü da fa s u a l e l amiş ­d i k i , Va daha nadan i b a rald i r? Rum a l i m i cava b verm işd i k i , Va d a h a heç b i r şeydan i b a ral dey i l va bu rö'yadan son­ra Ma'm u n u n a m r i l a Ar i slole l i n , a r i a l u n u n va d i gar qad i m y u n a n f i l osofl a r ı n ı n os.ı r l a r i arab d i l i na tarcü ma o l u n ın a ğa baş l a m ı şd ı " ( a . Mammadxa n l ı . " B a bak " , B a k ı , Azarnaşr, 1 994, sah . l 4 ) .

Ancaq bü tün bun l a r l a bara bar, xal i fa Ma' m u n qasbkar, i şğa l ç ı b i r hökmd a r d ı r va onun hatta saxaval i n d a, z a h i r i so­yuqa n l ı (r ı n d a da bu x a r a kte r i ndan i ra l i galan xüsus iyyat lar nazara çarp ı r . Ma'mu n i l l ar boyu ona sadaqat la qu l luq edan , l ak in an ha l l ed ic i maq a m d a hök m d a r a qa rşı üsyan q a l d ı r­d ı (r ı n ı g i z l adan vaz i r i Cafar Barmak i n i ö l d ü rtdü rü r. Bu qat­l i çox h i y l agar bir üsu l l a hayata keç i r i r . Ma' m u n eyn i üsu l ­l a , amma bu da f a d a h a sa r t öz q a r d a ş ı arnin i va arn is i İ b­r a h i m ibn H a m i d i mahv edir . Amma son a n d a özü n ü ela a p a r ı r k i , k i rn sa bu qat l l a r i n g ü n a h k a r ı n ı l a p m a (ra ac i zd i r . Budur , ö l d ü rldüyü Vaz i r. " . . . Va Ma' m u n gal d i .

B i rbaşa canazaya yax ı n l a şd ı , q a f la n ı n u c u n u q a l d ı rd ı , vaz i r i n üzüna baxd ı , sonra i k i a l i l a b aş ı na döyarak hönkür­d ü . Xa l i fan i n a rxas ınca içar i do luşmuş s a r a y a ğa l a r ı va qo­şun ba'şç ı l a r ı da a ğ l a m a ğa b l ş l a d ı l a r. L a k i n Xa l i fa n i n hü ­zurunda sas- küy sa lmaq o lmazd ı , ona göra sasl a r i n i q ı s a ­raq Xal i fan i n coşğun a (r l a y ı ş ı n a y a l n ı z züy t u tmağa b a ş l a ­d ı l a r . Va b u n a göra i d i k i , Ma 'mu n u n hönkürlüsü va farya ­d ı h a m a m ı n gün baz i a l l ı n d a ! a ğ l ı t a v a n a ç a r p a r a q ıjüvvat­l i aks-sad a i l a qoca I ab i b i i ç i n dak i v i r a n a l i kdan çakdi özüna

90.

qaylard ı . . . Onu gördü k i , Xal i fan i n sü rma l i göz l a r i ndan axiın q a r a göz yaş l a r ı y a n a q l a r ı n d a q a r a ş ı r ı m l a r a çm ı şd ı r va qoca t ez a ğ ön lüyü a ç ı b a l d ı , s on ra qo l l uğundn ç ı xa rd ı ­ğı i pak b i r man d i l i l a Ma' m u n u n ağ l a r göz lar i n i s i l d i va bu göz lar in öz a ğ l a y ı ş ı n d a i ş i i r a k elmad i y i n i va babak l a r i n i n dar i n i nda na isa şeyi a n i b i r i ş ı l l ı raqs eld i y i n i görarkan d a · vam gal i rmad i , göz l ar i n i q a ç ı rl d ı va b a ş ı n ı a şağ ı sa l d ı " ( " B a ba k " , salı 37) .

S a r a y haya l ı n ı n mü rakkab va z i d d i yyal l i manzaras i n i göz l a r im i z q � r ş ı s ı n d a c a n l a n d ı r a n yaz ı ç ı xü rram i l a r in tas· v i r i n a keç i r . l bn Ravv a d ı n e a r l yasi Ağca n ı n B a bak la görü · şü d i qqal i m i z i cal b e d i r . B a ş ı a ç ıq , gur saç lar ı a rxa d a n boy· n u n a lök ü l an , yay va qış i b n Ravv a d ı n ka rva n l a r ı y l a keç i b geld iy i , qay ı d ı b gal d i y i u z u n yol l a r ı n kü lak l a r i , y a ğ ı ş l a r ı v a Gü naşi i l a yuyu l muş y a n ı q asınar han i z i B a bak i n z a h i r i ob· r a z ı n ı gözl ar i m i z q a r ş ı s ı n d a c a n l a n d ı r ı r . Yaz ı ç ı Ba bak i n on bir yaş ı nda i kan takba ş ı n a ardab i l a doğru yol gelinas i n i , tazaca ig i d y a ş ı n a dol a n Tarx a n l a rasl l a ş m a s ı , o n u n l a Tab· riza ga l m as i n i , sonra ibn Ravv a d ı n ka rva n l a r ı n d a q a t ı rç ı l ı q etmas i n i , b i r söz l a ganc l i k i l l a r i n i tasv i r e d i r . B a bak in e l a g;incl iy indan p i s l iya v a raz a l ata, xüsu s i l a kö la l iya n i fral et­mas i n i onun xara kler i n i n b a ş l ı c a a l a mai lar i k i m i nazara ç a r p d ı r ı r .

"Qurd b a l a s ı " B ars is öz a ğa sı V icn a n ı ö l d ürmak istayir , ancaq cah d i baş tutmur . Bu uşaq xas iyyatca e l a Ba baka banzay i r ,qorxu -hürkü b i l m i r, onda şara, kö la l iya qa r ş ı dar in b i r n i frat va r . V i cn a n ı n amr i i l a qoca sa rvan B a rs i s i caz a ­l a n d ı r ı r . l bn M i n ga onu q a mçı a l t ı n a s a l ı r . B u n u seyr edan B a bak in ü ray i n d a qazab d a l ğ a l a r ı şaha qa l x ı r .

" Va ü ray i n d a şaha q a l x m ı ş qazab d a rt � ı . c i l ovu n u q ı r d ı . . . . Qüvvat l i b i r a l i n e n d i r d i y i zarbadan l bn M i n gan in q a ­

ra ç a l m a s ı b a ş ı n d a n uçub çox u z a q d a k ı b i r ko l t o p a s ı üstü­na qon du va göz l a r i nda sonsuz b i r heyrat Hadas i o lan a ğ ı r b i r gövda l angar v u r a r a q a rxas ı ü s t a ç a d ı r d a n üç-dörd a d ­d ı m l ı q masa fada yera sar i l d L

I-l a d isa e l a b i r sür 'at la carayan etm i ş d i k i , k a rva n oğl a n­l a r ı i ç l ar i n i çakmaya be la m a c a l t a p m a m ı şd ı l a r " ( B a bak " , salı. 82).

Rom a n d a d i n i - fa lsaf i mal iab lar in i z a h ı d a xüsus i m a ra q doğurur . I-l i ss o l u n u r k i , a, Mammadxa n l ı m üxta l i f d i n l a r i n , tar i qa l l ar in yaranmas ı , on l a r ı n m a h iyyat i , ma 'na va m az­munu i la b a ğ l ı on l a rca k i t a b oxu m uş, l a k i n b u n l a ra tan q i -

9 1

di yanaşm ış , özü n ü n ga l d iy i qanaat i ü m u m i l aşd i rmaya ça ­l ı ş m ı ş d ı r . B a bak B a rs i s i k a rva n d a n ay ı r ı r , özüyla xü rram i ­l a r i n y a n ı n a a p a r ı r . Yol d a o n l a r b i r la rk idünya qoca i l a r asl l a ş ı r l a r . B u qoca s o n a n l a r ı n ı yaşay ı r . A n c a q B a lıak la söhbat i n da, o, yer ü z ü n d a y a r a n a n ayr ı - ayr ı d i n i ar i n m a h iy­yal i n i i z a h ed i r . Vaxt i l a qoca bütün v a r l ı gı i l a i s l a m d i n i n a pai'ast i ş e d i r m i ş, l a k i n i s l a m xal i f a l ar i n i n yaş ı l bayraq a l ­t ı n d a q a n tök d ü k l ar i n i , i şga l e l d i y i şahar iarda uşaqd a n - bö­ylıya k i m i h a m ı n ı q ı l ı ncd a n keç i rd i k l a r i n i görür , i n a m ı sar ­s ı l ı r . " . . . Qoca haq l ı i d i . Doqquzu ncu asr i n mlıslab i d l a ri tez­tez a g l a y ı r d ı l a r . Şarqda H a runa l raş i d a ğ l a y ı r d ı . Magri bda böylık Karl . G ü n d ü z cal l a d ı n a boyun vurdururdu , geca ca­r iyas i n i n oxu d u gu nagmadan r i qqala gal i b a g l a y ı rd ı " ( " B a ­bak " , salı . 98).

Ancaq b u nu n l a y a n a ş ı , Qoca yena öz A l l a h ı n a - rabb i ­na la p ı n ı r . B a bak isa qoca n ı n manl i q i q a rş ı s ı nda sa rsı l m ı r .

" D a v a nı gat i rmad i va soru şdu : _ - Na üçün Hamad a n b a l i n i ar i i l a o xürram i l ar k i , i ç i a­

r i nda Azarbayc a n d a g l a r ı n d a n gal m i ş xü rram i l a r da az de­y i l m iş , ela dahşat l i bir mağl u b i yyata uğra m ı şd ı l a r va k i m ­lar o l u b döyüş z a m a n ı o n l a r ı n başç ı l a r ı ?

- Na farq i var , k i m im iş b a şç ı l a r ı ? - ded i qoca . B i l d i ­y im va i n a n d ı g ı m a ncaq b u d u r k i , y a m a n l ıg ı q ı l ı n c i l a m a h v elmak o l m a z !

- N a q a l ı r onda? - deya qeyr i - i xt iya r i sas l ;md i - Za­l ı m ı n zü lmüna dözmak? Va ya ink i y a m a n l ı q q a rş ı s ı n d a d i z çökmak? ( " B a bak " , salı . 99).

Rom a n ı n l .h i ssas i n d a xü rram i l a r i n gen i ş , i s l a m dOnya ­s ı n ı s a rs ı d a n üsya n ı , B a bal< i n bu haraka l ı n b a ş ı n d a du rma ­s ı h a q q ı ri d a heç b i r ma'm u l a t ver i l m i r . Bu boş lugu l l h i ssa t ama man a ra d a n q a l d ı r ı r . as l i n d a, bu h i ssan i a. Mammad­x a n l ı n ı n yazacag ı böyü k hacm l i " B a ba k " rom a n ı n ı n mode­l i hesa lı e lmak doğru o l a r d ı . Doğrudur , Anar ın qeyd eld iy i k im i har i k i asar eyni püxla qa l am in mahsu l u d u r , rom a n ı n h a r i k i h i ssas i n i ü m u m i b i r vahdatda b i r l aşd i ran böyük b i r i dea l , müqaddas b i r a m a i -Aza d l ı q i deyas ı ya ya anvar Mammadxa n l ı n ı n özü n ü n çox sevd iy i i fa d a n i işa l tsak -" Aza d l ı q yang ı s ı " .

Rom a n ı n ( d a h a doğrusu " B a bak " ssen a r i s i n i n - Y . A . ) l l h i ssas i n d a B a bak harak a t ı , a rab l a r l a - i s l a m ordusu i l a amans ı z döyü ş l ar, B a bak in s i l a h d a ş l a r ı , onun a i l a haya t ı , e 'd a m ed i l mas i , ü m u m i yyal la , bu Il arak a t ı n b ü t ü n i s l a m

92

Şarq i n i l a rzaya gal i rmas i tab i i boya l a r l a , as i yaz ı ç ı duyumu va maharat i i l a ca n l a n d ı r ı l m ı ş d ı r . Burada e l a b i r lövha va e p i zod tapmaq o lmaz k i , süjet xat l i n i n i n k i ş a [ ı n d a ar t ı q görünsün .

A n a r d a , yuxa r ı d a a d ı çak i lan ön söz da, hamç i n i n asar h a q q ı n d a öz i i k i r va m ü l a h i za l ar i n i oxucu l a r l a bö lüşan tan· q i dç i Vaq i f Yus i f l i da ( " Aza d l ı q yanğ ıs ı " , "Azarbayca n " j u r n a l ı , 1 997, N2 9- 1 0 ) be la b i r cahat i qeyd e d i r l a r k i , ro­m a n d a orta asr Şarq nasr i n i n ü s l u b xüsus iyyat i öz aks i n i t a p m ı şd ı r . Rom a n ı n üs l u·bu k i m i o n u n d i l i da o r t a a s r n asr d i l i n i n s i n t a ks i s i n a uyğu n l a ş d ı r ı l m ı şd ı r . asar i n d i l i mü rak· kab tahk iya üs l ubu i l a nazari cal b e d i r . Aşağ ı d a k ı p a rçaya d i qqat verak:

"Va i n d i Qa raca dada d ü ş ü n ü r d ü ki , çoxd a n d ı r n a i sa o l · m a l ı d ı r , a m m a o lmur va h a rd a s a b i r q a z a n qaynay ı r , d aşa b i lm i r va i n s a n na qadar çox söz deyi rsa, demak i s tad i y i n i deya b i l m i r va o üç böyük d ü nya d i n i k i , b i r - b i r i n a n i frat edan üç bac ı d ı r, an çox on l a r dü nyay.a n i f a q va ada vat ga· ! i r d i va agar bir z a m a n l a r a t aşparast I r a n i l a büdp arast Tu· ran ça rp ı ş ı r d ı s a , sonra x r i s t i ya n l ı q dünyas ı i l a i s l a m d ü n · yas ı b i r - b i r i l a v u r u ş m a ğ a b a ş l a m ı şd ı s a , i n d i müsa l m a n l a r· la döyüşan xr i s t iya n l a r eyn i z a m a n d a öz i ç i a r i nda b i r · b i r i · n a q a n u d d u r u r va xr i s t iya n l a r l a döyüşan müsal m a n l a r ey· ni z a m a n d a öz i ç i a r i nda b i r - b i r i n i n bağa z ı n üzür va naha · ya ! burda , d a ğ l a rd a k ı bu aza d xürram i lar b i r - b i r i l a d i d i ş i r . . . va i n d i agar o "Gü naş l i a t l ı " ga lmayacakd i rsa va ç iyn i n i bu y ıx ı l a n dünya a l t ı n a verm ayacak d i rsa, başqa hans ı b i r mö'cüza bu dünya n ı x i l a s edacakd i ? " ( " B a bak " , sah . 54) .

Lak in onu d a a l ava edak k i , rom a n ı n 1 h i ssas i n a maxsus o l a n mü rakkab c ü m l a qu ru l uşu l l h i ssada o qadar da h i ss o l un mur . a. Mammadxa n l ı b ü t ü n y a r a d ı c ı l ı ğ ı boyu ş i r i n t ah k i yas i , l i r i k tasv i r l a r i , obra z l ı i ra da lar i i l a başqa l a r ı n d a n seç i l m i ş d i r . " B a bak " k i m i t a r i x i qahram a n l ı q rom a n ı nd a d a bu an 'ana göz lan i l m iş d i r va tahk iya tarz i n i sbatan sadad i r, d i a loq l a r kas k i n va y ığca m d ı r . Müa l l i f i n ü s l u b u " B a ba k " sse n a r i s i n d a s a n k i c i l a l an m ı ş va d a h a sal i s h a l a düşmüş· dür . B i r an ı , asar i n ku l i m i nas iya nöqtas i n i n b a ş l a n ğ ı c ı n ı ­B a bak i n e 'd a m arafasi Xal i [a Mö'tas i m l a q a r ş ı l a ş m a s ı sah· n as i n i x a t ı r l a y a q :

" H eç k a s d i n i b· d a n ı ş m ı r d ı , h a m ı süku t içar i s i n d a B a ba· ka bax ı rd ı . Va nah ayat , göz l ar i n i B a bakdan çakmayan X a l i · ra ded i :

9 3

- Ey k a f i r, man istay i ram k i , san özün tasd i q ed asan k i , do((ru d a n d a B a bak a d l ı t a n r ı düşman i sansan !

B a bak cava b vermad i . Xal i fa göz l ad i , son ra ded i : - San i n l ayam, ey ma l ' un ! Va cava b ver mana , Ba bakcl i r ­

m i san i n a d ı n ? B a bak y e n a d i n m a d i . Xal i fa göz l ad i va A fş i n d a v a m ga­

t i rmayarak faryad e l ad i : - V a y o l s u n sana, ey B a bak, eş i tm i rsan k i , a m i ra l ­

mö' m i n i n sandan söz soruşur? ! B a bak s a n k i bü tün h aya t ı n a yekun vura raq ded i : .:.._ M a n B a bak i d i m va y e n a B a bakam va B a bak o l a r a q

q a l a c a ğ a m ! Bu söz lardan asab i l aşan Xal i fa ona aiı a ğ ı r c a z a ver i l aca­

y i n i b i l d i rd i kda B a bak bel a cava b verd i : - E y yazıqlar, siz heç vax! dark etmayacaksiniz ki, azadl ıq

yanğısı na demakd i r. O dahşat l i yanğı ki , ürayi yandı rı b küla dön­darir. AZADLIQ! istar o ş ir in olsun, istar acı - ya lnız o idi ma­nim sacdagahım! Va bu müstabid ki, mani öldürür, o da heç vax! an lamayacaq ki, ölümü ila azadl ıq fadaisi büsbütün mahv olmur. ( "Babak ", sah. 259-260).

Bu sahna Azarbaycan nasr i nda an ta's i r l i , son daraca sa rs ı d ı c ı , ham da iste 'd a d i a y a r a d ı l a n , d i l i n bütün gözal l i k ­J a r i n i özü nda aks e ld i ran n a d i r salınal ardan b i r i d i r . Roma­n ın l l h i ssas i n d a B a bakdan sonra an çox d i qqati ca l b edan obraz Afş i n d i r . Öz d i n i n i a t ıb i s l a m d i n i n i qabu l edan Af­şin q ü d rat l i sarkardad i r . B a bakç i l ar-xürram i l ar ordusu x i l a ­fat i n yed d i gücl ü hücıı m u n u daf ed i b böyük b i r araz i da azad l ı q toxumu sap i r , x a l q ı n ü rayi n d a üm id q ı ğ ı l c ı m ı yan ­d ı m l a r. B a bakç i l ar Xal i fan i n yed d i hücumunda yed d i güc­l ü sarkardan i mahv ed i r. L a k i n Afşin d a h a tacrüba l i va ye­n i l mazd i r , o, B a bak haraka t ı n ı n zaif nöqta lar i n i , onun taraf­d a r l a r ı a ra s ı n d a k i m l a r i n xayanata yuva r l a n a b i l acay i n i y a x ş ı d u y u r . Ancaq Afş i n d a ü rayi n i n dar i n l i y i nda x i l a fat l a b a r ı ş m ı r . B u n a göra g i z l i nca B a bak la görüşür , ona tak l i f e d i r k i , x i l a fata q a r ş ı b i r l aşs i n l ar.

Afş i n : - Ey B a bak . . . s u a l e J i ram sandan, na ·vaxta qadar vuruşacaqsa n ? Va i y i r m i i l k i , b ir i g i d i n ömrüdür . 20 i l a x a n bu q a n sel i n a nahayat b i r son vermak l a z ı m deyi l m i ?

B abak: - B u n u i s l a m ı n a l l a h ı n d a n soruş k i , na v-ax ta ­c a n onun am r i l a İ s l a m q ı l ı nc ı qan tökacakd i r?

A fş i n : - Ey xaya l parvar l a r i n peyğam bar i , i s l a m a man sandan a rt ı q düşmanam! Amma ind i ga l m i şam k i , san i da

94

i s l a m a da'vat ed i m. Ç ü n k i i s l a m ı qabul elmam iş qüd rat l i i s · l am x i l a fat i n i mahv e lmak o lmaz . Va bu maqsad l a man 15 i l d i r k i , q a r a bayra q l ı x i l a fat qoşu n l a r ı baş ında har gün 5 dafa n a m a z q ı l ı ra m . Va i n d i san b i r i nc i şart i m i qabu l etsan, günü s a b a h b i z san i n l a d a n ı ş ı q l a ra b a ş l a r ı q va o vaxt k i , ürak lar i m i z b i r laşd i , q ı l ı n c l a r ı m ı z ı d a b i r l aşd i rar ik .

B a bak: - B i r i nc i şart i n i - is lama da'vat i n i radd eld i · y i m ü ç ü n , son r a k ı d a n ı ş ı q l a r a eht iyac q a l m ı r . . . Va h a r g ü n döyüş meyd a n ı n d a görüşacay ik , e y Afş i n , t a o vaxta qadar k i , ya xürram i l iy i n q ı r m ı z ı bayrağı a l t ı n d a man mahv o l a ­cağam , y a x u d i s l a m ı n q a r a b a y r a ğ ı a l t ı n d a s a n . . . " ( " B a ­bak " , sah . 228-229).

Afş in x i l a fa! o rdusuna x i d mat etsa da, B a bak k i m i yen i l ­maz b i r sarkardan i n aza b l a e 'd a m ı n a taassü f l an i r , dodaq l a ­r ı i x t iyars ız o l a r a q p ı ç ı l d ay ı r : " La ç ı n ı m , i g i d i m v a q a r d a ­ş ı m . . . Syn ged i rsan, man t a k q a l ı ra m . aı u z a td ı m sana, qa­bu l e l amad i n , a m a n a l d ı m xal i fadan sana, radd e l ad i n " . B u , böyük b i r ü ray i n farya d ı d ı r va b i z Afş i n i n da h a l ı n a ac ı y ı ­r ı q . Ancaq Xal i fa casus l a r ı A fş i n i n B a bak la görüşündan va on l a r ı n maktu b l a şm a l a r ı n d a n xabar tu tduq l a r ı üçün A fş i ­n i n sonu d a f ac i a i l a b i t i r . Son a n d a B a bak in qahram a n ö l ü -mü i l a öz m i s k i n a q i bat i n i müqay i sa ed i r .

·

" B a ba k " rom a n ı n d a , xüsus i l a l l h i ssada müa l l i f x a l q kü t l a l ar i n i n B a bak haraka t ı n a m ü n a s i bat i n i da n azardan q a ­ç ı r m a m ı ş d ı r . İ g i d C a v i d a n ö landan sonra x a l q o n u n vas iy­yat i n a ama! edarak B a bak i öz lar ina b a şç ı seç i r lar . B a bak üzünü x a l q a tu tub dey i r: "Man - B a bak xürram d i n , bu uğur-

. lu va müqaddas l i kaya a n d i ç i ram va s i z da a n d i ç i n k i , üç gün son ra mehrc a n geeasi yar ıdan aşanda hücum e d i b hö ­kumat i n xarac d i va n l a r ı n d a ğ ı d a cay ıq , q ı z ı l kamar i n dan gü­müş xancar a s a n l a r ı n m a l i k a na lar ina ad vuracayıq , y a d e l l i qasbka r l a r ı yurd u m u z d a n qovacay ıq , istar özümüzdan , istar özgal ardan o lsun, qan içan z a l i m t ar i ö l d ü racay i k va döyüşa­cay i k o z a m a n a qadar k i , tor p a q akan i n , mahsu l b i çan i n o l ­sun va yena vuruşacay ıq o z a m a n a qadar k i , yurdumuz baş­dan -başa a z a d l ı q di y a r ı · Xü rram is t ana çevr i l s i n ! ( " B a bak " , sah. 1 92) . .

Ancaq bütün bun l a r ulap i k a rz u l a r i d i va o z a m a n rea l ­l a ş m a s ı qeyri - m ü m k ü n i d i . O n a göra da qüdrat l i xal i fa or­d u l a r ı q a r ş ı s ı nda gee-tez mahv o l m a l ı yd ı . L a k i n B a bak ha­rak a t ı Azarbaycan x a l q ı n ı n t a r i x i nda abadi i z qoydu , bü tün son r a k ı nas i l l a r in qahram a n l ı q r u h u n u sönmaya qoym a d ı .

95

Rom a n mahz bu sön mayan ruhu laran n ü m e\d iy i üçün nas­r i m i zfn n a d i r i n c i l ar indan b i r i hes a b o l u n u r .

Professor V. Q u l i yev da Azarbaycan Yaz ı ç ı l a r ı n ı n X qu­ru l l ay ı n d a k ı (oklyab r 1 997-c i i l ) ma'ruzas i n d a dem i şd i r k i , " H ar şeydan önca m ü slasna yaz ı ç ı \ ad q i q a l ı n ı n bahrasi o l a n bu rom a n ( " B a ba k " rom a n ı - Y. A . ) bad i i s a nı lıa l ı n a göra çağdaş Azarbaycan l a r i x i nasr i n i n u ğu r l a r ı n d a n sayı l m a l ı ­d ı r " ( " Cldab iyyal qazel i " , 7 noya br , 1 997-ci i l ).

Yer i ga l m i şkan b i r f ak l ı da x a t ı r l a l m a q faydas ı z o lmaz . Fi lo log iya e l m l ar i n a rn izad i Mammad Ad i lov 1 937-c i i l

q u r ba n l a r ı n d a n b i r i , görl<am l i b i o l og iya a l i m i , a k a d e m i k Cl h m ad Racab l i n i n ha lısxa n a d a va s ü r g ü n d a " B a bak " a d l ı la r ix i rom a n y a z m a s ı b a rada ma' l u m a l verm iş va asardan bir p a rça çap e t d i r m i ş d i r . Cl l ablta , o l duqca çat i n şara i lda be la b i r rom a n y a z ı l m a s ı böyük a l i m i n maraq d a i ras i n i n gen i ş l i y i n i göstarmal< l a bara bar, x a l q ı m ı z ı n a z a d l ı q m ü b a ­r i zas i n i n ş a n l ı sah i fa l ar i n d an b i r i n i ganc nas la ça td ır m a q a rzusunun ahamiyyat i n i d a tasd iq ed i r (M . A d i lov. M a q a ­d a n d a yaz ı l m ı ş rom a n , " Cldab iyya t qazet i " , 2 0 i y u n 1 997-ci i l ).

Tar i x i i n k i ş a f ı n müxta l i f marha las i n d a yaşa m ı ş ba 'z i görkanı l i şaxsi yyat l a r i n h aya t ı va m ü b a r i zasi mansub o l du ­ğu xa l q ı n t a l ey i l a q ı r ı l m a z t e l l a r l a b a ğ l ı o l u r . a. Calarz a ­da da s i l s i l a t a r ix i rom n a l a r ı n d a m a h z b e l a şaxsiyyat l a r i n obra z l a r ı n ı c a n l a n d ı r m a q l a harn i n dövr ü n i cl i m a i m ii h i t i n i m a' n a l a n d ı r m a ğa ç a l ı ş a n yaz ı ç ı l a r d a n d ı r . Bu bax ı m d a n o n u n "Zarr i n t a c-Ta h i ra " rom a n ı da nı a ra q doğu rur . Ro­m a n i l k dafa "Zar r i n l a c " a d ı i l a "Azarbayc a n " j u r n a l ı n ı n 1 994-cü i l 4-6 v a 1 995-ci i l 3 -cü say l a r ı n d a ç a p o l u ıı m u ş, 1 996-cı i l d a i sa "Zar r i n l ac-Ta h i ra" a d ı i l a ayr ı ca k i l a lı h a l ı n d a b u r ax ı l m ı ş d ı r .

Müa l l i f " Öz ü m ü n ön söz ü m " a d l ı m üqad d i mas inda de­y i r : " B u asar i y a z m a q üçün on l a r l a k i l a b, arxiv nı a ter i a l l a ­r ı , sanad lar , oçerk v a maqa la l a r oxu m u ş a m . " ( Cl . Cafarzada, "Zarr in la c-Ta h i r a " , B a k ı , Göytürk naşr iyya t ı , 1 996, salı . 3) . L a k i n o, d i gar rom a n l a rm d P o ld uğu k i m i bu asari n i ya ­za rkan da harn i n sanad i a r i s adaca s a d a l a nı a m ış , bu m a ter i ­a l l a r ı y a ra d ı c ı l q süzgac i n d an keç i r;irak, on l a ra yen i hayat vernı i ş d i r . .

Müa l l i f i n qahra m a n ı Zarr i n t a c İ r a n t a r i x i va poez iyas ın ­d a Ta h i ra Qürrat ü l eyn t axal l ü s ü i l a t a n ı n m ış , nı üxtal i f sa­lıab la r üzündan ta 'q i b l ardan yaxa q u r t a r m a q üçün Fa t i ma,

96

Zakiyya, Ü m m üssal i ma, Zahra va s. a d l a r l a t a n ı n m ı ş d ı r . Onun m a n s u b o l duğu b a b i l i k keçan a s r i n 40-cı i l i ar i n d a i r a n d a ş ia l i k asa s ı n d a ya ra

.n m ı ş d i n i tar iqat i d i . B u tar i qa­

tin baş l ı c a müddaa l a r ı onun b a n i s i B a b ı n " B aya n " k i t a b ı n ­d a i z ah o l unm uşdur . " B aya n " a göra "Qur ' a n " va şar i ata asa s i a n a n q a n u n l a r köh na l m i ş d i r, o n l a r ı yeni q a yd a l a r avaz etmal i d i r . Sonra l a r bu l i k i r i a r i B a b ı n ş ag i r d lar i Mahamma­da l i Barfuruş , T a h i ra Qü rratü l eyn va b . i n k i ş a f etd i r m i ş l ar. B a bi lar bü tün vergi l a r in , m ü kal l af i yyat l a r i n va xüsus i m ü l ­k iyyat i n lağvi , arn i a k ı n ü m u m i laşd i r i l mas i , q a d ı n l a r l a k i ş i ­l a r i n h ü q u q borabar i i y i f i k r i n i i ra l i sü rü rd ü l ar . 1 848- 1 852-c i i l i arda i ra n d a B a bi üsya n l a r ı baş verm i ş d i r . B a b i tar i qa­t i n dan o l an aşağ ı r u h a n i tabaqasi va x ı r d a t i c a rat bu rj u a z i ­y a s ı n ü m ayanda lar i n i n başç ı l ı q e t d i y i bu üsya n l a r asasan d i n i x a ra kterda i d i . 1 848-ci i l i n sentya b r ı n d a Mol l a Maham­madal i Barfüruşun va Mol l a 1-l ü seyn Başruyan i n başç ı l ı ğ ı i la M a z a n d a r a n d a b a ş l a y a n b i r i n c i üsya n ı 1 849-u i l i n m a ­y ı n d a ş a h qoş u n l a r ı y a t ı r t d ı . Zancan şahar i n d a b a ş l a y a n i k i nc i ü s y a n ( 1 850-ci i l , i yun -dekabr ) d a h a m ü taşak k i l v a i n a d l ı i d i . Bu üsya n d a q a d ı n l a r d a faa l i ş t i r a k e d i r d i . Üs ­yanç ı l a r ı n m ü q a v i ma! ina lı axmayaraq , o d a a ma n s ı z l ı q l a ya t ı r ı l d ı . 1 850-ci i l i n i y u n u n d a Neyr izda ( fa rs aya lat i ) b a ş ­l a y a n üçüncü ü s y a n b i r neça gün arz i n d a y a t ı r ı l d ı . L a k i n Neyr iz atra f ı n d a k ı d a ğ l ı q rayon l a r d a b a b i l a r l a ş a h qoşun ­l a r ı a ra s ı n d a m ü b a r iza uzun m ü d d al d a v a m eld i . Bab i üs ­yan la r ı y a l ı r ı l d ı q d a n sonra haraka t kü t l av i l iy i n i i t i rd i va

_ b a b i lar su i -qasd t a k l i k a s ı n a keçd i l ar . 1 852-ci i l i n avqustun ­d a Nasrad d i n ş a h a ed i l an u ğu rsuz s u i - qasddan sonra b a b i ­l ara küt l avi d i v a n t u t u l d u . Kortab i i l i k , ç ıx ı ş l a r ı n qeyr i -mü ­taşakk i l l i y i va v a h i d rahbar l i y i n o lmamas ı üsya n l a r ı n mağ­l u b i yyat i n i n asas sabah i a r i ndan i d i .

Qazv inda doğu l m u ş T a h i ra Qürrat ü l eyn b a b i l i k haraka t ı x a d i m lar indan b i r i o lmuşdur . O, k i ç i k y a ş l a r ı n d a n hartaraf­l i tahs i l a l m ış , aralı va fars d i l l a r i n i mü kammal öyran m i ş d i . 1 848-ci i l d a B a b i l i k haraka t ı n a qoşu l m uş , ç a d r a n ı a t a r a q müxtal i f yer larda ba b i l i k i d eya l a r ı n ı tab l i ğ etm i ş d i r . aq ida ­s i ndan dönmad iy i üçün r u h a n i l ar va döv lat orqa n l a r ı tara­f i n dan ta'q i b o l u n a n Qü rrat ü l eyn M a z a n d a r a n d a habs ed i l ­m i ş v a habsxa n a d a ö l d ü r ü l m ü ş d ü r . ( B u h a q d a b a x : A S E , I I c i l d , B a k ı , 1 978, sah . 523-524 v a I I I c i l d , B a k ı , 1 979, sah . 293).

B u n l a r t a r i x i fakt l a r d ı r . Ancaq m ü al l i f bu ma ' l um fak t -

97

l a r l a k i f a yat l annnmiş , T a h i ra Qürralü leyn i n 1 50 il bundan avval yaz ı l m ış , s a r a l m ış , r ang i i lmakda o l a n a lyazm a l a r ı ­n ı n azardan keç i r_m iş , İ n g i l tara, Türk iya, İ r an va e l aca d a keçm i ş Sovel lar l l l i f a q ı n ı n Len i nq rad , Moskv a , D a şkand, A l m a - a t a , Xa razm, D üşanba a rx i v l ar indan Ta h i ra Qürralü­l eyn l a b a ğ" l ı na va rsa , i m k a n dax i l i nda gözdan keç i r m i ş d i r ( "Zarr i nlac-Ta h i ra " , sah.3) .

Cl l balla, b u r a d a h a rn i n k i t a b i a r ı n a d l a r ı n ı s ada l a m a ğ"a heç b i r zaru ral yoxdur , ç ü n k i müa l l i f i n maqsad i bu Azarbay­can q ı z ı n ı n b a b i l i k harak a l ı n d a k ı rol u n u e lmi şak i l da ü m u ­m i l aşd i rmak yox, asa s maqsad harn i n la r ix i f ak t l a r asa s ı n ­d a bad i i asar y a z m a q o l m u ş d u r. O, ö z ü bu f i k r i lasd i q eda: rak deyir : " H örmal l i oxucu l a r ı m ! İ slayiram b i las i n i z k i , maqsad i m b a b i l i y i n l a r i x i va ya b a b i l i y i n i s l a m iyyal, xüsu ­san ş i a l i ya q a rş ı m ü b a r i za l a r i x i n i göslarmak o l m a m ı ş d ı r " ( Zarr i n l a c-Ta h i r a " , s a h . 4-5). O n u n d i qqal i n i c a l b ed a n " b u haraka l a qoşu l a n b i r çoıi i n s a n ı n , h a r şeydan avva l , ca­n u bd a yaşayan azar i t ü rk l ar i n i n a z a d l ı q , isl i q l a l iyyal uğ-­r u n d a m ü b a ri za azm i , bu vuruşma l a rd a na ink i oğ"u l l a r ı n , h a t t a Rüslama, Qürra lü l eyn k i m i canga var q ı z l a r ı n cür 'al i , y e n i l maz i i y i o l u b " ( " Zarr i n l a c-Ta h i ra " , s a h . 5) .

X a l q ı n döz ü l maz hayat şara i l i , i cl i m a i bara bars i z l i k mü­a l l i f i rom a n boyu d ü ş ü n d ü ran baş l ı ca p rob l emd i r, "Mamla­kal i n başç ı l a r ı ö l kan i , labaan i b a ş l ı - b a ş ı n a burax ıb . Şah b i l ­m i r k i , labaas i n i k i m soyu r, neca soyu r, n iya soyur . aha l i c a n a gal i b . N i ya b u n u n m ü l k ü -m a l ı çox, o b i r i n i n k i a z o l ­s u n ? Ya h e ç o l m a s ı n ? N i ya b u n u n güzara n ı yaxş ı , q a r n ı lox, o b i r i n i n k i p i s , q a r n ı a c o lsu n ? " ( " Zarr i n l a c-Ta h i r a " , s a h . 26. )

D i gar tarafdan i ra n d a Azarbayc a n d i l i n a qa rş ı e ' l i n a s ı z ­l ı q , ayr ı -seçk i l i k da d i qqat markaz i ndad i r . Rom a n d a su rat­l a r i n b i r i n i n d i l i i l a dey i l i r : " . . . b i z i m çox gözal d i l i m i z v a r, b a l k i m i ş i r i n , b u l a q k i m i , göz y a ş ı n d a n lamiz . . . N i ya mo l ­l a x a n a l a r d a , madrasa larda b iz im Füzu l i k im i ş a i r l a r imz in d i l i , asari keç i l m as i n ? " ( "Zarr i n l a c-Ta h i ra " , s ah . 24) .

Rom a n ı n süjel i n i n asas ı n ı gen i ş x a l q kü l l a l ar i n i n , " b i na­s i b lar i n " t a l ey i , o n l a r ı n a rzu va d i l ak l a r i n i hayala keç i rmak uğ-runda qahram a n l a r ı n faa l i yyal i taş k i l ed ir . B u bax ı m d a n T a h i ra Qürral ü l eyn i n b i r bad i i o b r a z k i m i form a l aşmas ı , b a b i l i k harak a t ı n d a o n u n oyn a d ı ğ-ı r o l va ü m u m i yyat l a bu q a d ı n ı n l a r ixda b i r şaxsiyyal k im i qoyd uğ"u i z daha çox dlqqal i cal b ed i r .

98

Rom a n d a Ta h i ra Qürralü leyn i n haya l ı va m ü b a r i zasi t a ­r i x i haq i qala uygun şak i l d a c a n l a n d ı r ı l m ı ş , a z q a l a qahra­m a n ı n har ayı , günü i z l an i l m işd i r. a ı balla, müai i H i n maq­sadi lakca bu la r ix i şaxs iyyal i hartaraf l i va gen iş p l a n d a , xa­rak le r i n i bütün c i zg i l a r i i la c a n l a n d ı rm a q o l m a m ı ş d ı r . Onu ahala edan m ü h i l da do lğu n l u ğu i la aks eld i r i l ma l i d i r . Ona göra da müa l l i f rom a n ı n i l k !as l i n d a ( " B a b i l ar " ) T a h i ra Qü rralü l eyn i n mansub o l duğu lar i qatdan söz aç ı r , b a b i l a r i n f i k i r va m ü l a h iza lar i i l a b i z i t a n ı ş ed i r . B u maqsad l a an mü ­n a s i b b i r " m aka n " seç i r , b a z a r meyd a n ı n d a b a b i l ar i n söz­söhbat i n i , a d i , s ı r av i a d a m l a r ı n bu tar i qala m ü n a s i bat i n i ön p l a n a çak i r . B a b i t ab l iğa !ç ı l a r ı n d a n b ir i b a b i l i y i n i l k i n müddaa l a r ı n ı şarh ed i r : " B a b q a p ı deniakd i r . O q a p ı k i , bu q a p ı d a n g i ran i n sa n l a r B a q i yatü l l a h ı n kömay i ynan S a h i b az-z a m a n a va b u n u n vas i las i l a haqqa, vücu d i -haqqa ça t a ­caqd ı r. Odu k i , " bey " ha r f i b i z l a rca m ü qaddasd i r . Baq iya­tü l l a h A l l a h ı n a d ı k i m i .

- Bas n iya s i z on doqquz raqam i n i mü qqaddas b i l i rs i ­n i z ?

- Ç ü n k i "Vücud sözl'ındak i harf l a r i n say ı 1 9- a bara bar­d i r, abcad la . Odu ki , parvard i g a r i - a l a m i n vücuduna ramz o l a r a q 1 9 raqami m ü qaddas gö!ü rü l ü b. Ay 19 gündan, i l 19 aydan i b a ratd i . N a m a z 1 9 rük;ıt d i r . Oruc 1 9 g ü n tu tu l m a l ı ­d ı r . H ;ı r mö' m i n i n s a n an a z ı 1 9 s a v a b i ş görmal i d i r .

- B;ıs o üç möh ü r naya garak d i ? - B a b hazrat la r i n i n ta' l i m i n a göra n a m a z q ı l a n mö'm i n

kas üç möhür götü rma l i d i r . B i r i n a z i k - a l n ı üçün , i k i s i d a n i sbatan q a l ı n - y a n a q l a r ı üçü n " ( "Zarr i n t ac-Ta h i ra " , .sah. 1 0- 1 1 ). . Bu fas i l dan ma' l u m o l u r k i , b a b i l i k haraka t ı a rt ı q bü tün I r a n ı va C;ın u b i Az;ırbayc a n ı bü rümüşdür . B u !ar iq;ıt i n baş ­ç ı s ı Bab i s;ı Mehd i S a h i b ;ız-z a m a n s;ıviyy;ıs i n;ı q a l d ı r ı l m ı ş , onun zühur etm;ısi h a q q ı n d a ş a i y;ı l;ır ya ranm ışd ı r . Sonra k ı fas i l d ;ı ( " İ k i nc i c;ıbh;ı" ) m ;ı k a n d ;ıy i ş i r , b a ş q a b i r b a z a r meyd a n ı tasv i r o l u n u r. Söz-söh bat i n , m ü b a h i s;ın i n d;ı möv­zusu gen i ş l an i r, x a l q k ü fla lar i n i n har;ıkata m ü n a s i bat i i ş ı ­ğ ı nda ba'zi masal ;ı lar ayd ı n l a ş ı r . Ma' l u m o l u r k i , b a bi l i k h;ı­r;ık a t ı n ı i r anda müt l aq iyy;ı! üsu l - i d a r;ıs in;ı qa rş ı gen i ş l ;ınan m ü ba r iz;ı d a lğas ı meyd a n a g;ı!i rs;ı .d;ı , ona m ü n a s i b;ıt b ir ­ınan a ' l ı o l m a m ışd ı r . Ona q a rş ı m;ınf i mövqe tutan qüvvalar da güc l ü d ü r. Buna göra da z iya l ı l a r ı n b ir çoxu harak a t d a n yay ı n ı r l a r. O n l a r b,i r k ü nc;ı q ı s ı l ı b sas i n i ç ı x a r m ı r , m ü b a r i -

9 9

zaya qoşu l m u r l H . X a l q ı n ü m i d bas l ad iy i b i r ş a i r saray ı özüna i s l i yuva ed ib madh iyya y a z ı r, mal i küşşüara a d ı a l ı r .

a . Cafarza d a b a b i l i y i n ! ra n d a , e l aca da müsa l m a n Şar­q i n d a asasan mü rtece tar iqat hes a lı e d i l d i y i n i açıq demasa da, bu, t a r ix i gerçak l i k d i r . Ona göra da b a b i l iya qa rşı m ü ­bar i za gen i ş x a l q kü t l a l ar i n i c i d d i n a r a h a t et m i r. B u n a bax­m a y a r a q m ü a l l i f ş a h l ı q ü s u l - i d a ras i n i n , r ü h a n i l a r i n b a b i l a ­ra qa rş ı a m a n s ı z caza tad b i r l ar i na al a t m a s ı n ı tanq id ed i r .

Budur , bazara çaxnaşma düşür . İ k i qa t ı r boyda a ğ u l a q üs tünda ay l aş m i ş r u h a n i a t a görünür. Mö' m i n lar o n u n aba ­s ın ın atayi nelan öparak sa lavat çev i r i r , eşşak l ara yol a ç ı r va q ı şq ı r ı r l a r :

" Ey q a r d a ş l a r ! B u b i n a m u s l a r A l l a h ı n , Peyğam bar i n , 8 l i yya l -Mürtaz a n ı n a d ı n ı y a l a n d a n çak i r l ar . a s l i n d a Q u r ' a ­n a z i d d i lar , h i c a b ı d a n ı r l a r . Arv a d - k i ş i do l u b b i r d a m ı n a l ­t ı n a , h a m ı s ı d a üzüaç ı q . B i adab . Ana -bac ı l a r ı m ı z ı n yo l d a n ç ıxm a s ı n a sabab bu la 'nata ga l m i ş lar . . .

·

Bu A l l a h ı n l a 'nat i n a gal m i ş l a r mü qqadas ka l a m ı , Qur ' a ­n i -mac i d i , ka l a m u i l a h ı öz lar i n i n cafan g iyya t ı top l a n m ı ş " B aya n " l a avaz ed i r lar . " Baya n " a la 'nat " ( " Zarr in ta c-Ta h i ­r a " , s a h . 1 5- 1 6) .

Be la b ir dövrda, d i n i - f ana l i zm in hökm sü rdüyü İ randa ca ­van b i r q a d ı n ı n b a b i l i k harak a t ı n a qoşu l m a s ı doğrudan da görünmam i ş h a d isa i d i . Onun a tas ı Mol l a S a leh , arnis i Mol ­la Tağı öz la r ina göra ort a b a b yaşay ış ı , ba bat gündal ik ruzu­su olan sadaqat l i 8l i ş ia lar i i d i l ar . Zarr in tac d a bu yol u seç­miş , arnis i oğl.u va dey i k l i s i Mol l a Mahammaddan xatta t l ı q darsi a l ı b, "Qur 'a n " ı öyran miş , son ra l a r ona a ra getm işd i r . Lak in Zarr in t ac b a b i l iy i qabu l e d i r va bundan sonra a l l an in qa ra gün lar i baş l a n ı r. Hamişa meh r i b a n do l a n a n ar- a rvad bu masalan i n üstünda kask i n m ü ba h isaya g i r i ş i r l ar, nat icada Mol l a Mahammad "Ta l a qsan , t a l aqsan , t a l aqsa n " - deya ucadan q ı şq ı r ı r . Mol l a Mahammad bunun l a ger iya lıeç b i r yol qoymur . Çünk i bu sözün üç dafa takra r ı şar iat qaydas ına gö­ra Zarr in tac ı ona h a r a m ed i rd i . B i r d a h a heç cür bar ışa b i l ­mazd i l ar, y a l n ı z " Zövc i axardan " sonra , ya' n i Zarr in tac şar ia­ta göra başqa bir k i ş iya ara ged i b-boşa n a n d a n sonra ar i Ma­hammad onu yen i dan a l a b i l ard i . B u n d a n sonra Zarr in tac doğma ocağı n ı lark ed i r , müxta l i f a d l a rl a (Zahra , Fat i ma, Za ­k iyya, Qü rratü l ey n ) k i ş i p a l t a r ı n d a takyalardaki y ığ ıncaq lar ­da , bazar larda , küça va doqq a z l a rd a , meyd a nça l a rd a k ı top ­l a n t ı l a rd a b a b i l iy i tab l i ğ elmaya baş l ay ı r.

1 00

İ l k fas i l i a rda oxucuya Zar r i n t a c ı n bu tar iqa t i q a b u l et­mas i , bu harak a t a qoş u l m a s ı q H a n l ı q q a l ı r . A m m a son ra · k ı fas i l i arda bu masa la da a y d ı n l a ş ı r . Za r r i n t ac ha l a b a b i · l i yi qabu l e lmam işdan avval takyada " İ s t i ft a " ( d i n i s u a l ­c a v a b ) macl i s l a r i n d a k i ş i p a l t a r ı n d a i ş t i r a k edar , b u r a d a m o i z a e d a n d i n x a d i m l ar i na , o c ü m l adan a t a s ı Mol l a S a le ­ha su a l l a r verard i . " B i r dafa Mol l a S a l e h i n növbat i mo iza­si amay in fayd a s ı n a hasr o l u n m u ş d u . O tor p a ğ ı n i n s a n l a · ra A l l a h tara f i ndan b i r h a y a t manbay i , ne 'mat k i m i baxş o l u n d u ğ u n d a n , kan d l i zahmat i n i n sev i nc , bol l u q , i n s a n l a ­ra h a y a t gat i rmas i ndan d a n ı ş d ı . D e d i k i , y e r a k m a k Adam a tan ın peşas i d i . B i rdan yena d a Zarr i n t a c o n u n söz ü n ü kasd i :

- Ata - ded i - h a n s ı mol l a , h a n s ı k i ç i k va ya böyük ruhan i ömründa cüt ak ib , bağ be l l ay ib? Neyçün " Qur ' a n " d a ya z ı l ı r k i , "Tor p a q A l l a h ı n o n u ak ib -becarana baxş etd iy i ne 'matd i r " , ya' n i kan d l i n i n d i r . H a l bu k i , heç b i r ak i nç i n i n " b i r dönarn • · tor p a ğı yoxdur . Qum r u h a n i l a r i n i n a l i n d a na qadar torp a q var? Hamıs ı n ı d a q u l avazi bad baxt dehq a n l a r becar i r on l a rçün . N i ya masc i d l a r i n nazd i ndak i vaqf torpaq· l a r ı "Qur ' a n " d a xabar ver i l d i y i s ayaq dehq a n l a r a p u l suz­panas iz , havay ı b a ğı ş l a n m ı r? Axı tor p a q onu ak i b- becaran, zah mati n i çakan i n d i " ( " Zarr in tac-Ta h i r a " , salı. 24-25)

8 1 batta, Zarr i n tac b a b i l i y i kön ü l l ü qabu l etm i ş d i , bu yol ­d a ö l üm b e l a o n u qorxu tmurdu . Müal l i f Zarr i n t a c ı n mansub o l duğu müh i t i , onun sad iq s i l a h d a ş l a r ı n ı d a u n u t m a m ı ş d ı r . B a b i l ar sadaca tab l i ğa t l a i ş l a r i n i b i t m i ş hesa b etm i r, yer i ga landa , b i r - b i r l ar i n i qoruyu r va a ncaq m ü b a r i zadan çak in ­m i r l ar. Lak in b a b i l a r i n har üç üsya n ı n d a on lar a r a s ı n d a mütaşak k i l b i r l i k o l m a d ı va buna göra bu üsya n l a r a m a n ­s ı z l ı q l a ya t ı r ı l d ı . B a b i l ar gen i ş x a l q kü t l a l a r i n i n hayac a n ı n ­d a n i s t i f a d a eda b i l mad i l ar .

Rom a n d a b a b i l i k haraka t ı n ı n h a n i s i Seyid 8 1 i maham­mad B a b ı n e 'dam salınasi d a ta 's i r l i d i r .

" D ayan g ü l l a lardan Sey i d 8 1 i mahammad B a b ı n b a ğ l a n ­d ığ ı i p q ı r ı l m ı ş d ı . 8 gar O, yer i ndan q a l x ı b t a m a şaç ı l a r a · x a l q a taraf qaçsayd ı , ha l ka da x i l a s e d i l acakd i . Meyd a n d a susqun B a ba va b a b i l ara rağbat hasl ayan lar a z dey i l d i . A m ­m a o b e l a etmad i . . . Sey id 8 1 i mahammad B a b yer i n d an q a l ­x ı b x a l q a , ora d a k ı parast i şk a r l a r ı n a taraf dey i l , qo l l a r ı n ı a ç ı b, b i rbaşa sarb a z i a r a taraf qoşdu . Va yay l ı m a taş indan b i ç i l m i ş ot k im i yera sar i l d i " ( " Zarr i n t ac -Ta h i ra " , salı 65. ) .

1 0 1

B u n d a n son r a k ı fas i l i arda müa l l i f Zarr i n t ac ı n i r a n ı n , i r a q ı n a y r ı - a y r ı şahar lar ina , oha l a r ı n a salar l a r i n i tasv i r ed i r , y e n a b a b i l i y i n tab l i ğ i , bu ç ı x ı ş l a r a x a l q ı n , az i l an küt ­lan in , xüsus i l a q a d ı n l a r ı n rağbat h i ss i , yena ta'q i b l ar. Ancaq müa l l i f Zarr i n t ac ı takca ba b i l i y i n m ü ba l l i ğ i , bu haraka t ı n l i ­der l a r indan b i r i k i m i göstarmak la k i fayat l anmamişd i r . O ham da hassas , kövrak b i r a n a d ı r . Evdan ayr ı l a n d a n son ra körpa lar i n i n hasrat i l a yan ı b qovru l u r , müxta l i f vas i ta l a r l a öz u ş a q l a r ı n ı heç o lmasa , uzaqdan seyr elmaya c a n a l ı r .

Rom a n ı n son fasi l l a r i nda Zancan üsya n ı va Tah i ra Qür ­rat ü l eyn i n bu üsya n d a i ş t i r ak ı üsya n ı n ş a h ordusu taraf i n ­dan a m a ns ı z l ı q l a ya t ı r ı lmas ı tasv i r o l unur . Müal l i f bu nöq­tada· Zarr i n t a c ı n b a b i l a r a r a s ı n d a neca böyük şöhrata m a l i k o l duğunu döna-döna n azara ç a r p d ı r ı r . Dafa l a r l a ta 'q i b l ardan yayı n a n T a h i ra-Zarr i n t a c Zanc a n ı n m ü h a s i rasi gün l a r i nda da kand l a r i gaz i r , ş ahsevan lar , afş a r l a r, q a c a r l a r , kürd l a r a ras ında do l a ş ı r d ı . Har yerda ac ı i n s a n ömrünün ç ıxı l maz d a ğ a , keç i l m az uçuruma söykan d i y i n dan bahs ed i r, x a l q ı a y a ğa qaxmağa , zü lmü , s i t am i a radan q a l d ı rm a ğa sasla­y i r d i Ancaq ta 'q i b l ardan na qadar yay ınsa da, Zarr in tac a la keç i r . Onu Teh r a n a , s a r a y ı n i n a n ı l m ı ş a d a m ı M a h m u d x a ­n ı n ev i n a gat i r i r lar .

Son salına lar obra z ı n xa ra kterca yetk i n l i y i n i , a rt ı q düş ­m a n l ar i n i n nazar i n d a d a yen i l m az insan o l d uğunu sübut ed i r . S a ra y ı n maşhu r axu n d l a r ı Zarr i n t a c ı n y a n ı n a gal i r , onu " doğru yo l a " döndarmak , f i k i r l a r i ndan d a ş ı n d ı rm a q i s ­tay i r l ar . Apcaq Zar r i n t a c öz kask in , mant i q l i söz l ar i i l a on­l a r ı susdurur : "Aydın dey i l , axund a ğa ? D a l b a d a l l r a n ı m a ğ l u b e d a n k i m d i r? Ş i m a l ı n soyu ğundan Canubun i s l i s i ­n a c a n a tan , torp a q l a r a l d ı qca tor p a q d a n gözü doymayan urus ba l a s ı n a neca , k i m cava b veracak, k i m müqav i mat gös­taracak? La t - l ü t . . . tabaa? Ya d a heç a l tutm a d ı ğ ı m ız , b i r - b i ­r i n i n a r d ı nca urus l a r ı n can g ina keçan Orta As iya , Qafqaz müsa l m a n l a r ı ?

" G ü l üsta n " m ı ç ı x ı b y a d ı n ı z d a n ?· Ya "Türkmançay " ı n ya ra l a r ı s i n a n i z a d a ğ çakmayi b m i ? Göz d a ğ ı o l m a y ı b m ı ? . . . Qana dönan Araz ı na tez unu ldu s a r a y ark a n ı ? D u l q a l a n gal i n l a r i n , oğu l suz q a l a n a n a l a r ı n , s a h i bs i z q a l a n ev lar i n dard i n i . . .

ar o yanda , gal i n bu yanda . . . Ata o ! ayda , oğu l burda . A n a s i n a dağ l ı , ba l a gözü yaş l ı . A r a z q a n a ğ l a m a s ı n , ney­l as i n?

1 02

Araıda buz a � l a d ı , Y a n d a y a r p ı z a ğ l a d ı , O � l a n o ! a y d a q a l d ı , B u ! a y d a q ı z a � l a d ı . "

( " Zarr i n l a c-Ta h i r a " , s ah . 1 9 1 - 1 92) . a. Cafarz a d a obrazı heç da h a z ı r, qa baqca d a n d ü ş ü n d ü ­

yü müsbal xüsus iyyat l a r i n d a ş ıy ı c ı s ı k i m i laq d i m elmamiş ­d i r . O b i r su rat k imi h a d isa lar in i n k i ş a f ı nal icas i nda ala-qa ­n a do lur .

Yer i gal m işkan onu d a a l ava edak k i , T a h i ra Q ü r ralü leyn e la öz dövrüda ayr ı -ayr ı görkam l i şaxs i yyat l a r taraf indan yü ksak q iymat land i r i l m i ş d i r . a. Cafarza d a rom a n a yazd ığ ı ön sözda bu xüsusda ba'z i m i s a l l a r d a gal i r i r . agar bu me'y a r l a y a n a şsaq , "Zarr in lac-Ta h i ra " rom a n ı n d a qahra­m a n ı göz l a r im i z q a r ş ı s ı n d a uca l d a n, d a h a doğrusu, onu l a ­r i x i b i r şaxsiyyal k i m i sev d i ran maq a m l a r çoxdur . B ü t ü n b u n l a r l a bara bar onu d a laassü f l a q e y d elmal i y i k k i , rom a n ­d a ba' z i h a l l a rd a Zarr i n l a c bu martabaya yüksa la b i l m i r. Müal l i f d a h a çox özü onun h a q q ı n d a d a n ı ş ı r, obraz ı n x a r a k­ler i n i onun duyğu va düşü nca lar i , i n s a n l a r a m ü n a s i bal i za­m i n i nda aç ı q l aya b i l m i r . H iss o l u n u r ki , müa l l i f b a b i l i k ha· rak a l ı va T a h i ra Qürralü leyn h a q q ı n d a oxuduğu k i l a b i a r ı n la's i r i a l t ı n d a d ı r. Mahz bu la' s i r l a r i x i şaxsi yyal i n bad i i ob­r az k i m i qavra n ı l m a s ı n ı çal i n laşd i r i r . Müa l l i f bu la 's i rdan x i l a s o l a b i l m i r . a l balta, b i z başa d ü ş ü r ü k, b a b i l i k haraka­t ı n ı n an m ü h ü m dön ü mlar i va T a h i ra Qü rral ü l eyn i n h aya l ı ­n ı n müayyan e p i zod l a r ı kon krel f a k t l a r va daq i q l a r i x i c i z ­g i l a r asa s ı n d a laq d i m e d i l m al i d i r. B u n l a r l a r i x i rom a n l a r­da zaru r i d i r . Ancaq b i r şart l a k i , rom a n ı n bad i i s t rukluru ­n a xa la l yel i rmas i n . Bu sababdan da "Zarr in la c-Ta h i r a " ro­m a n ı n ı n b i r çox fas i l i ar i bad i i asardan d a h a çox l a r i x i - p u b­l i s i s l i k p a rça l a r ı x a l ı r l a d ı r .

B a şqa b i r i r a d ı m ı z da yena asas qahram a n ı n n i s balan mahdud bir p l a nd a laq d i m o l u n m a s ı y l a bağ l ı d ı r . T a h i ra Qürral ü l eyn asasan b i r 'lab l i ğa l ç ı - n a l i q k i m i d iqqal i ca lb ed i r . Rom a n d a onun ç ıx ı ş l a r ı n a d a xey l i yer a y r ı l m ı ş d ı r . O, şe' r l ar i n i da oxuyur . B u şe 'r lar d a lab l i ği maqsad d a ş ıy ı r . Doğru dur , rom a n d a Tah i ran i n -Zarr i n l a c ı n b i r ana va q a d ı n k i m i keç i r d i y i d uyğu l a r d a o n u n x a r a kler i n i n b a ş q a b i r ca­hal i n i a ç ı q l a y ı r . Ancaq b u n u n l a bela biz M . F. Axun dovun , M i rza Kaz ım bay i n , i n gi l i s şarqşü n a s ı Edvard B r a u n u n tas·

1 03

v i r etd i y i , hatta qahram a n l ı ğ ı n a , da r i n zaka s m a heyrat lan ­d i k l a r i ı: a h i ra Qürrat ü l eyn i n p a r l a q obra z ı n ı rom a n d a göra b i l m i r i k . H a l bu k i , T a h i r a Qür ratü l eyn d a h a böyük ta r ix i m i ss i yan ı yer i n a yet i r i r d i . Q a d ı n a z a d l ığ ı uğrunda faa l mü ­b a r i za a p a r ı r d ı .

Onu d a qeyd e d a k k i , m ü al l i f tasv i r etd iy i obra z l a ra e l a a l uda o l u r k i , ba'zan onun b i r i n s a n k i m i keç i r d i y i d a x i l i h i ss l a r i , d u yğu va düşü nca lar i u n u dur , obra z l a r ı n ma'navi a l am i n i i ş ı q l a n d ı rm a q a rxa p l a n a keç i r .

B ü t ü n bun l a ra baxmayaraq " Zarr i n t ac-Ta h i r a " rom a n ı s o n i l a rda j a n r ı n an yaxş ı n ü m u n al a r i ndan b i r i hesa b o l u n a b i lar .

T a h i r a Qürrat ü l eyn qat l a yel i r i l anda XIX asr i n b i r i nc i ya r ı s ı yd ı . Rom a n ı n e p i l oqunda oxuyuruq : "XIX yüz i l l i kdan son r a . Yox! asl i n d a e l a XIX yüz i l l i y i n özünda Ta h i ra Qür· ratü l eyn i n b a b i l i k haraka t ı öz i l k i n s i m a s ı n ı day i ş i r, qol l a · ra böl ü n ü r d ü . B u harak a t d a n son ra b i nas i b l a r in çoxu d i lak­lar ina cava b tapa b i l m ayi b ayr ı l d ı l a r . Ü m i d s i z l iya q a p ı l ı b a r a l a n a n l a r d a o l d u . B i r q i s m i fa n a t i k tar i qatç i l iya çevr i l · d i . B a ş q a b i r q i s m i Baha u l l a lı ı n a rd ı nca ged i b baha i l i k aq i ­das i n i y a r a t d ı . . . " ( " Zar r i n t ac-Ta h i ra " , salı . 205).

Bu marhal a n i n m ü lı ü m h a d isa lar i " i ş ığa doğru " rom a ­n ı n d a ö z bad i i aks i n i t a p m ı ş d ı r . Müa l l i f i n ö z ü "Aza d l ı q " r a · d iosta n s i y a s ı n a verd i y i müsa h i bas i nda ( 1 8 y a n v a r l 998·c i i l ) " i ş ığa doğru " rom a n ı n d a XIX asr i n l l y a r ı s ı n d a baha i · l i k harak a t ı n ı n y a yı l m a s ı n d a n bahs etd i y i n i b i l d i rm i şd i r .

Müal l i f "Sana i l k söz ü m , oxucu m ! " ad l ı müqadd i mada yaz ır : " Ta h i ra Qü rratü l eyn ö ldü . . . Amma harakat ö lmad i . Azar i t ü rk l a r i n i n çoxu n u n y a ş a d ı ğ ı i r a n d a üsya n l a r davam e d i r d i . Ç ü n k i i r a n , xüsus i l a Canub i Azarbayc a n x a l q ı n ı n hayat ı n d a h e ç b i r dayi ş i k l i k baş vermad i . Lü t l ar yena da ü r ­y a n d ı , a c l a r yena da b i r l i kaya möh t a c d ı . Yena da a t a l a r öv· ! a d l a r ı n , arlar a rva d l a r ı n q a rş ı s ı n d a xaca l a t l i yd i . Yena da arba b l ar kan d l arda, t ac i r lar , möhtas i b l ar b a z a r i a r d a öz i ş i n · dayd i . Y e n a d a saqqa l l a r yo l u n u r , a l l ar kasi l i r , göz lara m i l çak i l i r , d i l i ara d a ğ bas ı l ı r . Köh na h a m a m d ı , köh na t a s . E ' d a m o l un a n l a r ı n , b a ş ı n ı göt ü r ü b d i ya rbad i y a r qaça n l a ­r ı n , habsxa n a l a rd a m i n b i r a z a b a l t ı n d a i n l ayan l a r i n ev iar i n ­da a n a l a r , gal i n l ar, ba l a ca b a l a l a r matarn iç i n d ayd i . · Gözla­r i n i n yaş ı q u r u m u rd u " ( a . Cafarzada . · " i ş ığa doğru " , "Azarba yca n " j u rn a l ı , ! 998, N• 3-4, s a h . 85).

Mahz ela bu sababdan a . Cafarz a d a b a b i l i k haraka t ı n ı n

! 04

son r a k ı t a l ey i n i da i z l <ı m i ş, " İ ş ığa doğru " a d l ı yen i b i r ro­m a n yazm ı şd ı r . Maqsad h<ırak a t ı n sön mad i y i n i , onun avv<ı l ­k i vüs';ıt l a o lmasa d a , t a ' s i r d a i r<ıs i n i i t i rm ad i y i n i , yen i l i ­der lar i n meyd a n a ç ıxm a s ı n ı , onun ta' s i r i l <> lıah a i l i y i n ya ­r a n m a s ı n ı , ü m u m iyyal la , bu harak a t ı n getd i kca y a y ı l m a s ı ­n ı va s ı r f tar i q;ıt xara kter i d a ş ı m a s ı n ı a k s etd i rmakd i r .

" İ ş ığa doğru " rom a n ı n d a h a d isa lar müxta l i f maka n l a r­da caraya n ed i r . Bu da tab i i d i r , çünk i b a b i l a r i va bah a i l a r i İ r anda t;ı'q i b ed i r d i l <ı r. On lar bu sa lı;ıbdan Türk iyaya, a r<ıb ö lka lar in<> , ha t ta Rus iyaya köçür , o rada öz tar<ıfd a r l a r ı n ı t a ­p ı r d ı l a r .

Rom a n ı n asas qahram a n ı M i rza H ü seyn a l i Fata l i ş a h sa ­r ay ı n ı n vaz i r i -<> 'z<ımi M i rza Büzürgün oğ ludur . O, k i fa yat q<ıdar a ğ ı l l ı , sava d l ı b i r ganc i d i . Galacakda isa bü tün mü ­sal m a n a l am inda Baha a d ı i l a baha i l i y i n a lov lu tab l i ğa tç ı s ı va yen i l i d er i k im i t a n ı n a c a q d ı . Atas ı M i rza Büzürk ö lan­d<ın sonra o, q a n u n i şak i l d a sarayda onun yer i n i tu ta b i ­l a rd i , l ak in bah a i l iya üstü n l ü k verd i y i n d an bu vaz i ladan im­t ina ed i r . Getd i kca onun şöh rat i ar t ı r . Baha böyük n ü fuz qa­z a n ı r, l ak in ş a h l ı q üsu l - i d a rasi - Nasrad d i n ş a h h a k i m iy­yal i ona q a rş ı a m a ns ı z o l u r . Baha sürgü n l ara a t ı l ı r . Yega­n<ı x i l a s k a r is<> onun a n a l ı ğ ı - N<ısrad d i n ş a h ı n bacıs ı Ş a h ­bay im Q a c a r d ı r . O, Ba lı a n ı x i l a s eda b i l i r , l a k i n bu şart l a k i , B a h a İ r anda q a l m a m a l ı , b a ş q a b i r ö l kaya köçü b getma­l i d r .

Rom a n d a Baha i l i y i n q ı zğ ın tarafd a r l a r ı n d a n bir i -Mol l a S a d ı ğ ı n da t a l ey i d i qqal l <ı i z l an i l i r . Onun a t a s ı Şeyx İ bra h i m B a k ı d a <ın mö't;ıbar d i n x a d i m l ar i n d an b i r i d i r . Mol ­l a Sad ıq özü da a t a s ı n ı n yol u n u davam etd i r i b , m ü kammal d i n i tahs i l a l m ı şd ı . Lak in İ r a n d a q a l d ı ğ ı m ü d datda bah ay i ­l ar<ı yax ı n l a ş ı r va o n l a r ı n f i k i r l a r i n i q abu l e d i b an a taş i n , an bal a ğat i l tab l iğa tç ı l a r ı n d a n b i r ina çevr i l i r . Vatana qay ı t d ı q ­d a isa o, s ı r f bah a i i d i . Şeyx İ bra h i m oğl u n u bu yol d a n dön­darmaya cahd etsa da, heç cür buna n a i l o l a b i l m i r, ona gö­ra da oğl u n u n ö l ümüna f i tva ver i r . Mol l a S a d ı ğı n qat l a ye­t i r i l masi sahnas i na rom a n d a an ta 's i r l i sa lı n<> demak o l a r . Müal l i f onun t a l ey i i l a bağl ı e p i zod l a r qa lama a l a nd a yer i ga l d i kca n a d i r poet i k n ü m u na l ardan da usta l ı q l a i s t i f a da et-m i ş d i r .

·

Rom a n ı n süjet xatt i asa s<ın bah a i l i k i d eo log iya s ı n ı n m a ­h i yyat i n i açmaq üzar i nda q u r u l m u ş d u r . Müa l l i f y e n i roma ­n ı n d a Ba lı a n ı bah a i l i y i n b ü t ü n d i n i ehka m l a r ı n ı , q a n u n l a r ı -

1 05

n ı öz şaxsi yyat i n d a caml aşd i ran b i r peyğam bar k i m i taq d i m ed i r . O, özü n ü A l l a h ı n i n s a n l a r a r a s ı n d a k ı vas i tasi va kör­püsü hesa b e d i r : "Manmi y a z m ı ş a rn bu şe'r i , manmi çakm i ­şam bu şakl i , m a n m i qoşmuşam bu bastan i , manmi vu rmu ­şam bu zangu lan i ? ? ? Yox, yox, yox! O böyük , o q a d i r A L­LA H y a ra d ı b . Man y a l n ı z onun a l i l a harakat e t ayan x i l qa­tam, vas i tayam, x ı r d a ca bir q u l a m Parvard i g a r ı n q a rş ı s ı n ­d a . E l a b i r qu l am k i , onun a l i l a harakat ed i ram, onun d i l i l a dey iram. O n u n l i k i r l a r i n i , a m r v a vahy lar i n i yer i n a yet i r i ­r a m . Q a l a m m a n i m a l i m d a harakat etd iy i k i m i , m a n da O n u n a l i i l a harakat e t ayan qa lamam. a l i m dak i qa lam ına­nini a rzum , m a n i m istay i m l a harakat etdiyi k i m i , man da O böyü k XA L i Q i N al i n dak i vas i t ayam, körpüyam. Onun d i q­tas i l a y a z ı r a m . Onun i stay i l a, Onun ta l ab iy la harakat e d i r, ded i k l a r i n i hayata keç i r i r , başqa q u l l a r ı n a yet i r i ram " . ( "Azarbayca n " j ıi r n a l ı , 1 998, .N'2 5 , salı . 47) .

B e l a l i k l a, b a b i l i y i n i d eo loj i d a v a m ı k i m i Ba lı a n ı n a d ı i l a y a ra n a n bah a i l i k tar iqa t i i n t i ş a r t a p ı r . O n u n asas p r i n ­s i p l a r i i sa a ş a ğ ı d a k ı l a rd ı r : " B a b dem i ş d i , man q a p ı y a m , z ü h u r l a man Meh d i yam, 1 2-c i i m a m a m . M a n d a n son ra d a ­h a böyük , g a l a n d a x i l o l m a q ç ı n d e y i b . Mü jda verd i B a lı a ­n ı n gal i ş i n i . H a m d a B a b o şaxsd i r k i , M a lı a m m a d - a l Mus­tafa buyurub : Z a m a n ga lacak a l i n i n ad ı man i m a d ı m d a n avval çak i l acak . B u d a S e y i d Mahammad B a bd ı r . B a b ı n d i ­n i b i r m a m l akatda , B a b ı n " B aya n " ı b i r ö l kada , ba lka da b i r m i l l atçü n d ü . H azrat B a h a u l l a h ı n aq i das i , d i n i " K i t a b i - aq­d as " i b ü t ü n d ü n y a ü ç ü n d ü r . B ü t ü n d i n l ar , mazhab lar , aq i ­da l ar , d i l l ar , i rq l a r ü ç ü n d ü r . O buyurur k i , "A l l a h ı n i ş ığ ı t akca man i m sarvat i m d e y i l k i , g i z l i s a x l a y a m . B u i ş ı q tak ­ca m a n i m ç ü n dey i l , b ü t ü n d ü n y a n ı n i n s a n l a r ı üçün yara ­n ı b . Odur k i , b i z ya' n i H azrat B a h a ü l l a h ı n Peyrav l a r i bu ­n u yaym a l ı y ı q d ü n y a ya . " ( " Azarbayca n " j u r n a l ı , ! 998, .N'2S, sah . 22) .

Müa l l i f d a h a son ra yazır : " H azrat B a b buyurub k i , man q a p ıyam , mandan b ir i l son r a i m a rn ı n zühurunu göz lay in . Yer i n i zdan o l m a y ı n . Önca a i l a dax i l i n da, son ra qab i l a l ar , l a yia l a r a ra s ı n d a , d a h a sonra m i l l a t lar va dövlat lar a r a s ı n ­d a gen i ş l anacak. B i z i m sa'y i m i z nat icas i n d a d ü n y a d a ya l n ı z b i r m i l l at , b i r dövlat , b i r d i n o l a c a q . D i n i ayr ı -seçk i l i k : xr i s ­t iya n l ıq , yah u d a l ı q , i s l a m , bütparast . . . a r a d a n götü rü l acak abad i o l a r a q . . . M ü h a r i ba lara b i rdafa l i k son qoyu l a caq , marz , sadd , sarhad - o n l a r o l m ayacaq . K im h a rd a n is tad i ,

1 06

h a r a isiad i ged i b ga la b i l acak " . ( " Azarbayca n " j u rna l ı , 1 998, N• 5 , salı. 48-49).

al balta, keçan asrda i n san a z a d l ı ğ ı , şaxsi yyal i n h ü q u q l a ­r ı n ı n pozu l m a m a s ı h a q q ı n d a b e l a a ç ı q f i k i r i ra l i sürmak asan deyi l d i . Camiyyal ha la bu ideya l a ra h a z ı r deyi l d i . Ona göra da mücarrad xara kter d a ş ı y ı r d ı va tab l i ğ o l u n m a s ı n a baxm ayaraq � k s ta ' s i r göstar i r d i .

Müal l i f i n I N SAN a z a d l ı ğ ı ba rada m ü h a k i ma lar i asl i n d a cam iyrat in laka m ü l ü i l a hamahangd i r. Rom a n d a oxuyuruq :

" . . . nsan öz laka m ü l ü n da üç marha la keç i r i r , övl a d l a r ı m ! Harnin y a r a d a n ı n x a l q e l a d i y i İ NSAN k i m i : u ş a q l ı q , gaı:ıc­l i k, k a m i l l_ ik . Sonu k a m i l l iya , k a m_a l a ç a tmaq dövrü dür . I n ­di BaHA I L I K dövrü nda b i z - I N S A N LA R l N KAMA LA ÇATMAQ DÖV R Ü N Ü yaşay ı r ı q . O d u r ki, bu dövra köhna q a n u n l a r , köh na d i n lar , köhna aski a n l a y ı ş l a r l a z ı m deyi l a r t ı q . İ N S A N LARA - başariyyata yen i q a n u n l a r, yen i a n ­l ay ı ş l a r, yen i h a y a t t a r z i va bunu as as i a n d ı r a n yen i D i N l a ­z ı m d ı r, zaru r i d i r . . . Va . . . B u d a B a H A İ d i n i d i r " . ( "Azarbay­ca n " j u r n a l ı , I 998, N• 5, salı. 49) .

Göründüyü k i m i , m ü a l l i f b a b i l i k va onun d a v a m ı o l a n bah a i l iy i n ideo loj i asa s i a r ı h a q d a o l a n t a r ix i manba larda de­y i l an l a r i hartara fl i öyranm iş va ü m u m i l aş d i r m i ş d i r .

Bu ideya l a r - bah a i l i y i n a s a s m ü d d aa l a r ı bü tün rom a n boyu, bu va ya d i gar m ü n a s i ba t l a tez-tez sas l an i r. Demal i , b a h a i l a r b ü t ü n d i iı l ar i n avaz i n d a ö z d i n l a r i n i y a r a t m a q v a bu d i n i dünyaya y a y m a q istayi r d i l ar . Tab i i k i , o z a m a n , d ü nya n ı n b ü t ü n ö lka l ar i n d a i r l i c a n ı n , d i n i h ö k m ü n ş i ddat­l and iy i bir şara i t da yen i bir d i n l a ç ı x ı ş etmak böyük casa rat ta lab ed i r d i . O n l a r deyi rd i l a r ki, biz heç vax! uca t a n r ı n ı n n i sbat i m izda y a r a l d ı ğ ı q a d ı n ı a z a d l ı q d a n , i ş ı q d a n , tahs i l h ü q u q u n d a n m a h r u m e d a b i l mar ik . Ç ü n k i y a l n ı z tarb iyal i , sava d l ı ANA tarb iya l i övl a d l a r, y e n i n as i l y a r a rl a r , doğu b tarb iya eda b i l ar . B u n u n l a bara bar, bah a i l ar i n f i k i r l a r i nda mücarrad va qeyr i -müayyan caha t l a r o l duğunu d a görmak çat i n deyi l d i . Bü tün d i n i a r i ort a d a n götü rüb yen i din ya ra t ­maq , bütün m i l l a l l a r i da h a rn i n d i n a l t ı n d a b i r l aş d i rmak va b i r m i l lat h a l ı n a gal i rmak a ğ l a s ı ğm a z id i . " D ü nyada b i rca !f! i l la t , b i rca i rq , b i rca d i n - ya' n i A l l a h ı n ya ra ld ığ ı b i rca I NSAN o l a c a q d ı r . Çox l a r ı d i l masal asi n i da soruşur. O vax­t a c a n b i r l aşan başar ya d i l l a r i n i ç i n dan b i r i n i seç i b ümu­m iyyat üçün götü racak, ya d a yen i ü m u m başari d i l y a r a ­dacaq . B i rca, h a m ı üçün b i rca o l a n döv latda z ü l m , i st i b d a d ,

1 07

i n s a n ı n i n s a n taraf i ndan i s t i sm a r ı l ağv o l u n a n d a d a h a bu ayr ı -seçk i l i k l ara, ad a l ats i z l i k l ara l ü z u m q a l mayaca q d ı r " ( "Azarbayc a n " j u r n a l ı , 1 998.N• 5, s a lı . 6 1 ).

Bu f i k i r l a r tab i i k i , u top iya i d i . Ancaq bah a i lar heç na­dan çak i n m i r , ta'q i b va sürgün o lunsa l a r da, öz f i k i r l a r i n i i n ad i a yayınağa ç a l ı ş ı rd ı l a r . Ha t t a Bah a ü l l a h yayd ığ ı yen i d i n i n ( as l i n da, tar iqat i n ) şöhrat i n i q a l d ı rm a q üçün 1 873-cü i l da ôkka q a l a s ı n d a h a m ı ya e ' l an eldi ki, O, A l l a h taraf i n ­dan gön dar i l m i ş va " Ki t a b i -aqdas " l a gal m i ş Ras u l d u r . Ma' l u m d u r k i , i s l a m d i n i nd a Malıammad in son uncu Pey­ğambar o l m a s ı asas yer tu tu r va bunu qabul etmamak, bu­n a şübha etmak an böy ü k küfr say ı l ı r . Umum iyyat l a, b a b i ­l i k va bah a i l i y i n i s l a m d i n i n i n as as m ü d d aa l a r ı n a q a rş ı m ü ­xa l i lat ruhu ş ü u r l a r a ta's i r göstara b i lmad i . Ona göra da müsa l m a n ö lka lar inda bu tar i qat l a r xa lq küt la lar i taraf indan qabul e d i l ma d i . O n l a ra q a rş ı har yerda dar in n i l rat h i ss i özü nü göstar d i . B a b i l i k va bah a i l i y i n gen iş tabl i ğ o l u ii d u ğu dövrda da, son r a l a r da o n l a r ı n mü rtace tar iqat k i m i q i ymat­l an d i r i l masi tasa dü f i deyi l d i .

Akadem i k Z i y a B ü n ya dov d a son k i t a b ı n d a b a b i l i k va ba h a i l i kdan mü rteca carayan k i m i bahs e tmiş , hatta i m pe­r i a l is t döv lat l a r i n müstam l akaç i l i k s iyasal i n a x i d mat eld iy i ­n i yazm ışd ı r (Z iya Bünya dov. D i n l ar , la ' r i qat lar , mazhablar , B a k ı , "Azarbayca n " naşr iyy a l ı , 1 997, sah. 43) .

Taassüf k i , i s l a m t a r i x i n a, Şarq adabiyya t ı n a mü kammal balad o lan m ü al l i l bu masal aya daha aydın d i qqat yel i rma­y i l a z ı m b i l mamişd i r . B a b i l i k va ba b i l iy i n " a z a d l ı q " , " bara ­bar l i k " k imi ş ü a r l a r ı n a uyan müa l l i f onun asi mü rtace m a h iyyat i n i a ç m a m ışd ı r . Onu da demak yer ina düşar ki, ya ­şad ığ ım ız dövrda ayr ı - ay r ı müsal m a n ö lka la r in da, o cüm la­dan Azarbayca n d a bab i l i k , baha i l i k va d i gar lar iqat l a r i n müxtal i f vas i ta l a r l a tab l iğ o l u n m a s ı n a va yay ı l m a s ı n a ta­şabbüs göstar i l d iy i üçün m ü a l l i f i n açıq mövqeyi rom a n d a ö z i l a das i n i t a p m a l ı i d i .

Har i k i rom a n ı n bad i i - sanatk a r l ı q mazi yyat l a r ina gal d i k ­da i sa demal i y i k k i , a. Cafar22 dan i n d i gar rom a n l a r ı n d a n farq l i o l a r a q bun l a rd a a s a s d i qqat h a d isa va ahva l a t l a r ı n tasv i r i n dan d a h a a rt ı q e l m i , p u b l i s i s t i k şarh l ara v a i z aha t ­l a r a yet i r i l m i şd i r . Ş ü bhas iz , bu cahat müal l i f i n tadq i qa tç ı l ı ­ğ ı n d a n i ra l i gal i r . A n c a q taassü f k i , bu şarh v a i z ah l a r had­d i n i a ş ı r , obra z l a r ı n saciyyasi üzar inda köl ga s a l ı r .

1 08

* * *

"Tar ix va şaxs iyyat " b a ş l ı � ı a l t ı n d a taq d i m eld i y i m i z bu fas i l d a şaxs iyyat i n rol u n u q a b a r ı q göstaran bir rom a n haq · q ı n d a d a söz açmaq istay i r i k . B u d a marhum yaz ı ç ı Far m a n Eyva z l ı n ı n "Qaçaq Kara m " rom a n ı d ı r .

"Qaçaq karam " rom a n ı X I X asr i n son u , XX asr i n avval ­l a r i nda Azarbayc a n d a gen iş yay ı l m ı ş q a ç a qç ı l ı q harak a t ı n a hasr o l unmuşdur . ( B i z vaxl i l a Azarbayca n nas r i nda qaçaq haraka t ı n ı n tasv i r i n a a i d ayr ıca b i r maqa l a i l a ç ıx ı ş e tm i · ş i k ).

Qaçaqç ı l ı q harak a t ı , har şeydan avval , ad a l ats i z l i k va ic · t i m a i haqs ız l ı q l a r a qarş ı çevri l m i ş xa lq qaza b i n i n Ha dasi k imi saci yyal an i r . Çar ma'm u r l a r ı n ı n va on l a r ı n a l a l t ı l a r ı · n ı n z ü l m ü ndan q a ç a n va fü rsat düşan k i m i o n l a r d a n har a d · d ı rn d a h a q l a r ı t a p d a l a n a n kan d l i l a r i n , qü ruru s ı n d ı r ı l a n da· l i q a n l ı i g i d l a r i n , d a r a d ü şan yoxsu l l a r ı n , ismati laka lanan q ız-gal i n l a r i n q i s a s ı n ı a l a n bu s i l a h l ı a t l ı dasta lar i uzun mü ddal bütün " Böyü k i m per iya " n ı l arzaya s a l m ı ş d ı r .

O n l a r ı n sora �ı g a h Q a r a b a � d a n , gah Gancab a s a r d a n , gah Borça l ı d a n , gah Göyça yay l a q l a r ı n d a n , ga h Naxç ıvan · d a n , gah d a Araz ı n o t ay ından gal i r d i .

Keçan asrda y a ş a m ı ş Mol l a N u r , Q a ç a q A d ı göza l , Qaçaq Ya ral i , Qaçaq Nab i , D a l i A l ı , Qa ra T a n r ı verd i k im i i g i d l a· r i n a d l a r ı d i l l a r azbar i o lmuşdur . B u n l a r d a n b i r i da Qaçaq Karam i d i .

Qaçaq Karam i n i g i d l i y i , mard l iy i , i n s a n parvar l i y i h aq · q ı n d a vaxt i l a M. Qork i y a z m ı ş d ı r : "8fsana va n a � ı l l a r qah· ram a n ı , ad a l at mücassamas i . . Q a fq a z x a l q l a r ı i ça r i s inda an ada l a t l i s i va raşada t l i o l a n Karam ... eş i t d i y i m xey l i m i q d a r · da hekaya larda i n s a n p arvar va ö z ü n a yax ı n hes a b e td iy i şaxsl ara bacard ı� ı qadar kömak l i k göstarmak i siayan b i r adam k i "m i ver i l i r . " Onu d a a l a va ed ak k i , Q a ç a q Karam ha· l a keçan asr i n sonu va asr i m i z i n avval l a r i nda b ir çox j u r n a · l i s t l ar in va yaz ıç ı l a r ı n d a d i qqat i n i c a l b e t m i ş , onun h a q q ı n · d a bad i i a!iar lar y a z ı l m ı şd ı r .

G ü rcü yaz ı ç ı s ı Vano Mçed l i şv i l i i n q i l a b d a n avval :' Q a · ç a q Karam " a d l ı pyes yazm ış va harn i n asar 1 9 1 2-c i i l d a i l k d a f a T i f l i sda l a m a şaya qoyu l muşdur . 1 928-ci i l d a h a rn i n pyesi H ü seyn bay M i rzac a m a lev azarba ycancaya tarcüma e tm işd i r . B u asar B a k ı rl a , N axç ı v a n d a , Qazaxda t a m a şaya qoyu l m uşdur .

1 09

Nacaf bay Vazi rov 1 9 1 2-c i i l da " Keçm işda qaçaq l a r " ı ya­za rkan heç şü bhas iz k i , Kara m i nazarda tutmuşdur . D i l i can taraf larda meşabayi o l a rkan onun Qaçaq Karam l a görüşdü­yünü d a eh l i m a l elmak o l a r . M. H ü seyn isa " Karam afsana­s i" hekayas i n d a Qaçaq Karam i n cangavar l i y i n i laran nüm e tm işd i r .

S . Vurğun " Komsomol poem.a s ı " n d a komsomo l l a r ı n keç­

d iy i "Qaçaq d a ğd a n bir z a m a n l a r Karam i n da keçd iy i n i " l i ­r i k d i I l a xa t ı r l a tm ı şd ı r . Qahram a n h a q q ı n.d a M. S . Orduba ­d i , O . S a r ı va l l i , H . A r i f, R . Rüslamza da müxlal i f i l i arda he ­ka ya, şe 'r va maqa la l a r yazmış l a r . F. Eyv a z l ı ınahz bu ada­b i zam in üzar i n d a " Q a ç a q Karam " h a q q ı n d a ta r ix i rom a n yazmağa g i r i ş m i ş d i r.

X a l q yaz ı ç ı s ı I . Ş ı x l ı k i t a b a yazd ı ğı "Cangavar l i y i n la­ran n ü m ü " a d l ı ön sözda müal l i f i n Karam h a q q ı n d a o l a n bü­tün bu matbu asar l a r i , a rx iv maler i a l l a r ı n ı , p r i sla v l a r ı n , quberna tor l a r ı n onun ba ras i n dak i g iz l i ma' l u m a t l a r ı rıı , xa l q a r a s ı n d a söyl a n i l an ravayat l a r i uzun i l l ar dar inelan öyran i l ­d i y i n i xüsu s i l a vurğu l a y ı r va d a v a m e d i r k i , Q a ç a q Karama qoh u m l uğu ç a l a n yaz ı ç ı n ı n h a d isa la r in d a v a m ı n d a b i l ava ­s i la i ş t i r ak edan a t a s ı n d a n, a n a s ı n d a n , qoh u m-aqraba s ı n ­d a n va Kasaman kanel i n i n qoca l a r ı n d a n ha la uşaq i kan eş i i ­d iy i söhbal lar da heç şübhas iz , asar in y a z ı l m a s ı n a böyük la's i r göslarm i ş d i r . F. Eyv a z l ı rom a n ı n d a x a l q adab iyya t ı n ­d a n , fal k lo r an'anal a r i ndan usla l ı q l a i s t i f ada e tmiş va b i r s ı ­r a can l ı sahnal;ır , obra z l a r y a r a d a b i l m i şd i r . Karamin a t a ­s ı Mol l a Z a l oğ lu İ skandar i n d a f n i z a m a n ı a t baş göl ü r ü b meşaya q a ç ı r va geca s a h i b i n i n qabr i n i n ü s t ü n a gal i r . Bu sah n a yaz ı ç ı taraf i ndan çox poel i k şak i l d a tasv i r e d i l m i ş d i r. Z a l q ı z ı G ü l n a z ı n baya t ı s ı i l a bu lövhan i d a h a la 's i r l i e tmiş ­d i r :

Boz a t , s o:ın i n öyan h a n ı , B a ş ı n d a k ı y ü y a n ha n ı ? B u d ü nya d a gün görm�miş , Söy la , i g i d y iyan ha n ı ? "

( F. Eyv a z l ı . " Q a ç a q Karam " B a k ı , Y a z ı ç ı , 1 986, salı. 8) . Rom a n "Qaf i l qon a q " p ro loqu i la baş l a n ı r . B u r a d a Ka­

ram i n Bolus Kapanakçiya - E m i n a ğ a n ı n evina gerlarkan las a d ü fan k a z a k l a r ı n onun a rxas ınca d üşmasi va Karam i n Abbas bay i n ev i n d a g i z l an masi , Abbas bay i n d a onu a la ver­mayi b qon a q k i m i qabu l elmasi e p i zodu i la baş l a n ı r . Kara-

1 1 0

m i n a t a s ı İ skandar in S i b i ra sürgün e d i l m�s i , onun evi n i n m ü h a s i r�ya a l ı n m a s ı v a bu döyüşda ö l d ü r ü l m�si k i m i h a d i ­sa lar dövrün i c! i m a i manzaras i n i c a n l a n d ı r m a q bax ı m ı n d a n o lduqca m a r a q l ı d ı r .

Rom a n d a k ı h a d i sa l a c i n markaz i n d a Karam d a y a n ı r . O, casur b i r xa lq qahram a n ı , öz s i l a h dost l a r ı n ı n ! a l ey ina qa l ­ban bağl ı o lan b ir surat k imi d i qqa! i ca l b ed ir . A l ican a b l ı q , k i ş i l i k , mard l i k onun tab iat i ndad i r . B u n a göra da x a l q onu sev i r va haqq ında ravayat l ar y a r a d ı r . Onun a tas ı İ skandar , b i b i s i G ü l n a z d a öz xeyi rxa h l ı ğ ı i la seçi l i r d i l ar , Karam i n a n a s ı Faxransan i n ta ley i da süje!da m ü h ü m y e r t u t u r va asar boyu i z l an i l i r . Müa l l i f onun s i m a s ı n d a " s i nas i baya t ı do lu , ş a i r tab i a t l i mard b i r q a d ı n " ( İ . Ş ı x l ı ) su ra l i ya ra tm ış ­d ı r . Karam i n döyüş dost l a r ı İ s m a y ı l , İ sfan d iyar , Bayram , Samad , Ömar, Abbas va d i gar lar i da m ü al l i f taraf i ndan rağ­bat l a i ş l anm işd i r .

asarda can l ı boya l a r l a tasv i r ed i lm i ş B i n nal koxa , Ab­bas bay va İ sra f i l a ğa d a mard i n sa n l a rd ı r .

Rom anda Karama aks o l a n qü tb da do lğun şak i l d a tasv i r ed i l m i ş d i r . Fardi c izgi lar i i l a seç i lan m a n f i surat lar i çar is in ­da Qazax qaza ra is i İ os i f Qa nçel i , pol i s ra is i H üseyn bay, D i l i c an p r is tav ı Dav i d Ta rxa n , Ağs!a f a p r i s !av ı Aleksa n d r Yüzbaşov, A l l a hyarbay, D a ğ ı s t a n s ü v a r i a l ay ı n ı n kom a n d i ­r i Arç i l Çavçavadze, Qurban a ğ a n ı n a d ı n ı çakmak o l a r. M ü ­a l l i f bu sural l ar i güc l ü ya ra tmaq l a Karam i n va o n u n amal dostl a r ı n ı n qüdrat i n i d a h a b a r i z c a n l a n d ı rm a ğa müv;ıffaq o lmuşdur . Abbas bay pr i s tav o l m a s ı n a baxmayaraq , onun ev i n a pan a lı gat i rm i ş Qaçaq Karam i g iz lad i r , a la verm i r . İ s­r a f i l ağa Karam la düşman o lsa d a , onun i g i d l i y i n i e' t i r a f ed i r, onu a rxa d a n v u r m a ğ ı şas! i n a s ığ ı şd ı rm ı r .

Göründüyü k i m i , rom a n d a maraq l ı , d ü ş ü n d ü rücü salına­l ar az dey i l , har fas i l da Qaçaq Karam i n b ir x a l q qahram a n ı k i m i e la -obaya b a ğl ı l ı ğ ı , e l taassübü çakmasi y a z ı ç ı taraf i n ­dan ta's i r l i bad i i lövha lar la c a n l a n d ı r ı l m ı ş d ı r .

Rom a n ı n son unda Karam i n n i ş a n l ı s ı Z i beydan i a l m a q i siayan Q u r b a n a ğ a n ı n Karam i n ö l düyü xabar i n i yaymas ı , Z i beydan i n ya tağa d üşmasi va ö l ü m ü , Kara m i n Qurban a ğ a n ı ö l d ü rmasi e p i zodu ver i l m i şd i r .

Rom a n d a t a r i x i rea l l ı q çox güc l ü d ü r. Tan q i d ç i A k i f H ü ­seynovun qeyd etd iy i k i m i " H am in asar l a r i ( " Q a ç a q Ka­ram " rom a n ı n d a n avval m ü al l i f bu mövz u d a ayr ı - ay r ı po­vest lar y a z m ı ş d ı r, tanq idç i da bun l a r ı nazarda t u t u r - Y.A . )

l l l

oxuduqca yaq i n ed i rsan k i , na i nk i surat l a r i n aksar iyyal i n i n p rotot i p i v a r , h a m da süjel xat l a r i m ü a l l i f i n d i qqat la öyran­d i y i , a r a ş d ı r ı b üza ç ı x a rd ığ ı gerçak f ak t l a r a as as l a n ı r : sa­nad lara, ma' l u m a t l a r a müayyan i si i n a d ı ela malnda da gör­mak m ü m k ü n d ü r " ( A k i f 1-l ü seynov. Tar i x i d üşünca vüs 'at i . Sanat me'ya r ı . B a k ı , " Y a z ı ç ı " . 1 986. sah. 1 98) .

Amma bütün bun l a r l a y a n a ş ı , F. Eyva z l ı n ı n "Qaçaq Ka­ram " rom a n ı n d a bad i i l i k n i s balan zaif nazara ç a r p ı r . Müa l ­l i f obra z l a r ı n d a x i l i a l am i na, ps ixo logiyas ı na dar in dan s i r a ­ya! eda b i l mam i ş d i r . L a k i n bu qüsu r l a r ı i l a b i r l i kda " Q a ç a q Karam " rom a n ı S . Rah i movun " Q a fq a z q a rta l ı " , C. Bargü­ş a d ı n " Boz al ın be l i n d a " rom a n l a r ı k imi qaçaqç ı l ı q harak a ­l ı n a hasr o l u n m u ş y a x ş ı asar l ardand i r .

M a r h u m yaz ı ç ı Şamis lan Clsgarov da b i r neça i l son ra q a ç a qç ı l ı q mövzusuna m ü r a c i at et m i ş va düşü ncalar i n i " H aç a d a ğ " rom a n ı n d a ( 1 99 1 ) a k s eld i rm i ş d i r . .

Rom a n d a Q a ç a q Karam in babas ı Mol l a z a l va a tas ı l s­kandar in , e l aca da onun yax ın qohum -aqrab a s ı n ı n hayat yol­l a r ı , Qaçaq Karam i n yel i şd iy i m ü h i t qa lama a l ı n m ı ş d ı r . H a ­d i sa lar Mal l a z a l ı n Borça l ı e l i n i , Şamsad d i n m a h a l ı n ı do l a ­ş ı b Qazaxa gal i b ç ı xmas ı i l a b a ş l a y ı r . Qazax m a lı a l ı n ı n fü­sunkar lab ia l i , s ı x meşal a r i , sar in b u l a q l a r ı , xüsusan saf qa l b l i i n sa n l a r ı onu özüna cal b etm i ş d i r . H aftaba z a r ı n d a o, Uzun Çarkaz a d l ı b i r i s i i l a l a n ı ş o l u r . Uzun Çarkaz i n sat ­m a q üçün bazara gal i rd i y i a t ın ı q a ç ı r ı r l a r . Mol l a z a l öz da ­l i köh lan i n a m i n i b a l ı geri qayt a r ı r va on l a r ı caza l a n d ı r ı r . Be la l i k l a, Mal l a z a l l a Uzun Çarkaz a r a s ı n d a dost l uq ya ra ­n ı r . Sonra Mol l a z a l Q ı r a q Kasaman kan d i na gal i r . B u ra n ı n q ı z l a r ı o n a g i z l i mahabbat bas l ay i r l ar . Çopur H üseyn in q ı ­z ı G ü l par i da ona a ş i q o l m u ş d u . L a k i n q ı z ı kan d i n ağas ı H a tam a ğ a n ı n oğ lu Teymur bay d a islay i r d i .

Be l a l i k l a, süjelda mahabbal xatt i da gen i ş y e r l u t u r . G ü l ­p a r i m a d y a n ı i l a b i r l i kda s e l su l a r ı n a düşür . Mal l a z a l ı n q ı ­z ı x i l a s elmasi vaz iyyal i day i ş i r . A r l ı q h e ç k a s G ü l par i n i n " gal m a " oğl a n ı n q i smal i o l m a s ı n a şübha etm i r . Çopur l-l ü ­seyn da q ı z ı n ı Mal l a z a l a verm?ya r az ı o l u r va · l ay ed i r . Mal­l a z a l ı n yen i doğu l a n oğl u n a İ skandar adı ver i l i r . Sonra isa onun G ü l n a z a d l ı q ız ı dü nyaya gal i r . A r a d a n i l l ar keç i r. Mal l a za l ı şara s a l ı b tu tu r l a r . Mol l a z a l S i b i ra sürgün . ed i l ­d i kdan son ra yen idan G ü l par iya s a h i b o l m a q i siayan Tey­mur bay n a musunu qoruyan G ü l par i taraf i n dan ö l d ü r ü l ü r . G ü l par i d a tu tu l u b sü rgüna gön dar i l i r . A r l ı q İ skandar da

1 1 2

böyü müşdür . Teym u r bay i n q ı z ı G ü l asar onu sev i r . L a k i n İ skandar on u n l a yox, Uzun Çarkaz i n q ı z ı i l a a i l a qurur . On­l a r ın Karam ad l ı oğlu doğu l u r.

İ skandar i n oğlu Karam da a rt ı q böyü müş , da l i q a n l ı ganc o lmuşdu . Nahayat, Mol l a z a l l a G ü l par i sürgündan q a y ı d ı r . Quberna tor on l a r ı b a ş q a k a n d a sü rgün e d i r . Teym u r bay i n q ı z ı G ü l asar isa ha la da i n t i q a m h i ss i l a yaşay ı r va onun a l i i l a Mol l a z a l l a G ü l par i n i zahar lay i b ö l dü rü r lar .

Müal l i f bu a i l an i n fac ia l i ömür yol u n u i z i arnak la bara bar, kaıı d lardak i i c t i m a i bara bars i z l i y i , to r p a q uğrunda qan tö· kü l masi va s . h a d i sa lar i da tasv i r e tm i ş d i r . Karam isa har yerda yoxsu l l a r ı n m ü d a f iaç is i k i m i ç ı x ı ş e d i r d i .

H a d isa lar i nk i ş a f etd i kca vaziyyat i n d a h a kask i n şak i l a l · m a s ı süjet xat t inda m ü h ü m y e r tutur . D a ğ Kasaman kand i ­n i n var l ı mü l kad a r ı Qurban ağa i l a G ü l asar i n a i l a haya t ı q u r m a s ı on l a r ı n Karama qa rşı b i rga m ü bar i za a p a rm a s ı n a şara i t ya r a d ı r . Qurban ağa Karam i m ahv e d a b i l m i r, 9 n u n ö z ü Karam i n gü l l as i n i n q u r b a n ı o l u r . G ü l asar i n i n t i q a m h i s­si d a h a da a lov l a n ı r . Karam İ r a n a gelmal i o l u r . Sonra o, ye· n idan doğma yurduna qayı d ı b, m ü b a r izas i n i d a v a m etd i r i r . Karamin a tas ı İ skandar İ s r a f i l ağa taraf i n dan ö l d ü r ü l ü r.

Karam i n dastas i na q a rş ı q u berna tor l a r d a n tu tmuş k i ç i k rü tbal i ma'mu r l a r a , a ğ a l a ra qadar v a h i d c a b h a y a r a n n ı ı ş d ı . Karam i s a yax ın a d a m l a r ı n ı q u r b a n vermamak üçün yen i ­d a n va hamişa l i k İ r a n a gelmak qara r ı n a gal i r, O, Q ı r a q Ka· saman kan d i n da geea lam iş va a t a s ı n ı n q a t i l i l s r a f i l a ğ a d a n i n t i q a m a l m ı ş d ı . Uzun çakan m ü b a r i zadan son ra Mol l a z a l tayfas ı n ı n ,oğu l l a r ı yen i dan ö z y u rd l a r ı n a q a y ı d a b i l i r lar .

Karam I ra n d a Ulu xan ın kan d l a r i nda yaşam a l ı o lur . O, Karam i n harakat l a r i n dan n a r a z ı l ı ğ ı n ı b i l d i r i r va deyir k i , " kand lar , m a l ·dövlat , torp a q m ana a t a · b a b a m d a n q a l ı b " . Karam o n a be la cavab ver i r : " X a l q a z ü l m etmak da a t a - b a ­b a n d a n q a l ı b? ! A d a m l a r a i şganca vermayi da o n l a r vasiyyat ed i b l ar? Göz ç ıxa rmaq , a d a m l a r ı boyu n d u r u q l a y ı b sahraya buraxmaq , dam i r q ı zd ı r ı b pağ l amaq d a o " rahmat l i k lardan " q a l ı b " . ( Ş . asgarov. " 1-I a ç a d a ğ " , B a k ı , Ganc l i k, 1 99 1 , sah. 1 32 ).

Bu söz l a r ham da Karam i n a p a r d ı ğ ı m ü b a r i zan i n m a h iy­yati n i açır . Müa l l i f asar lioyu öz qahram a n ı n ı n mahz x a l q ı n z ü l m va i s t ibd a d d a n a z a d o l m a s ı uğrun d a a p a rd ı ğ ı m ü b a ­r i zan i qa lama a l m ı ş d ı r .

Karam İ r a n d a ,şa h ı n xaz i nas i n i oğru l a rd a n x i l a s e d i r v a

1 1 3

Nasrad d i n ş a h ı.>raf i n dan böyük hörmat l a qabu l ed i l i r . Qa­bul vaxtı şah ona aha l i n i i nc i t d i y i n i xa l ı r l a d ı r va bir q a d ı ­n ı n o n d a n ş i k a yatçi o l du(:unu d e y i r . S a ray ma'm u r l a r ı q a ­d ı n ı ş a h ı n h ü z u r u n a gat i r i r l ar . Q a d ı n ş a h a taraf a d d ı m l a r­kan qaf latan g ü l la a ç ı l ı r va şi ka yalçi yera sar i l i r . Göz lar Ka­rama d i k i l i r . Ç ü n k i ş a h ı n i ca zasi i l a takca o mac i isa s i l a h l a gal m i ş d i . Ş a h t aaccüb l a Karama bax ı r . Karam i s a o n u n q a ­d ı n yox, k i ş i o l du(:unu va s u i -qasd maqsad i l a gal d i y i n i b i l ­d i r i r . Ş a h o n u neca t a n ı d ı (: ı n ı soruşur . " Karam baxt indan r az ı i d i , ü z ü gü l ü r d ü . Tam k i ıı l a, i k i ka lma i l a i z a h eld i :

- avvalca s o l a y a (: ı n ı a l d ı . . . Ş a h ı n i q a matga lı ı n d a b a ş verm i ş mö'cüza d ü n y a n ı m a t

qoymuşdu . S u i -qasd üçün q a d ı n p a l t a r ı n d a göndar i lan k i ş i şah ın a leyh i n a o l an g iz l i müxa l i fat i n a l i i l a taşk i l ed i l m iş -d i " ( " H aç a d a (: " , sah. 1 79) . . .

Rom a n d a Qa roy Mammad, l s r a f i l a (:a , S i b i r l sm a y ı l k i -m i y a d d a q a l a n su ra t l a r da v a r d ı r . -

Rom a n d a n d a n ı ş a rkan ba'z i i r a d l a r ı m ı z ı da b i l d i rmak is tay i r i k . Müa l l i f i n h a d i sa lar i tasv i r etmakdan daha çox, tahk iyaç i l i ya meyl etmasi d i qqatdan yay ı n m ı r. B u n d a n baş­qa t a r i x i rom a n l a r d a dövrü n ruhunu vermak üçün su rat la ­r in d a n ı ş ı q tarz i m ü h ü m vas i t ad i r . Taassüf k i , müal l i f bu v a c i b ta lab i un u tmuşdur. Savad daraca lar indan , dünyagö­rüş la r indan a s ı l ı o l m a y a r a q bütün su rat lar f i k i r l a r i n i adabi d i l q ayda -q a n u n l a r ı n a uy(:un tarzda i f a d a e d i r l ar .

Nasrad d i n şah saray taş r i f a l ı n a uymayan sada b ir d i l da d a n ı ş ı r va " dövlat orqa n l a r ı " Hadasi i ş i ad i r ( " H a ç a d a (: " , sah. 1 77). İ r a n ş a h ı n ı n l eks ikonunda b e l a i f a d a o l m a s ı oxu­cuda taaccü b do(:urur .

Bütün bu k iç ik i r a d i a r a baxmayaraq , rom a n Qaçaq Ka­ram, onun a i l as i , do(:m a l a r ı va döyüş yo l d a ş l a r ı h a q q ı n d a d a h a d o l (: u n t asavv lı r oya d a b i l m i ş d i r .

Bu fas i l d a b i z t a r i xda şaxsiyyat i n ro l u n u nazara ç a r p d ı ­r a n b e ş rom a n d a n söz açd ı q . Ş ü bhas iz k i , bu prob lem o l ­d u q c a gen i ş va ahsta l i d i r . L a k i n y ı (:ca m d a o l s a , ma' l u m t a ­r i x i şaxsiyyat l a r i n obra z l a r ı a k 5 etd i r i l an roma n l a rd a aşa(: ı ­dak ı sua l l a r a q i sman da c a v a b t apa b i l d i k : t a r i x i şaxsiyyat bir bad i i obraz k i m i neca a l ı n ı r, yaz ı ç ı bu obarz ı tasv i r edarkan t a r i x i haq i qata neca s a d i q q a l ı r v a s . L a k i n o l a b i ­l a r k i , t a r i x i rom a n l a r d a konkret t a r i x i şaxsiyyat l a r i n i ş i i r a ­k ı o q a d a r da v a c i b o l m a s ı n . asas odur k i , müa l l i f tasv i r et­d i y i dövrün t a r i x i manzaras i n i y a r a d a b i l s i n , m a h iyyat i n i

1 1 4

açs ın , bel a l i k l a haya t ı n da r i n q a t l a r ı n a i ş ı q s a l ı n s ı n . Ya'n i baş veran h a d isa lar tasv i r o l u n a n dövrün ic t i m a i -s iyas i re­a l l ı q l a r ı n ı aks etd i r s i n .

Marhum yaz ı ç ım ı z i s m a y ı l Ş ı x l ı n ı n " Ö lan dünya m " ro­m a n ı bu t i p l i asarlar s ı r a s ı nd a d ı r .

" D a l i Kü r " roma n ı n ı n Azarbaycan nas r i nda neca böyük aks-sad a doğu rduğu, bu as;ır la i . Ş ıx l ı y a r a d ı c ı l ı ğ ı n d a dö ­nüş y a r a n d ı ğ ı h a m ı m ı za m a' l u m d u r . O d a ma' l u m d u r k i , "D;ı l i Kür " rom a n ı n d a d a konkret t a r ix i şaxsiyyat lar çox a z i d i . Çernya yevsk i , K i p i a n i , Semyonov. L a k i n bu asarda t a ­r i x i r u h , ko lor i t g ü c l ü i d i . Tasv i r o l u n a n dövr t a r i x i bax ım­d a n çox rea l va i n a nd ı r ı c ı nazara ç a r p ı r d ı . " Ö ian dünya m " rom a n ı n d a i . Ş ı x l ı harn i n yo lu d a v a m etd i r d i .

" Ö i an dü nya m " rom a n ı yaz ı ç ı n ı n a ğ ı r xasta o l d u ğu son g ü n l a r i n i n m;ılı su l udur . L a k i n bü tün bu f i z i k i m a ne;ılara baxmayaraq , ö l q m l a ça r p ı ş a n i . Ş ı x l ı gözal b ir rom a n l a son sözünü dedi . " O lan dünya m " rom a n ı müayyan ma' n a d a " D;ı l i Kür " ü n d a v a m ı d ı r . " D;ı l i K ü r " d a nazara ç a r p a n qüv­vat l i x a r a kter lar , haya t ı n rea l i stcas i n a tasv i r i , tab i i d i l , tas­vir o l u n a n mü lı i t i n bü t lin etnoq r a f i k cahat l a r i i l a c a n l a n d ı ­r ı l m as ı b u rom a n d a d a d i qqat i c;ıl b ed i r . Tanq i dç i V a q i f Yu­s i f l i yaz ır : " l sm a y ı l Ş ı x l ı d a n b ir yaz ıç ı k imi söz a ç a n d a na­dansa onun böyük mahabbat l a tasv i r etd iy i C a h a n d a r a ğa obra z ı n ı x a t ı r l a y ı r a m . C a h a n d a r ağa man i m f i k r i mca, X I X asr feod a l - p a t r i a rx a l Az;ırbayc a n ı n bütü n l ü k l ;ı ramzi , s im ­vo l u o l a b i l ;ıcak b i r obrazd ı r . Ha t t a deya b i l ar;ım k i , X IX as r feod a l Azarbayc a n ı C a h a n d a r a ğ a i l a başa ç a t ı r . Get -geda i ct i m a i -s iyas i lı üquq i d ayaqd a n mahrum o lan " bayl i k yen i asr i n avval l a r i nda öz t r ag i komed iyas ı n ı yaşay ı r . Q ı r m ı z ı i m per iya n ı n Azarbayc a n ı i st i l a s ı n d a n son ra i sa a ğ a l ı q , bay l i k get-ged;ı ma 'nav i " i mt iyaz l a r ı "n ı d a i t i rm;ıya baş l a ­d ı . I s m a y ı l Ş ıxl ı i l k yaz ı ç ı i d i k i , sosi a l is t rea l i z m i n i n Azar­baycan mode l i n dan i m i i n a e d i b Azarbayca n bayl i y i n i n bü­tün ma'navi " i m t iyaz l a r ı n ı " - on a maxsus o l a n a ğ a y a n a ­l ı ğı , mard l iy i onun ö z ü n a qayta rd ı . " Ö lan d ü n y a m " rom a n ı bu ma' n a d a ruhca " Dal i Kü r " ün d a v a m ı s a y ı l a b i l a r . B i r i n ­c i s i , o , ma'n a d a k i , C a h a n d a r a ğ a n ı n ma'n;ıvi v a r i s i a r i bu rom a n d a öz ö lan dü nya l a r ı n ı n son gün lar in i yaşay ı r l a r. Va yaz ı ç ı n ı n an böyük uğuru bu a l a m i n faciasi i la y a n a ş ı , onun şe' r iyyat i n i aks etd i rm;ısi d i r . İ k i n c i s i , " Da l i Kür"da o l d u ğu k i m i bu asarda da x a l q ma'naviyya t ı n ı n , x a l q ps ixo logi yas ı ­n ı n an a ğr ı l ı maqa m l a r ı n a toxu n u l u r " (Vaq i f Yus i f l i . i sma -

I I 5

y ı l Ş ı x l ı n ı n son rom a n ı " Ö ian dünya m " , "adab iyyat qaze­t i " , 23 fev r a l 1 %6-cı i l ).

Müal l i f özü son m ü s a h i bas i n d a rom a n ı n qahram a n l a r ı h a q q ı n d a ü rak söz l a r i n i be la i f a d a etm i ş d i r : " İ g id a d a m l a r­d ı r , mard a d a m l a rd ı r , ma a r i fp arvar a d a m l a r d ı r k i , y a r a n a n a b-havaya dözmay i b valan i l a r k eld i l ar . a l i Val iyeva s u a l verm i ş d i l ar k i , y a x ş ı a t i a r v a r i d i , h a n ı o a t l a r? Özü da h i ss e l amadan c a v a b verm i ş d i , yaxş ı a t l a r ı yaxş ı k i ş i l ar m i n d i ­l ar , keçd i l ar o tarafa. B u sa a l ı n ö z ü n d a a n yaxş ı z iya i ı i a r ı ­m ı z , an y a x ş ı a d a m l a r ı m ı z dol a n m a q üçün harasi b i r tarafa qaç ı b , � a !rı l ı b . O vax! da ela bir dövr o l d u . 20-30-cu i l l a r a r a s ı . l nq i l a b o l a n d a hamişa be la a n l a r o l u r . Z i ya l ı l a r ı m ı z d a !rı l ı b h a m ıs ı . O n d a d a b i z i m F i r u d i n bay Köçar l i m i z v a r i d i . O n d a d a b i z i m b i r çox z i ya l ı l a r ı m ı z v a r i d i , h a m ı s ı n ı d a !rı ld ı l a r, q ı rd ı l a r, g ü l l a l ad i l a r . " ( " adab iyyat qazet i " , 3 y a n v a r 1 996-cı i l ).

Rom a n d a ham m üsbat , ham da manf i surat lar v a r d ı r . Müa l l i f o n l a r ı n far d i c i zg i l a r i n i d o i ir u n boya l a r l a ca n l a n­d ı rm ı ş, o n l a r ı n s i m a s ı n d a dövrü n ruhunu m a'n a l a n d ı rmaıra m üvaffaq o lmuşdur .

Rom a n d a tasvi r o l u n a n h a d i sa l a r asr i m i z i n 20-30-cu i l l a r i n i aha ta e d i r . Bu ela dövr i d i ki, q ı r m ı z ı i m per iya bö­yük azm va i şt a h l a vaxl i l a Ç a r Rus iya s ı n ı n m ü slamlakas i o lmuş ö l ka la r i b i r - b i r öz pancas i n a keç i r m i şd L Tar ix salına­s ina yen i qüvva lar gal m i ş d i , " l ü t p ro l el a r i a t " har sa hada a m a ns ı z metod l a r l a h a k i m i yyal i n i möhkam land i rmaya ça­l ı ş ı r , n a m u s l u a d a m l a ra , bu yen i q u r u l uşa a z a c ı q şübha edan l ara d i v a n t u t u r d u . Rom a n d a Şura i n q i l a b ı n ı f a n a t i k ­cas i n a h a y a t a keç i ran " yo l d a ş Fatu l l ayev" o b r a z ı n ı b u ma' n a d a h arn i n d ö v r ü n " so l " i n q i l a bç ı l a r ı n ı çox gözal sa­c iyya lan d i r i r . Fat u l l ayev asr lardan bari x a l q a r a s ı n d a dar i n k ö k s a l a n a dal-an 'ana l a r i , e l i k q a yd a -q a n u n l a r ı s a y a s a l ­m ı r, h a m ıy a qorxu l u d ü şman m ü n a s i bal i bas lay i r , "Troy­ka " n ı n qara r ı n ı ç ı xa r ı r . Ela bu sababdan onun qorxusu n d a n çoxl a r ı d a !r l a r a çak i l i r , q a ç a q l a r a qoşu l u r l a r . Takca bu ob­r a z l a 1 . Ş ı x l ı döv rün s iyas i a b - h a v a s ı n ı ü m u m i laşd i r a b i l ­m i ş d i r . L a k i n Ş u r a i n q i l a b ı n ı b a ş q a c ü r d a r k edan K a b ı Kasamansk i k i m Har d a v a r d ı r . O n l a r Fatu l l a yev lardan farq­l i o l a r a q b a ş veran b ü t ü n h a d i sa l ara a ğ ı l ı n , manl i q i n gözü i la y a n a ş ı r, sart qar a r ç ı x a r m a ır a ta las m i r l ar . Fatu l l ıi yev i çox z a m a n a ğ ı l s ı z harakat l ardan çak i n d i rsa da, Kab ı Kasa­mansk i (o, i n q i l a b i şu ra n ı n sadr i d i r ) son a nd a üz tu lduğu

1 1 6

i deya l a ra a rxa çev ı r ı r , bü tün i n q i l a b i keçm i ş i n a t ü p ü r ü b q a ça q l a r l a b i r yerda A r a z ı n o ! a y ı n a keç i r , ç ü n k i çox çat i n ­l i k l a qaça q l ı q d a n çaki n d i rd i y i H a l a y m ü al l i m i Fatu l l a yev xa lv�! i gü l l a l am i şd i r .

"O l an dünya m " rom a n ı " Da l i Kü r " a n i sbatan hacmca k i ­ç i k o lsa d a sü je t xa t t i çoxşaxal i l i y i i l a d i qqat i ca l b e d i r .

avvalca müal l i f b i z i H asan a � a n ı n f ac i as i i l a t a n ı ş ed i r . Dostu a ıad d i n onu ova da'vat ed i r va ov zaman ı H asan a � a ­n ı n a l i ndak i t ü fang tasa d ü fan a ç ı l ı r , a t a d d i n ö l ü r . B e l a l i k ­la , i k i ! a y f a a r a s ı n d a - Alqazax l ı l a r l a Ç ı r a q l ı l a r ı n a r a s ı n ­d a q a n d üşmanç i t i y i y a r a n ı r . Göz l an i l i rd i k i , t ay fa l a r a r a ­s ı n d a böyük d a v a -d a l a ş, ö l ü m - i t k i o l a caq . A lqazax l ı l a r ı n başb i l an i G ü l l ü a rv a d d ı r . O G ü l l ü a rv a d k i , cava n l ı ğ ı n d a Ç ı r a ql ı t ay fa s ı n ı n böyüyü Ö mar a ğ a n ı n e v i n d a q u l l u q e l a­y i b . Omar ağa böyük n ü fuz s a h i b i , a i l a na musunu göz ba­bayi k i m i qoruyan , söz ü n ü n üs tüna söz qoyu l m a y a n b i r t a y­fa a ğsaqq a l ı d ı r .

G ü l l ü b i r h a d isan i n ş a h i d i i d i : Ömar a ğ a n ı n gal i n i a l t t u rn a n ı n ı i t i r i r , son ra ma' l u m o l u r k i , c a m ı ş i a r d a n b i r i b u t u m a n ı çeynay i b u d u b . Ömar a ğ a b u n u n a x ı r ı n a ç ı xmaq üçün üç cam ı ş ı d a l b a d a l doğra t d ı r ı r , nah a yat , üçüncü camı ­ş ın qa rn ında asg i p a rç a s ı n ı göranda dar indan nafas a l ı r ­gal i n i çağ ı td ı r ı b a l i ndak i asg i n i onun baş ı na ç ı r p ı r , q u l a ğı ­n ı n d i b ina d a l b a d a l i k i s i l l a çak i b dey i r :

- Köpak q ız ı , t u rn a n ı n ı bel i n d a sax laya b i l m ayan gal i n mana l a z ı m dey i l , radd o l man i m evi m dan !

G ü l l ü onu d a x a t ı r l a y ı r k i , Ömar a ğ a n ı n oğl u Ş a m i l i se­v i r d i , a m m a bunu heç cür ona deya b i l ma d i . Ayl a r do l a n d ı , i l l ar keçd i . G ü l l ü A lqazax l ı l a r ı n gal i n i o l d u , oğu l - u ş a q bö­yütdü , a m m a i l k mahabbat indan ü ray i n d a b i r n i s g i l q a l d ı . A m m a son r a d a n Ş a m i l i n q ı z ı Qönçan i o ğ l u Şamis tan ağa ­ya gal i n gat i r d i .

I n d i b u d u r , zah m i ndan y e r ya r ı l a n Ö mar Koxa n ı n nava­s i a l ad d i n H asan a ğ a n ı n a l i n d a b a d a gal i b. Qönçan in q a r ­daş ı a ladd in . . . G ü l l ü xa rıı m bu çat i n m aq a m d a e l a dat i n i y a d a s a l ı r , q a r a p a l t a r gey i n i b q a bağa düşür , a l a g a zax l ı l a ­r ı n b a ş ı p a p a q l ı l a r ı n ı göt ü r ü b a l iya l ı n , can azan i O m a r Ko­x a g i l a gat i r i r lar . Yaz ı ç ı bu garg i n va d r a m a t i k sahnan i be­la tasv i r ed i r : " D a rv a z a n ı a ç d ı l a r. Ömar Koxa d ü ş ü b b i r xeyl.! hayat i n ort a s ı n d a d a y a n d ı . G ü l l ü x a n ı m q a bağa yer i ­d i . Omar Kox a n ı n bara bar ina ç a l a n d a ayi l i b k i ş i n i n a l i ndan öpdü . Hamı susdu . Ç iyn inda can a za d a rv a z a n ı n a ğz ı n d a

ı 1 7

d a ya n a n l a r d a , h�y�t� top l a ş a n a rvad -uşaq da c ı n q ı r ı n ı çakm�d i l�r . G ü l l ü xa n ı m d i ka l d i . Yaşa r m ı ş göz l � r i n i k i ş i n i n zah m l i s i fat i n a z i l l a d i . O n l a r uzaq uşa q l ı q i l l � r indan son ra i lk dafa id i k i , be la yax ı n d a n q a rş ı l a ş ı rd ı l a r . Ö mar )<oxa n ı n dod a (( ı s�y r i d i , d ü m a g, p i l a k i m i sa_qq a l ı t i t rad i . I n d i har şey onun b i rca i ş a ras i ndan a s ı l ı i d i . Ömar Koxa q a n r ı l ı b bo-((uq sas l a d i l l a n d i :

·

- A b a l a , yer h a z ı r l a y ı n . - Öm�r Koxa ev in yuxa r ı ba · ş ı nda , döş�kç� üstü n d � �yl aşd i . Gü l l ü xan ım ı d a ya n ı n d a oturtdu . Ş�mis ta n a g a i l a Ş a m i l y a s a g� lan l� r i q a rş ı l a d ı ­l a r . E l a harn i n gün günort a d a n gün �y i l �nda a ladd i n i q�­d i m dad�- b a b a qab i r i sta n l ı g ı n d a d�fn etd i l <ır . Düz b i r lı�f­ta, m�rh u m u n yed d i s i ç ıxa.n a q�d�r Ç ı ra q l ı l a r l a A lqazax l ı ­l a r b i r ye rda o l d u l a r " ( i . Ş ı x l ı . " Ö I;ın dünya m " . B a k ı , Azarnaşr, s a lı . 25) .

Do((ru d a n da a (( ı r m ü s i batd i r . Öm�r Koxa üz� s a l m a sa d a , i çar id�n qovru l ur , çünk i onun son a rzusu a ı add i n i ev­l �nd i rm�k i d i . B i l i r ki, q a rş ı taraf da qan ç a n a (( ı d ı r , n a h a q yer� o n l a r a " d � l i a l qazax l ı l a r " dem i r l ;ır , ancaq düşm�n la düşman d i r l �r. dost l a dost , n a mard l i k l ar i yoxd ur . Bu i k i t ay ­fa b i r -b i r in� q a yn a y ı b-q a r ı ş ı b l a r, qoh u m o l u b l a r , vaxt i l � d a v a -d a l a ş l a r ı , düşm�n ç i l i k l � r i o l sa d a , s o n a nd a buna son qoyu l u b. O n a gör� d� Ö mar Koxa bir d a h a a raya q a n düş ­mas in deya s�br e tmay i üs tün tu tur : "Sabr e l �. ba la , n a h a q q a n yerda q a l maz . ag�r a ı ad d i n b i r xata n ı n qurba n ı d ı rsa , a l l a h H �s�n a ğ a n ı n gü n a h ı n d a n keç�r. agar n a m�rd l i k e l a· y i bs�. a l l a h özü b�l a s ı n ı verac�k. s�n ayr ı f i k r� düşma. O, � l i n i q a n a b u l a y ı b, s�n b u l a m a . Gee-tez haqq öz yeri n i t a ­p a ca q " . ( " Ö I�n d ü nya m" . salı . 29).

Mü�l l i f bu kon f l i kt i a rxa p l a n a keç i r i r . Gözl�n i l �n q a n düşmanç i l i y i baş ver m i r . Öm�r Koxa n ı n yuxusu �rş� çak i l ­s� d � . a ı�dd i n i n ö l ü m ü onu sa rs ı tsa d a , yena sab r i n i b a s ı r, a yd ı n l a ş d ı r m a q is!�y i r k i , bu masalada x�ya n�t o l u b, yoxsa yox. Ham da qorxu rdu ki, m asal ;ın i n qasdan o lunduğu b i l i n · s�. a raya q a n d ü şar, i k i n a s i l b i r - b i r i n i q ı r ı b qu r l a ra r .

Ömar Koxa bunun l a göz l � r i m izda uca l ı r . O, e l i n d�da­b a b a d a n keç i b g� lan müq�dd�� a d �!-a ';ın� l�r in i be l�c� qoru­yub sax l ay ı r . B u r a d a müa l l i f Omar Koxa k i m i b ir e l a ((saq­q a l ı n ı n m ü d r i k l i y i n i n�z�ra ç a r p d ı r ı r . Az�rbacya n )C a l q ı n ı n an gözal m�·n�vi keyf iyy�t i n i özü nda yaşa d a n Ö m�r Koxa konkret t a r i x i ş�xs iyy�l o l m a s a da e l a ğsaqqa l l a r ı n ı n ümu­m i laşd i r i l m i ş b i r obraz ı k im i x a t i r i m i zdan s i l i n m i r .

ı 1 8

B a ş veran bu h a d isa takca Ö mar Kox a n ı n s i nas ina d a lı" çakm i r. a ı ad d i n i n kön ü l ver i b sevd iy i Q a r a t e l tez-tez ax­ş a m q a r a n l ı ğı n d a n i ş a n l ı s ı n ı n qabr i üsta gal i r , s ina d a ş ı n ı quca q l a y ı r , hüzn l a onu yad e d i r . 8 l add i n i n sevgi l i s i Q a r a · t e l dey i l , onun i t i A l a n d a darddan a c ı - a c ı u l a y ı r. B u n l a r çox ta's i r l i , s a r s ı d ı c ı sahna l a rd i r . i. Ş ı x l ı k i m i m a h i r sanat­k a r ı n bu cür ps ixo loj i , ü raya ta' s i r edan bad i i lövha lar rasm etmasi tas a d ü f i deyi l . " Da l i K ü r " rom a n ı n d a n d a i stan i l an qadar be la m i sa l l a r gat i rmak o l a r . B u ! ak t ı isa x a t ı r l a t m a ­ğa d ayar, çünk i aksar t a r ix i ronı a n l a r ı m ı z d a m a h z obr a z l a ­r ı n ps ixo loj i a s pektda , b i r i n s a n k i m i keç i r d i k l a r i h i ss l ar, duy_ğu l a r a x ı n ı n d a tasv i r i ç a t ı şm ı r .

Omar Koxa Qa rate l i n qab i r ü s tündan a l çakmad i y i n i gö­r ü b qati qarara ga l i r . Ş a m i l a masiahat görü r ki, bu q ı z ı son­beş iy ina ev lan d i rs i n . Gözü yaş l ı Q a ra te l na deya b i l a rd i ?

Ancaq asi s a r s ı d ı c ı sah na lar bundan son r a gal i r . Keç i r ­d i y i a ıı- ı r i z l i r al:i l a r d a n sonra Ömar Koxa s a n k i ö l ü m ü n ü h i ss e d i r m i ş k i m i s o n dafa Kürün s a h i l i na ga l i r . " Ki ş i n i n xaya l ı n d a n çox şeylar gal i b keçd i . Q a r a y a z ı d a k ı b i na lar , yay l a!l"a qa lxan !üstü , düya l i kand a r a b a l a r ı , m a l -qoyun sü­rüsü , i l x ı l a r , a t ç a p a n , t ü fang atan neça ig id i y a d a s a l d ı .

. . . Köksünü ötü r d ü . İ l l ar Kürün s u l a r ı k i m i çoxd a n a x ı b getm işd i , l a p çoxd a n . O t ayda Kürün qo lu tor p a !l" ı y a r ı b ö z ü n a y o l a çm ı şd ı . i r i , qol l u - b u d a q l ı , uca b i r q o v a q a ğ a c ı tak lan m i ş d i . S u l a r onun atra f ı nda b u r u l u r, ayaq tarafdan qovağı y a l a y ı r d ı . Ö mar Koxa n ı n gözü bunu a l d ı . S u l a r i l a n k i m i q ıvr ı l ı r , a ğa c ı n atra f ı n d a b u ru l u r v a ağac ı n kökü i ş l a­m i ş torp a ğ ı yuyu rdu . Qovaq bu ham ia l ardan v a h i ma lan m i ş k i m i t i t rasa d a , ayi l m i rd i . E l a b i l boz-bu l a n ı q s u l a r b i rdan qazab lan i b ağac ın kökü n ü qurd k imi eş i r d i . Ağac t i t rad i , s i l ka l and i va � i rdan yer indan oyn a m ı ş d a lı" k i m i nar i l l i i l a s u y a sar i l d L Omar Koxa djks i n d i , a t d a ayağ ı i l a y e r i e ş i b k i şnad i " ( " Ö lan dünya m " sah . 55)�

Nahang qov a q boz- b u l a n ı q su_I_a r ı n qu rba n ı n a çevr i l i r . Yaz ı ç ı bu n a h a n g ağac i a zah m l i Omar Koxa n ı n ömü r yol u a r a s ı n d a b i r eyn i l i k g§rür . A t ı n ı n b a ş ı n ı q a n ı r ı b gal d i y i yo l l a da g e r i q a y ı d a n O m a r Koxa bu h a d isadan ö z ü n a yer t a p a b i l m i r. Toyda hiss e d i r ki , d a h a bu dünya onunku de­y i l . Öv l a d l a r ı n ı y a n ı n a ç a ğ ı r ı r , yena döna-döna t a pş ı r ı r k i , ç a l ı ş ı n , a raya qan düşmas in .

Va son nafasda t apş ı r ı r k i , man ö l ü ram, amma toyu ya ­r ımç ıq qoymay ın .

1 1 9

Doğru d a n d a , m i s i l s i z b i r sahnad i r. Ö mar Koxa dünya ­d a n n i s gi l l i ge tsa da , k i ş i k im i köç ed i r .

Ancaq bu ö l ü m ham da s imvo l i k - ramz i x a r a kter daş ıy ı r . O n u n ö l ü m ü mard l iy i n , k i ş i l i y i n , n a m u s-qeyrat taassü bkeş­l iy i n i n r ac i as i k i m i sas l a n i r .

Qara te l isa h ı çq ı r ı q l a r i ç i nda gal i n ota ğ ı n d a n ç ıx ı r , h a ­m ı n ı n gözü n dan yay ı n a r a q Kürün s a h i l i na gal i r . " Q a rat� l c iyar lar i do lusu naras a i J ı va e l a bu vax! A lan ı gördü . l t Q"a ra te ldan b i r - i k i a d d ı m a r a l ı d a b i l ak l ar i n i n üs tüna u z a n ı b z i n g i l dayi r d i .

. . . Qa rate l i t i n göz l a r i ndan ö p ü b q a mat i n i düzal t d i . atra ­r ın ı d i nşad i . Tab i a t i n bu gözal l i y i n i Qa rate l y a l n ı z b i rca an­l ı ğ ı n a duydu . "Mana b u n l a r ı çoxın u görd ün , ey yer i -göyü y a r a d a n t a n r ı ? " - dey ib göz l a r i n i yumdu . A l a n özü na ga­l ana qadar q ı z yoxa ç ı xd ı .

i t y a r ğa n ı n d i b i n d a ş a p p ı l t ı e ş i i d i va özünü Küra a l d ı . B i r a z d a n y a r ğa n ı n a ş a ğ ı tarar i n dan Q a ra t e l i sürüY.üb s a ­h i l a ç ı xar td ı . Ç ı n q ı l d a ş l a r ı n üs tüna u z a t d ı . D a n yer i q ı z a ­.r a n a qadar q ı z ı n b a ş ı n a h r l a n d ı . B a ş d a n - ayağa , ayaqdan ­başa döna-döna i m s i l ad i , üz -göz ü n ü , sa ç ı n ı . a l l a r i n i y a l a d ı .

. . . Ac ı - ac ı u l a d ı " ( " Ö lan d ü n y a m " , sah. 60). G ü l l ü x a n ı m va onun oğ l a n l a r ı d a h a a ğ ı r r ac i a i l a q a r­

ş ı l a ş ı r l a r. i3 1 ad d i n i n ö l ü m ü n d a güna h l a n d ı r ı l a n H asan a ğ a ­n ı tez-tez k a n d ş u r a s ı n a ç a ğ ı r ı r l a r . Şura hökumat i q u r u l ­d u q d a n s o n r a kan d i n say ı l a n a d a m l a r ı n d a n o l a n keçal Xon­dulu Fat u l l ayev i n göstar i ş i i la H asan ağa n ı habs elmaya ga­l i r . A m m a H asan a ğ a a r t ı q q a ç a q l a ra qoşu l u b . B u n a göra da keçal Xon d u l u n u n dasiasi evi g ü l l a b a r a n a tu tur . Şamid ­d in a ğa q a ç a q l a r ı n y a n ı n a ta l asarkan yo l d a ağ ı r y a ra l a n ı r v a c a n ı n ı t a p ş ı r ı r . B u n d a n sonra G ü l l ü x a n ı m ı , bu nas i l dan k i m lar q a l ı bs a , sürgüna gönda r i r l ar . Be la l i k l a, b i r - b i r i l a üz ­�.za ga l m a l i o l an i k i nas i l t a ley i n ac ı s ı n a ğ ı n a ma'ruz q a l ı r . Omar Kox a n ı n vasiyyat i n a ama! edan ç ı r a q l ı l a r ı n a l q a z a x l ı ­l a rd a n i n t i q a m a l m a s ı n a heç b i r e h t i y a c q a l m ı r. E l a b i r ba­l a , ela bir t u r a n gal i r ki , bay l i y i n , a ğ a l ı ğ ı n bu bal a va tu­r!!!l d a n qur tu l a b l acay i n i tasavvüra gat i r m i rsan. Müai i U "O lan dünya n ı n m ü s i bat i n a taassü r l ansa da, " D a l i Kü r " d a o l d u ğu k i m i bu dara d a harn i n a l ama maxsus ( ü m u m iyyat la , Azarhacy a n m i l l i x a r a kter i n a maxsus ) an yaxş ı keyr iyyat la­r i ( ma r d l i k , k i ş i l i k , ayi l m az l i k ) nazara ç a r p d ı r ı r . S a n k i de­mak istay i r ki , t a r i x i n takar i yen i rels lar üzar inda h r l a n s a b e l a , x a l q a xas o l a n va asr lar boyu onun q a n ı n d a d ö v r edan,

1 20

mövcud luğunu şart l and i ran m i l l i -ma 'nav i dayar i a r i mahv et­mak mümkün dey i l . Ganca üsya n ı n ı n i ş t i r akç ı s ı , Müsavat ordusunun zab i t i Çap ıq arnra lı l a bağ l ı sü je t xat t i mahz bu ma'n a d a · rom a n d a ahami yyat l i yer tutur . Yer i gal m i şakn qeyd edak k i , i lk dafa o l a r a q Sovet höku mat i na q a rş ı q i ya ­m a çevr i l an Ganca üsya n ı rom a n d a tafar rüa t ı i l a tasv i r ed i l ­m i ş d i r . Bu h a d isa lar in qa lama a l ı nm a s ı nat icas i n d a Ganca genera l - qubern a toru X u d a d a t bay Raf ibay l i h a q q ı n d a d a ta­savvürümüz gen i ş l an i r . Ç a p ı q a rn r a lı l a Fatu l l ayev i n q a r­ş ı l aşmas ı salınasi as l i nda , rom a n ı n baş l ı c a i deya mol i v i n i nı üayyan laşd i r i r . Ya'n i bu rada i k i dünya , cam iyyata i k i ba ­x ı ş üz -üza ga l i r .

" Falu l l a yev göza l l ı onu süzdü .va h i rs l a ayağa q a l x d ı : - Gancada döyüşd ünüz . İ n san q ı r ğ ı n ı n d a n b a ş q a n a

q a z a n d ı n ı z ? Ç a p ı q am ra h d a a y a ğa d u r d u va Fatu l l ayev la döş-döşa

d a y a n d ı : - Mard l i k, casa rat B a s s i z na qaza n d ı n ı z? C a m a a l ı

qorxa q l ı ğ a , xaya nala �yratd i n i z . H a m ı n ı q ı r d ı n ı z , tök d ü n üz , e lad i n i z gözü q ı p ı q . Ind i buraya n iya gal m i s i n i z? Rus as­garl a r i n i n i ya gal i r m i s i n i z ?

Fa! u l l a yev asab i l aşd i y i n i g i z l ad a b i l mad i : - Qaçaq-qu l d u r l a r ı n kökü nü kasmaya. - Yox, Siz k i ş i l ar i n k i ş i l i y i n i a l i n dan a l nı a ğa gal m i s i -

n i z. O n l a r ı qorxu tmaq , . gözlar i n i n odunu a l m a q is!ay i r s i n i z .

Arvad -uşaq yan ında k i ş i l ar i hörmaldan s a l m a q , on l a r ı n qü ­rurunu s ınd ı rmaq istay i rs i n i z . Heç b i l i rs i n i z qü ru r na de ­makd i ? B i l mazs i n i z . Ç ü n k i s i z qürur lu a d a m l a r ı , e l a xa l q ı d a ! a p d a l a m a ğa ç a l ı ş ı r s ı n ız . S i za k i ş i yox, m a d y a n l a z ı m­d ı r !

Fatu l l a yev: - Biz x a l q ı n a d a n i Hı d a n , oğu r l u q d a n , madan iyyals i z l i k­

dan qu r t a r ı b, k a m i l i ı ı s ıı ı ı l ıı r a çev i rmak islay i r i k . B i z i m ya ­r a t d ı ğ ı m ı z cam iyya! k >ı ı ı ı i l i n s a n cam iyyat i o l a caq .

Ç a p ı q a m r a h : - Cam i yyat d .1 i n s a n k i m i d i r . .Axta l a n m ı ş a d a m d a n k i ­

ş i ç ıxma d ı ğ ı k i m i , axta l a n m ı ş cam iyya!dan d a k a m i l camiy­yat o l a b i l maz! " ( " Ö lan dünya m " , sah. 1 1 3) .

Tar ix sübut e 1adi k i , doğr u d a n d a Ç a p ı q a m r a h h a q l ı im i� . .

·

Rom a n qaçaq l a r ı n Araz ı keçmasi salınas i i l a başa ça t ı r .

1 2 1

Fatu l l ayevi qat l a yet i ran K a b ı Kasamansk i da on l a r ı n a r a ­s ı n d a d ı r .

" Ep i l oq " h i ssas i n d a m ü al l i f qahram a n l a r ı n ı n sonra kı t a ­l ey indan q ı s a ca s ö z a ç ı r . S i b i r meşalar i n d a qoh u m l a r ı n ı v a nanasi G ü l l ü n ü i l i r d i kdan s o n r a qü rbatda t a k q a l a n Söh r a b s u l a r d u r u l d u q d a n son r a , z a m a n ı n axa r ı day işd i kdan sonra Vatana dönür , öz kan d i n da müa l l i m i ş l ay i r . Söh r a b ı n a t as ı H asan a � a d a q a yı d ı r, abad i o l a raq do�ma torp a ğ ı n a qa r ı ­ş ı r .

" Ö lan dünya m " i . Ş ıx l ı n ı n t a r i x i rom a n y a r a d ı c ı l ı ğı n d a s o n sözü o l d u . Keç m i şa m ü a s i r y a z ı ç ı tafakkürü i l a y a n a ş a n i . Ş ı x l ı bu roma n l a t a r i x i nasr i m i z i n yen i b i r sah i fas i n i aç­d ı .

* * *

"Tar i x va şaxs iyyat " a d l ı bu fasi l d a b i z t a r ixda müayyan rol oyn a y a n ayr ı - ayr ı şaxs iyyat l a r i n haya t ı n a , m ü bar i ia yo­l u n a hasr o l u n a n b i r s ı r a rom a n l a n tah l i l etd i k , q i ymat lan­d i rd i k . a. Mammadxa n l ı n ı n " B a ba k " rom a n ı t a m a m l a n m a ­sa d a b i z i d ü ş ü n d üran s u a l l a r a bu asarda cavab t a p a b i l ­d i k , ya ' n i şaxsiyyat öz m ü b a r izas i va hayat yol u i l a t a r ixda s i l i nmaz i z l ar buraxa b i lar . Eyn i f ikr i a. Cafarz adan i n qah­ram a n l a r ı h a q q ı n d a d a söy l aya b i l ar i k. Lak in onu d a qeyd edak ki, Azarbayca n t a r i x i rom a n ı hala " t a r ix va şaxs iyyat " p rob lem i n i n bad i i h a l l i n i veran qüvvat l i , do l�un asar lar la k i ­fayat q a d a r zan g i n laşmam i ş d i r . X a l q ı n t a r ix i nda m ü h ü m rol oyn a y a n şaxs iyyat l a r i n obraz l a r ı n ı ya ra d a n · be la asar lar in isa i n t i z a r ı n d a y ı q !

1 22

l l l F a S i L

SaNaTKAR va ZAMAN PRO BL EMi

adabiyyat t a r i x i m i z i zang in laşd i ran, xa l q ı m ı z ı n ma'navi dü nyas ı n d a abaeli i z s a l a n görkam l i söz usta d i a r ı n ı n , böyük sanatka r l a r ı n ömür yo lu d a t a r ix i rom a n l a r ı m ı z ı n asas mövzu l a r ı n d a n b i r i d i r . avva l k i monoqra f iya l a r ı m ı z d a bu mövzunun aham iyyat i ndaı ı döna-döna söz açm ı ş ı q . Qeyd et· m i ş i k k i , görkam l i sanatka r l a r ı n haya t ı n d a n bahs edan t a r i · x i roma n l a rd a asa s maqsad h e ç da bad i i b ioqra r iya y a r a ! · m a q dey i l d i r . B u s a h a d a adab iyyat t a r i x i n d a k i f a yat qadar m a ter i a l t a p m a q o l a r . B a ş l ı c a maqsad h a q q ı n d a söz a ç ı l a n sanatka r ı n y a ş a d ı ğ ı dövr la , z a m a n l a m ü n a s i ba t i n i va b u !on d a sanatka r va z a m a n prob le m i n i a ç ı q l a m a qd ı r . Ya' n i müal l i f har şeydan avva l , a d a b i şaxsi yyat i n yaşad ığ ı dövrün do lğun sos i a l - t a r i x i manzaras i n i c a n l a n d ı r m a l ı , h arn in t a r i · x i manzaracia qahram a n ı n xa ra kter i n i , ö z m ü a s i r l a r i i l a m ü · n a s i hat l a r i n i va b a ğl ı l ı ğ ı n ı d i qqat markaz i n a çakmal i d i r . B u r a d a t ab i i k i , sanatka r ı harn i n dövrü n va asr i n i z l a r i n i öz t a l ey inda yaşayan b i r obraz k i m i taq d i m etmak l a z ı m d ı r .

B u n d a n avva l k i monoq r a r i y a d a eyn i a d d a o l a n fas i l d a b i z i s a Hüseynovun "Mahşar " , Ç i n g i z H ü seynov u n " Fata l i Fath i " , M a h m u d İ smay ı lovun " X a qa n i " , H ü seyn İ b ra h i mo· vun "asr in onda b i r i " , a l i s a N i c a t ı n " M i rza Şar i " va b. t a · r ix i roma n l a r ı h aqq ında söz açm ışd ı q .

Qeyd etmişd i k k i , " S anatka r va z a m a n " m ü n a s i bat la r i · n i n ta r ix i -bad i i haq i qat l a r i n vahdat i fon u n d a in ' i kas ı b i r s ı ­ra maziyyat l a r l a d i qqat i cal b e d i r . Haqq ında söz aç ı l an sa­natka r öz hayat yo l u va y a r a d ı c ı l ı ğ ı i la bu gün üçün da m ü · h ü m tarb i yav i-estet i k f u n k s i y a rol u n u oyn a y ı r. B i z harn i n sanatk ıı,rı n ü r a k ç ı r p ı n t ı l a r ı ıı ı - ma'navi d ü n y a s ı n ı , ps ixo­logiyaSı n ı ta r ix i asar lara n i sbatan d a h a dar i n l i k l a qavray ı ­r ı q . a l batta, görkam l i sanatka r l a r ı n haya t ı n d a n bahs edan ta r i x i roma n l a r ı n heç da h a m ıs ı yü ksak bad i i saviyyada ya ­z ı l m a m ışd ı r . Bu rom a n l a rd a qeyd elci i y i m i z k im i , i deya-sa· natka r l ı q ba:Xı m ı n d a n müayyan farq lar da a y d ı n şak i l d a na·

1 23

zara ç a r p ı r . Masa lan , İ sa H ü seynovun "Mahşar" rom a n ı bö­yük Azarbayca n ş a i r i İ m a d ad d i n Nas i m i n i n takca qüdrat l i sanat k a r k i m i obra z ı n ı ca n l a nd ı r m a q l a mah d u d l a ş m ı r, ham da onu t a r ix i bir obraz k i m i taq d i m ed i r. Nas i m i bu asarda öz dövrü n ü n va asr i n i n böyiık f i l osofu, hü ru f i l l k tar iqat i n i n ö n c ü ! m ü bal l i ği k i m i da d a r k o l u n u r. "Mahşar" rom a n ı ham da i lk t a r i x i - fa lsaf i rom a n d ı r.

Ç i n g i z H ü seynovun " Fata l i Fath i " rom a n ı i sa "Sanad i l r an taz iya " ü s l u b u n d a yaz ı l m ı ş d ı r . B u asarda Azarbaycan xa l q ı n ı n m ü tafak k i r oğ lu M i rza Fata l i Axundovun yaşa d ı ğı dövr va m ü h i t mahz harn i n ta r i x i sanad la r i n va f akl i a n n i ş ı · ğ ı n d a do lğu n l u ğu i l a aks etd i r i l m i ş d i r . Ancaq bu cahat ro· m a n ı xron i k a ç ı l ı ğa a p a r ı b ç ı x a r m a m ı ş d ı r . C . H ü seynovun rom a n ı n d a t a r i x i h a d isa va fa k t l a r sanat k a r şaxs iyyat i n i n d a h a d o l ğ u n a k s o l u n m a s ı n a , onun b ü t ü n z i d d i yyat la r i i l a a ç ı q l a n m a s ı n a x i d mat e tm işd i r . A d l a r ı n ı çakd i y i m i z d i gar t a r i x i rom a n l a rd a isa xron i k a ç ı l ı q , sanat k a r l a r ı n tarcümeyi · h a l ı n ı ad i tahk iya form a s ı n d a naq l etmak asa s yer tu tur .

Görkam i l sanatk a r l a r ı n ö m ü r yol u n d a n bahs edan ra r ix i rom a n l a rd a heç şü bhas iz , ay r ı - ayr ı t a r i x i f ak t l a r mühüm rol oyn ay ı r , a n c a q yaz ı ç ı öz taxayyü l ü n ü n , sanatka r e rud i ­s i ya s ı n ı n gücü i l a bu t a r i x i f ak t l a ra b i rma'n a l ı m ü n a s i bat has lamaya da b i l ar . Masala o n d a d ı r ki , harn i n ta r i x i şaxs iy­yat - görkam i l sanatka r bu günün tar ix i me'y a r l a r ı i la ne­ca q iymat l an d i r i l i r . Ola bi l ar ki , harn i n sanat k a r t a r ixda ne· ca v a rsa , e l aca da c a n l a n d ı r ı l s ı n . Müal l i f t a r ix i f ak t va ha­d i sa lardan çox d a u z a ğa geda b i l mas i n . H atta özündan uy­du rduğu obra z l a r va h a d i.sa lar da burada kömaya gal m aya­cak. Masa lan , M a h m u d l s m a y ı lovun ötan monoqra f i yada söz açd ığ ım ız " X a q a n i " rom a n ı b iza be la ta 's i r bağı ş l a d ı . B u roma n d a X a q a n i b i r bad i i o b r a z va ta r i x"i şaxsi yyat k i m i e l a X I I asrda q a l d ı . Ancaq İ sa H ü seynovun va Ç i n gi z H ü · seynovun rom a n l a r ı n d a N a s i m i va M i rza Fatal i Axu ndov b u uza q l ı ğı a r a d a n q a l d ı r m ı ş l a r . Qeyd etd i y i m i z k i m i , bu ro­m a n l a rd a Nas i m i va M. F. Axundov biza d a h a yax ın va doğ­m a görü n ü r, z a m a n e 't i b a r ı i la b i zdan u z a q l a ş a n asr, o as­rin i ct i m a i -s i yas i manzarasi sanat k a r is ' ted a d ı n ı n gücü i l a göz l a r i m i z q a r ş ı s ı n d a c a n l a n ı r .

B ü t ü n bu dey i l an l a r i o n a göra xa t ı r l a t d ı q k i , a rt ı q gör­kam i l sanatka r l a r ı n h aya t ı n d a n bahs edan t a r i x i rom a n l a r sahas i n d a m ü ayyan b i r an 'ana y a r a n m ı şd ı r . B u an'ana lardan sanat k a r l ı q l a i s t i f ada etmak v a c i b va zaru r i d i r .

1 24

Son i l arda görkam l i sanatka r l a r ı n haya t ı n d a n , y a r a d ı c ı ­l ı q yol u n d a n b a h s e d a n t a r i x i rom a n l a rd a sanal k a r va z a ­m a n p r o b l e m i n e c a i ş ı q l a n d ı r ı l m ı ş d ı r?

Oqtay S a l a mz a d an i n " a s r l a r i n s i r r i " a d l ı i r i hacm l i ro­m a n ı n d a X I -X I I I asr larda Azarbayca n d a baş verm i ş çox­s a y l ı h a d isa lar tasv i r o l u n u r, h arn i n döv r l a r i n b i r s ı r a qüd ­ral l i sanalka r l a r ı h a q q ı n d a söz a ç ı l ı r . Rom a n " G anca q a ­p ı s ı " , " Pey�am bar in a d a ş ı " , " Q ı z ı l ş i r da f i nas i " a d l ı h i s­sa lardan i ba rald i r . L a k i n bu h a d i sa la rda tasv i r o l u n a n ah­v a l a l l a r müstaq i m xa l l a i n k i ş a f et d i r i l m i r . Müa l l i f lax m i ­n a n 300 i l l i k d ö v r ü b a d i i ü m u m i laşd i rma la r yo l u i l a oxucu­l a r a ç a l d ı r m a �a ç a l ı ş ı r . Rom a n ı n z a m a n d a i ras i gen iş ol­d u �u k i m i , makan d a i ras i d a çox aha la l i d i r . Ç i ndan t u t m u ş Gancaya q a d a r böy ü k b i r a r a z i d a b a ş v e r a n m ü h ü m i d i ­m a i - s i yas i h a d i sa l a r ham konkrel t a r i x i f a kt l a r , ham da müa l l i f laxayy ü l ü i l a aks o l u n m u ş d u r . Rom a n Salcuq S u l ­l a n ı Mal i k ş a h ı n 1 086-cı i l d a Azar b a yca n a , e l aca da Gan­caya sarkarda B u � a n ı n rahbar l i y i a l l ı n d a caza dasias i gön­darmas i xabar i i l a baş l a y ı r . H a d isa l a r b i r - b i r i n i avaz eld i k­ca x a l q ı n vatanparva r l i y i , öz y u r d u n a b a �l ı l ı � ı n ı n d a h a a y d ı n boya t a r l a qa lama a l ı n m a s ı n ı gör ü r ü k . D a h a son ra sa lcu q l a r l a gürcü l a r i n m ü h a r i bas i , Azar b a yca n lor p a q l a r ı ­n ı n a y a q a l t ı n d a q a l m a s ı , G a n c a q a p ı s ı n ı n G ü reüst a n a a p a r ı l ın a s ı k i m i m ü h ü m masa l a l a r i bad i i sanal d i l i i l a c a n ­l a n d ı ra n m ü a l l i f h a rn i n dövrda Gancada Malısal i a d l ı gözal ş a i ra va m u s i q i x a d i m i n i n yet i şmas i n i tasv i r e d i r . B u sa­h i fa l a r i oxu duqca d ü ş ü n ü rsan ki , heç bir m ü h a r i ba, d a �ı n ­t ı , aza b-az iyyal Azarbayc a n x a l q ı n ı n poel i k i s le 'd a d ı n ı n q a r ş ı s ı n a sadd çaka b i l m i r . Rom a n ı n bu h i ssas i n d a Ganca­n i n n ü f u z l u b i r nas l i h a q q ı n d a da a l ra f l ı söhbal ged i r . Gancan i n möh laşam q a p ı s ı n ı h a z ı r l a m ı ş u s t a İ b ra h i m Os­man o�lu süjel xal l i n d a a p a r ı c ı mövqeda d u ru r , Hatta sar­karda Bu�a n ı n makl u b u n u Ganca h a k i m i Ş ad d a d i Faz i u n a ç a l d ı r a n B a ybura d a as l i n da o n u n b a c ı s ı o � l u d u r . L a k i n o , m ü ayyan şara i l d a Sa l cuq o r d u s u n d a x i d mal e lma l i o l m u ş­d u r . Ganca s a r a y ı n d a harbç i M ü ayyad da onun l a n ı m a d ı ­�ı q a rd a ş ı d ı r . Müayyad i n o ğ l u Zak i a d d i n da k i ç i k y a ş l a ­r ı n d a n s a r a y d a y a şa m ı ş d ı r . l l l ar keç m i ş , Zak i ad d i n ev lan­m i ş , o� lu Yus i f d ü nyaya gal m i ş , i n d i i sa o, böy ü m ü ş d ü r . G a n c a vaz i r i Xaca Ömar öz b a c ı s ı Ra i san i Y u s i fa ara ver­m iş , bu i z d i v a c d a n d a İ l y as , galacay i n böy ü k ş a i r i N i z a m i do�u l m uşdur .

1 25

Rom a n d a Baybura qo lu da köl gada q a l m a mış , on l a r h a q q ı n d a m a r a q l a bahs o l u n muşdur . ·

l l h i ssa - " Pey(ıam bar in a d a ş ı " a d l a n ı r . Bu h i ssa asa ­s a n N iz a m iya hasr o l u n muşdur. P rofessor Ş a h i n Safarov b u h i ssa ba rada y a z ı r : " N i z a rn i n i n u ş a q l ı q dövrü, o n u n geld i k · ca pü�ta laşmas i , mad rasa haya t ı , müta l i a madan iyyat i , f i t r i i ste 'd a d ı yaz ı ç ı n ı n da r i n m ü ş a h i das i n i n oxucusuna gözal had iyyas i d i r . adi b N i z a m i obra z ı n ı tam şak i l d a ya ra tmağa na i l o l m u şd u r " ( " Azarbaycan m ü al l i m i " qazet i , 07 iyun 1 99 1 -c i i l ).

N i z a rn i n i n zan g i n y a r a d ı c ı l ı (ı ı , i n s a n ı r i qqata gat i ran l i ­r i k şe' r l a r i , ay r ı - ay r ı poema l a r ı n ı bad i i sözün i m k a n l a r ı i l a a k s e ld i ran müa l l i f bu asar l a r i n y a r a n m a t a r i x i , h a r b i r i n i n q a z a n d ı ğ ı şöhrat h a q q ı n d a d a ayr ı - ay r ı l ı qda söz a ç ı r . B u ­n u n l a a l a q a d a r Mahammad C a h a n Pah l ava n , Q ı z ı l Ars l a n, S i rvanşah Axs i t a n , Darband h a k i m i Bahba rs Müzaffarad d i n v a başq a l a r ı n ı n ta l e l a r i süjetda m ü h ü m y e r tu tur .

Sonrak ı h a d i sa l a r in tasv i r i i l a m ü al l i f yena da dövrün mühüm i ct i m a i -s i yas i h a d i sa lar i n i c a n l a n d ı rm a ğa ç a l ı ş ­m ış d ı r.

" Q ı z ı l ş i r da f inas i " a d l ı l l l h i ssada M a keden iya l ı İ skan­dar in vaxt i l a g i z l atd iy i g ü rn a n e d i l an xaz i n a n i n axta r ı ş ı ma· sa las i d i gqat markaz i n d a d i r . Guya bu xaz i nan i n yeri N i z a ­m i n i n " l skandar n a m a " s i n d a göstar i l m i ş i d r. Bu maqsad la harb i safar tar taşk i l o l u n u r, qan l ı m ü h a r i ba lar baş ver i r , ö l ­ka lar d a (ı ı l ı r , da l i nan i n yer i isa t a p ı l m ı r . L a k i n poenı a N i ­z a m i n i n şöhrat i n i d a h a d a a rt ı r ı r .

Rom a n d a çox l u bad i i sura t l a r y a ra d ı l m ışd ı r . B u n l a r ı n b i r q i s m i t a r i x i şaxs iyyat l a rd i rsa, b i r h i ssasi m ü al l i f taxay­y ü l ü n ü n malısu l u o l a n surat l a rd i r . Tab i i d i r ki, N i z a m i sura­l i d a h a mahabbat l a i ş l anm iş va süjetda asas yer t u tu r . Mah· sal i , X a q a n i X I I asr in d i gar q ü d rat l i söz usta l a r ı n ı n obraz­lar ı d a d i qqat i cal b e d i r .

Rom a n d a o n l a r l a hök m d a r s u r a l i da v a r d ı r . H a t t a Ç i n · g iz x a n ı n obraz ı d a y a r a d ı l m ı ş d ı r . Rom a n d a k ı q a d ı n surat­Iari i çar i s i n d a B a y b u r a n ı n a r·;a d ı Y i g idcuq , Mahsat i , N i z a · m i n i n sev i m l i q a d ı n ı A f a q , N i z a m i ya S i rv a n ş a h ı n had i yya­s i Gövhar i. qeyd etmak o l a r . Mü sbat p l a n d a ver i l m i ş bu su­rat larda Azarbayc a n q a d ı n ı n a xas o lan sada qat, mahabbat, a i l a qay(ı ıs ı k i m i keyf iyyat l a r ü m u m i l aş d i r i l m işd i r . Roman ­d a hanıç i n i n X a var, T ü r k a n x a t ı n k i m i q a d ı n l ı q- şaraf i n a l a­ka gat i ran manf i su rat lar da v a r d ı r .

1 26

Müal l i f asarda l a r i x i l iya r i ayal elmak üçün i l k növbada "Xamsa " ya üz tu tmuşdur . Yaz ı ç ı n ı n bu meyl i ham da N i z a ­m i n i n ya ra d ı c ı l ı q a l a m i n i dar indan i ş ı q l a n d ı rmağa i m k a n verm işd i r . Rom a n d a b i r n e ç a y e r d a " Dada Qorqu d " u n x a t ı r­l a nmas ı da eyn i a rz u d a n doğmuşdur .

Rom a n d a erman i xayanal i na, acgöz lüyü na, xab i s l i y i n a d a i r ba'zi ep i zod l a r bu günkü h a d i sa lar ta sas laş i r . L a k i n bu rada qeyd e d a k k i , asar i n a l y a z m a s ı i l a l a n ı ş o l a n mar­h u m p rofessor Rüstam a l i yev " Erman i a m i l i " n a d i qqat i a r­t ı rmağ ı müal l i fa masiahat görm üşdür . ( R. a l i yev. Böyük ro­m a n , d a r kom a . "adab iyyal va i ncasanal " qazet i , 15 deka br 1 989-cu i l ).

Rom a n d a müal l i f i n qad i m Gancaya o l a n sonsuz malıab­bati i bral a m i z d i r . O , qad i m Gancan i n şöhral i n i y ığca m şa­k i l d a be la i !ada e d i r : " . . . q u r d ü rak l i , q u r d a rl ı m l ı Gancan i n şöh rati Ki yev Rusun d a n tu tmuş H i nd i s l a n a , Ç i n a qadar, bütün Şarqa yay ı l m ı şd ı " (0 . S a l a mza da . " asr l a r i n s i r r i " , B a k ı , Yaz ıç ı , 1 989, sah.5) .

asar Xa razm ş a h ı Mahammad oğl u Cal a l ad d i n i n qat l i i l a b a ş a ç a l ı r . a l balta üç asr i a h a la e d a n 1 56 i l i n a n m ü h ü m t a ­r i x i h a d isa lar i n i b i r rom a n d a a k s e ld i rmak çox çal i n d i r .

Tab i i k i , t a r ix i rom a n j a n r ı n d a i l k d afa öz qa lam i n i s ı n a ­yan b i r y a z ı ç ı ü ç ü n b e l a b i r vaz i la o l duqca a ğ ı r va mas'u­l i yyat l i id i . adabiyya lşü n a s a d i l a Mammadzada yaz ı r : " Doğrud a n d a , üç as r i alıala edan bu 1 56 i l d a Azarbaycan ara z i s i nda son daraca mü rakkab h a d isa lar carayan ed i b, !or ­p a ğı m ız neça döv lat i n i şğa l ı n a ma'ruz q a l ı b, q a n l a suva r ı ­l ı b, i nsan ka l l a l a r indan m i n a ra l ar düza l d i l i b, nahayal, X a q a ­n i , N i z a m i , Mahsati k i m i böyü k sanatka r l a r yel i ş i b . Ha l a b i z b i r-b i r i n i avaz edan neça hök m d a r ı d e m i r i k , tab i i k i , 1 56 i l i n bü tün h a d isa lar i n i qa lama a l m a q görü n ü r, b i r yaz ı ç ı ömrüna s ığ ı şmaz , bal ka on yazaç ı b i r l i kda a l - a l a ver i b s i l s i ­l a rom a n l a r yaza l a r. Odur k i , O q t a y S a l a rnı a d a da b e l a b i r f a n t a s t i k a rzunu hayala keç i rmak i slarkan böyük çat i n l i k­l a r l a q a rş ı l a ş ı b . Roma n ı oxuy a n d a h i ss etd i k k i , müa l l i f öz yaz ı ç ı m a r a ğ ı n ı sax laya b i l mamiş , d a h i ş a i r i m i z N i z a m iya hasr e lad iy i rom a n ı takca N i z a m i dövrü i la mahd u d l a ş d ı r­m a m ı ş, " asr l a r in s i r r i na " enmak i stam i ş d i r . N i z a rn i n i n a t a ­s ı , b a b a s ı , o n u n naval ar i ba rada da b i l d i k l a r i n i va ö z ü n ü n d ü ş ü n d ü k l a r i n i asara d a x i l e d a n müa l l i !, obra z l a r s i l s i l as i n i d a h a da gen i ş l and i rm iş, be la l i k l a, rom a n hadd i n d an a r l ı q çoxşaxa l i , çoxsu rat l i b i r asara çevr i l m i ş d i r . Doğrusu , ro-

. 1 27

m a n d a o qadar su rat v a r k i , on l a r b i r - b i r i n a q a r ı ş ı r va ya u n u d u l u b ged i r l a r " ( "Azarbaycan j u r n a l ı , 1 994, N9 1 -3, sah. 1 75- 1 76).

Bu f i k i r l arda if rat maqa m l a r d a nazara ç a r p ı r . Rom a n d a doğru d a n d a çox l u su rat v a r, l a k i n tanq i d ç i n i n söy lad iy i k i ­m i b u n l a r ı n h e ç d a h a m ı s ı u n u d u l u b get m i r . B a t k a e l a bu sababdan az sonra y a z ı r k i , Oqtay S a l a mzada tasv i r etd iy i dövr l a r in i c t i m a i -s i yas i manzaras i n i , ma'navi du rumunu , a d at-an 'ana lar i n i mü ayyan qadar öz asar i nda c a n l a n d ı rm a ğa sa'y gösta r i b. agar tasv i r o l u n a n dövr l a r in ict i m a i -s iyas i manzarasi va ma 'nav i d u r u m u a z-çox c a n l a n d ı r ı l ı bsa , bu d a şü bhas iz , asardak i obra z l a r ı n hesa b ı n a d ı r .

İ l k növbada, roma n d a N i z a m i su rat i n i n t a r i x i b ax ım ın ­d a n neca do lğun va rea l l ı q l a aks etd i r i l masi n i i z l ayak.

Vaxt i l a M. H ü seyn M. S . Ord u b a d i n i n " Q ı l ı nc va qa lam " h a q q ı n d a qeyd l a r " a d l ı m aq a l as i nda asardak i ba'zi t a r i x i f ak t l a r ı n haq iqa t l a uyğun l a ş m a d ı ğ ı n ı nazara ç a r p d ı r m ı şd ı : " O r d u b a d i çox z a m a n sevgi m a cara l a r ı n ı va s a r a y f i !na la­r i n i o qadar maftu n l u q l a tasvira b a ş l a y ı r k i , oxucu asas qah­ram a n l a r ı da, rom a n ı n i ct i m a i mazmununu d a u n u d u r va y a l n ı z bu m a cara l a r ı i z i arn aya macbur o l u r . B izca o, aks ina harakat etmal i id i , ya 'n i harnin m a cara l a r ı o tasv i r i va s i las i ­l a b i z i baş qahram a n l a r ı n a va asr i n xüsus iyyat l a r i na yax ın ­l aş d ı r m a l ı id i . Masal an , müa l l i f, Qat i ban i n sargüzaşt l a r ina haddan çox yer verm i ş d i r . Faxrad d i n i n sevg i salına lar i n i l a ­z ı m o lduğundan çox tasv i r etm i şd i r. Nat i cada, ya ln ı z x a l q dey i l , N i z a m i d a , Faxrad d i n da bad i i surat o l a raq , harakat­siz va d u rğun bir şak i l d a meyd a n a ç ı xmışd ı r " (M. H ü seyn. asar la r i , I X c i l d . B a k ı , " Y a z ı ç ı " , 1 979, sah . 574 ).

o l batla, M. H ü seyn miıayyan d aracada h a q l ı i d i . Ancaq onu d a unutmaq o lmaz k i , macara ç ı l ı q va sevgi salına la r i ­n i n tasv i r i Orduba d i n i n d i gar t a r ix i rom a n i a r ı n a da xasd ı r . Ham da bun l a r M. H ü seyn i n i d d i a etd iy i k i m i , obra z l a r ı n harakats i z va d u rğun şak i l da meyd a n a ç ıxm a s ı n a gat i r i b ç ı ­x a r m a m ı ş d ı r . Özü d a O r d u b a d i t a r i x i çox gözal b i l i rd i va ö z asar t a r i nda t a r i x i h a d isa va f a k l i a r a sad aqat l i i d i . Macara­ç ı l ı ğa gal d i k d a i sa, bu , onun ro ına n l a r ı n ı daha d a oxu n a q l ı e d i r d i .

A n c a q O . S a l i m z a d a n i n rom a n ı n d a b i r s ı r a ta r i x i f akt l a r va h a d isa lar na i n k i tah r i f o l u n u r , hatta müa l l i f uyd u r m a h a ­d isa lar va f ak l i a r a d a a l a l ı r .

Ma' l u m d u r k i , bü tün ta r ixç i l a r va adabiyyatşün a s l a r N i -

1 28

z a m i n i n asasan Gancada y a ş a d ı ğ ı n ı , bura d a n kan a r a ç ıxma­d ığ ın ı , neça q ü d rat l i şah ın da'vat i n i radd ed i b sa raya gelma­mas i n i qeyd ed i r lar . Hatta N i z a m i öz asar l a r inda d a başqa b i r yera saya hat et d i y i n i demi r . "6sr lar in s i r r i " nda isa O . S a l amzada N i z a rn i n i heç b i r t a r ix i manban i n soraq verma­d iy i h a l d a Ş a max ıya gön dar i r . B u r a d a N i z a m i Ata bay Şam­sad d i n E ldan i z i n t a pş ı r ığ ı i la Ş i rvanşa h l a görüşmal i d i r k i , şah , gürcülar Gancaya basqın edarkan on l a r a kömak elma­s i n . Çünk i Ş i rvanşa h l a r l a gürcü ç a r l a r ı hamişa b i r - b i r i na dayaq o lmuş l a r . N i z a m i i l a Axs i t a n görüşür l ar. Amma sa ­rayda çox qar i ba h a d i sa l ar baş ver i r . Burada N izami Xaqa ­n i n i azad elmaya ça l ı ş ı r . Ş a h çat i n l i k l a o lsa d a , buna raz ı ­l ı q ver i r . Ancaq qar _iba oras ı d ı r k i , müal l i f Xaqa n i n i n şaraf i ­na yaraşmayan b i r ahva l a t uydurur. Ş a h dey ir : " Ş i rv a n d a üç xaqan v a r , b i r i manam, b i r i 6 fza ladd i n Bad i l i b n e l i X a ­q a n i d i r , ş a i r , - Axs i t a n gü lü msad i , - o b i r i hacv yazan , X a q a n i ad ı i l a imza l ay ıb k ima gal d i göndaran b a z a r da l i s i İ fra h i m Xaqan id i . 6bü i · e ı a i l a 6fza lad d i n i n toqqu şmağı çox o lub , ancaq bu toqquşm a l a r t a m a m i l a başqa m a h iyyat d a ş ı ­y ıb . Dal i İ fra h i m Malhamdan d i , a t a - a n a s ı Gancadan keçma­di , 6fzalad d i n l a yaş ı d d ı . Özü da bu yaxı n l a r a k i m i sağ i d i , yena da y a z ı r d ı . B a x , as l i nda onun a n a s ı i l a 6 b ü l e ı a n ı n münaq i şasi o lub ! . . . B a b a l ı deyan l a r i n boynuna . . .

. . . 8fzalad d i n b i z i m vaz i r i n kan i z i n i s a t ı n a l a n d a n a z son ra z iya rata gedanda, da laduz l a r da l i İ f r a h i m i geca gat i ­r i b bad baxt kan i z i n yan ına s a l ı r l a r k i , X a q a n i d i , safar baş tu tmay ıb, yo la ç ı xmaq sahara q a l ı b! Z a r a f a t d ı m ı . . . İ n t i q a m ­d ı m ı . . . Gövhar, dey i r lar . . . harn i n geean i n y a d ı g a r ı d ı . . . " . D a ­h a son ra ş a h " masalan i " b i r az d a a y d ı n l a ş d ı r ı r .

" - X a q a n i ç ı l ğ ı n a d a m d ı . . . d ü z ü n ü b i l sayd i , A l l a h b i l i r na lar töradard i l Masalan i n ü s t ü n ü a ç a n k i m i d a l i İ f ra h i m o l ­d u ğu ü ç ü n a t a m o n u ö l d ü rtmay ib , s a h i b i n a böht a n a t a n ka­niz isa . . . X a q a n i q a y ı d a n a k i m i caza s ı n a ç a t ı b . B u i ş i arda eht i m a l ed i ram k i , b iz im vaz i r i n da a l i o l u b, çünk i o, 8bü l a l a n ı n an yax ın dostu va m u n is i i m iş , e l a ind i da X a q a n i i l a düşman d i va ça l ı ş ı r k i , onu z i n h a r a gat i rmak üçün Göv­har masalas i n i a ğ a rts ı n " .

B u n d a n son ra Axs i t a n d a X a q a n iya m ü n a s i bat i n i b i l d i ­r i r : "Man, o X a q a n i d i , ş a i r d i deya 8 b ü l e l a n ı a s d ı r a s ı de­y i l d i m , vaz i r i m k i m i , i ş i n da, raft a r ı n d a ba'z i nöqsa n l a r o lsa da , a ğ ı l l ı , tad b i r l i , uzaqgöran a d a m ı d a d i r i - d i r i h asd ı r a s ı dey i lam. I t a ata gal s i n , sa l t�nat i m i z d a o l a n q a n u n -q a yd a l a r -

1 29

d a n a z ş i kay�t ı · · � s i n . B u n u n a x ı r ı yoxdu , çünk i zor va güc sa rayd a d ı . . " ( " · :'h r l a r i n s i r r i " . sah. 2 7 1 -272).

8 l batta, Azarbayca n poez iyas ı n ı n kori fey l a r i n dan b i r i o l a n X a q a n i Ş i rva n i n i n hay a t ı z i d d iyy�t l i va f ac i a l i keçmiş · d i r . B u fac ia la r in kökü sa raya ged i b ç ı x ı r d ı . Sonra l a r ş a i r Ş i rv a n d a n u z a q l a ş m a q i starkan Axs i t a n ı n a d a m l a r ı taraf i n ­dan t u t u l u r va habsx a n a y a s a l ı n ı r . Azarbayc a n poez iya s ı n ı n an gözal n ü m una l a r i ndan o l a n " habs iyya" şe' r l a r i da mahz z i n d a n d a yaz ı l ı r . Oqtay S a l a m z a d a isa be la b ir uydurma ahva l a t ı qa lama a l m a q l a as l i n da, böyü k şa i r i gözdan sa l ı r .

Yuxa r ı d a a d ı n ı çakd i y i m i z maqa las inda 8 d i l a Mammad­zada d a v a m ed i r: " . . . rom a n ı n rea l l ı ğ ı n a , bad i i i n a n d ı r ı c ı l ı ğ ı · n a x a l a l gat i r�n i k i qüsur d iqqatdan yayı n m ı r. B i r i odur k i , müal l i f t a r ix i rom a n ı n poet i k a s ı n a z i d d o l a n m acaraç ı l ığa meyl ed i r, süjet i " ş i r i n l aşd i rm�k" üçün uydurduğu ahva l a t­l a r ı rom a n boyu sapa lay ir . İ k i nc i s i , ba' z i h a d i sa lar va fakt­lar sadaca o l acaq , müa l l i f taraf i ndan qu raşd ı r ı l m ış d ı r . Bun­l a r ı yaz ıç ı heç b ir e lmi man baya asa s l a n m a d a n, yaxud qey­r i -e l m i eht i rn a ! l a ra asasan asara d a x i l ed i b ( N i z a rn i n i n neça q a d ı n l a ev lanmasi , oğ lu Malıammad i n Cal a l a d d i n i n ali i l a ö l · d ü r fi l masi va s . ). B u n l a r ı n har ik is i ham macaraç ı l ı q , ham d a m ü al l i f uydurma l a r ı ba'zan b i r - b i r i na qovuşur va bela l i k la, t a r i x i rea l l ı q dey i l an haq iqat i n uzar i na kölga düşür . Doğru­d a n ın ı har h a n s ı müal l i f t a r i x i şaxsiyyat i n tarcümey i - ha l ı n ı "zan g i n laşd i ra " b i l ar? B i z b u n a qat i yyan h a q q q a z a n d ı r m ı · r ı q " ( " Azarbayca n " j u r n a l ı , 1 994, .N'� 1 -3, salı. 1 76) .

Tanq i dç i n i n bu l i k i r i a r i düzgündür . N i zarn i Ş i rv a n safa r i ndan "a l i boş" qay ı tm ı r v� hamişa o

kan i z i n q ı z ı n ı - Gövhar i özüna x i d matç i götü rü r . İ l l ar ke­çir, Gövhar böyüyüb qız had d i n a ç a t ı r . A m m a Gövhar onun b i r i n c i yox, i k i nc i a r v a d ı o l a raq . O. S a l a m z a d a t a r i x i haq i ­qat i bu dafa tah r i f e tmam i ş d i r , ya' n i N i z a rn i n i n Afa q l a ev­l anmas i fa ktor u n d a n yan keçmam işd i r . N iz a m i tadq iqa tç ı ­l a r ı n ı n f i k r i nca, bu q ı z Darband h a k i m i taraf i n d an ş a i ra ba ­ğ ış l a n m ı ş d ı r . Ancaq O . S a l a mz a d a A faq ı n manşay i n i , k im­l iy i n i öz b i l d iy i k im i yozur . Ma' l u m o l u r k i , G ü rcü ça r ı De ­met re döyüş l a r i n b i r i n d a as i r a l d ı ğ ı 1 4- 1 5 yaş l ı b i r Ar ran göza l i n i zor l a m a q istay i r . Ancaq q ı z m ü q a v i mat göstar i r va ş a h ı n yuxu l a ma s ı n ı görü b meşaya q a ç ı r . Meşada o, b i r ço­b a n a r a st gal i r . Çoban bu q ı z ı G ü rcü ç a r ı n ı n kan i z i o l du ­ğunu b i l d i k d a qorxuya düşü r , onu b i r köçari q ı pçağa sa t ı r . H arn i n bu q ı p ç a q oğl a n öz köçü i l a yurd l a r ı n a qay ı d a n d a n

1 30

son ra o q ı za evlan i r . Dünyaya b i r q ı z öv l a d l a r ı gal i r , harn i n bu q ı z d a böyüyür , a r a ged i r , dar i s i n i n rangi ağa p p a q , gö­za l -göyçak b i r q ı z d ü nyaya gat i r i r , a d ı n ı Afaq qoyu r l a r . Q ı pçaq q ı z ı A f aq ı n a t a s ı , son ra da a n a s ı ö l ü r, özü isa ka­n i z l ara qa t ı l ı r ( B u fakt a . Mammadz a d an i n maqa las inda da x a t ı r l a n ı r ) .

Görü ndüyü k i m i , müa l l i f N i z a rn i n i n haya t ı i la bağl ı an m ü h ü m h a d isa lar i unu im a m a ğa ç a l ı ş ı r . N i z a m iya a l u daçi ­l i k, onun dövrü va zamanas i h a q q ı n d a gen iş va atr a f l ı , hat­ta yer l i -yata q l ı tasv i r savi yyas i n a ça tm ı şd ı r . E l a bu sabah­dan " asr la r in s i r r i " takca N i z a m i Gancavi h a q q ı n d a roman kimi yox, ham da N i z a rn i dan avva lk i va sonra k ı dövr l a r in h a ­d i salar i h aqq ı nda söz açan asar k i m i d i qqat i c a l b ed i r . Yuxa­r ıda qeyd ed i l d i y i k i m i , rom a n d a an çox yer tuta n d a mahz N i z a m i asri i la bağl ı h a d isa lard i r . Ancaq bütün bu h a d i sa­la r in h a m ı s ı n ı n N i z a m iya b i r dax l i v a rın ı ? al balta, biz bu f i ­k i r l a r l a da r az ı deyi l i k k i , N i z a rn i su f i ü rfa n i , ask.et b i r hayat keç i rm iş , öz dövrü nün , zamanas i n i n m ü h ü m ta r i x i h a d isa la- ­r i i J a qat iyyan m a r a q l a n m a m ış , yaxud bu h a d i salara ö.z mü­nas i bat i n i b i l d i rmam işd i r . Bu , o la b i l mazd i . Ancaq bü tün bun l a r ı n baş verd iyfn i sübut e tmak üçün t a r i x i f ak t va man­ba asasd ı r . 1 1 73-cü i l d a çar Georgi on i l avval k i mağlu biy­yat i n i n avaz i n i ç ıxmaq üçün Arrana h ü cu m ed i r. Azarb:ı ycan ordusu Ata bay va onun oğu l l a r ı n ı n başç ı l ı ğı a ı t ı n d a za.bt ed i l m iş Arran tor p a q l a r ı n ı a z a d etmak üçün yü rüşa baş l a ­y ı r l a r. O. S a l a mzadan i n yazd ı ğ ı n a göra İ l yas N i zam i da Ganca qoşun h i ssas i n i n tark i b i n a b i r tab i b k im i dax i l o l u r. Bu , e l a vaxta düşür k i , Afaq ona b i r oğu l baxş et m i şd i .

N i z a rn i döyüşü seyr e d i r,. bax bu maq a m d a N i z a rn i n i n n a düşündüyü oxucu üçün aç ı q l a n m a l ı i d i . A n c a q yaz ı ç ı bunun avaz inda a d i ca döyüş salı na l a r i n i tasv i r ed i r : " G ü rc ü l ar dö­yüşa ş i r q ı z ğ ı n l ı ğ ı y l a g i r i şm işd i l ar . C i n a h i a rd a da, or ta s ı ­ra l a rd a o l d u ğ u k i m i , q a n su yer i n a a x ı r d ı . Oxl a r ı n v ı y ı l t ı s ı , xancar l a r i n , n i z a l a r i n , q ı l ı n c l a r ı n ş aqşa rağ ı göy l a r i n bağr ı ­n ı da l i r d i . Tab i l i a r i n sas i ndan qu l aq ba t ı r d ı . Şeypu r l a r sus ­m a q b i l m i rd i . At l a r ı n d ı m a ğ ı n a s a n k i o d d a n n a l v u r u l muş , yol l a r ı n a q a n ç i l a n m i şd i .

. . . Qa r t a l pa r l i oxl a r i n s a n q a n ı n a b u l a ş a - bu l a şa quzğun­l a r üçün ruz i h a z ı r l a y ı r d ı . asan ye l , m u n cu q l a r ı n ı n t a s ı ­q a n l a do lmuş bayra q l a r ı n saç ı n ı yo l u r, yer i n yaxas ı n ı , gö­yün atay i n i c ı r ı r d ı . Düzda o qadar q a n l ı bayraq yel l a n i r d i k i , q ı r m ı z ı ran g indan s a n k i q a m ı ş l ı ğa od d ü ş m ü ş d ü . Oxl a r

1 3 1

har i k i taraf i n b a ş ı n a p a y ı z xaz a n ı k i m i yağ ı rd ı . Axşa m a yax ın , m ü h a r i ba b a z a r ı süsta lmaya üz qoya n d a , q a n se l i ka­s i l m i ş b a ş l a r ı top Id mi oyn a d a -oyn a d a a p a r ı rd ı " ( " asr l a r i n s i r r i " , s ah . 320).

Bu döyüşda Ata bay Şamsad d i n E ldan i z a ğ ı r y a ra l a n ı r . Ata bay çox l u q a n i t i r m i şdL N i z a rn i onun y a ra l a rm a mal ­ham qoyur . B ir neça gün Gancada q a l d ı q d a n son ra ona Mö' m i n a x a t ı n ı n bark xastal and iy i n i , ya tağa düşdüyünü xa­bar ver i r l a r . Ata bay a rv a d ı n ı n ö l acay i n i h i ss ed ib ora !a la ­s i r : "Man i tez yo l a s a l ı n , - deya amr e td i , - hak im N i z a ­rn i da m a n i m l a gels i n . B a l ka ö l d ü m , mars i ya qoşa r " . Doğ­r u d a n da, Ata bay, n axç ıva n l ı Me' m a r acami abu Bakr in t i kd iy i azamat i l sarda han i n qa t l a r ı qa l xanda , a rva d ı n d a n c a m i b i r a y son r a , 1 1 75-ci i l , noya br ı n 1 6-da v a ! a t e d i r . Ha­min 'm a tarnda N i z a rn i da i ş t i r a k edir . B u r a d a N iz a rn i Şam­sad d i n E l da n i z oğ lu Mahammad C a h a n Pah lava n ı n mac i i s ­l a r inda i şt i r a k ed i r . O n u n i ş a rasi i l a şe'r oxuyur . Maham­mad C a h a n Palı lavan ş a i r i m ü k a f a t l a n d ı r ı r , onun çi yn ina vaxt i l a E l d an i z i n geyd iy i Ç in xa lat i n i sa l ı r . Sonra N i z a rn i Gancaya q a y ı d ı r . Tab i i k i , b ü t ü n bun l a r y a z ı ç ı taraf indan uyd u r u l muşdur . agar be la b i r h a d isa b a ş versayd i , bütün tafarrü a t ı n a c a n N i z a rn i onu hans ı b i r asar in dasa qa lama a l a rd ı . Yaxud h arn i n dövrda yaşayan har h a ns ı b i r t a r ixç i bu h a d i saya i ş a ra edard i .

T a r i x i rom a n l a rd a e y n i asrda yaşam ış , l a k i n müayyan sabah l a r üzündan b i r - b i r i l a görüşmayan şaxs i yyat lar " görü • şa" b i l a r . Lak in bu eht i m a l ı n özü da ta r i x i rea l l ı ğ ı n müm­k ü n l üyüna da l a lat etmal i d i r . O la b i l s in k i , tadq i q a tçı l a r ı n yazd ı ğ ı n d a n farq l i o l a r a q ö z " k a s ı b koro a s ı n d a n kan a r a ç ıx ­m a ya n " N iz a m i , dövr ü n ü n maşh u r döv l at x a d i m la r i i la gö­rüşüb . Ancaq bu görüşü şart ı an d i ra b i l acak t a r i x i şara i t i a ç ı q l a m a q l a z ı m i d i . O q t a y S a l a rnı a d a bunu bad i i cahatdan asas i a n d ı r a b i l ma m i ş d i r . Rom a n d a ın a' l u m a t ver i l i r k i , Ma­hammaddan sonra N i z a rn i n i n i k i n c i oğlu - C a m a l a n a d a n o l u r . N i z a rn i n i n h e ç b i r asar i n d a bu ba rada i ş a ra be la yox­d u r . a gar v a r d ı rsa , onda yaz ı ç ı bu ! ak t ı h a ns ı man badan götü rdüyünü qeyd etmal i i d i . Tar i x i rom a n l a r d a bu cür h a ­ş iya lar vermak nöqsan say ı l m ı r . Yaxud C a m a l ı n ö l ü m ü ba ­rada heç b i r manba ma' l u m a t ver m i r .

N i z a rn i n i n Q ı z ı l A rs l a n l a görüşüna gal d i kd a isa O. S a ­l a mz a d a bu t a r i x i haq i qat i o l d u ğu k i m i , h a m d a bad i i i n a n ­d ı r ı c ı l ı q l a a k s etd i rmaya ç a l ı ş m ı ş d ı r .

1 32

"Xosrov va Ş i r i n " asar i n i yü ks<>k q iymal lan d i randan son­r a Q ı z ı l Ars l a n deyir : " - Çox sağ ol , - deya Ata bay h iy ­l ag<>r l i k l a gü l ü msadi - Yerdan-göya sandan r az ıyam . O Hamdun iyan kan d i ki va r , onu sana b a ğ ı ş l a y ı r a m . H a l a l m ü l k ü n o l sun , heç k i m a borc l u q a l m a yasan deya xara c d a n a z a d o l u n acaqsan !

Ala bay al ça l a n k im i , vaz i r Şamsad d i n Mahammad i ça r i g i r i b İ lyasa ver i l <>cak bara l ı Q ız ı l Ars l a n a uza ld ı . Bara la möh ü r ü n ü basan hökmd a r onu şa i ra laq d i m e ld i " . ( " Clsr la r in s i r r i " , s ah . 369).

L a k i n bu l a r ix i haq iqal i n a rxas ı nca , N iz a rn i n i n sonr a k ı haya t ı n ı n lasv i r i n d a y e n a uyd u r m a fa kt l a r s ı r a l a n ı r . Ş a i r i n " i k inc i " a rvad ı Gövhar qal l a yel i r i l i r . B u n d a n sonra Oqlay S a l a mz a da, neca deyar l<> r , N i z a rn i n i üçüncü dafa ev lan d i r i r . Clsarda oxuyuruq : '" F<> lay i n d i bs i z quyusu l lyas N i z a m i Gancavi n i n üçüncü i l h a m p ar i s i n i - q<>mzal i gal i n i d a u d ­d u . B u göza l , a ğı l l ı , l a k i n u la ncaq , a z d a n ı ş a n , d a n ı ş a n d a q u l a ğ ı n ı n d i b i n <> k i m i q ı z a r a n , a z g ü l a n , l a k i n g ü l a n d a son­suz sev i nc i i la ev i dol d u r a n , dünya şöhral i q a z a n m ı ş ar i n i n quca ğ ında h a r d afa ma'sum a h u b a l a s ı t a k l i l rayan haya l ı gal i n i n a d ı Cannal i d i .

. . . Lak i n , ö l ü m e l a - b i r s i r r i d i k i , bu s i r r i N i z a m i Gonca­v i dan avva l k i mül<>f<>kk i r l a r da aça b i l mam işd i lar , na İ skan­dar, na Cl rast u , na Hörmüz, na Cl f l a l u n , na V a l is , na Ba l i ­n a s, na Farfu r i qusun , na da Sakral yega na ç ı x ı ş yol u ö l ü l!l ü s a k i l qa rşı l a maq , yüngü l l aşd i r mak i d i " ( " Clsr l a r i n s i r r i " , salı. 442).

Rom a n ı n " Q ı z ı l şir da f inas i " a d l a n a n üçüncü h i ssasi adabiyyalşü n a s Cl d i l a Mammadza d a n i n f i k r i nca, m a r a q l ı salına lar v a rea l obra z l a r l a d i qqat i cal b e d i r . Doğr u d a n d a bu h i ss<>da X a razm s u l t a n ı Mahamm<>d, o n u n oğ lu Ca l a lad ­d i n , N i z a rn i n i n oğlu Mahammad , Q a n l u r a l obra z l a r ı müa l ­l i f i n uğuru hesa b ed i l m<> l i d i r . Ta r ixdan ma' l u m d u r k i , Ca l a ­l ad d i n ş a h Ç i n g i z x a n a qa rş ı m ü b a r i zan i d a v a m e ld i rm i ş, müsal m a n ö lka lar i n i n b a ş ı n ı n üs tünü a l a n lah l ü kadan onu qur la rmaq islam i ş d i . Ca l a l a d d i n o l d u qca h ü narvar va ig i d sarkarda i d i , a z b i r qüvva i l a b i r neça d afa Ç i n g i z xan ın qo­ş u n l a r ı n a q a l i b gal m i ş d i . Ancaq müsa l m a n ö lka l a r i ndan heç b i r i Cal a l add in<> tarafd a r d u r m a d ı l a r . Ç ü n k i Cal a l ad d i n i n özü yaxş ı n iyyalda o l s a d a , harakat l a r i nda a z ğ ı n va qad d a r i d i . Oöyüşçü l a r i da soyğu nçu l u q e d i r d i l a r . Ta r i xdan o d a ma' l u m d u r k i , Cal a ladd i n i n işğa l ç ı ordusu 1 225-ci i l da

1 33

Azarbayca n ı ( Ş i rv a n d a n ba ·şq a ) va G ü reüstan ı zabt etmiş ­d i . Ancaq Cal a l ad d i n get -geda bu tor p a q l a r d a n da qov u l u r va ax ı rda qat l a yet i r i l i r . O n u n N i z a rn i n i n oğ lu Maham madi ö l d ü rmasi haqda ta r i x i manba larda heç b i r soraq yoxdur . B u müa l l i f i n uydu r m a s ı d ı r .

Rom a n d a müşa h i d a o l u n a n va haqq ında bahs etd iy im iz t a r i x i tah r i f l ar, i l k növbada, müal l i f i n bu j a n rd a tacrübas iz l i ­yi i l a bağ l ı d ı r . Ma' l u m d u r k i , hatta müxtal i f sanad iara müra ­c i at, on l a rdan ist i f a da i l a t a r i x i haqiqat i vermak mümkün de ­y i l . Tar ix i haq i qat - dövrün ruhunu ma'na l a n d ı rmaq , quru sanad iar i c a n l a n d ı rm a q d ı r. Tan q i dç i V i l a yat Qu l iyev in d a ­n ı şd ığ ım ız rom a n haqq ı nda o l m a sa d a , d e d i y i b i r f i k i r bu ba ­x ımdan d i qqat i ca lb ed i r : " S a daca o l a ra q . roman ın , yaxud po­vest in ü m u m i kon f i quras iyas ın ı , ka rkas ın ı sanad lar, rea l t a ­r i x i f akt l a r taşk i l etmal i d i r, bütün q a l a n " t ama m l a m a " iş ia ­r i nda yaz ıç ı t a m sarbast d i r va yarad ı c ı l ı q rantaz iyas ın ı isia­n i lan is t iqa matda i nk i şa f e l ald i ra bi l ar. " (V . Qu l iyev. Nasr i ­m i z va t a r i x im iz . "Azarbayca n " j u r n a l ı , 1 984, N• 4. sali . 1 64).

B a x, bu " t a m a m l a m a " işi rom a n d a k i f ayat qadar dey i l ­d i r . O n a göra d a m ü a l l i f i n "uydurduğu " ahva l a t l a r çox z a ­m a n y a n l ı ş l ı ğa gat i r i b ç ı x a rm ı şd ı r . B ü t ü n bu qüsu r l a r ı n a baxmaya r a q asar oxucu l a r taraf i n dan p i s q a rş ı l a n nı a d ı . M ü ­a l l i f i n ö z ü bu ba rada dey i r : "<3sr l a r i n s i r r i " . . . ya r a d ı c ı l ı q i z ­t i r a b l a r ı n ı n mahsu l u d u r. Malısu l u yet i ş d i ran y a z ı ç ı o l s a d a ,

. isteh l a kç ı s ı oxu c u d u r . . . Ötan d ö v r göstar d i k i , na oxu c u l a r peşm a n d ı r, n a d a man ( " Ka rva n " top l u su , 1 990, N• 1 4- 1 5, sah.BO.) .

Oqtay S a l a mz a d an i n " Ka rv a n " top l usun d a ( 1 990, N• 1 3; 1 4 - 1 5, 1 99 1 , N'• 26-27) ç a p etd i rd iy i " S evgi i z t i ra b ı " asa­r i isa d a h i Azarbayc a n ş a i r i Mahammad Füzu l i n i n hayat ı n ­d a n , d a h a doğrusu , u ş a q l ı ğ ı n d a n va i l k gancl i k i l i ar i n d an söz a ç ı r . a t batta, Mahammad Füz u l i n i n haya t ı , şaxs iyyati h a q q ı n d a ta r i x i man balarda ma' l u m a t çox a z d ı r . B u tarcü­meyi - h a l c i zg i l a r i asasan onun f a rsca d i v a n ı n ı n d i baças i n ­d a, ayr ı - ayr ı lazk i ra larda va asar t a r i ndak i ayr ı - ayr ı m isra va beyt lardak i i ş a ra larda aşka ra ç ı x ı r . Ona göra d a Mahammad Füzu l i h a q q ı n d a bad i i asar y a z m a q son daraca d i qqat va ma­s 'u l i yyat talab ed i r .

Müal l i f oxucu l a ra ünva n l a d ı ğ ı maktubu nd.a y a z ı r: " Ro­m a n ı n sah i la l a r i na ü ç nahang t a r i x i s i m a n ı n ç ı xa r ı l m a s ı -surat lardan h i ss o l u n u r k i , Füzu l i n i n ( Faz l i n i n ), Ş a h Xat a i ­n i n , Rövşa� . - Koroğl u n u n ! a l e yol l a r ı . gee-tez qo-

1 34

vuşacaqd ı r - oxucu l a r ı xüsu s i l a heyrata s a l m ı ş d ı r . . . " ( Ka r­va n " top lusu , 1 990, .N'• 1 4- 1 5, s ,>h . 80).

Bu "heyral i" mü all if müsbal ma' n a d a i ş i alsa da, oxucuda doğu l a n laacc ü b h i ss i d a h a güc l ü d i.i r . Çünk i " söz, döyüş va ada i al d a h i lar i n i n " la l e yol l a r ı n ı qovuşd u r m a q a rzusu na qadar xaşagal i m o lsa d a , l a r i x i l i k bax ı m ı n d n m ü m k ü n deyi l .

Rom a n d a b i r s ı r a l a r ix i f a kt l a r ı n lah r i f o l u n m a s ı , y a n l ı ş yozu l m a s ı d a asa san b u n u n l a bağ l ı d ı r . O n a göra da müa l ­l i f i n roma n a d a x i l e ld iy i h a d i sa va ahva l a t l a r ı n çoxu Füzu ­l i n i n böyük ş a i r va l a r ix i şaxsiyyat obraz ı üzar i n a a ncaq kö lga s a l m ışd ı r .

adab iyya l la r i x i nda Mahammad Füzu l i k im i t a n ı n m ı ş . ş a i r i n a d ı nadansa rom a n d a Faz l i k i m i ged i r . Rom a n d a

göslar i l i r k_i , Füzu l i n i n a t a - ba bas ı H a m z a va Davaçi S ü l ey· m a n arab 1 ra q ı n a tü rkd i l l i U l l u -Arsax v i i ayal i n i n (bu qa­d i m v i l a yat Ş i m a l i Azarbayca n ı n Qar b i n d a yer laş i r d i va Q a fqaz A l b a n iyas ı na d a x i l i d i ) . Ağc a bad i m a h a l ı n d a n kö­çüb gal m i ş Baya t l ı l a r t ay fa s ı n a mansu b o l m u ş l a r . l:! iı fakt b i r çox l a r i x i manba larda qeyd o l u n u r .

Davaçi Sü leyma n qol l u - b u d a q l ı b i r t ü r k m a n lay ia s ı n d a n o l a n hörmal l i b i r k i ş i n i n q ı z ı n a - A l i yaya ev lan m i ş d i . T a ­r i x i manba larda Füzu l i n i n a n a s ı h a q q ı n d a l a p k i ç i c i k b i r ma' l u m a t d a ver i l mad iy i ü ç ü n b u f a k l ı o qadar da ahamly­yai l i saymaq o lmaz. Ç ü n k i o z a m a n arab I ra q ı n d a - Kar­b a l a şahar i n d a azarbayc a n l ı l a r l a y a n a ş ı t ü rkman tayfa l a r ı d a yaşay ı r d ı . Va b u n l a r ı n b i r - b i r i i l a qohum o l m a s ı - q ı z a l ı b q ı z vermalar i m ü m k ü n i d i . Böyük şa i r i n a d ı n ı n Ma­hammad qoyu l m a s ı da tab i i i d i .

Yaz ı ç ı ö z ü bu ba rada yaz ı r : " S ü l eyman d a , t ü r k adat i i la, oğl u n u n b i r i nc i a d ı n ı qoya n d a - aski t ü rk l arda yetk i n l i k y a ş ı n a ç a l ı b q a b i l i yyat i müqa b i l i n d a e l mac i i s i ndan yen i a d a l ı ncaya qadar u ş a q bu a d l a ç a ğı r ı l a r d ı - son uncu pey­ğam bar in m ü ba rak a d ı n a üstü n l ü k .ver i l m i ş d i , a d ı n ı Ma­hammad qoymuşdu . Odur ki , a t a s ı oğl u n u n a d ı n ı maktab s i ­yah ı s ı n a Mahammad Faz l i i b n S ü leym a n k i m i sa l d ı rm ı ş d ı . Mahanımad a leyh i ssal a m ı n öv l a dca n l ı b i r hazrat o l d u ğu b ü ­tün müsal m a n l a r a ba l l i " i d i va b i l i rd i l a r k i , peyğam bar i n i k i oğl u n d a n h e ç b i r i arsaya ça lma m ı ş, a t a l a r ı n ı n nas l i n i oğu l xatt i i l a d a v a m e ld i rmak q i smal l a r i o l m a m ı ş d ı . Peyğambar a leyh i ssal a m h aya l d a n n i sg i l l i köçmüşdü . Görünür , onun i l a h i b i r sadaqat la sevd iy i va da im i ç i n d a y a d etd i y i rah m l i va marhamal i l A l l a h ı n hökmü be la i m iş , sonuncu peyğam-

1 35

bar a leyh i ssal a m ı n n u r l u a l n ı n a be la y a z ı l ı bmış , Sü leym a n isa ha la l i k a l ı n a na yaz ı l d ı g ı n ı b i l m i r d i . . . " ( " Ka r va n " top­l usu , 1 990, N• 1 3, salı . 53) .

Rom a n ı n başqa bir yer i n d a oxuyuruq : " U ş a ga hü nar göstarm ayanacan ver i lan Mahammad laqabi da göz ç ıxa r ı r ­d ı . " S a n i a d s ı z q a l a sa n " deyan o q a r a ç ı o lmuşdu . Neca q ı y ­m ı ş d ı ? " Peygam bar in a h ı t u t s u n san i ! " - deya A l i ya q a r­ğ ış e l am i şd i . Qar ibad i r . Q ı rx gün dan son ra qa raç ı ö lmüş­dü" ( " Ka rva n " top l u su , 1 990, N• 1 3 , salı . 58).

Yuxa r ı d a k ı mat n l a a ş a ğ ı d a k ı main a r a s ı n d a uyars ı z l ı g ı n o l d u ğu göz q a b a g ı n d a d ı r .

Mahammad ş a i r i n a d ı , Füzu l i i sa onun taxa l l ü s ü o lmuş­dur . Bu b a rada - " Füzu l i " taxa l l ü s ü i l a a l aqad a r fü z u l i ş ü ­n a s l ı q d a b i r ç o x f i k i r l a r söy lan i l m i ş d i r . Masalan, I ra q ada­b iyyatşü n a s ı H ü seyn a l i Mahfuz 1 958-ci i l d a, Füzu l i n i n 400 i l l i k yube l i y i ndan son ra qa lama a l d ı g ı " Fü z u l i B a ğ d a ­d i " a d l ı k i t a b ı n d a bu masal aya toxu nmuşdur. H ü seyn a l i Mahfuz öz hamye r i i s i Y a q u b Sark i z i n " Füzu l i " faz l i n- cami ­d i r " m ü l a h izas i n i asas götürür .

Burada hamç i n i n Füzu l i n i n fars d i v a n ı n ı n d i baças i na d a d iqqat yet i r m ak l a z ı m d ı r . O r a d a ş a i r y a z ı r: " B aşqa s ı n a banzar l i y i orta d a n q a l d ı rm a q üçün Füzu l i taxal l ü sünü a l d ım va . . . b i l d im k i , bu l aqab heç k im in xoşuna gal maz. O d u r ki , b aşqas ı mana ortaq ç ı x a r a q man i r aha t s ı z etmayacak d i r . " F ü zu l i " l ü gatda ü l um va f ünun k i m i faz l i n cam i d i r " (Mahammad Füzu l i . asar la r i , B a k ı , " E i m " , 1 958, l l l c i l d , sah. 21 ).

Masalaya a y d ı n l ı q gat i rmak üçün adabiyyatşünas Ak i f a l iyev i n " Heyrat a m i z Füzu l i " maqa lasi ndan bu sat i r i ara d i qqat yet i rak: " Füzu l i n i n l aqabi i l a bağ l ı çox i nca mat lab i izah etmak vac i bd i r . Doğru d u r, ş a i r i n ded iy i k imi , arab d i ­l i nd a " Fü zu l i " sözü da mövcu d d u r va i k i nc i ma 'nas ı d a h a çox i ş l a n i r . B u söz arab d i l i n daki " faza l a" fe' l i ndan düza l m iş s i fatd i r . İ l k bax ışda har b i r a rab böyük şa i r im iz in l aqab i n i s i fat forma s ı o l a n " Füzu l i " k i m i düşünacak va ma'n a s ı n ı d a "zah l atökan " , "adabs i z " k i m i başa düşacak d i r. Laqab in bu c ü r başa düşü l masi üçün ş a i r, oxucusuna q a baqcadan xabar­d a r l ı q ed i r va l aqab i n i n " fazl i n " sözü n ü n cam i " fü zu l u n " ol­dugunu döna-döna xa t ı r l a d ı r . Ş a i r b i l i r d i ki, laqab ina göra onu i tt i h a m eda b i l ar l a r va ba'zi man balarda göstar i l d iy i k i ­m i , dogru d a n d a , onu l a ga qoya n l a r o lmuşdur .

Burada i k i n c i b i r m asal an i da ayd ı n l a ş d ı r m a q l a z ı m ga-

1 36

l i r . Yuxa r ı d a qeyd eld i k k i , " faz l u n " söz ü n ü n cam i " füzu ­l ıı n " d u r, " fü zu l i " dey i l d i r . Bas " fü zu l u n " söz ü ndan neca o l u b ki , " füzu l i " y a ra n ı b? arab d i l i n da " iyyu n " form as ı n ­da n i sb i s i fal şak i l ç i s i mövcu d d u r . B u şak i l ç i i s i m l ara qoşu­l a raq onun aid o l d u ğu yer i , keyf i yyal i va s . b i l d i r i r . " l y­yu n " şak i l ç i s i " Füzu l u n " sözü na da qoşu l a ra q " fü z u l iyyun " arnala gal i r m i ş d i r . arab d i l i n d a q ı sa oxu q a yd a l a r ı n a göra " f i z u l iyyu n " d a k ı " yu n " h i ssac iy i a l i m ı ş va " füzu l i " sözü y a r a n m ı şd ı r . B u n u n da ma'nas ı l aya qal s a h i b i , şaraf s a h i b i va s . k i m i b a ş a d ü ş ü l mal i d i r . Ö l maz ş a i r i m i z l aqab götü rar­kan mahz bu ma' n a n ı nazarda tu tmuş va bu I aqab, doğr u d a n d a böylı k Füzu l iya y a r a ş a n yega na b i r laxal l ü s o lmuşdur . " ( "Azarbayca n " j u r n a l ı , 1 99 1 , .N'• 2, sah. 1 69- 1 70).

Çox laassüf ki, O. S a l a m zada rom a n ı n har bir sah i las i n ­da Füzu l i n i n a d ı n ı Fazi i k i m i laqd i m etm i şd i r . Faz i i i sa Ma­hammad Füzu l i n i n oğl u n u n adı o lmuşdur .

Rom a n d a d i gar be la l a r ix i y a n l ı ş l ı q l a r da d i qqal i cal b ed i r.

Rom a n ı n b i r yer i n d a S ü l eym a n l a a rva d ı Al i yan i n söhba­l i n d a çox mal i ab l ar çözal i n i r . Ma' l u m olur ki , S ü leym a n ı n - Füzu l i n i n a l a s ı n ı n Qara bağda - a n a vatan da çox l u qo­h ıı m l a r ı var. B u n l a r d a n b i r i da "su q u rğusu mühan d i s i " Axca B a d a rd ı r . Axca B a d a r ı n bac ı s ı H i n d i s t a n şahza das i B a h a d ı r xan ın a rv a d ı d ı r . O da ma' l u m o lur k i , H i n d i s tan müsal m a n t ae i r i ar i b i r i i y i n i n ( ? ) Makkadaki sarra fx a n a s ı n ­d a onun i ş i n i ötü ran çox l u a d a m i ş l a y i r . B u n e c a o l u r ? Ro­m a n d a oxuyuruq :

"- Masa lan , B a h a d ı r x a n Deh l i d a o lura -olura Axca Ba­dara , lu ta l ı m 10 d i n a r p u l göndarmak is lay i r . O , bu p u l u Delı l i dan n a ğd gön dar m i r . O n u n vak a l al i n a asasan B a d a r ı n p u l u n u Makkada öday i r l ar .

- Bas Makka bu p u l u B a d a ra Q a r a bağda neca ça td ı r ı r? - Makka sarra fxa n a s ı n ı n Tabr i zda, Naxç ıva n d a , B arda-

da xüsusi nad i m lar i v a r. O n l a rd a sarra fxa n a n ı n p u l u o l u r k i , bu hesa b d a rı harn i n mab lağ i yer indaca öday i r, dallarda qeyd iyyal a p a r ı r i a r.

- N a qar iba qayd a l a r va r ! B a d ar bura galsa, b i z i m üçün da yaxş ı o l a r.

- 81 balla, A l ı k i ş i dan a l k i raya elsa, a y l ı q yol u on gü­na ga lar .

- Hasan xan verarm i ? Eş i lmad i n m i , Axca B a d a r onun a l i n dan d a d e d i r d i .

1 37

- İ lx ı ç ı A l ı qorxa n k i ş i dey i l . Dey i r l a r onun b i z i m Faz­l i i la y a ş ı d oğlu v a r, a d ı n ı Rövşan ç a ğı r ı r l a r .

- B a ş ı m a xey i r , uşağa n iya e l a laqab qoyu b l a r ? Rovzan da l i k -deş iya dey i l m i r m i ?

- Rovzan yox, Rövşan. - Beh i şt , Cannaimakan o l sun . - Beh iş t arabca rovzad i r, mansa Rövşan dey i ram. Röv-

şan ! a rsca a y d ı n l ıq , i ş ı q l ı l ı q ma'n a s ı n ı ver i r . Türk lar i sa Rövş�n deyi r l a r " ( " K a rv a n " top l usu , 1 990, .N'• 1 3, sah. 60-6 1 ).

K i ç i k b i r matnda t a r i x i bax ı m d a n i k i y a n l ı ş l ı q d i qqat i cal b ed i r . Heç b i r tar ix i manbada H i nd i s t a n müsal m a n t a ­c i r l a r i b i r i i y i ba rada soraq yoxd u r . a g a r b e l a b i r b i r l i k, y a ­xud çox böy ü k a l a qa la r i o l a n b i r taşk_i l a t o l m a y ı bs a , şü bha­s i z , on u n Makkadaki sarra fxa n a s ı ba rad·a da söz açmaq a ğ­l a s ı ğ m a z d ı r. Demal i , bu , m ü a l l i f i n öz uyd u r m a s ı d ı r . l k i n ­c i , d a h a böyük b i r uydurma va y a n l ı ş l ı q i sa t a r i x i a z-çox b i l an har k as i n nazar i n dan y a y ı n a b i l maz . T a ı' ixdan ma' l u m d u r k i , xa l q qahram a n ı "Koroğ l u taq r i ban X V I asr i n i k i nc i ya r ı s ı n d a , XV I I as r i n avval l a r i n d a yaşa m ı ş d ı r . O , Cal a l i l a r h arakat ı başç ı l a r ı n d a n b i r i i d i va bu harakat ham i n dövrda Türk iyan i n b i r çox ara z i l a r i n i , Azar bayc a n va i n d i k i Erman ista n ı b ü r ü m ü ş d ü . Azarb a yc a n d a avva l l a r Os­m a n l ı i şğa l ç ı l a r ı n a , son r a l a r i sa Safav i t ara va yer l i feoda l ­l a r a qa rş ı vu ruşan cal a l i d asta l a r indan b i r i n a Koroğ l u baş ­ç ı l ı q ed i r d i . Ravayata göra, Koroğ l u n u n asi ad ı Rövşan o l ­m u ş d u r . Koroğ- lu va onun s i l a h d a ş l a r ı h a q q ı n d a y a z ı l ı manba larda m a' l u m a t çox a z d ı r . ( B u h a q d a bax : ASE, V c i l d , B a k ı , 1 98 1 , sah. 5 1 9 ).

Demal i , t a r i x i man ba lar i o çox az da o l s a , ver i l d i y i ma ' l u ­m a t a göra, Koroğ-lu X V I asr i n I I ya r ı s ı nda - XV I I asr i n avval l a r i nda yaşa m ı ş d ı r. O . S a l a m z a d a bunu b i l mamiş d e ­y i l . L a k i n " S evgi i z t i r a b ı " n d a tasv i r o l u n a n h a d isa lar X V I asr i n avva l l ar i nda baş v e r i r va t a b i i k i , bu z a m a n Koroğ- lu ( Rövşan ) d ü nyaya ha la gal mam işd i . Ta r i x i f ak i l a bu cür sar ­bast davra.ıı m a q o l m a z !

" Sevgi i z t i r a b l a r ı " nd a Füz;.ı l i n i n " Leyl i va Macn u n " poem a s ı n ı n böyük ta' s i r i duyu l u r. Y a z ı ç ı s a n k i Füzu l i n i n Ley l i va Macnunu i l a o n u n ö z ü va sevd iy i q ı z ı n t a l ey i a r a ­s ı n d a oxşa r l ı q axt a r ı r , ba'zan oxucuya e l a gal i r k i , yaz ı ç ı Füzu l i h a q q ı n d a yox, Mac n u n haqq ında asar yaz ı r . Macnun k i m i , O . S a l a mzadan i n qahram a n ı d a gee doğu l u r, onun d a

1 38

dünyaya g�l i ş i n i böyük i n t i z a r l a göz lay i r l ar . Qeys k i m i Faz l i da ( O .S a l a mzadan i n qahram a n ı ) u şaq y a ş l a r ı n d a gün· l a r i n i a ğ l a m a q l a keçi r i r. " Mahammad gözal uşaq id i . Dar ı zoğu k i m i a ğ a p p a q dar is i vard ı . Dod a q l a r ı n d a n süd d a m ı r· d ı . Göz lar i b u l a q suyu k i m i duru i d i . Boy·buxu n d a da ham­ya ş ı d l a r ı n d a n geri q a l m a z d ı . Q a z k imi y a n l a r ı n ı basa ·ba · sa gaz i r , h eç nay l a m a r a q l a n nı ı r , bütün günü n a r a z ı l ı q l a m ı i ı l d a n ı r d ı . E l a da haz i n -haz i n a ğ l a y ı r , i ç i n - i ç i n h ıçq ı r ı r d ı k i , A l iyani n ii rayi çaki l i rd i " ( yena ora d a , s ah . 58). O . S a l a m ­z a d a n i n qahr�m a n ı d a Füzu l i n i n Macnunu k i m i gözal b i r q a d ı n ı n qucağ ı n d a a r a m t a p ı r . " Q a p ı c ı q d a n b a ş ı n ı ç ı xar ­m ı ş Mahammad özünü onun üstüna a l d ı , e l a b i l özü n ü n sü­dünü i ç i b böyü tmüşdü , i l l a r l a hasrat i n i çakm i ş d i .

. . . S ü leym a n qol l a r ı n ı a ç ı b a ğ l a m a s ı n deya uşağ ı D ü rra­dan ta lam·ta las i k a l m a q i stad i , l a k i n - görü nmamiş i ş i d i ! - b a l aca Mahammad a rxas ı n ı a t a s ı n a çev i r i i b D ü rran i n boynun u d a h a bar k qucaq l a d ı " (yena ora d a , sah. 58).

" Ley l i v� M�cn u n " poem a s ı n d a o l duğu k i m i " S evgi i z ­t i r a b ı " n d a d a a ş i q l i k , vurğu n l u q maktabdan ba ş l a n ı r . Faz­l i Ley l a ya bura d a a ş i q o l u r, i l k sevgi şe 'r lar i n i b u r a d a y a ­z ı r . A n c a q görünür, O. S a l a nı z a d a s ü j e t i eyn i l a takra r l a m a ­m a q ü ç ü n b a ş q a "yo l l a r " ax ta r ı r . Poem a d a n farq l i o l a r a q rom a n d a k ı Ley l a Faz i i n i b i r qadar g e e a n l a y ı r . " Leyl i v a Macnun " d a Qeys i n raq i b i o, y a l n ı z "Macn u n " k i m i t a n ı ­n a n d a n sonra meyd a n a ç ı x ı r . B u , İ bn S a l a nı d ı r . L a k i n ro­m a n d a bu " raqi b " c a va n l a r hala b i r - b i r i n i t azaca duyduq l a ­r ı z a m a n meyd a n a ç ı x ı r . B u , m ü d arr i s Hab i bd i r . "Mü darr is na üçün eşqdan d a n ı ş a - d a n ı şa Leyl aya bax ır? - Faz l i dü­şündü va quyruğu ba·s ı l m ı ş i l a n k imi q ı v r ı l d ı . O , i stasa, Ley l a n ı a l a · b i l ar . . . şariat b u n a i caza ver i r . . . " ( yena o rada , �ıı . ro�

·

Bel a l i k l a, rom a n d a i l k m ü n a q işa be la ya r a n ı r . L a k i n asar t a m a m l a n m a d ı ğ ı üçün bu m ü n a q i şan i n neca başa ça t acağı da ma' l u m deyi l , . .

Rom a n d a ta r ix i şaxs iyyat k i m i Ş a h I sm a y ı l ı n I ra q a ga l ­mas i , onun döyüşçü l a r i n i n S ü l eyma n g i l d a çör�k yemasi q ı ­s a c a t�sv i r ed i l i r . Ancaq ma' l u m o l u r k i , Ş a h l s m a y ı l ((ar­bala tor p a ğ ı n a ova gal i b, a rs l a n ovl a m a ğ a . . . Füzu l i n i n şe'r yazmas ı , i lk qaza l l a r i n i başqa bir müa l l i f i n adı i la oxu m a · s ı , ü m u m i yyat l a onun ş a i r l i y i i l a b a ğ l ı tafsi l a t l a r d a rom a n · d a az y e r t u t m u r . 8 1 batta, " S evgi i � t i r a b ı " n d a , b i r s ı r a m a ­r a q l ı , y a d d a q a l a n sah na l�r da va r. I ra q d a yaşaya n azarbay-

1 39

ca n l ı l a r ı n hayat va ma işat i , özü nam�xsus etnoq ra fik xüsu­s iyyat l a r i n i sb�tan do lğun tasv i r ed i l m i ş d i r . Ancaq bütün b u n l a r a baxm a y a r a q " Sevgi i z t i r a b ı " dah i ş a i r i m i z Ma­hammad Füzu l i n i n t a r ix i b i r obraz , d a h i bir ş a i r k i m i oxu­cunun göz tar i q a rş ı s ı n d a c a n i a n d ı ra b i l mamişd i r .

* * *

Azarbaycan madan iyyati t a r i x i nda böyük rol oyn ayan sa­natka r l a r d a n b i r i da Tabr i z m i n i a tü r makt� b i n i n başç ıs ı S u l t a n Mahammad ( 1 470 i l i a r i n sonu - 1 555) o lmuşdur .

B u maktab in form a l a ş m a s ı va i n k i ş a f ı b i l avas i ta S u l t a n Malıam mad in y a r a d ı c ı l ı ğ ı i l a b a ğl ı d ı r . O, Tabr izda Ş a h i s ­m a yı l ı n s a r a y k i t a bxa n a s ı n d a ç a l ı ş m ı ş, onun oğlu I Tah m a ­s i ba rassa m l ı q sanat i n i öyrat m i ş , uzun m ü d dal s a r ay e ' m a ­l a txa n a s ı n ı n rahbar i o l m uşdur .

Ma' l u m d u r k i , Tabr i z m i n i a t ü r maktab i X I I I asr i n sonu - XIV asr i n avval l a r i nda Tabr i zda ya r a n mış , tez l i k l a -Yax ın va Orta Şarqda bad i i y a r a d ı c ı l ı ğ ı n , xüsus i l a.. k i t a b sanal i va m i n i a t ü r boya k a r l ı ğ ı n ın an q ü d rat l i mark�z i n a çev r i l m i şd i r . Ancaq Tabr i z m i n i a t ü r maktab i n i n i nk i şa f z i rvasi XV I asr i n ort a l a r ı n a tas a d ü f e d i r . S afav i l ar döv l at i n i n ya r anmas ı i l a i ncasanat i n bu sa h as i n d a böyük n a i l iyyat lar a lda o l unur . S u l t a n Malıam mad i n rahbar l iy i i l a M i r Müsavv i r, M i rza a l i Tabr i z i , M i r Sey id a l i , Müzaffar a t i k i m i i ste ' d a d l ı rassam­l a r l a b i r l i kd a Şarg i n görkam l i sanatka r l a r ı Kam a l.add i n Behzad , Ağa m i rak l s f a h a n i va b . faa l iyyat gösta r i r d i . ı st an ­b u l u n "Topqa p ı " muzey i n d a sax l a n ı l n " Xamsa " , S a n kt-Pe­terbu rqd a k ı E r m i t a j d a sax l a n ı l a n " Quy va çovka n " , " C a m i ­at-tava r i " , " Ş a h n a m a " va s . a lyazma l a r ı n a çak i l m i ş m i n i a ­t ü r l ar Tabr i z m i n i a t ü r maktab i n i n an dayar l i n ü m u na lar in ­dand i r .

Ma' l u m d u r k i , o z a m a n Ş�rqda an çox m i n i a t ü r rasm lar i F i rdovs i n i n " Ş a

.h n a ma " s ina va N i z a rn i n i n " Xamsa " s i n a ça­

k i l m i ş d i r . Şarq m i n i a t ü r sanat i n i n an görkam l i markaz ia r i Hera t , Ş i raz , Qazv i n , İ s fa h a n va Buxara maktab ia r i i l a ya ­r ı ş d a Tabr i z mak tab i hamişa q a l i b gal m i ş d i r .( B u h a q d a bax: a. S a l a mza da, K. Kar i mov. XVI asrda Tabr i z m i n i a t ü r mak­tabi va S u l t a n Mahammad, Azarbayca n EA Xabar l a r i , 1 959, .N'• 5; A. Q a z ı yev. X I I I -XV I I asr lar Azarbaycan a lyazm a l a ­r ı n ı n bad i i tart i b a t ı . Moskva ( rusca ), 1 977; A S E , I X c i l d , 1 986, sah, 232-234).

1 40

S u l t a n Malıam mad in öz ya r a d ı c ı l ı ğ ı da zang in va çoxca­hat l i d i r . Yaz ı ç ı Clşrar Sa id İ bra h i m i n ( Cl ş rar İ b r a h i movun ) " S u l t a n Maham mad " rom a n ı d a ( B a k ı , Yaz ı ç ı , 1 992) mahz bu görkam l i sanatk a r ı n haya t ı va y a r a d ı c ı l ı ğ ı n d a !J , onun yaşad ığ ı dövrdan söz aç ı r . H i ss o l u n u r k i , a. S . I hr a h i m Tabr iz m i n i a t ü r maktabi v a onun başç ı s ı S u l t a n Malıam­mad i a b a ğl ı asar l a r i oxu muş , i lk manba lar la t a n ı ş o lmuş , ham da rassa m ı n y a r a d ı c ı l ı q dünyas ına baş vurmuşdur . Ta­b i i k i , bütün bu n l a r ı n rom a n ı n t a r ix i nasr n ü m u nasi k i m i qavra n ı l m a s ı n a müayyan ta's i r i o l m uşdur .

Rom anda sü je t i n i n k i ş a f ı i k i xatt üzra d a v a m ed i r . B i r i n ­c i s i , dövrün ict i ma i - s iyas i manzaras i , Ş a h i s m a y ı l ı ıi harb i safar la r i , S afav i l ar dövat i n i n ara z i s i n i gen i ş l and_ i rmas i , onun döv lat s iyasati sahas inda a p a rd ı ğı i ş l a r va s . I k i nc i s i S u l t a n Malıam mad i n b i r rass a m k i m i yet i şmas i , y a r a d ı c ı q yo l u , çakd iy i asar l ar, b u n l a r ı n ç o x tez l i k l a şöh rat q a z a n m a ­s ı , ş a h sa ray ında faa l i yyat göstaran d i gar rass a m l a r l a m ü ­n a s i bat i , sevg i s i , a i l a haya t ı v a s . ö z aks i n i t a p ı r . Amma b u i k i xatt mant i q i şak i l d a b i r - b i r i l a b a ğ l ı d ı r, B i r i d i ga r i ndan tac r i d o l u n m a m ı ş d ı r .

Ma' l u m d u r k i , Ş a h i s m a y ı l a n a d i l l i adabiyya t ı m ı z ı n ba ­n i l a r indan va m i l l i dövlatç i l i y i m i z i n asa s ı n ı qoya n l a r d a n b i ­r i d i r . O, takca q ü d rat l i hökm d a r va sarkarda dey i l , eyn i z a ­m a n d a , sanat i , sanat k a r ı yüksak q iymat l and i ran b i r şaxs o l ­muşdur . Ş a h i srriay ı l dövrün an yaxş ı sanatk a r l a r ı n ı öz sa ­ray ına top l a m ış , on l a r ı n is ' teda d l a r ı n ı n p a r l a m a s ı üçün a l i n dan ga lan köniay i n i asi rgamamişd i r . Rom a n d a d a bu xa t t qabar ı q şak i l d a nazara çarp ı r . O n u n vaz i r l a söhbat i bu bax ı m d a n d i qqat i xüsu s i l a ca lb e d i r : "Şah gün k im i a l ı ş ı b ya n a n q ı z ı l ı rasın l ardan s a n k i ayr ı l a b i l m i r d i . Bu , Malıam­mad i n mac l i sdan avval heyra n l ı q l a baxd ığ ı rasınlar id i . O, göz l a r i n i rasından çakmadan:

- Vaz i r, bu gün s a r a y k i t a bxa n a s ı n ı n i ş i ndan söh bat s a l d ı n . Cl m i r Teym urun vaxt ı n d a naqq a ş l a r Samarqand i cannata çev i r i b l ar . Mövl a n a N izamadd in Cl l i ş i r Hera t ı bar­

. b�ak l i ga l i na döndar ib . B u n l a r ı n m ü q a b i l i nda biz na i ş gö­rürük?

- Qi b ley i - a lam, raz i l at l a r i n i z i eş i d i b d ü n y a n ı n har ta ­raf i ndan naqqa ş l a r Tabr iza gal makdad i_ .

- Dünya n ı n an n a d i r k i t a b i a r ı · top l a n m a l ı , üz i a r i a n a d i l i m iıda köçü r ü l mal i , gözal m ü rakkab la yaz ı l m a l ı , ras ın l ar çaki l m al i d i " ( " S u l t a n Mahammad " , salı . 43) .

1 4 1

D a h a son r a öyran i r i k k i , hök m d a r k i t a bxa n a d a i ş i n yax­ş ı l ı ğ ı n ı ta lab e l ad iy i n dan onun vaz i r i tez-tez buraya baş çakm al i o lur . Az vax! arz i nda k i t a bx a n a adı a l t ı n d a şahar in i r i l i -x ı rd a l ı sanatka r l ı q e' m a l a txa n a l a r ı b i r l aşd i r i l i r . Safavi bay larbay i l i k l a r i n i n bütün markaz i şahar l a r inda be la s a r ay k i t a bxa n a l a r ı ya r a d ı l a ra q Tabr i z k i t a bxa n a s ı n a t a be e d i l i r , bu r ada ç a l ı ş a n l a r döv l atdan günanıuzd amak haqq ı a l ı r l a r .

S u l t a n Mahammad da s a r a y ı n a d l ı - sa n l ı naqqaş l a r ı n d a n say ı l ı r . Getd i kca şöh rat l an i r va Ş a h İ smay ı l öz'ü da onun l a yax ınp a n m a r a q l a n m a ğa b a ş l a y ı r . Ü m u m i yyatla, rom a n d a Ş a h l s m a y ı l - S u l t a n Mahammad xat t i xüsu s i l a d i qqat i cal b e d i r . " Hökm d a r l a hala i lk görüş la r indan yaxş ı taassü­r a t l a r ı q a l m ışd ı Mahammad i n . Sonra i sa b ir i nsanda qoşa ­l aşan qazab va marhamat, maltabbat va n i lrat h i ss ia r i taas­sü f l a bara bar, heyrat h i ss i da doğurmuşrlu o n d a . Doğrud a n d a İ s m a y ı l ganc i d i . Ç i y i n l a r i n d a uşa q l ı q i l i ar i n i n da yükü­n ü gazd i r i r d i . Ha l a a l da d a , yol u n d a n s a p d ı r a b i l ard i lar . Ağı l -k a m a l ı n a sa söz yoxdu . Safavi döv l at n i ş a n ı üçü n . çak i l ­m i ş rasm lar a r a s ı n d a n a n yaxş ı s ı n ı seçmasi da Malıamına­da göra onun a ğı l l ı o l duğunu sübut e l ay i rd i . H a ın i n rasm i o vaxt Malıam m a d i n özünün da xoşuna gal i r d i . Hökmd a r ı n b i rdan -b i ra taxtd a n düşü b, rasmi yerdan götürdüyü a n d a ü z ü n d a görünan i ş ı q , tabassüm ömrü boyu y a d ı n d a n ç ıxma­yacaqd ı :

- B u rasm yaxş ı d ı , - dem işd i hökm d a r " ( " S u l t a n Ma­hammad " , sah. 61 ).

Rom a n d a S u l t a n Malıammad i n bü tün haya t ı deyi l , Ş a h İ smay ı l ı n Ç a l d ı r a n döyüşündak i ( 1 5 1 4 ) mağl u b iyyat i na qa­dar o l a n dövrü qalama a l ı n m ı ş d ı r . ( 8sar " B i r i nc i k i t a b ı n so­n u " c ü m l as i i l a b i l i r ) . Ha l a b u r a d a S u l t a n Malıammad i n Tabr iz m i n i a ! ü r maktab i n i n başç ıs ı k i m i faa l iyyat görün ­m ü r. Görka nı l i rass a m ı n harn i n marha laya qadar keçd iy i yol , y a r a l d ı ğ ı asar lar , q a z a n d ı ğ ı u ğu r l a r d i qqat markaz i n dad i r .

S u l t a n Malıammad i n takca Tabr izda dey i l , Hera tda . d a y a ş a m a s ı , bura d a d a asar lar y a r a t m a s ı , " Şarq i n R a fae l i " a d l a n d ı r ı l a n Kam a ladd i n Behza d l a m ü n a s i bat lar i da ro­m a n d a az yer t u tmur . Ma' l u m d u r k i , Behzad uzun müd dal Hera lda y a ş a m ı ş,son ra Tabr iza dönmüş , Safav i l a r s a r ay ı n ­d a faa l iyyat i n i d avanı etd i r m i ş d i r . Yaz ı ç ı S u l t a n Maltam­m ad l a y a n a ş ı , onun obr a z ı n ı d a bütün m ü rakkab l i y i l a yara t ­m a ğa ç a l ı ş m ı şd ı r .

" Behzad , d ü n y a n ı n i ş ı q l ı ü z ü n ü a xt a r a n a d a m ı y d ı . Bu

1 42

i ş �ğı .�.a l b i nda ha la u ş a q l ı q i l i a r i ndan M i r a l i ş i r y a n d ı ra b i l ­

nı ı şd ı . . . Tabr iza ga landan son ra Ş a h i s nı a y ı l Behza d ı hörmal la

qa r ş ı l ay ı r . Behzad Hera t d a n gat i r d i y i had iyyan i ş a h a taqd i m e d i r :

B u , Sa 'd i n i n " B usta n " . Bahmany a r ı n "Mant i q " , a m i r Tey­nı u ru n " Zafarn a m a " , a l i ş i r Nava i n i n "Xamsa " a lyazm a l a ­r ı n ı n rasm lar i d i r . Ş a h i s m a y ı l bu asar lar i yüksak q iymat­l and i r i r , ona uğur l a r a rz u l a y ı r .

Su l t an ·Mahammad - J<am a l add i n Behzad xatt i rom a n ­d a müayyan y e r t u t u r . Ustad sanatka r Behzad Mahamma­d in p a r l a q gal acay ina i n a n ı r. Ancaq Maham mad i n üray inda Behza d a qaş ı q a r a f i k i r l a r baş q a l d ı r ı r .

" O n a e l a gal i r k i , Behz a d ı n barbazak l i söz lar i a rx a s ı n d a taza b i r h iy las i g i z l a n i b . N e ç a d a f a i stam i ş d i k i , onun ba ra­s i nda başqa cür düşünmas in , . . . a m m a baca r m a m ı ş d ı . Qa l ­b i ndak i q a r a f i k i r l a r i Behza d ı n a rxas ınca y a ğd ı r ı rd ı :

- Get, yo l u n d a n q a l m a , köpak! B u c ü r ç a l ı ş ı b -vuruş­maqla vazi r-vak i l yer i n i da tu ta b i l arsan. B u , üçüncü hökm­dard ı k i , görürsan, h a m ı s ı n ı n d a göz ü n ü n iş ığ ı o lmusan . . . Be l a yaşd a n sonra naqq a ş l ı q nay ina l a z ı m d ı r , a ğ ı l l ı baş ın s iyasatda t a m mö'tabar uca l ı ğa ça ta b i l a r .

O, f i k i r l i - r i k i r l i gal i b favv a ra l i hovu zun y a n ı n d a d a y a n ­d ı . Or tada p ı qqa p ı q l a qaynayan su hovuzun atak l a r i nda q_ı r­ç ı n l a ş ı r, göz yaşı d a mc ı - d a rncı marmar a rxa süzü l ü r d ü . I k i qu q u ş u a ğ b u l u d k i m i z a r i f boyu n l a r ı n ı ayarak suyun n a ­r ı n l a p a l i sath i i l a yüngü lca a x ı b ged i r d i . Mahammad bu gö­zal l i k q a rş ı s ı n d a s a n k i d ü nya n ı n da gözal üzünü göra b i l ­d i . Taassüf k i , Behza d a m ü n a s i ba t i nda o, d ü n ya n ı n bu üzü­n ü göra b i l mam işd i . Usta d ı n b i r sanatka r sada lövh lüyü va tam i z l i y i l a ded iy i an ad i , xey i rxah söz l a r i n be la a rx a s ı n d a b i r makr, h i y l a g i z l an d i y i n i yaq i n e l ay i r d i . Behzad isa asar­rar i k i m i qal b i n i da p a k va tarniz b i l d iy i , ü rayi da l i - do l u ha­yat çeşmasi i la döyünan bu ganca, onun boya l a r m a doğru­dan d a heyran o l muşdu " ( " Su l t a n Mahammad " , sah. 1 67) .

B u r a d a müa_l l i f obra z ı n dax i l an z i d d ayyal l i o l duğunu , b i r i n s a n va sanatka r k i m i laza d l ı h i ss l a r l a y a şa d ı ğ ı n ı g i z ­l at m i r . Onun Safavi s a r ay k i t a bxa n a s ı n ı n b a ş ra i s i ta'y i n ed i l masi da S u l t a n Maham mad i asab i l aşd i racak. İ k i i l son ra Ş a h i s m a y ı l d ü n y a s ı n ı dayi şacak, a t as ı na eht i r a m al a mal i o l a r a q Tah m a s i b M i rza ömrünün son u n a dak J<am a l ad d i n Behza d ı yü ksak vaz i ra maq a m ı n d a sax l ayacaqd ı . B u n a bax-

1 43

m a y a raq , hök m d a r an mas' u l k i t a bx a n a i ş l a r i n i S u l t a n Ma­hammada t a p ş ı ra c a q d ı . Tabr iz sanat a l am i nda S u l t a n Ma­hammad dövrü d a ela bu vaxtd a n baş l ayacaqd ı . Ş ü bhas iz , rom a n ı n i k i nc i h i ssas i n d a Kam a l add i n Behzad - S u l t a n Mahammad xatt i d a h a d a i n k i ş a f edacak, bu i k i böyük sa­natka r ı n m ü n a s i bat lar i tam a y d ı n l aşacaqd ı r .

Rom a n bu ma' n a d a ha l a çox lu sua l l a r a cava b göz lay i r .

* * *

Bu fas i l d a b i z ! a r i x i rom a n l a r müa l l i f i az iza xa n ı m Ca­farzadan i n d a h a bir rom a n ı n d a n söz açmaq is !ay i r i k . D i ­g a r i k i rom a n h a q q ı ıı da avva l k i fas i l i arda d a n ı ş ı l m ı şd ı r . " B i r sas i n f ac i as i " rom a n ı n d a Azarbayc a n mus iq i ! a r i x inda i l k qad ın m u ğ a m us tas ı M i rza G ü l l a r i n hayat va sanat yo­lu i ş ı q l a n d ı r ı l m ı ş d ı r . agar az iza x a n ı m d i gar !a r ix i rom a n ­l a r ı n d a öz qahram a n l a r ı n ı n h a y a t yol u n u öyranmak ü ç ü n çox l u t a r ix i f a kt l a ra , m a n b a va m a'xaz lara m ü rac ial e d i r d i ­s a , bu rom a n d a harn i n f a k t l a r , m a n b a va q a y n a q l a r d a k ı ma' l u m a t l a r o qadar d a çox dey i l d i r . D a h a doğrusu, Azar­bayca n ı n bu q a d ı n x a n andas i h a q q ı n d a yaz ı l a n manba lar a z d ı r , ba lka da yox daracas i ndad i r . L a k i n az iza x a n ı m Ş a ­m a x ı d a , Ş i rv a n d a y a ş a y a n qoca l a rd a n bu sanalç i n i n ö m ü r yol u b a rada m ü ayyan xa ! i ra lar top l a m ış , d i l da- ağ ı zda gazan rava yat lara b i g a n a q a l m a m ı ş d ı r . Na ! i cada, az iza Cafarza da­n i n ! a r ix i mövz u d a y a z d ı ğ ı d i gar rom a n l a r ı n d a n heç da ge­r i da q a l m a y a n m a r a q l ı bir nasr asari y a r a n m ı ş d ı r . i-l ar şey­dan avval qeyd edak ki, müal l i f M i rza G ü l l a r in y a ş a d ı ğ ı dövrü , t a r i x i şara i ! i va manzarani rea l i s!cas i na a k s e!d i r m i ş, m u s i q iya, m u ğ a m sanal i n a ba lad l i y i n i b i r d a h a nümay i ş et­d i r m i ş d i r .

Rom a n i k i h i ssactan i b a ra!d i r . B i r i n c i h i ssa son r a l a r M i rza G ü l lar a d ı i l a t a n ı n a c a q b i r

xanand.a n i n a n a s ı n ı n t a l ey indan s ö z a ç ı r . H a c ı S a l m a n ağa C a v a d qaz a s ı n ı n an t a n ı n m ış , an maş­

hur şaxs l a r i ndan i d i . Çox l u va r-dövla! s a h i b i o l a n bu ağa ­n ı n yega n a b i r oğ lu v a r i d i -- Safar.

H a c ı S a l m a n a ğa g i l d a çox lu x i d ma!ç i l ar, kan i z l ar ça l ı ­ş ı r . O n l a r d a n b i r i d a bu e v a pan a h gat i r nı i ş G ü l sanam d i r. G ü l sanam i n göz ü n ü n a ğı - qaras ı o l a n Rey h a n a d l ı q ı z ı bu ev in x a n ı m ı Ş a h n isa x a n ı m ı n xoş u n a ga l d i y i üçün onun evinda böyüyür . Getd i kca Safar la Rey h a n a r a s ı n d a mahab-

1 44

bat duygu l a r ı ç i çak lay ir . Reyh a n l a Safar in bu görüş lar i av­valca heç k i m i m a r a q l a n d ı rm ı r, l a k i n masala c i d d i l aşanda, Reyh a n ı n ana o l acağ ı göz l anHanda Ş a h n isa x a n ı m bunu qüruruna s ığ ı şd ı rmay ıb, on l a r ı ev i n d an qovur .

Uzun maşaqqatdan son ra G ü lsanarn q ız ın ı göt ü r ü b baş­qa b i r kan da köçm a l i o l u r . Rey h a n uşag ı a l ı r , özü d a ara ge­d i r . Harn i n bu uşağ ı ömür boyu övl a d hasrati çakan M u r a d ağa ö z q ı z ı k i m i tarb iya ed i r , mol l a ona G ü l lar a d ı ver i r .

İ l l ar keç i r, harn i n bu q ı z uşağ ı - Reyh a n ı n y a rl i g a r ı -Safar i n q ı z ı yaşa do lur , gözal l i y i i l a a l ama sas s a l ı r .

B u n d a n sonra müal l i f süjeta y e n i b i r ahv a l a t d a x i l ed i r . O l a b i l s i n , bu müa l l i f taraf i n dan uyd u r u l muşdur, a m m a ba­d i i l i k bax ı m ı n d a n rom a n a bir c a z i bad a r l ı q gat i r i r . H a c ı S a l m a n a ğa n ı n o ğ l u Safar a rt ı q o t u z b e ş y a ş ı n a ç a t m ı � d ı r . T i f l i sda tah s i l a l ı b, son ra a n a s ı n ı n takl i f i l a ev lan i b . f n d i S a l m a n a d ı n d a on üç y a ş ı n d a , boy l u -buxu n l u oğl u , Ş a h n i ­sa a d l ı q ı z ı d a va r . Ancaq gün l a r i n b i r i n d a a rv a d ı Nas ima ağ ı r sataleama tu tu l u r va ö l ü r.

Gün l a r i n b i r i nda Safar c ı d ı r meyd a n ı n d a gözal b i r q ı z görür .

" S afar heyrata be la m a c a l t a p m a d ı . . . ç ünk i . . . çünk i . . . çün ­k i . . . Çünk i bu a n d a t a r i x dayand ı . Yox! Yox! Yox, d a y a n m a ­d ı ! Falay in ça rx ı geriya-tars i n a f ı r l a qm a ğa b a ş l a d ı . . . Va . . . İ y i r m i i l avval Sa lman ağaya maxsus saman do lu z a ğa l a r­d a n b i r i nda d a y a n d ı .

1 5- 1 6 yaş l ı Reyh a n gü lü msayi rd i . Hayaca n d a n belaca q ı ­zarmışd ı , qorxudan , haya d a n belaca pört müşdü . A l , gü l ü msar dodaq l a r ı belaca nayasa, naysa p ı ç ı l day ı rd ı . Safar söz lar i eş i t ­m i rd i . Onda da , ind i da" ( 8ziza Cafarza da, " B i r sas in fac ia­s i " . "Azarbayca n " j u r n a l ı , 1 997, .N'• 3-4, sah. 44-45).

O qız G ü l lar i d i . Be la l i k l a, Safar a ğ a - a t a öz q ı z ı n ı t a n ı ­m a d a n ona aş i q o l u r . M u r a d a ğ a n ı n q ı z ı o l d u ğ u n u b i l i nca ona e lç i göndar i r va q ı z ı n " a t a - a n a s ı n ı n " raz ı l ı ğ ı n ı a l ı r .

Safar in Qa radon l u d a maşh u r M u r a d a ğ a n ı n q ı z ı n ı ista­y ib , a l m a q xabari isa bütün Cavad m a h a l ı .n a yay ı l ı r . Bu xa­bar Gü l sanama da ça t ı r . O; bu b i a b ı rç ı h a d isan i n baş ver­ınamasi üçü n G ü l l a r i n y a n ı n a gal i r , ahva l a t ı ona d a n ı ş ı r va qız ı i n a n d ı r ı r . Nat i cada, G ü l l a r evdan baş göt ü r ü b ged i r , nanas ina qoş u l u b Q a r a donunu lark ed i r .

Göründüyü k im i , rom a n ı n bu h i ssasi h a d isa lar i n m a raq ­l ı , b i r sü j e t axar ı nca i n k i şa f ı bax ı m ı n d a n cal bed i c i d i r . Mü­a l l i f i n a l inda konkret . t a r ix i f ak t a z o l sa d a , o, tasv i r e td iy i

1 45

dövrün t a r i x i - .- , n ııqra f i k r u h u n u sax l aya b i l m i ş d i r . İ star H a c ı S a l m a n a ğ a n ı n , i s iarsa da Murad a ğ a n ı n tasv i r i n d a o dövrü n bay l a r i na maxsus ağaya n a l ı ğ ı , b;ıy a rvad ı Ş a h n isa­n i n v a r l ı q a d ı n l a ra a i d s;ıciyy;ıvi xüsus iyyat l a r i , v a r l ı -yox­s u l m ü n a s i bat l <ı r i rea l i stc<ıs iri;ı ;ıks o l u n m u şdur . 8z iz<ı x a n ı ­m ı n a y r ı - a y r ı tasv i r l a r i da m a h z t a r ix i l i k bax ı m ı n d a n m a ­r a q doğu rur .

" O zaman c a v a n oğ l a n l a r dabd;ı o lan a l , yaş ı ! , a b ı m<ıx­m<ırd<ın çuxa l a r gey<ırd i l <ır . İ l l a h da dövl<ıt l i b a l a l a r ı , çuxa ­l a r ı n dövr<ıs i n;ı, k<ın a r l a r ı n a , <ıt<ıy i n ;ı, qol a ğz ı n a , yaxa s ı n a , bel i n a ba f ta t i k d i r<ırd i l ar . C a va n l a r a t ü s t ü n d ;ı p a r - p a r ya ­n a r d ı l a r . A m m a boz , q a r a -xa l l ı " Göy<ırç i n " g;ı l;ınd;ın sonra S<ıf<ır özün;ı boz m a h u d d a n çuxa t i k d i r d i . Çuxa n ı n at<ıy i n i , yaxa s ı n ı , qo l l a r ı n ı n qo lça q l a r ı n ı g ü m ü ş ü b a r t a y a b;ız;ıtd i r ­d i . Boz gümüşü buxa r a d<ı r i s i nd;ın papaq t i kd i r d i . A t ı n y;ı­h;ır-yüyan i n a bas dey inca gümüş n<ısb e l atd i r d i . Bu l i basda , bu y<ıhar- <ıs b a b l a a t ı m in i b u z a q d a n görün<ında e l a b i l gümüş heyk;ıl gal i rd i " ( " Az<ırbayca n " j u r n a l ı , 1 997, .N'• 3-4, s;ıh . 1 5 ).

Rom a n ı n i k i nc i h i ss<ıs ind;ı is;ı G ü l l <ı r in san<ıt yol undan , bu sah;ıd;ı ras t l a şd ığ ı m a neal<ırd<ın, çat i n l i k l ardan, q azand ı ­ğı u ğu r l a rd a n , b i r xananda k i m i e l d<ı-obada böyük şöh rat q a z a n m a s ı n d a n söz aç ı l ı r . Mü;ı l l i f h<ım ta r ix i f ak t l a r a , ona b;ıl l i o lan m a' l u m a t l a r a i s t i n a d ed i r, h;ım da öz bad i i taxay­y ü l ü i l a M i rz<ı G ü l l a r i n c a n l ı , do lğun obra z ı n ı ya rad ı r . G ü l ­san<ım q a r ı n<ıvas i n i qoh u m u Şarafn isagi l <ı gat i r i r . Şarafnisa a rt ı q dünyas ı n ı dayi şsa da onu bu evda hörmat l a q a rş ı l a yı r­l a r. Qonşu d a is;ı t a rça l a n C a b b a r k i ş i yaşayı r d ı . G ü n l ar i n b i r günü C a b b a r k i ş i q ı z ı n mus iq iy;ı böyük h;ıv;ıs i n i duyur, oxu m a ğ ı n ı b i l i b m u ğ a m ı n yol l a r ı n ı öyrad i r . G ü l l ar nanas i n i i l i randan son r a onun bu e v d ;ı q a l m a s ı ded i -qoduya sabab o lu r . Odur ki, özü n ü n ö l ü m xab<ır i n i uydurur va kişi p a l l a r ı geyin i b C a b b a r l a !oy l a ra ged i r. Va çox tez l i k l a maşh u r l a ş ı r.

a J b;ıtt;ı, rom a n ı n bu f;ısi l l ;ı r i n d a G ü l l a r i n tez b i r z a m a n ­d a maşh u r b i r x a nanda k i m i t a n ı n m a s ı o q<ıdar da asa s l a n ­d ı r ı l m ay ı b. Müal l i f e l a b i l , h a z ı r b i r xan;ınd;ın i sanat mey­d a n ı n a gat i r i r . G ü l l ar a d ı n ı n y a n ı n a bir " M i rza" sözü d;ı ;ı l av;ı o l u n u r .

M i rza G ü l l <ı t i n ust a d ı Ş;ırq i n böyük sanat k a r ı Ş a ın a x ı l ı M i rza M;ıh;ımın;ıdh;ısan N <ı v a o l m uşdur . Rom a n d a , · m ü al l i f xas i s l i k l a d a o l s a , M i rz;ı -Mah<ıınmadhasan Nava h a q q ı n d a s ö z a ç ı r, onun s;ın;ıt;ı, m u s i q i y;ı m ü n a s i bat i n i a ç ı q l ay ı r .

1 46

M i rza Mahammad hasan dey i r : " U n utma k i , maklab-mol ­l a x a n a gö rmü şsan. Qara l a n ı y ı r s a n . Sandan söz l a r i n ma'n a s ı n ı d ü rüst söylamak , böy ü k va ma' n a l ı , ham da bad i i cahatdan gözal yazan ş a i r i m i z i l a n ı m a q v a c i b d i r . .

B i r da unu lma k i , muğa m a l qazal üçün , qazal da muğa ­m a l üçün ya r a n ı b . 1-l eca vazn iy l a qoşm a , gara y l ı , ha t t a l an ­ba l l i kdan bayat ı be la oxuya n l a r m u ğ a m d a böyük sahva yol ver i r l ar. Ham şe'rda iym a l a, ham mus i q i da q ı r ı q l ı q arnala gal i r . . .

. . . San hamişa e l a qazal lar seç k i , içar i s i n d a adabdan ka­nar söz o l m a s ı n " ( " Azarbayca n " j u rn a l ı , 1 997, N'' 3-4, sah . 7 1 -72).

81 balta, bir m ü ddai keçançlan son r a M i rza G ü l l a r i n q ı z o l duğu d a çoxl a r ı n a ma' l u m o lu r . A n c a q o n u n gözal va y a ­n ı q l ı sasi tez l i k l a bunu unutdurur . Samad S a h i r a d l ı ganc i n G ü l lar i sevmas i , hamişa d a r a y a q d a q ı z ı m ü d a f i a e d i b , ta'q i b l ardan qoru mas ı va a x ı r d a vahş icas i na ö l d ü r ü l masi da rom a n ı n la's i r l i sah na lar i n da n d i r. İ l l ar keç i r , M i rza G ü l lar da qoca l ı r, sas i da tab i i k i , day i ş i l maya b a ş l a y ı r. Daha lay­l a ra , seyriara çox gel m i r, ev inda qız uşa q l a r ı n a m u ğ a m ı n s i r l a r i n i öyrad i r . B u n a göra da n i fral va qazab hadaf ina çev­r i l i r , bunu d a ona çox görü r l ar .

Yaz ı ç ı M i rza G ü l l a r in son gü n l a r i n i da tasv i r edir . " Cl ü n ­l a r i n b i r i n d a Qaradon l u d a b i r q a r ı p e y d a o l d u . M u r a d a ğa ­n ı n q a p ı s ı n a gal i b Qonçabay i m l a M u r a d a ğ a n ı soruşdu. Har i k i s i n i n b ir neça i l avval d ü n y a s ı n ı day i ş i b, haqqa qo­vuşduğunu b i l i nca, d a rv a z a n ı n önündaca diz çökü b, hönkür­hönkür a ğ l a d ı (yena ora d a , sah. 94) .

M i rza G ü l lar a rt ı q be l i b ü k ü l m ü ş bu qar ı Qonçabay i m l a Murad a ğ a n ı n qoşa qabr i n i çox asan t a p ı r .

" S ahar k i msa . . . qabr is la n a taraf baxa n d a a rva d ı n i k i qabr in a r a s ı n d a b ü k ü l ü q a l d ı ğ ı n ı görü b h a y s a l d ı . Xey l i c a ­m a a ! a x ı ş ı b qabr isla n a gal d i . Arv a d çoxd a n keç i n m işd i . . . Qonça bayi m l a Murad ağan ın qab i r l ar i n i n a y a ğ ı a l l ı n d a k ı bayaz y e r i qazd ı l a r . Q a d ı n ı o r a d a d a f n etd i l a r . . . B a ş d a ş ı n a a d y a z a b i l mad i lar . Heç kas i n t a n ı m a d ı ğ ı g a d ı n ı n a d ı n ı d a b i l an yox i d i . . . " ( Yena o r a d a , sah . 95).

" B i r sas i n f ac i as i " rom a n ı bel aca başa ç a l ı r va doğru d a n d a asar ö z bad i i -emosion"a l la's i r gücü i l a oxucunu h ayacan ­l a nd ı r a , s a rs ı da b i l i r . Ancaq rom a n d a na l amam la' s i r ba ­ğ ı ş l ayan obra z l a r, h a d i sa lar da d i qqaldan yayı n m ı r. Masa­l an , yuxa r ı d a qeyd etd i y i m i z M i rza Maham m ad h asan N ava

1 47

su ral i rom a n d a öz do lğun i la das i n i t a p m a l ı yd ı . M i rza Ma· hammadhasan çux f ac i a l i , ü zünt ü l ü bir hayat keç i r i b, ömrü­nün son i l i ar i n d a d ü ny a i ş ı ğ ı n a hasrat yaşay ı b, gözal şe'r· l a r y a z ı b . D a ha son ra rom a n ı n b i r i n c i h i ssasi n dan ma' l u m o l a n Safar a ğ a su ral i d a son a dak i z l a n m a l i y d i . Onun ta ley i neca o l d u ? B u ba rada müa l l i f susur . . .

aziza Cafarz a d a n i n d i gar b ir t a r i x i rom a n ı - " S a b i r " , a d ı n d a n görü n d ü y ü k i m i böy ü k s a t i r i k ş a i r i m i z i n hayat va y a r a d ı c ı l ı ğ ı n d a n , keşmakeş l i ömründan söz a ç ı r . Ancaq bu asari s ırf t a r i x i rom a n a d l a n d ı r m a q o l a r m ı ? Çünki rom a n · d a s ı r f e'l m i -p u b l i s i s t i k şarh l a r da az dey i l , ham da bu şarh­l a r m ü ayyan ma 'n a d a m ü al l i f q a yas i n i d a h a dolğun nazara ç a r p d ı r ı r . Demal i , " S a b i r rom a n ı s ırf t a r ix i rom a n qa l i b i n a s ı ğ m ı r, o n u n h ü d u d l a r ı n ı a ş ı r , rom a n -tad q i q a t x a r a kter i d a ­ş ı y ı r . a . Cafarza d a n i n d i gar t a r i x i rom a n l a r ı n d a d a e l.m i va p u b l i s i s t i k şarh l ara ras t gal i r i k , l a k i n b u n l a r harn i n rom a n ­l a r ı n süjet i n d a h a l l e d i c i r o l oyn a m ı rd ı . " S a b i r ': rom a n ı n d a isa l3sv i r o l u n a n h a d i sa l a r l a qaynay ı b-qovu şur , hatta ba'zi maqa m l a rd a üstü n l ü k taş k i l e d i r .

Müal l i f M. a . S a b i r i n tarcümey i - h a l ı i l a bağ l ı b ü t ü n manba lar i ; i s t a r e l m i - p u b l i s i s t ik , i siarsa da m ü a s i r l a r i n i n x a t i ra lar i o l a n y a z ı l a r ı d i qqat l a n azardan keç i rm i ş , böyük şa i r i n m ü h i t i n i ( ham Ş a m a x ı , ham d a B a lu ) i ncal i k l ar i n a qa· dar öyran m i ş, nat icada o n u n do lğun şa i r - vatan d a ş obra ­z ın ı c ı n l a n d ı rm a ğa n a i l o l m u ş d u r .

Roma n böy ü k ş a i r i n u ş a q l ı q va gancl i k i l i a r i n i n tasv i r i i l a b a ş l a y ı r . Oxucu l a r a S a b i r i n bu dövrü a z-çox ma' l u m d u r, l a k i n a. Calarz a d a ma' l u m fak t l a r ı b i r az da zan g i n l aşd i r i r , o lmayan h a d i sa va ahv a l a t l a r ı d a sü je ta d a x i l e d i r , xüsus i · l a, Ş a max ı m ü h i t i n i bü tün ko lor i t i i l a aks etd i r i r . Ş a i r i n a t a s ı Maşadi Zeyn a l a bd i n , a n a s ı Sa l tanat x a n ı m , m ü al l i m i Seyi d a z i m Ş i rv a n i bu fond a - bu manzarada d a h a ba r i z r a sm e d i l m i ş l ar .

Maşad i Zeyn a l a bd i n e l m i n , m a a r i l i n a leyh i n a o l m a s a d a , çörak q a z a n m a ğ ı , günda l i k a l ı ş-ve r i ş i har şeydan üs tün t u ­t u r . O ğ l u n u zor l a Sey id a z i m i n maktab i n dan a y ı r ı b öz b a q · q a l d ü k a n ı n d a aylaşd i r i r va ü rayi n d a f i k i r l aş i r k i , "Ay rah · m at l i k oğ lu , e l m l a, b i l i k l a, yaz ı -pozu i l a na q a z a n m ı s a n ? H a n ı o b i r dünya b o y d a a d ı n a l a y i q evi n e ş i y i n ? Ay san i n cad d i n i n q u r b a n ı o l u m , baqq a l l ı q d a , ha r nad i yena b i r t i ka h a l a ! çöray i n v a r . C ı z m a q a raç ı l ı q d a n na ç ıxacaq onunçün ? " '(a. Cafarza da. S a bi r . Azarnaşr , B a k ı , 1 989, sah . l 3) .

1 48

Maşadi Zeyn a l a b d i n b a l a ca a i akbar i n şe'r dartar i n i da c ır ı r . Amma galacay i n ş a i r i e l a : . ğ l ı kasandan y a ş a d ı ğ ı m ü ­h i t i çox gözal duyur, a t a s ı n a a c ı ğ ı t u t m u r . " O n u n ş e ' r d a l ­tar i n i a t a s ı c ı r m a m ı ş d ı . B a q q a l Maşad i Zeyn a l a bd i n c ı r ­m ı ş d ı . Onun ü z ü n a xaca l at çakd iy i s i l l a n i a t a v u r m a m ı ş d ı . Onu d a baqqa l Maşad i Zeyn a l a bd ı n i l i ş d i r m i ş d L Onun n i f­ral i , düşman ç i l i y i bu baqq a l a q a rş ıyd ı " .

Gün lar i n b i r gü n ü a l akbar Ş a m ax ı d a n keçan k a r v a n a qoşu l u r , maqsad i bu d i n d a r , mövhu m a tç ı m ü h i tdan u z a q l a ş ­m a q i d i . A n c a q a t a s ı xabar tu tur , onu g e r i qayt a r ı r va b u n ­d a n son ra h e ç b i r istay ina q a rş ı ç ı xm ı r . S a b i r yen i dan Se­y i d az i m maktab i n a qay ı d ı r , şe'r ya r a d ı c ı l ı ğ ı n ı dava m etd i ­r i r .

Rom a n d a Sab i r i n b i r s a t i r i k ş a i r k im i p a r l a m a s ı n a qa­dar keçd iy i ömür yol u saciyyavi c i zg i l a r l a c a n l a n d ı r ı l m ı ş­d ı r . Ya' n i müal l i f bad i i haq i qal i n gücü i l a sübuta yet i rmaya ç a l ı ş ı r ki, S a b i r s a l i r a s ı da r i n m ü ş a h i da l a r in , haya t ı , camiy­yal i d i qqat l a öyran may in nat icas i n d a meyd a n a gal d i . Xüsu­s i la onun Abbas Sahhat la dost l u ğu , Ş a m ax ı adabi m ü h i l i i l a yax ı n d a n tamas ı bu sa hada böyük r o l oyn a d ı . Rom a n d a S a ­b i r l a Sahhat in dos t l uğu doğru d a n d a q i bta doğu rur . " Özü na qadar dözüm l üydüsa, Salıhat b ir o qadar kövrak i d i . Va an qar i basi da bundayd ı k i , Salıhat S a b i r i c i s m a n i a rat lar ­dan qorumağa ç a l ı ş ı r , ona darm a n gat i r i r , s a ğa i l m a ğa sa'y gösta r i r d i . S a b i r i sa kövrak qal b l i dost u n u zamanan i n , ca­m i yyat i n , n a d a n i n s a n l a r ı n a fa t indan qor u m a ğa can a t a r d ı . Ham i şa f i k r i - z i k r i b u y d u b a d , y a m a n , a m a ns ı z b i r xabari Salıhat eş i tmas i n " . ( Yena o r a d a , sah.72) . .

Ma' l u m d u r k i , S a b i r bütün Şarqa yay ı l a n s a l i r a l a r ı n ı ya­zana qadar qazal ç i l i k l a, mars iyaç i l i k l a maşğu l o lmuşdur . agar harn i n yo l u ax ı r acan tu tub getsay d i , Azarbaycan poe­z iya s ı n d a neca d a bir boş luq y a r a n a r d ı . B u n u Salı hat da h i ss ed i r d i . " İ ste' d a d . . . İ ste'd a d ! Sa b i r iste' d a d ı n a qar i ba büruza verd i ? ! Man hamişa onun a r i fa n a hacv l a r i n i eş idanda ü m i d e d i r d i m k i , o , ö z yol u n u ta pacaq . Afar i n "Mol l a y a " , deyasan S a b i r günaş i n i o p a r l a d a caq . Man da bela yaza b i l sayd i m . Yoooxx! S a b i r iste 'd a d ı özgad i r " ( Yena ora d a . s a h . 99).

S a b i r - "Mol a Nasrad d i n " - B a k ı adabi m ü h i t i . . , bö­yük ş a i r i n yet i şmayi n d a, onun yen i b i r poeii k maktab ya ra t ­mas ında bu a m i l l ar mühüm rol oyn a m ı ş d ı r . a. Cafarza d a da harn i n f ak t l a r ı a s i yaz ı ç ı sa l i qas i l a i ş l am i ş , o n l a r ı x a r a k­ter ik h a d i sa l arda, ahva l a t l a r d a aks etd i r m i ş d i r . Xüsus i l a

1 49

S a b i r M i rza Ca l i l b a ğl ı l ı ğ ı , d i gar mo l l a nasrad d i n ç i l ar i n S a b i r l a dost l uğu va ü n s iyy<ıt i nazardan qaç ı r ı l m a m ı ş d ı r .

Rom a n d a S a b i r i n m ü al l i m l i k faa l i yyat i na da m ü ayyan sah i fa l a r ayr ı l m ı şd ı r . Ma' l u m d u r k i , böyük şa i r b i r m ü ddal B a l a x a n ı d a da dars d e m i ş d i r . L a k i n maktab in m ü d i r i Clh­mad Ka m a l l a a r a l a r ı n d a k ı m ü n a q i şaya göra ora n ı !<ırk et­m i ş d i r . Müa l l i f h<ım i n m ü n a q i şan i be la tasv i r e d i r : "Clhmad Ka rn a l zor l a S a b i r i i ç i rtmak i stay i r . Ş a i r bu t<ık l i f i radd e d i r . O z a m a n Cl h mad K a rn a l dey i r ki , lağ lav iyya t ı n ı z d ı n b i r ş e y oxuyu n . S a b i r h e ç nadan çak i n m adan Cl h m a d K a m a ­l ı hacv e d a n şe ' r i n i oxuyur :

H a l a t i -mast i i y i n d an n a o l u r, e y ayyaş, B a x ı b a y i n aya görsan i}Caba surat i n i ? ! O korahot , o safa lot , o raz a lat tökü l an S u ra l indan u t a n ı b, a n l a nad i r surat i n i !

" Cl h mad K a m a l ı n göz ta r i ba ra l a q a l m ı ş d ı . Pensnes i sü ­rüşüb yaxa s ı n a doğru en m i ş, q u l a ğ ı n ı n a rd ı n a keç i rd i y i s a p d a n s a l l a n ı rd ı . i n d i onun k i r p i k l a r i n i n dövras i q ı p q ı r m ı ­z ı q ı z a r m ı ş, s u l a n m ış , ş i ş k i n laşmiş , domba göz ta r i doğru­dan d a bayquş göz l a r i n a banzay i r d i .

Cl h m a d K a rn a l e t a b i l b i rdan b i ra a y ı l d ı , ö z ü n a gal d i . S a · b i rdak i n i frat oya t m ı ş d ı onu . Q ı r ıq , kas k i n sas l a b a ğ ı r d ı :

- B u r a d a ya s a n q a l acaqsan , ya man . - Ya l a z ı m dey i l , afan d i ! Man özüm ged acayam . . . Onsuz

d a . . . " ( Yena orada , salı. 1 9 1 - 1 92) . S a b i r i n b ir şaxs iyyat k i m i böyü k l üyünü , yer i galanda

sart l i y i n i , dön m az l i y i n i a ç ı q l a y a n be la sahna l<ır rom a n d a a z·

dey i l . " S a b i r " rom a n ı takca böyük şa i r i n hay a t ı , şaxs iyyat i

h a q q ı n d a rom a n o l m a q l a m ah d u d l a ş m ı r , ham da Sa b i r i n b i r ş a i r k i m i gen i ş şöhrat q a z a n d ı ğı 1 905- 1 9 1 I - c i i l l a r i n ada­b i - i ct i m a i m ü h i t i n i da do lğu n l u ğu i la ca n l a nd ı r ı r . O i l i arda "Mala Nasrad d i n " j u rn a l ı n ı n gen i ş adabi şöh rat i , B a k ı d a matbu a t ı n , tea ı r ı n i n k i ş a f ı , demokra t i k r u h u n qüvvat l an ma­s i , Sa b i r i n bu adabi m ü h i tda özünamaxsus yeri rom a n d a k i · f ayat qadar öz d o l ğ u n i la d as i n i � a p m ı ş d ı r .

Üm u m i yyat l a, " S a b i r " rom a n ı böy ü k ş a i r i m i z i n keşma­keş l i ö m ü r yo l u h a q q ı n d a b i t k i n bir t aassüra t oya d ı r .

" S anat k a r va z a m a n p rob l em i " i l a b a ğ l ı d i gar b i r rom a n d a d i qqat i cal b e d i r .

1 50

X a l q yaz ı ç ı s ı Bayram Bayra mov u n " Ka rv a n yol u " ro· m a n ı Cal i l Mammadqu l u z a d an i ; ı va onun hayat yo l d a ş ı Ha­m i d a xa n ı m ı n ömür yol l a r ı h a q q ı n d a d ı r . Rom a n ı n I h i ssa­s i nda görkam l i q a d ı n z i ya l ı l a r ı m ı z d a n o l a n Ham ida x a n ı · m ı n hayat ı d a h a atra f l ı ver i l m i şd i r Müa l l i f i n maqsad i tasv i r o l u n a n dövrün adab i - i ct i m a i m ü h i t i n i c a n l a n d ı rm a q , p s ixo· logiy a s ı n ı açmaq , oxucu n u bu m ü rakkab va z i d d iyyat l i a l am la t a n ı ş etmak d i r .

Rom a n ı n 4 k i t a b d a n i b a rat o l a n 1 h i ssas i n d a h a d i sa lar keçan asr i n son on i l l iy i n dan yaşa d ı ğ ı m ı z asr i n 20-c i i l l a r i · na qadar 30 i l l i k b i r m ü d datda asasan Q a r a ba ğd a va T i f l i s · da caraya ıı ed i r . Tasv i r l ardan , tahk iyan i n axa r ı ndan bunu a s a n l ı q l a h i ss e tmak o l u r : kan d dan bahs edan , Kah r i z l i dak i h a d i sa ladan söz açan sah i fa lar Cl h madbay i n , oğ lu Mamma· d i n , çob a n Karam i n x a r a kter i n i t a m aç ır . T i f l i s la , b u r a d a k ı adab i - i ct i m a i m ü h i t l a ba ğ l ı salı n a larda i sa Ham idan i n , onun yax ın s i r d a ş ı So f i ya x a n ı m ı n , M i rza Cal i l i n va onun as i dost l a r ı n ı n faa l i yyat i n i , b i r - b i r i l a q a rş ı l ı q l ı ü n s i yyat i n i , f i · k i r ham ra'yl i y i n i i z i aya b i l i r i k . T i f l i s l a Q a r a ba ğ ı n takca ta­b ia t i , a d at-an'ana lar i dey i l , hamçi n i n i ct i m a i a b-havas ı , bu t a r i x i şar a i t l a a l aqad a r o l a r a q a d a m l a r ı n faa l i yyat m i qyas ı , düşü nca t a rz i da farq l i d i r . Düşdük l a r i yen i şara i t ob raz l a ­r ı n xara kter i n a ta' s i r s i z q a l m ı r , on l a r d a m üsbat keyf iyyat­l a r i n d a h a d a i n k i ş a f e lmas ina i m k a n y a ra d ı r . B a ş l ı c as ı isa be la m ü h i tda yet işan bir a zarbayca n l ı z iya l ı q ı z ı n ma'navi d ü nyas ı ön p l a n d a ver i l i r . Be la l i k l a, m ü al l i f dövrün ruhunu rea l boya l a r l a can l a n d ı rm a ğ a m ü vaffaq o l u r .

B i r inc i k i t a bd a süjet a s a s a n Q a ra ba ğd a b a ş veran ahva­l a t l a r, m ü l kadu haya t ı , kan d l i ma işat i üzar inda q u r u l m uş­d u r .

Clhmad lıay C a v a n ş i r i hra h i m x a n ı n q a r d a ş ı oğ lu Ma· hamıııad boy C a v a n ş i r i n navas i d i r . O, Peterburqda harbi maktabda :ah s i l a l m ı ş , K r ı m m ü h a r i bas i nda i ş t i r a k e tmiş · d i r . 1 854-cü i l aa harb i x i d matdan i s te ' f aya ç ı xm ış , Q a r a b a · ğa q a y ı t m ı ş d ı r . O, r u s , a r a b va f a rs d i l l a r i n i m ü kammal b i · ! i r d i , dovrün lı rı t a n ı n m ı ş z i ya i ı l a n n d a n i d i , t a r i x i va bad i i asar lar ya z ı r d ı . O , e l a ra s ı n d a " r u s Clhamad " a d ı i l a t a n ı · n ı rd ı . Bu a d ı n m a n f i ç a l a r ı d a h a g ü c l ü i d i . B u l a q a b müsa l · m a n ç ı l ı q d a n u z a q l a şmaq , m i l l i a d at·an 'ana lardan ü z dön­darmak k i m i başa d ü şü l ü rd ü .

Clhmad bayi n harakat l a r i , f i k i r va düşü nca lar i , h ay a t a m ü ­n a s i bati a rxas ı nda t i p i k m ü l kad a r z i ya i ı s ı d a y a n ı r . O, X I X

1 5 1

asr i n başqa m ü l kad a r s u ra l l a r i k i m i dax i lan çox z i dd iyyat­l i d i L O n u n s i m a s ı n d a bir tarafdan öz quru runu m u lı a f iza edan, hatta tor p a ğ ı a ldan getsa d a z iya l ı l ı q layaqat i n i i t i r ­m ayan, döv r u n u n t a n ı n m ı ş sanat a d a m l a r ı i l a dost l u q a l a ­qas i s ax l ayan , özü d a bad i i - e l m i ya rad ı c ı l ı q l a maşğu l o l a n b i r şaxs n azara ç a r p ı rsa , d i gar tarafdan qa l ban nıona rx iya ­ya bağl a n a n m ü l kad a r göru ruk. Müa l l i f x a rakter in bu i k i l i cahat i n i tab i i va i n a n d ı r ı c ı tafarrü a t l a r l a ca n i a nd ı ra b i l m iş ­d i L

Öv l a d l a r ı n ı n ta' l i m - tarb iyas i , m ü a s i r ruhda !ahs i l i i l a c i d d i m a r a q l a n a n a t a i l a tah s i l d an vatana q a y ı d a n oğu l a r a ­s ı n d a k ı get d i kca dar i n i aşan ma'navi uçurum bunu tasd i q e d a b i l ar . Mammad bay i n mövc u d ü su l - i d a raya q a rş ı m ü b a ­r i za a p a r a n l a r s ı r a s ı n d a o l m a s ı , ç a r a " ix l a s i l a x i d mat" edan a tan ı aç ıq -aşkar özündan ç ı xa r ı L Oğ lunun i n t i h a r ı da a t an ı n qazab i n i soyutmur , onun dafn i n d a i ş t i r ak e lm i r . La ­k i n o, ömrünun son g ü n l a r i n d a peş i m a n ç ı l ı q keç i r i r , v icd a n a z a b ı çak i r : " B i r uray i m va r d ı , onu da san a l d ı n a l i mdan , a y n a mard oğu l " - d eya kövra l d i , h a l a n afasi v a r i kan, ·üray i ­n i boşa l d a n a q a d a r M a m m a d a n a t a h a r k i , l a z ı m d ı r yas t u ­t u b ö lmak qara r ı n a gal d i . Q a p ı n ı i ç a r i d a n aça r l ay ı b , o k i va r , ham oğl u n u , ham da özü n ü a ğ i a i d ı ( B . Bayra mov. " Karvan yol u " , I c i l d , B a k ı , Yaz ı ç ı , 1 986, salı . 1 67- 1 68).

Doğr u d u r, asarda ahmad bay bir neça dafa a ' l a lıazrat i m ­peralorun " sada qat l i x i d matçi l ar i " i l a üz-üza d a ya n ı r, o n l a ­r ı a z ğ ı n h arakat l a r i n i n q a r ş ı s ı n ı a l ı r , l a k i n bu h e ç d a a h ­madbay i n ça ra sadaqal i n i a z a l t m ı L Ü m u m iyyat la , ba'zi ka­s i r l a r i n a baxmayaraq , biz ahmad bay surat i n i yaz ıç ı n ı n ba­d i i uğuru hesa b e d i r i k.

Rom a n ı n b i r i nc i k i t a b ı n d a İ br a h i m bay Davatda rov su ­ra l i i l a d a qa rş ı l a ş ı r ı q . Q a r a b a ğ ı n a d l ı -sa n l ı b i r nas l i n a m a n s u b o l a n İ bra h i m bay ç a r ordusu n u n podpol kovn i k i d i r . Rus iya n ı n markaz i n d a va Avropa ö lka l a r i nda x i d mat etmiş , b i r m ü d dal Q a rs şahar i n i n komend a n t ı o lmuş İ bra h i m bay rom a n d a az i ş ı q l a n d ı r ı l s a d a , y a d d a q a l ı r . Qa rabağa m a'z u n i yyala gal m i ş İ b r a h i m bay i n dax i l i a l am i n i müa l l i f be la sac iyya lan d i r i r : " a h madbay i n eyv a n ı n d a ya r ı m s a a t l ı q gaz i n t i z a m a n ı ona a ' y a n o l d u k i , kön l ü n d a i ş ı q boş luğu , duyğu boş l u ğu h a ray s a l ı b bayquş k im i u lay ıL H iss e lad i k i , keç i r d i y i g ü n l ar, safar l ar , s a lon l a r, m ü s a m i ra lar , f a s i l a­s i z d i p l om a t i k garg i n l i k l ar , a 'y a n mac l i s l ar i , qabu l l a r, yük­sak harbi rütban i n keç i r d i y i feyz va q a yğı l a r onun ömrünün

1 52

cavan , qüvval l i , q ü d ral l i i l l a r i n a l i ndan a l ı lı havaya sovur ­muşd u r " ( " Karvan yol u " , 1 c i l d , sa l ı . 1 6 ).

Hami ıla x a n ı m ı gördü kdan son ra onda d a x i l i b i r day i ş i k ­l i k yara rı ı r . Haya ta mahabbat, i nsa n l a ra bağ l ı l ı q h i s s i a r i qüvval l an i r . On l a r ev lan i r . M i n a ad l ı q ı z l a r ı , Müzaffar a d l ı oğl a n l a r ı dünyaya ga l i r . A m m a bu xoşbaxl l i y i n ö m r ü uzun o l m u r, İ br a h i m bay 1 902-ci i l da göz l an i l madan va f a t ed i r . 30 yaş l ı cavan q a d ı n az m ü ddatda d a h a i k i doğma a d a m ı ­n ı - i n q i l a lı i r u h ! u q a r d a ş ı Mammad bay i va a t a s ı n ı i t i r i r. Ha­mida x a n ı m çox böyük i r a d a gücüna özü n ü a la a l ı r , a i l a n i n bütün qayğı l a r ı n ı üzar i n a göt ü r ü r, böyük tasar rü fa t ı i d a ra ed i r , uşa q l a r ı n ı n tarh iyasi i l a c i d d i maşğul o l u r. Ham ida xa ­n ım ın işgüza r l ı ğ ı , baca r ı ğ ı , an çat i n vaz iyyal larda bela tam­k in in i i t i rmamasi rom a n boyu d i qqat markaz i ndad i r .

1 h i ssan i n q a l a n üç k i t a b ı n d a H a m i d a x a n ı m ı n T i f l i s ha­ya t ı , Kah r i z l i d a Mi rza Cal i l l a keçi rd iy i gün l ar , ziya l ı bir q a ­d ı n k i m i adalı i -madan i a l amda faa l i yyat i gen i ş tasv i r o l u n ­m u ş d u r . 1 k i t a bd a sanatka r taxayyü l ü üstü n l ü k taş k i l e d i r ­s a , bu h i ssa larda müa l l i f o l m u ş h a d i sa la r i d aq i q l i k l a, haq i ­qata uyğun şak i l da aks etd i r m aya ç a l ı ş m ı ş d ı r . Göründüyü k i m i , bu h i ssa lardak i h a d i sa l a r in markaz i n d a Hamida x a n ı ­m ı n t a l ey i d u r u r .

Azarbayc a n ı n gözal guşa lar in dan b i r i o l a n Q a ra bağda , ahmad bay in a i l as inda dünyaya göz a ç a n 1-l a m i d a x a n ı m ı n hayat yol u dövrün ic t i m a i h a d isa lar i i l a b a ğ l ı şak i l da tasv i r e d i l m işd i r . Ma' l u m d u r k i , Ham ida m ü l kad a r a i l as i n d a tarb i ­ya a l m ı ş d ı r . O, a t a s ı n ı sevsa da, onun aq i d as i va z i d d iyyat­l i mara m ı n ı seçmad i . Ham ida başqa ruhda böyüdü , xa l q l a , c a m a a t l a qaynay ı b-qa r ı ş m a ğ ı onun xa raker i n i forma l a şd ı r ­d ı , mansub o l d u ğu tabaqadan farq l an i:l i r d i . Uşaq l ı qdan sar­has! böyüyan, a t m i n i b ova çıxan Ham ida x a n ı m a d d ı m baş ı tah d i d l ara, tah q i r l ara va hücu m l a ra ma ' ruz q a l ı r , h aqq ında ded i -qodu yay ı l ı r . Müa l l i f i n qeyd etd iy i k im i , " H amidan in yer l i a dal i ara müğay i r Avropa dab l i gey i m i , a ç ı q l ığa , ye r l i adab-a rkana a ğsaqqa l - qa rasaqqa l m ü q a b i l i nda maha l qoy­m a m a ğı , takca yaş l ı l a r a r a s ı n d a yox, q ı z l a r-gal i n l a r a r a s ı n ­d a d a d i l a- d i şa düşmüşdü" ( " Karvan yol u " . 1 c i l d , salı, 33).

Müal l i f hamç i n i n bu q ı z ı n qal b i nda x a l q a , e la ·obaya ya­r a n a n mahabbat i onun uşq l ı q d a n c a m a a l l a , ra iyyal l a yax ın ­l ı ğ ı n d a axt a r ı r . Rom a n d a H am i d a i l a x a l q a r a s ı n d a b a ğ l ı ­l ı q , ma'navi üns iyyat onun çob a n Karama m ü n a s i gat i n d a d a h a d o l ğ u n a k s o l u n m u ş d u r .

1 53

Çoba n Karam rom a n d a H a m i d a x a n ı m ı n alıata o l u n d uğu müh i ! h a q q ı n d a gen i ş !aass ü r a ! y a r a d ı r . Öz ya n ı q l ı "Araz­b a r ı s ı " i l a xa lq ruhunu !acassüm eld i ran çoban b i r obraz k im i sevi l i r , bü tün asar boyu u n u d u l mur . Onun bay la r l a m ü n a s i ba! i n d a ! amk in l i l i k , _?z J ayaqa! i n i qoru m a q h i ss i da ­ha qabar ıq n azara çarp ı r . Ozünü nökar k im i dey i l , comard k i m i a p a r a n çob a n ba'zan !ahq i r l ara d ü ç a r o l u r. L a k i n heç vax! J ayaqa! i n i i ! i m i r . X a l q d a n galan !am iz l i y i , s a f l ı ğ ı sax­l a y ı r . Çoban Karam (e la b i l i r i k k i , Karam ad ı d a !asa dü f i seç i l mayi b ramz i ma 'na daş ı y ı r ) Ham idan i s ev i r , a m m a bu sevg i n i ma' J u m sabab lar üzündan e l a ü ray i n d a sax l ay ı r , heç k i m a b i l d i r m i r . Taassü f ki , rom a n ı n i k i n c i k i t a b ı n d a çob a n Karamdan a yr ı l ı r ı q va be l a l i k a onun d a h a n a c i b , i n s a n i key­f iyya! l a r i i l a ! a n ı ş o l m a q i m k a n ı n ı i ! i r i r i k . B u n a baxm aya ­raq , yaz ı ç ı çoba n Karam obra z ı n ı f a rd i c i zg i l ar l a ü m u nı i l aş­d i ra b i l m i şd i r . O n u n çob a n l ı ğ ı da, ş i kas!a demasi da , H a m i ­daya o l a n şaxsi m ü n a s i ba! i da , bay l a r l a raft a r ı d a özünamax­sus boya l a r l a rasm e d i l m iş d i r . H a m i d aya o l a n sevgi s i n i heç kasa deya b i l m ayan çob a n yer i gal d i kca dard i n i ş i kas!a i l a i f a d a e d i r , d a x i l i y a n ğ ı s ı n ı bu yol l a sön d ü r ü r. Rom a n d a n b u salınaya d i qqa! ye! i rak : " H a m i d a q a n r ı l ı b Çoba n Karam i n sürüsüna doğru baxd ı : "Qar i bo xas iyya! i v a r bu çoba n ı n , har axşa m , sü rüsünü ya l ı r d a n d a n sonra "Arazba r ı " oxu­yur , soru ş a n d a d a deyir "Qonşu o b a d a sevg i J i m var, onun üçü n oxuyu ra m " . Qonşu obaya b u n u n s as i ged i b ç a ! ı r m ı ? ! K i m d i r , k i m i n q ı z ı d ı r o? ! A ş i q l ar öz sevgi i i i a r i üçün ü rakl a­r i n d a da oxuy u r l a r . H a, bela da o l u r . Görü n ü r, möhkam se­vir, yoxsa o !ahar hara ra! l i , y a n ı q l ı oxuya b i l maz " ( " Ka rvan yo l u " , 1 c i l d , sah.4 1 ) .

Rom a n d a qoyu l a n m ü h ü m prob leml ardan b i r i da m ü l ­kadar -kan d l i m ü n a s i ba ! l a r i d i r . Azarbaycan adab iyya ! ı n d a harn i n p r o b l e m b i r s ı r a asar l a rda öz bad i i aks i n i ! a p ı b v a bu s a h ada m ü ayyan a n ' a n a da y a ra n ı b. O n u d a qeyd etmak yer i n a d ü şar k i , bu m ü n a s i ba ! l a r çox z a m a n s i n f i mövqedan q iyma! l and i r i l i b. İ n q i l a bd a n avva l k i hayatı a ncaq ! ü n d bo­y a l a r l a gös !aran , i ş ı q l ı caha! l a r i sarf-nazar edan müa l l i f l ara qa rş ı po Jemik r u h u n a göra " Ka rv a n yol u " " Parv a n a " va " D al İ kür" rom a n l a r ı i la sas laş i r .

8hmad bay da , onun q ı z ı J-lamida x a n ı m d a b i r m ü l kada r k i m i yen i keyf iyya! l a r i i l a d i qqa! i ca l b ed i r lar . On l a r kand !asarrü f a ! ı n d a e l m i n a i l i yya! l a ra a rxa l a n ı r, a q ro!ex n i k i qay­d a l a r a asa s l a n ı r , zararve r i c i l a d a m ü b a r i za, su k a n a l l a r ı ça-

1 54

k i l mas i , mahsu l d a r l ı ğ' ı n yüksal d i l masi qayğı s ı n a q a l ı r l a r . Hamç i n i n kan dda madan iyyat i n yay ı l m a s ı , m a a r i f i n i n k i ş a ­r ı üçün yol l a r axta r ı r l a r . Ata -öv l a d m ü n a s i bat l a r i nda da ye­ni cahat lar ( o dövr üçü n gör ü n m a m i ş ) özünü göstar i r . Raiy­yat amay i n i n q iymat land i r i l mas i , o n l a r l a i n s a n k i m i rart a r har i k i sural i ma'nan b i r l aşd i r i r . Ham ida x a n ı m kandda maktab açd ı r ı r , müal l i m gat i r i r , müxtai H madan i - i ct i m a i tad b i r l a r hayata keç i r i r . Onun a t a s ı n ı n m a l i k a nas inda a p a rd ığ' ı i ş i a r i hökumata q a rş ı harakat k imi ma'n a l a n d ı r ı b gözdan s a l m a q i s iayan lar da t a p ı l ı r . L a k i n b u n l a r ı n heç b i ­r i m a r d tab iat l i q a d ı n ı n hayat yol u n u dayiş d i ra b i l m i r . ı ı ı ar keçd i kca onun a rz u d a n , islakdan ç a ğ' l a y a n qalbi yen i i ş l ar görmak havas iy l a döyü n ü r . Va be la is tak lar , a rzu l a r onu gö­rakam l i yaz ıç ı M i rza Ca l i l l a q a rş ı l a ş d ı r ı r . O n l a r ı n ta leyi qo­vuşur . ı h i ssan i n l l k i t a b ı asasan bu ma'navi b i r l aşman i aks etd i r i r . T i f l i sda t a n ı ş o l d u q d a n son ra o n l a r ı n m ü n a s i bat la r i getd i kca dost l uğa va mahabbata çevr i l i r . Ham ida xan ım mü­ayyan tarad d ü d keç i rsa da, nahayat qat i qara ra gal i r . Çünk i o, M i rza Cal i l i n s i m a s ı n d a qüdrat l i ad i b va qeyrat l i m ü har­r i r , x a l q ı yol u n d a x i d mat etmayi hay a t ı n ı n m ' n a s ı n a çevi ran bir z iya l ı görürdü . Ham ida ona takca q a d ı n yox, ömür-gün yo l d a ş ı , aq i da va maslak dostu o l m a ğ'ı özü üçün şara r b i l i r ­d i .

M i rza Ca l i l l a yax ı n l ı q , ma'navi b i r l i k Ham ida x a n ı m ı n i c ­t ima i meyd a n d a daha raa l i ş t i rakma imkan y a ra d ı r.

Ma' l u m d u r k i , istar Cal i l Mammad q u l u z a dan i n , i siarsa da H a m i d a x a n ı m ı n haya t ı n d a o l duqca garg in , d r a m a t i k va laza d l ı h a d isa lar baş verm i şd i r . B u n l a r ı n bir q i s m i a ncaq şaxsi xa ra kter d a ş ı y ı r, ya' n i s ı r r a i l a-ma işat masa la la r i i l a şart l an i rsa, müayyan b i r h i ssasi i sa dövrü n i c t i m a i - s iyas i d a l ğa l a r ı i l a a l aqad a r d ı r . B u d a l ğ a l a r ı n q a l xmas ı , en masi o n l a r ı n şaxs i haya t ı a r ı n a d a ta 's i rs i z q a l m a m ışd ı r . Müai i H b u i k i i ıı s a n ı n xa r a kter i ndak i ba 'z i c i d d i rarq lar i da nazar­dan q a ç ı r m ı r . Ham ida x a n ı m ı n bir q a d ı n k i m i q ı s q a n c l ı ğ' ı d a , M i rza Cal i l a ba'zan soyuq m ü n a s i bat i d a tab i i görü n ü r .

H a d i sa lar k i t a b ı n ı ı h i ssas i n d a d? xronoloj i a r d ı c ı l l ı q l a qa lama a l ı n m ı şd ı r . Mi rza Cal i l i n ı ra n a getmas i , o r ada "Mol l a N asrad d i n " j u rn a l ı n ı n naşr i i l a b a ğ l ı çat i n l i k l ar, d a ­h a son ra onun Bak ıya gal i b raa l i yyat i n i d a v a m etd i rmas i va son günlar i süjetda asas yer tutur .

M i rza Cal i l İ ra n a geld i kdan son ra Hamida x a n ı m d a o r a y a köçür , müai i H Can u b i Azarbaycan x a l q ı n ı n a c ı n a c a q -

1 55

l ı h�yat ş�ra i t i , yoxsu l k�n d l i l � r i n b a ş ı n a g�t i r i l �n müs i b�t­ı � r fon u n d a M i rza Ca l i l i n va Hamida x a n ı m ı n ta l ey i n i da i z l ay i r . B u maq a m l a r ı n tasv i r i n d � Hamida x a n ı m ı n d a x i l i h ayaca n l a r ı d a nazardan q a ç ı r ı l m ı r .

" M a n m ü l ka d a r q ı z ı i l a i zd i vacda b u l u nduğuna görami balka x a l q l a r - m i l l a t l a r cafakeş i M i rza Cal i l bu m ü n a s i bat la­ra m ü btal a o lub? (B . Bayra mov. " Ka rv a n yol u " , l l c i l d , B a k ı , Az�rnaşr , 1 993, s a h . 6) .

Şeyx Mahamm�d X iya b a n i n i n ç ı x ı ş l a r ı i la t a n ı ş o l a n M i rza Cal i l i n d a xa lan keçi r d i y i h i ss lar da rom a n d a i n a n d ı ­r ı c ı boya l a r l a tasv i r o l u n m u şdur . " M i rza Cal i l tab i i l a r dö­yü l masi n i çox eş i t m i ş d i . "Aza d l ı q " b a ğ ı rt ı l a r ı n ı çox d i n l �­y i b yol u n d a qa lami va tafakkürü i l a cabhalar y a r m ı ş d ı . "Az a d l ı q bayrağ ı d a l ğ a l a n d ı , na gat i r d i ? ! M i rza Cal i l hövl e l ay i r d i ki , d a l ğ a l a r o s a h i l dan bu s a lı i l a to l a z l a d ı onu . Mağm un e l ad i . . . M i rza özü n ü n bu h a l ı n ı , be la b i r i n a ms ız ­l ı ğ ın ta l a t ü m ü n ü heç b i r yana yoza b i l m i rd i " ( " K a rv a n yo­l u " , l l c i l d , sah. 1 23) .

Ş i m a l i Azarbayca n d a m i l l i -demokra t i k q u r u l u ş -süngü gücüna devr i l d iy i k i m i , Canub i Azarbayc a n d a d a Şeyx M�­hammad X i ya b a n i h�rak a t ı boğu l u r .

Rom a n d a , Tabr i zda j u r n a l ı n n a ş r i p reses i n d a qa rş ıya ç ı ­xan çat i n l i k l ar , j u r n a l a madd i va ma'navi kömak göstaran yer l i z i ya l ı l a r ı n xeyirxa h l ığ ı t a r i x i haq i qata uyğun şak i l d a ö z aks i n i t a p m ı ş d ı r . 1 92 1 -c i i l fevra l ı n 1 9-da Tabr izda "Mol ­l a Nasrad d i n " i n i lk nömras i ç ıxd ı va böy ü k aks-sad a doğu r­d u .

" Ö i ü l ar " i n Tabr izda t a m aşaya qoyu l m a s ı d a M i rza Cal i ­l a böyük faralı gat i r m i ş d i . Rom a n d a yer i gal d i kca ad i b i n ay­r ı -ayr ı asar l a r i n i n ya r a n m a p roses i n � d� toxu n u l ur . " X a n ı n tasbeh i " hekayas i n i n h a ns ı ş�ra i t da qa lama a l ı n m a s ı müa l ­l i f i n y a ra d ı c ı l q l a bora tor i y a s ı n ı öyr�nmak bax ı m ı n d a n da ahamiyyat l i d i r .

L a k i n M i rza C�l i l Tabr i zda uzun m ü d dal y a ş a y a b i l m i r . Y a z ı ç ı n ı n B a k ıya ç a ğ ı r ı l m a s ı , o n u n gal i ş i , Na r ima novun ona sam i m i m ü n a s i b�t i i l a b a ğ l ı e p i zod l a r d a sü je tda gen i ş y e r t u t u r. N � r i m a novun kömay i l � j u r n a l B a k ı d a naşr o l u n - · m a ğa b a ş l a y ı r . O n u n keç m i ş dmakd a ş l a r ı d a bu işa qoşu­lur . Ganc adab i qüvvalar d a j u r n a l d a yax ı n d a n i ş t i r a k ed i r­lar . Mü� l l i f M. C� l i l i n sovet dövründa a ğ ı r şara i tda yaşa ­m a s ı i l a ba rab�r döv r ü n mühüm ict i m a i -s iyas i h a d isa lar i n i da naz�rdan q a ç ı rm a m ı ş d ı r .

1 56

Görkam l i adab iyya tşünas , a l i m va müa l l i m F. Köçar l i n i n ö l dü rü l masi salınas i n i n tasv i r i h a q s ı z l ı q v a c i n ayatk a r l ı q l a h a k i m iyyati sax l a m a q is iayan bolşev i k l a r İ n mövqey i n i n Mi rza Cal i l i neca sars ı l d ı ğ ı n ı b i r · d a h a göstar i r . O n u n özü­na da soyuq m ü n a s i bat har a d d ı m d a açıq h iss o l u n u rdu . ad ib i M a a r i f Komissa r l ı ğ ı n a ç a ğ ı r ı r l a r. M i rza Cal i l naz a ­k a t gözl ayarak çağ ı r ı l a n v a x t gal i r . L a k i n kom issa r onu qa­bul etm i r, q a p ı d a göz l at d i r i r . P a p a ğı u l d u z l u k i ş i , ötkam bir q a d ı n hökm la d a n ı ş ı r va içar i keç i r lar . M i rza Cal i l isa çal i y i na söyka n i b d i n m azcas ina göz lamakda d a v a m ed i r . "Mi rza Cal i l i n f i k r i k i m b i l i r çözal an i b h a ra l a ra get m i ş d i . Ba l ka da Tabr i z i n q ü r u b Günaş i rangl i Eyn a l d a ğ ı n a yöna l ­m işd i . Ba l ka, çox yaq i n i bu i d i k i , i s tay i r d i görsün bu " tea t ­r ı n f i na l ı nay la başa ç a t ı r . A r a d a , h a rn i n d i n m az l i kda aya ­ğa q a l x ı b, ç ı x ı b gelmak f i k r i na düşdü . " Yox, m a r a q l ı s ı san­I u ğu n d a ola b i l a r " d ü ş ü n ü b d a ya n d ı " ( " Ka rvan yol u " . I I c i l d , sah. 324).

L a k i n onun sabri t ükan i r . Kom i ss a r l a görüşmad�n d u ­r u h ged i r . Takca bu ep i zod yuxa r ı l a r ı n ona qa rş ı hörmats iz­l i y i n i n b ir n ü m u nasi i d i .

Müal l i f 20-ci i l l a r i n mü rakkab ic t i m a i -s iyas i m ü h i t i n d a Nar i m a novun ro l u n a yüksak q iymat v e r i r . Bo lşev ik rahbar­lara xas olan qad d a r l ı q, a m a n s ı z l ı q , madani i rsa manfi , ma­dan iyyat x a d i m lar ina düşman m ü n a s i bat onun tab ia t ina yadd ı r . Nar i m a novun M i rza Cal i l i , Cav id i , Ş a i q i , Üzey ir ba­yi ev ina da'vat etmasi , on l a r l a sam i m i söh bat i , dard laşmayi , x a l q ı n va vatan i n ta ley i l a bağ l ı f i k i r l ar i n i böl üşdü rmas i e p i ­zod l a r ı su rat i n x a r a kter i n i n hartaraf l i a ç ı l m a s ı n a x i d mat ed i r .

M i rza Cal i l i n müxtal i f vaxl l a rd a C a v i d l a, Üzey i r bay l a va b a ş q a dost l a r ı i l a söhbat l a r i da bu böyük sanat rad a i l a r i ­n in dax i l i a l a m i n i a ç m a q üçün b i r vas i t ad i r . Müa l l i f harn i n şaxs l a r i n a ğ ı r şara i tda be la x a l q ı n ta ley i b a rada düşü neala­r i n i tab i i şak i l da vermaya m ü vaffaq o l m u şd u r . Rom a n ı n bu h i ssas i nda M i rza Ca l i l i n şaxs i haya t ı n ı n b i r s ı ra q a r a n l ı q maqa m l a r ı a ç ı q l a n ı r, o n a ed i l an ma'navi tazy i q l ar, övl a d l a ­r ı n ı n xastal anmas i , ö l ü m ü , çox a ğ ı r şar a i t d a )(eçan son gün­la r i va vafa t ı ta's i r l i boya l a r l a ca n l a n d ı r ı l m ı ş d ı r .

Ü m u m iyyat l a asarda M i rza Cal i l s u ral i rağbat l a y a ra d ı l ­m ı ş d ı r . Ma' l u m d u r k i , bu rom a n qadar da M i rza Cal i l obra ­z ı bad i i adab iyyatda öz bad i i aks i n i t a p m ı ş d ı . Lak in " Ka r­v a n yol u " nd a onun faa l i yyat i d a h a gen i ş va aha ta l i tasv i r

1 57

o l u n u b. B i z M i rza Cal i l i ama! dos t l a r ı a r a s ı n d a görür . qa r ­ş ı l a şd ığ ı çat i n l i k l a r i da h i ss e d i r i k , Ma' l u m d u r k i , "Mol l a Nasrad d i n " j u r n a l ı n ı n 1 907-c i i l 34-cü nömras inda Faq i r i n vaxt i l a y a z d ı ğ ı " Fa t ı " f e ! yolonu ça p o l u n m u ş d u r . Pelyelon­d a I rava n q u berna to runun rüşvatxo r l uğundan d a n ı ş ı l ı rd ı . B u fe lyeton böyü k h a y-küya sabab o l u r . Cal i l Mammad q u l u ­zada j u r n a l ı n h a rn i n i l 4 8 - c i nömras i n d a x ü s u s i i z a h a t ver i b fel yeton d a k ı f akt l a r ı n i n d i k i q u berna tora a i d o l m a d ı ğ ı n ı b i r d a h a x a t ı r l a d ı r . B u n u n l a a l a q a d a r o l a r a q baş ver m i ş söz­söh bat j u r n a l ı n naşri p roses i n d a qa rş ıya ç ıxan ma nea lar i ayd ın gösta r i r . B u bax ı m d a n I h i ssan i n son uncu k i t a b ı n d a M i rza Ca l i l i n H a m i d a xa n ı m l a İ rava n a - is t i n t aqa ç a ğı r ı l ­m a s ı salı nas i bad i i m ü kam mal l iy i i l a d iqqat i cal b e d i r. Ca­mi bir neça sah i fada taq d i m o l u n a n bu e p i zod d a M i rza Ca­l i l i n bir i n s a n va sanatka r , j u r n a l i s t va n a ş i r k i m i bü tün saciyyavi c i zg i l a r i göz önünda c a n l a n ı r .

Yuxa r ı d a qeyd etd i y i m i z k i m i , l l c i l d d a süj e t i n i n k i ş a f ı n ­d a Mi rza Cal i l i n maşaqqat l i ö m ü r yo l u n u n s o n on i li d a h a çox y e r t u t u r .

Q ü d rat l i ad i b i n q a l a m va f i k i r m ü ba r izas i n i n , b ü t ü n ha­y a t ı n ı lı asr e td iy i doğm a x a l q ı n ı n m a a r i f l anmas i va a z a d i ı ­ğ ı i d ea l ı n ı n b e l a göz l an i l maz va fac ia l i san i u ğ u onu ma'nan s a r s ı t m ı ş va bad b i n l aş d i r m i ş d i . L a k i n müal l i f bunu takca şaxsi facia k i m i deyi l , dövrün , z a m a n ı n f ac i as i k i m i ma 'na ­l a n d ı rm ı ş d ı r . O n a göra da bu c i l d da gen i ş x a l q kü t l a l ar i n i n , xüsu san z i ya l ı l a r ı n ü m i d s i z l i y i , pa r i şa n l ı ğ ı , m ü ayyan ma­q a m l a rd a çaş -baş q a l m a l a r ı yen i q u r u l m a q d a o l a n camiy­yat h a q q ı n d a do lğun laossü r a t y a r a d a b i l i r . Tarix i rom a n ­d a dövrün dön ü ş mar lı a l a l ar i n i , x a l q ı n t a ley i n i m ü ayyan edan h a d i sa l a r in q a b a r ı q ver i l mas i m ü h ü m şartd i r . Görün­düyü k i m i , m ü al l i f i k inc i c i l d da bu ta laba cavab vera b i i m i ş­d i r . Taassü f l a qeyd edak k i , b i r i n c i c i l dda bu bax ı m d a n m ü ­ayyan i r a d l a r d e m a k o l a r . H a m i d a x a n ı m ı n x a t i ra l a r inda qeyd o lunan ahva l a t l a r ı süjet xatt i n a gat i ran müa l l i f "Mol ­l a Nasrad d i n " j u r n a l ı n ı n naşr i k im i a lamatdar had isa lı aq ­q ında sa d aca m a' l u m a t vermak la k i fayat l an m i ş d i r . B i zca, s urat l a r i n x a r a kter i n i d a h a dar; ndan açmaq , dövrün ruhunu daha do lğun ma'n a l a n d ı r m a q üçün bu f ak t l a r d a n l a z ı m ı n ­ca i s t i f a d a e t m a k o l a r d ı . H a l bu k i , a d i ma i şat i n t r i q a l l a r ı n ı n tasv i r i n a, i k i n c i , üçüncü d araca l i ahva l a t l a ra o n l a r l a sah i fa hasr ed i l m i ş d i r .

" Ka rv a n yol u " nd a y a z ı ç ı t axayy ü l ü i l a y a ra d ı l a n . su rat-

1 58

l a r da v a rd ı r . 8 J i şamol!"l u , P ı n d ı q Abbas , Mol l a Qad i nıa l i , Tamraz, Farza l i va b . roma n d a a z y e r t u t m a s a l a r d a , k a m i l bad i i su rat savi yyas i n a qa lxa b i l m am iş l ar .

Rom a n ı n süje l i asasan · tar ix i f ak t l a r üzar i n d a q u r u l s a d a , sanatka r taxayyü l ü i l a y a ra d ı l a n e p i zod l a r l a ü z v i su ral­da b a l!" l a n m işd ı r. asarin t a r ix i l i y i n i güc lan d i ran a rn i l lardan ti ir i da Hamida x a n ı m ı n xa l i ra l a r indan gen i ş i s t i f ada o l u n · m a s ı d ı r .

Ham ida x a n ı m ı n Sof iya Ş a h lax l i nskaya n ı n v a s i las i l a Cal i l Mam·mad q u l u z a d a i l a t a n ı ş o l m a s ı , M i rza Cal i l i n Mammad Hasanov a d ı n d a m ü al l i m k i m i Kah r i z l i ya gal mas i , 1 907-ci i l i n iyun a y ı n ı n 1 5-da ev lanmalar i , M i rza Cal i l i n b i r m ü ddal Kah r i z l i d a ya�a m a s ı , C . Mam mad q u l u z a d a n i n q a r · d a ş ı M i rza 8 J akbar i n I r a n i n q i l a b ı n d a i ş t i r a k m a göra habs ed i l masi va s . i la bağ l ı ahva l a t l a r, hakim Tupur i dze va Ka· r im bay, ş a i r Musta fa bay, usta Qr iqor i , D a v i d Ş a r a ş i dze, Samad a ğa Ağa m a l ı oğlu, Sa l tanat x a n ı m va b. i la a l aqada r f akt l a r, e p i zod l a r H . Mam mad q u l u z-a d a n i n " X a l i ra l a r " k i l a · b ı n d a n göl ü r ü l müşdür . L a k i n bu f a kt l a r ı n aksar iyyal i n i sa f-çü rük elmak, ü m u m i laşd i rma yol u i l a gelmak d a h a m ü · n a s i b o l a r d ı .

Yuxa r ı d a qeyd e t d i y i m i z k i m i , 1 h i ssa 1 890- 1 920-ci i l la­r i ahala edir . L a k i n b u r a d a bir uyğunsuz l uq nazara ç a r p ı r . Sü je l i n as a s ı n ı 1 9 1 1 - 1 9 1 2-c i i l iara qadark i ahva l a t l a r taş· ki l ed i r . 1 9 1 2 -c i i l i.!) noy a b r ı n d a p a m bı qç ı l a r ı n X I I I q u r u l · l ay ı keçi r i l m iş , Ham ida xa n ı m bu q u r u l t ayda faa l i ş t i r ak et­miş va söz da söy l am i şd i r . B u n d a n son r a k ı h a d isa lar İn las­v i r i nda ta las i k l i k hiss o l u n u r .

K i t abda deyi l i r : "Ar t ı q m ü xa l i fal b e l a b i r f i k ra gal m i ş d i k i : "Mol l a Nasrad d i n " M i rzas i z ömür süra b i lar . Ö m a r Fa ­i qs i z yox. Ömar Fa i q "Mol l a Nasradd i n " i n q ı l ı n c ı d ı r " ( " K a rv a n yo l u " , 1 c i l d , sah . 725).

Ömar Fa i q i n j u r n a l ı n naşra b a ş l a n m a s ı n d a , i deya i s t i ­q a m l i n i n m ü ayyan laşmas inda böyü k r o l ayn a m a s ı haq iqat ­d i r . B u f ikr i şübha a l t ı n a a l m a m a q l a bara bar yuxa r ı d a k ı q a l i h ö k m ü vermak, müxa l i fat d i l i ndan o l sa be la, c i d d i sahv­d i r . B u sözü C. Mammadq u l u z a d a n i n haya t yo l u n a rom a n hasr etm i ş m üal l i f i n qa lam i n dan ç ı xmas ı s adaca taaccüb do­ğurur .

asar in qüsur l a r ı n d a n d a n ı ş a rkan b i r cahala da loxun ­m a q l a z ı m d ı r. Müas i r rom a n ç ı l ı q d a .tafs i l a tç ı l ı l!"a mey l , ha ­d i sa lar i uza lmaq , eyn i mal iab i takrar - lak r a r tasvi r e tmak

1 59

m�q b u l say ı l m ı r . i n d i y ı ğca m l ı q , s u r�t l � r i n dax i l i · ps i xo loj i a l �m la r i na da r i n dan n ü f u z etmak roma n ı n baş l ı c a estet i k me'ya r ı n a çevr i l m i ş d i r . B u b a x ı m d a n B a y r a m Bayra mov u n y a r a d ı c ı l ı ğ ı n d a n çox l u n ü m u na l�r g�t i rm�k o l a r . " Ka rv a n yo l u " nd a i sa m ü a l l i f özü n ü n bu an'anas i n i ba'zan göz lama­m i ş d i r . Tan q i d ç i C . Mammadov d a vaxt i l a bunu yaz ı ç ıya i r a d t u tmuşdur . ( C . Mammadov, " Ka rv a n yol u " n un i ş ı ğıy­la , " 8d�b iyyat va i ncasan at " qazet i , 16 oktyabr , 1 987-ci i l ).

Bu k i ç i k q ü su r l a r ı a baxm a y a r a q B. Bayra movun " Ka r ­van yol u " roma n ı s o n i l i arda j a n r ı n an i r i lıacm l i va sanat­k a r l ı q bax ım ı n d a n do lğun n ü m u nasi hesa b ed i l i r .

X a l q yaz ı ç ı s ı H üseyn İ br a h i movun " Böhta n " rom a n ı Azarbayca n ı n m ü tafak k i r ş a i r i , böyük d r a m a t u rq Hü seyn C a v i d i n zan g i n va keşmakeş l i ö m ü r yol u n a hasr o l u n m u ş­d u r . Rom a n ı n son sah i fas i ndak i qeydda asar i n 1 956-57-ci i l i a rda yaz ı l ın a ğa b a ş l a d ı ğ ı , 30 i l l i k f a s i l adan son ra 1 986-89-cu i l i arda üzar ina yen i dan qay ı d ı l d ığ ı va t a m a m l a n d ı ğ ı ma' ! um o l u r . B i zca, b u n u n b i r neça sababi o l a bi l ar . .C a vi d h a q q ı n d a rom a n y a z m a ğa b a ş l a y a n d a bu q ü d rat l i sanatka ­r ı n haya t ı , keçd iy i ö m ii r yo l u , xüsus i l a sü rgün dövrü i l a a l a ­qad a r m ü h ü m sanad lar , f ak t l a r ha la üza ç ıxm a m ı ş d ı . T a r i x i rom a � üçün i sa bü tün b u n l a r ç o x v a c i bd ! r v� görü n ü r, 1-l ü ­seyn · l b r a h i mov bu ç�t i n l i y i duymuşdur . I k i nc i b i r s�b�b bu o l a b i l a r k i , Cav id fenomen i n i n böyü k lüyünü dark edan mü ­a l l i f mahz e l � bu sababd�n ta lasmam iş , onun s�nat dünyas ı ­n a t a m ba l �d o l andan sonra mövzuya qay ı tm ı şd ı r .

a ı b�tt�. asr i n i y i r m i n <:i' i l l a r i n d�n üzü b� r i - saksan i n ­c i i l i ara qadar C a v i d l a - onun şaxs i yyat i v a sanal i i l a bağ­l ı b i r - b i r i ndan farq l i , hat ta b i r - b i r i n i inkar. edan f i k i r l ar, m ü l a h i za lar söylan i l m i ş d i r . C a v i d böyü k sanatkar , Azarbay­can d r a m a t u rg iya s ı n ı n p a r l a q ş�xs i yyat l a r i n dan b ir i k i m i t�qd i r o l u n m u ş , eyn i z a m a n d a sos i a l i z m q u ru l uşuna y a d , düşman mövqeda d a ya n a n, " i n q i l a b lokomot i v i n a " otu r m a q i stam�yan b i r s�natka r k i m i kask i n tan q i d a t a ş i n a t u t u l m uş­d u r . Repress iya o l u n d u q d a n sonra i sa H . Cav id ma' l u m sa­b�b l�r üzündan tad r i s k i t a b i a r ı n d a n ç ıxa r ı l m ış , onun �dabi i r s i n i oxu m a q va a r a ş d ı r m a q qa t i q a d a ğa. n ed i l m i şd i r . Y a l ­n ı z S ta l i n i n vafa t ı n d a n son r a -şaxs i yyata par�s t i ş t�d r i can a r a d a n q a l d ı r ı l d ı q d a n son ra d a C a v i d da baraat q a z a n m ı ş , n e c a deyar l �r . " S i b i r sürgü n ü n dan qay ı tm ı şd ı r " . L a k i n b u n d a n son ra d a C a v i d y a r a d ı c ı l ı ğ ı n a b�' z i qeyr i -obyekt i v y a n a ş m a l a r d a v a m e t m i ş d i r . Y e n � da o, burj u a dekadent i z -

1 60

m i n i n ta' s i r i i l a yaz ı b - y a r a d a n bad b i n ruh l u b i r sanatk a r k i m i d a r k o l unu rdu . Ancaq haq iqat gee-tez öz yer i n i t a p ı r . C a v i d sanal i da i l l a r i n bu s ı n a ğ ı n d a n keçarak as i q iymat i n i a l ı r . Va nahayat , e ' t i r a f o l u n d u k i , " 8 s r i n avval i n i n - i n q i ­l a b v a i n t i b a h dövrünün bad i i düşü neas i va fa lsaf i ovqa t ı o l a n Cav i d sanal i b i r da ona göra i n d i da bu q a d a r m ü a s i r saslan i r k i , mahz asr i n son u n d a t a r ix as r i n avval i n a s a n k i yen idan qay ı d ı r va b i z i d a C a v i d a yen idan q a yta r ı r . Ehka m va haq i qat , xey i r va şar , xaos va h a rmon iya , abad iyyat va ö l üm , i b l is , A l l a h , malak , p l a net , k a i n a l m i qyas ı va ö lçü l a­ri m ü a s i r lar i m i z i dar indan n a r a h a t e lmaya b a ş l a y ı r va o, bu "abad i sua l l a r a " cava b l a r ı yena da an yen i çağdaş bad i i p rosesda yox, Cav i d i n - i r s i nda t a p ı r . Madan iyyal v a ax l a q , v i cdan va z a k a öz ma'navi bölı r a n ı n ı d a , parva z ı n ı d a ham i · şa sanalda yaşay ı r v a mahz sanat g ü n ü m ü z ü n laza d l a r ı n ı sona qadar dark elmakda b i z a kömak ed i r . " ( Y a ş a r Q a r a yev. Ta r ix : yax ı ndan va u z a q d a n . salı . 3 1 6) .

Son 30-40 i l d a C a v i d i n sanat yol u n u öyran mak i ş i n d a M. C . Cafarov, Mas'ud 8 1 i oğ lu , M e h d i Mammadov, Y a ş a r Qa ra yev, 8bü l faz İ b a doğl u , T e rn u r ç i n 8fan d i yev va b a ş q a müa l l i f l a r i n c i d d i tad q i q a t l a r ı n ı n rom a n ı n k a m i l b i r asar k i -m i meyd a n a ç ıxm a s ı n d a m ü h ü m ro l u o lmuşdur . .

Rom a n a yazd ığ ı ön sözda ( " Müal l i fdan " ) H üseyn l b ra ­h i mov e' l i r a f e d i r k i , "Man şa i r - d r a m a tu rqun zangin va or i j i n a l adab i i r s i n i dafa la r l a a ra ş d ı r a n d a n , on u n l a b i r yer­da sürgün hay a l ı yaşa m ı ş ş a h i d iardan ba'z i l a r i n i n ded i k l a­r i n i sa f·çü rük edandan, onun habs o l u n m a s ı üçün " d üza l d i ­lan " xüsus i qov l u q d a k ı maxf i sanad la r l a l a n ı ş o l a n d a n son­ra " Böhta n " rom a n ı n ı yazm ı şam .

Ancaq e't i r a f ed i m k i , xa t i ra lardan , sanad lardan çox, ka ­r ı m a galan, a l i mdan t u t an özü.m ü n şaxsi m ü l a h i za la r im , ya ­z ı ç ı taxayy ü l ü m ol u b " . (H . I b r a h i mov " Böhtan " , "Şarq­Qar b " naşr iyy a l ı , Bak ı , 1 998, salı . 7) .

Doğr u d a n d a rom a n d a t a r ix i sanad la r l a, f akl l a r l a , c a n l ı x a l i ra lar la b i r s ı r a d a müa l l i f laxayy ü l ü ndan d o ğ a n sahnalar , tasv i r l ar qaynay ı b-q a r ı ş ı r . Tabi i k i , b u n l a r yaz ıç ı usta l ı ğ ı , maha rat i sayas i n d a b i r-b i r i n i t a m a m l a y ı r .

Rom a n "Çeşmak l i mahbus " , "Ağac l a r kas i l i b doğr a n a n yerda " , " Dopros, y a x u d şanta j " , " C a v i d a k i m deyar d i k i " , " Lakalan m iş l a r v a q a rayax ı l m ı ş l a r " , "Ac ı b i r x ıi t i ra " , "Ağ­r ı l ı - ac ı l ı gü n l ar " , " H aran i n öz ta ley i " , " N u r i -haq q sönmaz " , " Q a r üs tünda q ı z ı l ı ş ü a la r " a d l ı fas i l l ardan va C a v i d haya-

1 6 1

! ı n ı n müxta l i f i ' i ;· � i n i , dövr l a r i n i aks eld i ran yedd i n a ğ ı l d a n i b a ratd i r . T a b i i i . i , " n a ğı l " sözü b u r a d a şart i ma'n a d a i ş l an ­mişd i r . Müal l i f m ü m k ü n qadar xronoloj i a r.d ı c ı l l ı ğa r i ayat elmaya ç a l ı ş m ı ş , H. C a v i d haya t ı n ı n i l k dövr la r i i la mah bas haya t ı n ı p a r a l e l su ratda aks etd i r m i ş d i r . " Çeşmak l i mah­bus " d a C a v i d i n sürgün h aya t ı n ı n baş l a n gıc ı tasv i r o l u n u r . Çeşmak l i mahbus - C a v i d b u r a d a s a r ı ş ı n b i r mah bu s l a -ukrayn a l ı A l eks a n d r l a t a n ı ş o l u r . O da C a v i d k i m i rep res­s i ya qu rba n ı d ı r . B u t a n ı ş l ı q get-geda sam i m iyyata, dost l u ­ğa çevr i l i r . S a r ı ş ı n mahbusda Cav i da qa rş ı b i r rağbat oya­n ı r . Bu ü n s i yyat o n u n l a nat ica lan i r k i , C a v i d öz h aya t ı n ı , keçd iy i ömür yol u n u z i n d a n yol d a ş m a n a q l elmaya b a ş l a ­y ı r . Çeşmak l i mahbus yen i t a n ı ş ı n a dey i r : " . . . g a l r u h d a n düşmayak . . . Görü n ü r, s a n a da, mana d a zor l a q a r a yax ı b l a r. X a l q ı n as i düşman ia r i b i z i qon d a r m a " x a l q düşman i " ed ib · lar . . . Axı nad i r bu a d a m l a r ı n gü n a h ı ? . . . San heç b i l i rsan böh t a n n a d i r ? . . . B i r a z avval f i k r i ndan keçan lar i i n d i d i l i n a gat i r d i : Böhta n-Mef i stofe l d i r, Demon d u r . Böhta n - İ b l i s d i r " ( " Böhta n " , s a h . 2 1 ).

•

Görün d ü y ü k i m i , takca Azarbaycan x a l q ı n ı n , xüsu san z i ­y a l ı l a r ı n b a ş ı n a ga! i r i l an m ü s i bat lar dey i l , ş a r i m p er iyas ı a d l a n d ı r ı l a n S ovet l t t i f a q ı n d a y a ş a y a n d i gar x a l q l a r ı n nü ­m a yanda lar i n a . q a r ş ı k ü t l av i t e r ro r ak l ı na dar in e' t i r a z va h i d dat h i s s i rom a n boyu süjet xatt i n d a q ı r m ı z ı xat l a keç i r . 1 9 1 7-c i i l d a bo lşev i k l a r s i l a h gücüna h a k i m i yyat i zab t e t ­d i kdan sonra ö l ka m iqyas ı nda a p a r ı l a n ta' q i b l ar , habs l ar, sü rgün l a r m i lyon l a r l a gü n a hs ı z i n s a n ı n mahvi i la nat ica­l a n m i ş d i r . Ancaq m ü al l i f onu d a nazara ç a r p d ı r ı r k i , Azar­bayca n d a bu zü lm d a h a dahşat l i , daha q a n l ı o lmuşdur . Tanr ı s ı " gözal l i k va sevgi " o l an h u m a n is i şa i r H . Cav i d i daha çox n a r a h a t edan x a l q ı n ı n t a l ey i n i n d i gar m i l l a t l a r i n acl a f n ü m ayanda lar i n a t a p ş ı r ı l m a s ı d ı r . O n u n " c i n ayat " i ş i ­n i a r a şd ı r ı b o n a h ö k m veran l a r i n i m z a l a r ı i l a t a n ı ş · o l a rkan dah şata galan C a v i d b ir a n f i kra ged i b, ta ley i n i ha l l edan­l a r i n soya d l a r ı n ı ya d ı n a s a l m ı ş d ı : K l i menç iç , Tsi n m a n , S u m ba tov, S uxa nov, S a vçen ko, Koq a n , Sorok in , E l i z a rova, S a rk i syan , i n d i d a Ma rkeyev . . . Göran son r a d a h a k i m lar? . . . Y a z ı q l a r o lsun sana man i m s a h i bs i z m i l l a t lm " ( " Böhta n " , sah. 68).

B i r i nc i n a ğ ı l C a v i d i n u ş a q l ı q va i l k ganc l i k i l l a r i n i ah a ­ta e d i r . C a v i d i n - galacay i n böyük sanatka r ı n ı n doğu lduğu Naxç ı van m ü h i t i , v a l i deyn l a r i n i n . - a t a - a n a s ı n ı n do lğun

1 62

saciyyas l , C a v i d i n dü nyavi e l m l ara hads iz m a ra ğ' ı , i l k tah s i l i l i a r i !a r ix i sanad iara u y ğ' u n o l a r a q c a n l a n d ı r ı l m ış d ı r . H i ss o l u n u r k i , H ü seyn l br a h i mov bu fas i l da y a l n ı z ma' l u m t a r i ­x i f akt l a r l a k i fayat l anmamiş , h arn i n fak l i a r ı n m a h i yyat i n � n ü fuz e d a b i l m iş , y e r i ga l d i kca, bad i i taxayy ü l ü i l a tasv i r et­diyi h a d i sa lar i va obra z l a r ı d a h a ta's i r l i va emos i ona l ver­maya sa'y göstarm i ş d i r . Müa l l i f i lk önca C a v i d i n doğ'u l du ­ğu d i y a r ı n fü s u n k a r göza l l i k l a r i na d i qqat i cal b ed i r, sonra isa yaz ır : " Faqat sora ğ ı m i n i l l i k l a r i n a rx a s ı n d a n galan bu yer lar in baş ı çox ba l a l a r çak i b. B u y u rd yer i n d a çoxl a r ı n ı n gözü o l u b . . . çox qad i m d a sasa n i l ar, sonra b i z a n s l a r öz l a r i na ta be elmaya can a t ı b l a r . . . Dey i r ) a r bu yer i a ra Zardüş tün yo­lu düşüb. Dada Qorq u d u n ayağ ı day i b, B a bak in xürram i l a­ri bu yer larda at oyn a d ı b , q ı l ı nc v u r u b l a r . Q u l a ğ' ı n ı h a n s ı q a y a y a söykasan a t k i şnart i s i , i g i d na'rasi eş i darsan. Bu yurdda yaş ı bal l i o l m a y a n qoca m a n t a r i x i n neça-neça yad i ­gar ı v a r . asha b i -kahf p i r i , a l i nca qa l a s ı , Gal i n qayas ı , Mö'm i n a xa tun tü rbas i . . . Üç m i n yaş ı o l a n gövda l i ç i n a r, heç yerda b i tmayan hamişa yaş ı ! n a rband a ğ' a c l a r ı n a .bu ra ­d a rast galarsan . . :

. . . Bu yurdun a d ı varaq-varaq tazk i ra larda , c i l d - c i l d k i ­l a b l a rd a çak i l i r . B u yer iara N a x ç ı v a n dey i r l a r . . . " ( " Böh­t a n '' , sah. 22-23).

B u n d a n son ra isa C a vi d i n a i las i h a q q ı n d a söhbat a ç ı l ı r . C a v i d i n a t a s ı mol l a va mars iyaxan o l sa d a , oğ'l u n u n

onun yol u n u d a v a m etd i r m ayacay i n i vaxt ı n d a d u y u r . O d u r k i , oğ'l u n u N a xç ı v a n d a b i r z i y a i ı k i m i böyük hörmat qazan ­m ı ş Mam madtağ' ı S i dq i n i n t a ' s i s etd iy i "Maktabi - tarb iya" ya gat i r i r . C a v i d i n ham bir şaxsiyyal, ham da b i r sanat k a r k i ­m i yet i şmay inda "Maktabi - tarb iya " n i n va S i d q i n i n böyük ro lu o l u r . S i dq i ga l acak sanat k a r ı n iste 'd a d ı m fövran h i ss e d i r, bunu heç k i m dan, a t a s ı m o l l a Abd u l l a d a n d a g i z l at­m i r. " S i d q i afan d i , ba lka be la tez d i . . . Axı H ü seyn i n yaşı . . . " S i d q i alan d i a t a n ı çox tez başa düşdü . " Yox, yox . . . S i z heç da hayaca n l a n m a y ı n . . . H ü seyn i n şe' r l a r i s a ğ' l a m , ham'da da­r i n b ir zak a n ı n mahsu l u d u r . Oğ'l u n u z çox ç a l ı şqan , darraka­l i , çox a ğ'ı l l ı bir b a l a d ı r . - S i d q i aland i avva l k i söz ü n ü tak­rar el d i : - Fitr i i ste'd a d d ı r oğ lunuz . A n a d a n ş a i r doğ'u l u b. Ba lka be la uşaq l a r har asrda b i r d afa yer üzüna gal i r l ar. Man bir maktabd a r k i m i mas iah at b i l a rd i m ki , b i z i m makta­b i b i l i r d i kdan sonra H ü seyn i m ü t laqa Tabriza "Ta l i b iyya" maktab i n a a p a r ı n . Ç a l ı ş ı n k i , oğ' lunuz fars d i l i n i galacakda

1 63

m ü kammal b i l s : :ı " ( '' Böhta n " ,sah .34 ) . Rom a n d a S i dq-i bela­ca dar in ma' l u ı n a t. l ı b ir z i ya l ı , m a a r i fç i va şa i r k i m i saciy­ya lan d i r i l i r .

H ü seyn i bra h i ınov rea l i sl yaz ı ç ı d ı r va o n u n h a m nıü a s i r Iı aya l d a n , y a z d ı ğ ı asar l a r i nda, ham da l a r i x i mövzuda qala­ma a l d ı ğ ı " Cl s r i n onda b i r i " rom a n ı n d a şart i , s i m vol i k-ranı­z i tasv i r ü s u l u n a m ü ra c i al o l u n nı a m ı ş d ı . Ancaq " Böhl a n " rom a n ı n d a yaz ı ç ı " Şe'r par i s i " a d l ı xaya l i b i r obraz ı asara dax i l e d i r . B u xaya l i ob raz ganc ş a i r i n Araz ç a y ı n d a n xey­li a r a l ı o l a n d i kd i rda f i k ra qarq o l d u ğu a n d a peyda o l u r .

"- Manarn " şe 'r par i s i " . Y a n -yörama baxd ı m , o tu rdu ­ğum yerdan qa l x ı b a rxaya çevr i l d i m . "Mö' m i na x a t u ıı " tü r ­has i n d an başqa heç n a görmad i m . Cly laş i b d i qqat la i ral iya baxd ı m . B i rdan mana e l a gal d i k i d i k d i r i n a ş a ğ ı s ı n d � n ma­lak s i m a l ı b ir a fal yoxuşu q a l x ı b mana taraf yeriyir , neca da göza l i d i " . H arn i n bu şe ' r par i s i - bu xaya l i obraz Cav i da sanat yol u n d a ba ladç i l i k e d i r . Onun şe ' r - sanal haqq ında tasavvür l a r i na b i r p a r l a q l ı q gal i r i r . " Şe'r - tam i z l i kd i r , p a k l ı q d ı r . Şe ' r - ma'n a l ı f i k i rd i r , a ğ ı l l ı düşü ncad i r, i l i za­ka d ı r . . . Şe'r - b a h a r d ı r, örnrün qayn a r ç a ğ ı d ı r . Şe'r - ya­ş ı ! meşad i r, zümrüd sam a d ı r. Şe ' r - axar çeşmad i r , d u rğıın göl d ü r, coşqun çayd ı r, lal a t ü m l ü darya d ı r . Şe'r - uca d a ğ­d ı r, gen darad i r , günaş l i çö l d ü r . Şe ' r - e l -oba d ı r . Şe ' r -m u s i q i d i r , mahabbald i r , lar iqa! d i r . Xoş o x a l q ı n h a l o n a k i , ş a i r i d a va r , ş e ' r i d a " ( Böhta n " , salı . 48).

B i r i nc i n a ğ ı l d a hanı ç i n i n Naxç ı van m ü h i ! i n i n özünamax­sus ç a l a r l a r ı - d i n d a r l ı q xüsus iyyat l a r i , z iya l ı l a r a l a m i , n axçıv a n l ı l a r ı n maxsus i a d al va an 'ana lar i d� ö z aks i n i l ap ­m ı ş d ı r. B u n l a r d a mü� l l i f i n u z u n i l l a r a p a rd ı ğı m ü ş a h i d a­lardan doğm uşdur .

B i r c aha ! i d a qeyd edak k i , rom a n d a C a v i d i n haya l ı xro­no loj i qayda d a , ya' n i m ü ayyan i l l a r va dövr l a r üz r� tasv i r o l u n s a d a , bu p r i n s i p y e r i gal d i kca b i l arakılan pozu l u r, m ü ­a l l i f yen idan s ü r g ü n hay a l ı n a q a yı d ı r, y a x u d C a v i·d ömrü­n ü n başqa a n ı n ı tasv i r hadaf i na çev i r i r . O l a b i l s in k i , bu üsul m ü ayyan q a r ı ş ı q l ı q y a ra d ı r, a n c a q t a r i x i rom a n d a be­l a üsul lab i i d i r , asara bir c a n l ı l ı q ga! i r i r , qah r a m a n ı m üxta­l i f dövr l a r i n p r i z m a s ı n d a görr.ıaya i m k a n y·a r a d ı r .

i k i n c i n a ğ ı ! Tabr izda y a ş a d ı ğ ı i l l �r i n tasv i r i y l a baş l ay ı r . Ancaq ma' l u m d u r k i , Cav i d i n Tabr i z döv rü onun haya t va y a r a d ı c ı l ı ğ ı n ı n an a z öyran i l an, lad q i q o l u n a n dövrü d ü r va yaz ı ç ı d a ma' l u m fak t l a r l a k i fayat lan m i ş d i r . Tabr izdan son-

1 64

ra C a v i d i n q ı s a m ü d d al arz i n d a T i f l i sda yaşa m a s ı , b u r a d a dövrün böyük sanalk a r l a r ı Ca l i l Mam mad q u l u z a d a va Ma­hammadağa Ş a h t axl l ı i l a görüşmas i onun f i k r i -ma'navi i n ­k i ş a f ı n d a m ü h ü m r o l oyn a y ı r . Y ı ğc a m va xas i s boya t a r l a d a o l s a müal l i f bu h i ssada M. Ş a h t a xl l ı n ı n do lğun obra z ı n ı ya ­r a l m a ğa sa'y göslar m i ş d i r . C a v i d·i n Türk iyadaki lah s i l i l l a­r i , b u r a d a keç i r d iy i gü n l ar , b i r t u r a n ç ı k i m i yel i şmas i , t ü rk adabiyya l ı n a dar indan balad i iy i da mahz bu dövr l a bağ l ı d ı r . L a k i n C a v i d i n Türk iya haya l ı ba rada da cav i dşü n a s l ı qd a ha la l i k gen iş va alra f l ı tad q i q a l a p a r ı l m a m ı ş d ı r . A m m a h i ss o l u n u r ki , yaz ı ç ı öz taxayy ü l ü i la bu dövrü az -çox t a r i x i ha­q i qata uyğun şak i l d a can i a n d ı ra b i l m i şd i r . asa san da i sia­yina n a i l o lmuşdur . Bu n a ğ ı l d a C a v i d i n xaya l ı n d a İ s t a n b u l hay a t ı , t ah s i l i l l a r i , q ü d ral l i t ü rk şa i r t a r i M a h m u d akram, N a m i q K a m a l , Tof i q F i k ral, abd ü l haq H a m i d c a n l a n ı r . E la bu fas i l d a ( n a ğ ı l d a ) müa l l i f p a r a l e l o l a r a q C a v i d i n repres­s iyaya ma'ruz q a l d ığ ı i l k gün l ara a d l a y ı r . Ş a i r i n Türk iyada keçan lah s i l i l i a r i i s l i n l aq p roses i n d a an " t u t a r l ı " bir ! ak la çevr i l i r .

İ k i nc i n a ğ ı l d a hanıç i n i n C a v i d i n oğ lu artoğru l u n va ömü r-gün yol daş ı Mişk i n a z ı n C a v i d s i z keçan gü n l a r i n dan, rep ress iya d a n son r a k ı i l i arda a c ı l ı - a ğr ı l ı gün l ar i n dan söz a ç ı l ı r . Ü m u m iyyat la , yaz ı ç ı C a v i d i n hayal yol d a ş ı Mişg inaz x a n ı m ı n va oğ lu a rtoğru l u n b i r i n s a n k im i keç i r d i y i h i ss va hayaca n l a r ı , yaşa n t ı l a r ı bütün rom a n boyu çox tabi i va i n a nd ı r ı c ı l ı q l a tasv i r eda b i l nı i ş d i r . X ü s u s i l a, C a v i d -Mişg i ­n a z xat l i asar i n süjel xatl i n d a a y d ı n seç i l i r .

Üçü ncü n a ğ ı l asasan C a v i d i n B a k ıya gal i ş i n i , b u r a n ı n a d a b i mü h i l i i l a q aynay ı b - qa r ı şm a s ı n ı ; Abd u l l a Ş a i q l a dost­l u ğu n u tasvir ed i r . B u fasi l - n a ğ ı l d a d i qqal i cal b edan b i r şe' r i qeyd elmamak m ü m k ü n dey i l . Mahbasda ya z ı l d ı ğ ı gü­man e d i l an bu şe'rda dey i l i r :

Ba 'z is in e l d i n h a k i m i -m i H iaq , Ona maxsus o l d u qüvval , haqq . . . amr , i c b a r . zü lm, qa l l . e'd a m , H a b s . lo 'q ib , i n l i q a m , e h k a m . . . a q ı a q a r ş ı qoyu l d u q a n u n l a r , Q a n l ı qa l 'a: yera l l ı z i n d a n l a r. Göziima, guşuma çiık i b parda , Eylad i n hap zak a rn ı alsiirda . . . ( " Böhta n " , sah . l 53).

C a v i d sanal i n a xas o l a n zam a na n i n h a q s ı z l ı l( l a r ı n a q a r-

1 65

şı e ' l i r a z r u h u b u r a d a da sön m a m i ş d i r . B a k ı hay a t ı i l a bağ­l ı salına lar ma' i u m l a r i x i f akt l a r va x a t i ra la r asa s ı n d a y a z ı l ­m ı ş d ı r, a n c a q q e y d e t m a k yer ina d ü şar k i , bu fas i l d a m ü a l ­l i f tadq i q a l d a i ras i n i d a h a d a gen i ş l and i ra, B a k ı n ı n i ct i m a i ­s i y a s i , adab i - madan i m ü h i t i n i d a h a do lğun boya l a r l a rasm eda b i l a r d i .

D ö r d ü n c ü n a ğ ı l i k i h i ssactan i b a ratd i r : b i r i n c i h i ssada C a v i din " Ş eyx San ' a n " f ac iyas iy la bağ l ı düşündük l a r i , bu asar i y a z m a q d a n ötrü T i f l i s a getmas i , Şeyx San' a n ı n va Xu­m a r ı n qab r i n i z i ya rat elmasi tasv i r o l u n u r . Ancaq asar i n an garg in va an m a r a q l ı salınasi dördüncü n a ğ ı l ı n i k i nc i h i s­sas i n d a "Acı bir x a t i r a " [asl i n d a nazara ça r p ı r . B u h i ssan i m üayyan ma'n a d a rom a n ı n k u l m i n a s iyas ı da hesa b e tmak o lar . H üseyn C a v i d l a M i rcafar B a ğ ı rovun görüşünü tasv i r edan m ü al l i f as l i n da, Xey i r l a Şar i , İ ş ı q l a Z ü l mat i , H u m a ­n i z m l a Qad d a r l ı ğ ı qa rş ı l a ş d ı r ı r . Müa l l i f h a m B a ğ ı rova, ham d a C a v i d a x a s o l a n x a s i yyat lar i üz -üza gat i r i r , har b i ­r i n i n x a r a kle r i k c i zg i l a r i n i ön p l a n a çak i r .

" H a, n i ya d i n m i rsan, kom m u n is t f i rqas i n i n nay indan n a -r a z ı s a n ? S u a l ı c a v a b s ı z qoya b i l mazd i C a v i d :

- Man f i rqaçi d e y i l a m . . . - Bas on d a h a n s ı f i rqaya mansubsan? - Heç b i r i na . . . Man s iyasa t l a maşğu l o l m u r a m . - 8ks ina . . . San b a ş d a n - a ya ğa s iya satç isan . . . Yazd ı q l a -

r ı n ı n h a m ı s ı n d a n s iya sal i y i ga l i r . B e l a o lmasayd ı , şa i r hamka r l a r ı n sana afan d i , bay deya m ü rac ia l e lmazd i lar . Gö­rünür , İ st a n b u l h a v a s ı san i n c a n ı n a ela hopub ki, onu ha­l am-ha lam ç ıxa r m a q o l m a z . Öz q a n ı n ı zahar l ad iy i n bas d i , b i z i m pro let a r ş a i r l a r i m i z i n tarn i z q a n ı n a o zahardan q a t ­m a !

- B u söz la r mana q a rş ı böyü k haqarat d i r . B i r i n c i k a l i b: - San b u n a l ay iqsan ! - ded i " . ( " Böhta n " , sah . l 93) . M . C . B a ğ ı rovun C a v i d a qa rş ı düşınanç i l i k h i ss i , onun

şaxs i n d a b ir p a n l ü rk i s t , p a n i s l a m isi va m i l lalç i lasavvü r et ­masi bu d i a loqda çox a y d ı n nazara ç a r p ı r . O, har ka lmaba­ş ı C a v i d i n söz ü n ü kas i r , lahq i r a keç i r , amma C a v i d i n kas­k i n a ğ l ı , i l i man t i q i va lamk i n i , soyuqq a n l ı l ı ğı q a r ş ı s ı n d a s a rs ı l ı r .

" B i r a n l ı ğa f i k ra gel d i B a ğı rov. Rang l i qa lam lar i yena göt ü r ü b ovuc l a r ı n ı n içar i s i n d a ovuşd u r m a ğa baş l a d ı , son ra sas i n i n a h a n g i n i day i ş i b:

1 66

- N u , xoroşo! - ded i , - S�n dey�n l �r� i n a n d ı m. A m m a b i r ş�rt i m v a r . Göz l �d i k i , C a v i d soruş a : " N � ş�rt ? " Ancaq şa i r heç n � soruşm a d ı .

Gar�k m�tbua tda , i st�s�n l a p i k i y a ş ı t�z�c� t a m a m o l a n q�zet i n i zd� - "ad�b iyyat q�zet i " nd� ç ıx ı ş ed�s�n . . . Xa l q düşm�n lar i n i ı �·n�t l�y�n s a n ba l l ı · b i r ç ıx ış !

- Yox, yol d a ş B a ğ ı rov! Axı başa düş� b i l m�d i m , m�n i m bu neç� i l i n komm u n is t l �r i l �. bolşev i k l � r i l � n� a l ı b-ver�c�­y i m ? ( " Böhta n " , s�h. 1 96- 1 97).

Be l � l i k l �. C a v i d M. C . B a ğ ı rovun t�k l i ! i n i rad d ed i r . Başqa cür d� o l a b i l m�zd i v� mü�l l i f bunu t a r i x i h�q iq�t� uyğun ş�k i l d� �ks etd i rm i şd i r. Beş inc i v� a l t ı n c ı n a ğ ı l l a r h�bs düş�rg�s i n d�k i h a d i sa l � r i n d a v a m ı i l � y a n a ş ı C a v i d i n " l b l i s " , " Peyğ�mba r " , "Top a J Teymu r " �sar l�r i i l a b a ğ l ı d ü şü nc� l�r i n i t�q d i m e d i r . Bu h i ss� l�rd� t a r ix i l i k o q�d�r d� nazara ç a r p m ı r, baş l ı ca d i qq�t Cav id in �s�r l� r i üz�r i n a yö­n� l d i l i r . v� n�hay�t. son uncu n a ğ ı l C a v i d i n sürgünd� a ğ ı r xast�l iy� tutu l m a s ı , vara t ı y l a bağ l ı d ı r . B u r a d a mü� l l i f l� 's i r l i s�hn� l�r t�qd i m e d i r . B i r neç� i l i n a ğ ı r z i n d a n h�ya­l ına ·döz�n Cavid a rl ı q " . . . i ş l �y� b i l m i r d i , i r i d�stak l i m i ş a ­ra d a h a g ü c ü ça tm ı rd ı , x�st� l i y i ş i d d�t l�n m i ş d i . . . " ( " Böh­t an " , s�h . 257) . X�st�xanaya qoyu l m uşdu . "Cav id üç h�r ı� o lard ı k i , " Severn iy Vostok L a ger " i n M a q a d a n d a k ı . i y i r m i b i r i n c i k a l o n u n d a n s iyas i mahbus l a r ı n Tayşeld�k i " � l i l l � r x�st�x a n a s ı " n a gati r i l nı i ş d i r . T ibb i göndar iş , b ü l l eten i nda is� onun ü n v a n ı n a b i r neça xastal i k y a z m ı şd ı l a r : ni i okard i t , xo lestr i t , qepa t i t . . . T i b b i şç i s i n d�n çox i d m a nç ıya oxşayan fe ldşer L a p k i n ! aza xastan i n ayn i n d�k i ç i r k l i s ı r ı q l ı y a , aya ­ğ ı n d a n ç ı xmas ın deya üstün dan kan d i r l a bağ l anan a l t ı qop­muş , kobud y a r ı m hoğaz gerz çakm�lar� baxa - baxa bir az f i k ra gel m i ş va y a n ı n d a k ı çal i m s i z xastaxa n a x i d matç i s i n a l a p ş ı r d ı k i , onu dah i i z i n b a ş ı n d a k ı boş p a l a l aya a pa r s ı n . . .

C a v i d düz on beş gün i d i k i , d�h l i z i n b a ş ı n d a k ı p a l a ta ­d a y a t ı r d ı va h�rdan b i r gat i r i l�n " i s l i s u p " d a n b i r - i k i qaş ıq yeya-yeya, ya da a l ü m i n i u m p a rçda ver i l �n çaydan b i r - i k i qu r tum i ça - i ça son s a a t ı a r ı n ı , daq iqa lar i n i s a y ı rd ı " ( Böh ­l a n " , sah. 250).

H . C a v i d bu rada - Uzaq S i b i rda , Tayşet r ayon u n u n i n ­s a n ayağ ı d aym�y�n Şevçenko kand i n d a ö l ü r va b u r a d a d a dus taq qab i r i sl a n l ı ğ ı n d a d�rn o l u n u r .

C a v i d i n ö l ü m ü n ü çox rea l , i n a n d ı r ı c ı tasv i r e d � n m ü �l l i f b u sah i f� larda b�d i i t�xayy ü l ü n gücündan i s t i f ada e d i r . Am-

1 67

m a oxucu bu tasv i r l a r i n rea l l ı ğ ı n ı t a r i x i gerçak l i k k i m i qa­bul ed i r .

Rom a n d a b i r neça makan tasv i r o l u n u r . On l a r ı n l)ar b i ­r i t a r i x i ko l o r i t a uyğu n l a ş d ı r ı l m ı ş d ı r . Cav i d i n yaşa d ı ğ ı ev, b u r a d a k ı h a d isa lar öz tab i i i i y i va i n a n d ı r ı c ı l ı ğ ı i la yadda q a l d ı ğ ı k im i , ş a i r i n ka lan h ay a t ı d a bel aca ta's i r b ağ ı ş l ay ı r . Doğru d u r, h i s s o l u n u r k i , m ü a l l i f ka lon haya t ı n ı bad i i ta­xayyü l l a zan g i n l aşd i r ın i ş d i r, a m m a tasv i r l a r sani i n a n d ı r ı r .

Müal l i f a sa r boyu dafa lar la " b u döv ran be l a qa lmaz" de ­ya gü n a h s ı z q u r ba n l a r ı n n i kb i n övq a t ı n a i ş a ra e d i r .

Rom a n ı n son u növbat i d u s t a ğ ı n ö l ü m ü n ü n tasv i r i i l a b i ­t i r . C a v i d i n vara t ı n d a n sa r s ı l a n mahbus " b i rdan avvalca a r ­xaya ayi l d i , son ra üzüqoy lu ye ra gal i b q a r ı n üs tüna düşdü . Düşan k im i da a l l ar i i l a qa r ı quca q l a y ı b s i nas i n a s ı xd ı . Ba ­ş ın ı q a l d ı r a n d a e l a b i l mö 'cüza baş verd i - S i b i rda n a d i r h a l l a r d a baş veran mö'cüza: s a ğ ı r göy la r i n h a r a s ı n d asa bu ­luda x a l d ü ş d ü , ora d a n günaş i n şüas ı yera sanc ı l d ı . . . " Dus­tağ ın " ü z ü n a i l ı q b i r n afas dayd i , q a r ş ı s ı n d a k ı a ğ a p p a q qa­r ı n üstünda q ı z ı l ı ş ü a l a r oyn a d ı . . . " ( " Böhta n " , sah. 263),

B u , s i mvol i k ramzi tarzda o l sa da Xey i r i n , H a q q ı n , I ş ı ­ğ ı n , a d a l a t i n tantanas i n a bas l anan sonsuz i n a rn ın i fadas i d i r .

" Böhta n " asar i Azarbayca n t a r i x i rom a n l a r ı içar i s i nda H ü seyn C a v i d a hasr o l u n m u ş i lk asar k i m i heç şü bhas iz , bö-y ü k m a r a q doğu r a c a q d ı r . ·

* * *

" Sanat k a r va z a m a n prob lem i " a d l a n d ı r d ı ğ ı m ı z bu fas l a yeku n v u r a q . I<am i yyat ba x ı m ı n d a n doğr u d a n da sev i n d i r i ­c i f a k t l a r l a q a rş ı l a ş a b i l a r i k avval k i o n i l l i k larda o l duğu k i ­m i y a z ı ç ı l a r ı m ı z - t a r i x i rom a n us ta l a r ı m ı z yena da Azar­ba yca n xa l q ı n ı n görkam l i söz us ta l a r ı n ı , maşh u r i neasanal x a d i m l a r i n i u n u t m a m ış , N i z a m i n i n , Füzu l i n i n , S u l t a n Ma­hammad i n , S a b i r i n , M i rza Ca l i l i n , onun ömür -gün yol d a ş ı 1-l a m i d a x a n ı m ı n , i l k q a d ı n xanandam i z M i rza G ü l l ar i n , naha yat C a v i d i n hay a t va sanat yol u n u i ş ı q l a n d ı ra n rom a n ­l a r y a z m ı ş l a r . l(eyf iyyat, sanat k a r l ı q bax ı m ı n d a n d i qqat ye­t i rsak, al batta, o qadar da sev ina b i l mar i k . Müayyan stereo­t i p l ar , ş ta m p l a r hala da asardan -asara d a v a m ed i r . Ona gö­ra da bu mövzu d a yaz ı ç ı l a r ı m ı z d a n yen i , s a n ba l l ı asar lar göz l amaya h a q q ı m ı z v a r .

1 68

SON SÖZ

Biz bu monoq ra f iyada Azarbayca n ta r i x i roma n ı n ı son i l l a r in n ü m u na lar i asa s ı n d a tasn i f l and i r d i k . Bu asar lar i mü ­ayyan p rob l em la r i ş ığ ında tah l i l süzgac indan keç i r d i k . Ba 'z i e lmi nat ica lar , ü m u m i l aşd i r ına lar meyd a n a ç ı xd ı , an ü mda­s i budur ki , t a r ix i rom a n j a n r ı dövrün , z a m a n ı n ü m u m i in­k i ş a f meyl l a r i n i , a p a r ı c ı tendens iya l a r ı n ı obyekt i v şak i l d a özünda a k s etd i rm aya ç a l ı ş ı r .

Azarbaycan t a r i x i b i r s ı r a ma' l u m sabablar üzü ndan uzun i l lar ta r i x i haq i qat lar i tam aks etd i ra b i l ınamişd i r . B a'zan da t a r ixç i l a r i m i z b i l a - b i l a bu taksi bol u n m a z haq i qal­lar in üzar ina köl ga s a l m ı ş l a r . B u cahal l a r i xç i l a r l a bara bar bad i i söz usta l a r ı n a d a ta's i r s i z q a l m a m ışd ı r . O n l a r "d a t a ­r i xç i l a r l a b i r s ı r a d a keçm iş i ya l n ı z m ü ayyan qar a r va d i rek­t i v l a r i n dast-xat t i na uyğun bad i i tad q i q a t obyek t i na çev i r­m i ş l ar . L a k i n son i l iarda şara i l day i şm i ş, keçm işa yen i me'ya r l a r l a y a n a ş m a ğa d i qqat a rt m ı ş, tar ix e l m i nda , i s iar ­sa da söz sanal i nda obyekt iv tar ix i haq iqat lar i aks e ld i rmak mey l i güc lanm işd i r .

E l a monoq r a f i y a m ı z d a hacınca an böyük fas i l - "Tar i x i ­ın i z i n a ç ı l m a m ı ş sah i fa lar i " da bu obyekt i v haq i qa t i n l a r i x i rom a n j a n r ı n d a i n ' i k a s ı n a hasr o l u n m u ş d u r. Bu fasi l d a b i z e l a rom a n l a rd a n söz a ç m ı ş ı q k i , h a rn i n asar larda doğru d a n d a t a r i x i m i z i n o qadar da i ş ı q l a n d ı r ı l m a y a n dövr l a r i , b u dövr l a r i n ict i m a i -s iyas i manzarasi a k s o l unmuşdur .

61 bala, ta r ix i roma n l a r ı n d a , u zun i l l a r i n tacrübas i ndan göründüyü k i m i , öz an'anavi mövz u l a r ı , p rob l em ia r i for m a ­l a ş m ı şd ı r . "Tar i x va şaxsiyyat " , " S anat k a r va z a m a n p rob­l em i " fas i l l a r i na ya'q i n k i , s i z b i z i m t a r i x i rom a n j a n r ı n a h a s r etd i y i m i z avva lk i monoqra f iya l a r d a d a tasa d ü f e l m i s i ­n i z . Harn in fas i l i a r i bu ·monoqra f iya m ı z d a d a y e n i asar l a r in t i m sa l ı n d a davam e ld i rmayi zaru r i sayd ıq .

Azarbaycan yaz ı ç ı l a r ı n ı n 1 997-ci i l oktyab r ay ında keç i ­r i i m i ş X q u r u l t a y ı n d a l a r ix i rom a n j a n r ı h a q q ı n d a d a d a n ı ­ş ı l m ış , bu j a nrda y a z ı l m ı ş y e n i asar l a r in ahamiyal i qeyd

1 69

o l u n m u şd u r. Q u r u l t ayda b i r cahata da toxu n u l muşdur k i , "90-cı i l l ardak i tot a l ax ın l a müqay i sada son i l l a r t a r i x i n as­ra m a r a q n i s batan a z a l m ı şd ı r " . L a k i n bu heç da o .dem ak deyi l d i r ki , t a r i x i rom a n ı n i m k a n l a r ı tükan m i ş va ya nıöv­z u l a r ı n h a m ı s ı i ş l an i b b i t m i ş d i r . Söh bat ondan ged i r ki , t a ­r i x i j a n rd a y a z a n müa l l i f q a l a m a a l d ı � ı dövrün m a h i yyat i ­n i , t a r i x i i n k i ş a f ı n q a n u n a uyğu n l u " q l a r ı n ı c a n l a n d ı r m a q k i m i çat i n va v a c i b b i r i şa " a x ı n l a " yox, d ü ş ü n ü l m ü ş şak i l · da m ü rac ia t e tma l i d i r . Ç ü n k i t a r ix i mövz u d a s a n b a l l ı asar y a z m a q üçün sanat k a r iste 'd a d ı , a � ı r yaz ı ç ı zahmat i i la ya­n a ş ı a l i m tanı k i n i va sa'yi d a talab o l u n u r .

B ü t ü n dey i l a n l ardan b i r d a h a a y d ı n o l u r k i , x a l q ı n köka, i l k i n l i ya, Vatana mahabbat i n i aks etd i rmak, keçm i ş i m i z i n q a r a n l ı q , a ç ı l m a m ı ş sah i fa l ar i n i ca n l a n d ı r m a q bu g ü n da adab iyy a t ı m ı z q a r ş ı s ı n d a duran o l d u qca a ktu a l va vac i b p rob l emd i r.

1 70

i S T i FADa O L U N M U Ş a D a B i YYAT

1 . ELMI a s a R La R

1 . ASE . 1 c i ı d , B . , ı 976; l l c i l d , B . : 1 978; I I I c i ı d , B . : 1 979; I V c i ı d , B. , ı 980; V c i l d , B . : ı 98 1 ; I X c i l d , B . , ı 986; X c i ı d , B . : ı 987.

2. N a z i m A x u n d o v. Q a r a b a ğ s a ı n a ma ıar i . B . : Yaz ı ç ı , ı 989, 232 sah .

3. N a z i m A x u n d o v. Tar i x i y a d d a ş ı n bar p a s ı , "6dab iyyat q a z e t i " , 6 m a rt 1 992-ci i l .

4 . A n a r . a n v a r Mammadxa n l ı n ı n B a bak d a s t a n ı . " B a ­bak " rom a n ı n a ön söz. B . : Azarnaşr, 1 994, s a h . 3-7.

5. Z i y ıi B ü n y a d o v . . Azarbaycan Ata bay la r döv­l a t i . B . : " E i m " naşr iyya t ı , ı 985, 268 sah.

6. Z i y a B ü n y a d o v . D i n ıar , tar i qat lar , mazhab­l ar . B . : "Azarbayc a n naşr iyya t ı , ı 997, 288 sah.

7 . Z i y a B ü n y a d o v . R ü s t a m a ı i y e v. S a ı a m , Bandar. a. i s a yev in " Üsya n " rom a n ı n a ön söz. B . : Yaz ı ç ı , 1 989, sah . 3- ı O .

8. A k i f a ı i y e v . Heyrat a m i z Füzu l i . "Azarbayca n " j u r n a ı ı , ı 99 1 , Ng 2.

9. R ü s ı a m a ı i y e v . Böyük rom a n , dar koma . " 6dabiyyat va i ncasanat " qazet i , ı 3 dekabr , ı 989-cu i l .

1 0. N a r i m a n H a s a n z a d a . adab i haq iqat lar tar ix i haq iqat lar i tah r i f etmir . "Azarbayca n " j u r n a ı ı , ı 989, Ng ı o, sah. ı 8 ı - ı 86.

ı 1 . A k i f H ü s e y n o v , Sanat meya r ı , B., "Yaz ı ç ı " , 1 986, 3 1 5 sah.

ı2 . M e h d i H ü s e y n . Yaz ı ç ı va ta r ix . asarıar i on c i l dda , I X c i l d , B . : Yaz ı ç ı , ı 979, sah . 4 1 4-425.

1 3. M e h d i H · ü s e y n . " Q ı l ı n c va qa ıam " h a q q ı n d a qeyd ıar . Y e n a ora d a , s a h . 567-580.

1 4. M a h a m m a d F ü z u ı i. asar ıar i . ll c i l d , B . : , " E i m " , ı 958, 468 sah .

ı 5. M a h m u d i s m a y ı ı o v . Daha çox sar i şta, d a -

ı 7 1

ha çox nazakat l a z ı m d ı r . "Az;ırbaycan kom m u n is t i " j u rn a ­l ı , 1 989, .N'• 5, s ;ı h . 97- 1 0 1 .

1 6. V a q i f Y u s i f 1 i . Az;ırbayca n rom a n ı : d ü n;ın, bu gün . "Azarbayca n " j u r n a l ı , 1 987, .N'• 1 2 .

1 7 . V a q i r Y u s i r 1 i. İ s m a y ı l Ş ı x l ı n ı n son rom a n ı . "adab iyyat qazet i " , 2 3 revra l 1 996-cı i l .

1 8. V a q i f Y u s i f 1 i . Az a d l ı q y a n ğ ı s ı . "Azarbay­c a n " j u rna l ı , 1 997, .N'• 9- 1 0, sah . 1 78- 1 87.

19 . F a r m a n K a r i m z a d a. Xat a i mö'cüzas i . "Azarbayca n " j u r n a l ı , 1 988, .N'• 2, s a h . 74-78.

20. Q a r a b a ğ n a m a 1 a r . B i r i nc i k i t a b . B.: Yaz ı ç ı , 1 989, 1 92 salı . İ k i n c i k i t a b, B . : Y a z ı ç ı , 1 99 1 , 450 sah.

2 1 . A . Q a z ı y e v . X I I I -XV I I asr lar Azarbacyan al ­yazm a l a r ı n ı n bad i i tart i ba t ı . Moskva ( rusca ), 1 977.

22. Y a ş a r Q a r a y e v . ad;ıbi ü füq l;ı r . B.: Ganc l i k , 1 985, 288 sa h .

2 3 . Y a ş a r Q a r a y e v. Ta r ix : y a x ı n d a n v;ı uzaq­dan . B . : " S a b a h " naşr iyya t ı , 1 995, 7 12 salı .

2 4 . V i 1 a y a t Q u 1 i y e v . Nas r i m i z va ta r i x im iz . "Azarbayca n " j u r n a l ı , 1 984, .N'• 4 , s;ıh . 1 64- 1 75.

25. V i 1 a y a t Q u 1 i y e v. Az;ırbayc a n yaz ı ç ı l a r ı n ı n X q u r u l t a y ı n d a ma ' ruza. " adab iyyat qazet i " . 7 noyabr , 1 997-ci i l .

26. C a 1 a 1 M a m m a d o v . Karvan yol u n u n i ş ı ğ ıy­la . adabiyyat va i ncasanat " qazet i , 16 oktyab r 1 987-ci i l .

2 7 . a d i 1 a M a m m a d z a d a . Y a d d a ş ı n m ü h a k i ma­s i . "Azarbaycan j u rna l ı , 1 994, .N'• 1 -3.

28. H a m i da x a n ı m M a m m a d q u 1 u z a d a. Mi rza Cal i l h a q q ı n d a xa t i ra lar im, B.: Azarnaşr, 1 967, 2 1 2 salı.

29. R a s u 1 R z a. " D uyğu l a r ı n izi i l a " , B. : "Yaz ı ç ı " , 1 990.

30. a. S a 1 a m z a d a, K. K a r i m o v . XVI acrda Tab­riz m i n i a t ü r maktab i va S u l t a n Maham mad . Azarbaycan EA Xabar l a r i , 1 959, .N'• 5.

3 1 . Ş a h i n S a f a r o v . asr l a r i n s i r r i , "Azarbaycan m ü al l i m i " qazet i , 7 iyun, 1 99 1 -c i i l .

32. a 1 i k r a m T a ğ ı y e v . Ta r ixa sad aqat la, "Azarbaycan gan c l ar i " qazet i , 22 sentya br , 1 990-c ı i l .

33. M. H . T a h m a s i b . Az:ırbaycan x a l q das ta n l a r ı . B . : " E l m " naşr iyy a t ı , 1 972, 400 salı.

34. İ s m a y ı 1 Ş ı x 1 ı . Cangavar l i y i n taran n ü m ü . " Q a ­ç a q Karam " rom a n ı n a ön söz. B . : Yaz ı ç ı , 1 986, salı . 5-9

1 72

35. i s m a y ı 1 Ş ı x 1 ı. Son m ü sa h i ba, " 8dabiyyat qazet i " , 3 anvar 1 996·cı i l .

ı ı . s a o ı ı asaRLaR

1 . A q i 1 A b b a s. B a t m a nq ı l ı nc. B . : Ganc l i k , 1 995, 232 sah.

2. B a y r a m B a y r a m o v . Karvan yol u . 1 c i l d , B . : Yaz ı ç ı , 1 986, 800 sah . : I I c i l d , B . : Azarnaşr, 1 989, 232 sah.

3. a z i z a C a f a r z a d a. S a b i r . B. : Azarnaşr , 1 989, 232 salı.

4 . a z i z a C a f a r z a d a, G ü l üsta n d a n önca. B . : " Ş u r " naşr iyya t ı , 1 996, 1 48. salı .

5. a z i z a C a f a r z a d a. Zar r i n tac-T a h i ra, B . : Göytürk naşr iyyat , 1 996, 208 sah.

6. a z i z a C a f a r z a d a. B i r sas i n facias i . " Azar­bayca n " j u r n a l ı , 1 997, .N'• 3-4, sah. 1 2-95.

7. a z i z a C a f a r z a d a. " İ ş ı ğa doğru . "Azarbay­can" j u rna l ı , 1 998, .N'• 3-4, sah . 85- 1 24: .N'• 5, sah . · 1 6-62.

B. M u s t a f a Ç a m a n 1 i . Xa l l ı G ü rza. B.: Yaz ı ç ı , 1 99 1 , 3 17 sah.

9. F a r m a n E y v a z 1 ı . Qaçaq Karam. B . : Yaz ı ç ı , 1 986, 4 1 6 salı .

1 0 . a f q a n a s g a r o V. Bay İ n a l . B . : Yaz ı ç ı , 1 989, 336 sah.

l l . Ş a m i s t a n a s g a r o v . H a ç a d a(: . B. : Ganc­l i k . 1 99 1 , 1 80 sah.

12 . Ş a h m a r H a s a n o (: 1 u . Ala b u l u d l a r. B . : Y a ­z ı ç ı , ! 987, 360 sah.

1 3 . a ş r a f S a i d i b r a h i m . S u l t a n Mahammad. B . : "Yaz ı ç ı " , 1 992, 1 74 salı .

1 4. H ü s e y n i b r a h i m o v. Böh t a n . B . : " Ş arq­Qar b " naşr iyya t ı , 1 998, 286 sah .

1 5 . a h m a d i s a y e V. Üsyan . B . : Yaz ı ç ı , 1 989, 384 s ah.

1 6.· M a h m u d i s m a y ı I . S a n i n u l u b a b a n . B. : Azarnaşr, 1 989, 302 s;ıh.

1 7. M a h m u d i s m a y ı I . Uzun H asan. " Ka rva n " top l u su , 1 990, .N'• 7 , s a h . 2-65, ı 990, .N'• 1 O , 1 0-64.

1 8. M a h m u d i s m a y ı I. Q a r a Y u s i f . B . : Yaz ı ç ı , 1 99 ! , 286 sah.

19 . M a h m u d i s m a y ı I. İ k i od a r a s ı n d a . I c i l d ,

1 73

B . : Gan c l i k, 1 987, 3 1 1 sah . , l l c i l d , B . : Gan c l i k , 1 993, 344 sah .

· 20. F a r m a n K a r i m z a d a. Tabr iz n a musu . " Ka r ­v a n " top l usu , I k i t a b, avqust, 1 989, s a h . 3-57; l l k i t a b, oktyabr , 1 989, sah. 3-56.

2 1 . F a r m a n K a r i m z a d a . Qoca qa rta l ı n ö l ü ­m ü . " Ka rva n " top lusu , I k i t a b, i y u l - avqust , I 99 1 . sah . 70-1 1 1

22. Z a m a n Q a r a y e v. a l i nca. B . : Yaz ı ç ı , 1 988, 1 83 sah.

23. a n v a r M a m m a d x a n 1 ı . B a bak. B. : Azar­n aşr , 1 994, 264 sah .

24. a h m a d R a c a b 1 i. B a bak ( ro m a n d a n b i r p a r­ç a ). " adabiyyat qazet i " , 20 i yu n, 1 997-ci l l .

25. O q t a y S a 1 a m z a d a . asr l a r in s i r r i . B . : Ya ­z ı ç ı , 1 989, 592 sa h .

26 . O q t a y S a 1 a m z a d a . Sevg i i z t i r a b ı . " Ka r­v a n " top l u s u , oktyabr , 1 990, N• 1 3, sah . 5- 1 1 1 ; noya br-de­kabr 1 990, N• l 4- 1 5, salı . 79- 1 1 1 ; 1 99 1 , N• 26-27, sah. 3-9 1 .

27. i s m a y ı 1 Ş ı x 1 ı. Ö lan d ü n y a m . B . : Azarnaşr, 1 995, 1 52 sah.

1 74

KlTAB I N I Ç I1,IDaK iLaR

V. Y U S I FL I . T A R l X I ROMA N LA R I M I Z I N T a D Q I Q I ( Ö N SÖZ) . . . 3

G I R I Ş • . . . . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . . • . . . . . 7

I FaS I L. TAR I X I M I Z I N A Ç l LMAM I Ş S a H I Fa La R I . . . • • • . . . . . I I

I I Fa S I L. T A R I X va ş ax S I YYaT . . . . . . . . . . . . . . . . • . . • . . . . 87

i i i FaS I L. S a N a T KA R va ZAMA N P R O B L E M I . . . . . . . . . . . . . 1 23

S O N SÖZ . • • . . . . • . • • . . • . • . • . . . . . . . • • • . • • • • • . • . . . . . . 1 69

I S T I FA D a O L U N M U Ş asaRLaR . . . . . . . . . . . . . • . . . . . . • . . . . 1 7 1

1 75

Axıuullu Yavuz ibrahimxalil of!lu

TA R l X I ROMAN YEN i M<lR iioL<lD<l (monoqrafiya)

Kitab mü::ıl l i fin v;saiti hesab ına n::ışr o lunur.

Rass a m ı A. A. atakbarov Bild i i red a kloru A. Q. Hasanov

Texniki r e d a k loru T. a. Rzayeva Korrcktoru S. S. ihrahimova

Yıgı lm.ıı ıta Y('r i l m i ş 29.09.98. Çapa imıal .ıı n m ı ş 1 8 . 1 2.98. N.ışrln formal ı 84ıı: l 08 1/11• S.ın.ıı ye ç.ıı p kaı;tıı ı . 8d.ıbi qarnitur. Ol sel çapı . Fiziki ç.v. 5.5. Ş.ırli ç.v. 9.2·1.

Ş.ırli r.ıng-ollisk 9.66. Uçol·n.ışr v.ır.ıqi 10. Tiraj ı 600. Silar iş Nt 850. Qiym.ıll miiqavi l.ı i l.ı.

A:urbaycan Rtspublikası M.ıllıııat v.ı l nCnrmasiya Nazir i iy in in �ı\\a a r i l � n.ışr iyyal ı , B.ıık ı - 3701 1 1 , A. M.ıh.ırr.ımov küç»i. 4 ,

A:ı.ırb.ıı yc.ıı n Rı:spu bl ik.ııs ı M.ıtbu a l v .ı l ıdormasiya Niıir l ly in in · Q ı ı ı l Ş.ırq· icar:ı m.ıth:ı.ul. Bakı , li. A s l a ııııv küç.ısi, 80.

Kitab naşriggatın kompüter markazinda gı/!ılıb, sahifalanmişdir.