Taqsima 4 IL-KWIST JONI TAR-RELIGJON (i) II-Protoko! S'mmons-Rampolla

II-Partito Unionista lwieled fos~ kwist joni politiko-reiigjuza

ii kiellet 'miss mi!l -q rlb I ii Strickland, Savona u M izzi, kif UkOi'] I :II-I:oqof gdid Pietru Pace. II-kwistJoni bdiet meta I-Pr im

~J1 i :lislru Ingliz Sa li sbury hatar l i l i -ex-Gvernatur ta' Malta , il-(',: cnera i Simmons, bha la m:bghu t sJJorciinarju u Ministru

Pfenipotenzjarju IflQiiz gha i l-Va~ l kall fuq missjoni specjali . 11 ewii eni k ien Ii jintlahaq ftehim bejn Ruma u l_onu ra

c!war halrie: ta' isqfijiet u ohrajn ekkfezjestici ghofJin f'Mal;a fll

Stricklanci kien ci iga witta (- triq meta S immons kien gnadu

Gvernatur. F'dak iz-zm ien Simmons kien wera certu thassib dW,:H i r -re 1azzjon i j; et bejll I

mJ pajjizi onra. Simmons rlie mitlub ukoll minn Salisbury ilicx iistnarreg dwar kemm kien possibbli Ii tinbicl8~ il-lir)i ::.2tlc)nika u Civili biex titnehna kull cliffiku:ta dVvar ii-val ie/ita 'az->v/iCJijiel imnall:a u cJwar icl-cJispensi Barra minll hc~(k, ~;:-nrnons keilu s:ruzzjonijiet biex jasal gnal provcdimGnti clc'fi-nili grlClt-taghlim tal-lingwa Ingliza mill-membri tal-kleru ~.l1al~i.

in-neguzjati bGjn S'mmons u 1·-I

(in socia hi (,' iT Ii -I I ( i 1 i : i i! ! D i . I ,- , J d ; i II I i k ~ 1 h ~ : i l II i i' L I r IJ : I ._J I ~ iclea :a' i:lssimi iaujoil : perme;:z ~al -l agh:inl taiiillgVJ3 is :;d hel: el tghocld u ko II gna II ~k I eru II ~k I i em ta ' S i 1-r;:110:-,5, "[> _ ~ t ama I: t i ssarlhah I ~grlaqcla be Ji l i I~ Ma i l i II u ! ~ I In pe(u 111C!::7 pu mezz tal ~L illgwa Ing :iia u t - t ix ricl ta' icleat Illg l iz: fOSlhom',

kien Juri I i clan ma kienx wieilecl Ii jaf Jit~Jhal l em nll: !-rmgclOdcli. I_-edukazzjoni ta i~ Ma l tin sew jekk !ajci Jew qassisill rna se:ghe:x tithaffef bi process ta' in ci o l ll'il,izzazzJollr ('elJ' :

: ' Ill! Ingl:i sew jekk l ill~Jwa Jew mod ta ' hajia Uarra :nill l] hc')kk ma kienx sewwa Ii \1

II gira: skopijiet politici i'clan il~kaz Sim mons, forsi m ing il ajr ilia kie:-I jar, laqat

:r -ruh tan~Nazz j ona l izmu Mai t i . 1_ isforz milHlal:a ',al~DVf) rn b;e'( jintensifika I- prol~ ess ta' assimi i jazzjoni perlTlnzz ta' ii n-91/v'3 u religjon kel lu l-iperkuss i on i J !e~ kOlltrapr-odliltiVi 1 ! ~rJlalti! 1 f;eiihom ihallsu ghal insult lejhom stess. Di:l I cI ~ela rba I ~Kunsi!1 ~a l ~ Gvern lanqas b iss gie mitlub jivvota I- flus ghaiiex L_o rd

I

:r'arjamClrl t u ir reC)0IarrrW :l : m in-' Notice B C1,-)k ' tai, Klln.', i:: . 1- 'r l io llllZ )r)n i OfH

familji tagn na jibku minnabba ,anatemi Ii jwa cl clbui ll3. M'UII(; llcl kolTlx ;agli Cl lqu rla lqkonJ uha l iex lkc ilc ill :- Isqul . "1 '" L- isq of Ii japprova, b i l-firm a t iegn u, id -dec izjo nij ie t tal -kum-r!l issjoni ta' Simmon s ma k ien x jgrlOc.ld gna : c.Ia w k Ii ke!lho ril i i-g id ta!-paj jiz gnal qalbhom. Meta Zamm it staqsa ilAo ,CI jekk rid itx Iii Pace, din wiegbet bi ngarha, " Le, ma rr iduh;(i" Ii-meeting spicca b'approvazz jo ni unan irna Ii t intbagnal pc t r! -zjoni li s-San :a Sede bi ex Pace jitnellrl a jew lirJi tra sfe r i t.

II-Vatikan wera d-dizapprovazzjo ni lejn il-po litika ta l-PJJ. tan t :i f ' ittra Ii baghaL Iljun X III ii i Pace, b'(iferellza 91:3 1-interc!8tt ta l-Malta , ikkundanna lin-N azzj onal isti bfla la nles xGww iexa u Ii ji-I obbu jqa nq lu I-rn lbegrld a ta !-pop ol in " kol l :ra dak Ii j is tnoqq lu unur specjali" (con tro ch i mer il a speci al ono re). F'dln I- istess ittra I-Papa darb te Jrl irrefel-a gil al Mi zz l brl ala dak i l-bni edem ostili" ( I 'u omo inimico) 'll)

"M e:a j i tkel lem i i-Papa ," qa l I-AI-cipri e: Xuereb f il -Kun si:1 ta:-Gvorn, " il-Kat tol iku m'grl and u xejn x' jagn mel n l ief li j baxxi rasu u jobd i. Ebda argument ma ilu g u s ~ mota tkUil tke ilme, Ruma. Mhux sewwa ~afls eb, li tke:lcm, u teflodil Cl kontra dak Ii jkun icldec iecl a I- P a pa "

'; ~'.liJ{·'(;I'irnf)fl: 1:1' M'lu: irlrlw;cJI\j( ,kClil:IUS'i i: hi1 l{j1j "Ildlll\ Il:i!\Jrdll' ll' i-"Iii ,,; II iHII!];] !li ;\,\iIL '-.lli :11

,(leolo\.)1 S;~J' jwa';scli bis~~

tuzzjoni I, [Jrja Na jl(jlJor gi Sllickian ke:lux cJi

; u Mizzi u ,:;11 miet gnal

la klen jiclcJepencJ a rl'ifjula clan kc

: iir)~~ :i klGll q; kien ITIlet fiiber Ilali Ii jirnrnobii'izz,j

tista' tghicl :1 ,ii' 11393 ii-Pal'tito Unioilis ko/lox,

,:) ll-Kwistjoni taz-zwigijiet ,i,kawza immedjata tai-kw:slJOII clvJar IL-zwiuijle~ inqaigllcl

rninn k/awsula fi/-Protokol bejn Simmons u Fjampolla, II k,e,1e~ tgrlid Ii 7wie(1 im:laiia: gildllCIU ,Itqiec: invalidu

ill h u xii r -r i ~ I( a t t 0 I i k u ' [ .. 1 cl: n i i -k I i~'ace'l"

!i jekk I

m jisla' jkUil, ,:ilza II kienc;t lILO!

lckk, I-OrcJinanza rusa jlrrinUI1ZjaW ,

lJiex jafla ~nisja, iz-zwieg d da

unancJu jitqies invaliclu Malli ttest ta' dill i-Ordinanza dehel

:uq il-Gazzetta tal-Gvern ta' Malta, I-Arcisqof ta' Canterbury, GCllS0n, gibed I-attenzjoni tal-f'arlamcnt Ingliz u staqsa jekk ciill j,OrcJinanz3 ttihdi:>-- qucJo,em ii-Privy Council biex tll)i {~;'alwlata, bilalma kien l:tienecJ II-Protokol (Hawnhekk ta

11i!1l IDr11c1 Ii I-Privy Coullcil kien kumitat specja,i mantur mil ina bipy

:i anki C;vern f Majesta I(unsi II tii

:i i-mem

ji

" (quI S

/clrC) , 1..1 :liH)11 PI'I n '11i'~~ I diskussjOl1 Ilhom udew mill

Sadanittant Stricklanci ha hsieb ikompli jinnegozia Ilia' loncira ghal aktar rostrlzzjorrijiet f~i

I ,oi qot skop rlilail -po;itikililli Med l in hicx ak~;, r jlJ:"u i-:rIClipPIi-,j"iii'd l;1(liil)om 111 i l l' r"I,:'11 I JI I I ii 1, ,,11,111 1 : :,I ' IIki-,ill,'!: ' prezen:a kOl1front ta' ridiet il-ioKaii konlra i-barrani, ir-rap-prelentanza kontra c-centralizzazzjolli, il-I

ci i I "na ntx :etq i, C Ill! 11 I: k (' mlllli '

,'eiJ('Jjl.Jl ta: IJ: "l,.DJ('isqof t'l' CanterbiJl,/' 'lal, "'llhux il-

Papa taqhho'll, gnalir:;x ir-R ina hiia I,Parv::ssa ~aCJhhorn." Ilfnil,,,, nfe"xet tidfwk grla! derl ;';-~arka7n'll Ii haxx h]/\ kicll ;~~omrli ;is~igilia I rita la' Mini hrle:iJ polil'ikant

Kcm'll kiell8t imhedcl3 HC!;

1:-thedeJicJa rna kinitx tant lir-r!?1 ;'-["za' !; I Priv,! [olmcil, bhal] kum]t3~ lng!lz u Protest3n'.

i 'I i Viltikan G'h 0 kk 1:7 (lijiPt :'11"3 'l tCl je'i"U Vellir!, imk: i')kk "-7'v'ng m] jsirx qudc'iem na'I':o]o;, 'sir bil-li 1 (~vcrnltl;r. Fi kiiern iC'lCi 58[:')' j:~lr: Ii b'na'ir tal-Priv\' Council :-C'J8i1l icli:fli'Ji Ic'-z'Ni~::q civili n·/la'ta

a~na nemmnu Ii nllTJ mhedc'a. II clder:lzioni ~i1' riak

:tUiburli1! se:: ikun kim:rina," c:ostnJ ~,~iZZI, "kOrlliJ rlak );

rid ia i-Dapa - 1'1< P tC'"-rnli ta(!'lne, 'J kontr,l ku!! Grinci l

: isim~Jh u h, b'kurafd9 dinjitui, jagillihom sr:Jns ~a' identi~a Ii tghaqqadhom fi traclizz jon i waftcJa, u jq allqa !hom biex jim> zislu ku l l xorta :a' ;mpoz izzioll i politikJ, reliojuza, kuitura l i.

" Hemm bzonn Ii nqumu fuq taghna , bie>~ nuru Ii ahna rna I)sghllicx lil na nfusna liii-ing i iterra, i?:da tlabna bi ss i l·pro tez z loni tagflha. biex ihar su r-reli(!jo n tagnhom , i l-Maltin les ti Ii jClffrontaw sidir ll onl ~Jha l l iecl . "'25)

Ak tar mil Ii poi i tika:it u 3lJukat, Mizzi k iell :f:ossu Mal t i , lest Ii jasal gha l koilox biex ji clclefcncli Iii an :we l iciu Grlalkemm 'i l boghocl m i i l-I

ar,pstati, fosthorn flU Savorla stess, VinC;enlO II 'hully'

tal-oanit ii keiiu f'lqU arl11a biLpollta '2~) :

C' ... (x I r:l: Il 'I Casta I d i, U I-I eho( t a 'Jur ,jCC m;ne;(,;i rnil;n SaVGflCi u IJ a:lzav(3ccilia, I: kicn leli::;

I' :(a prill iT,eta a l::i r:dr,' ta;p,~tij i'c'.:wn il· Wi lilet ma kinitx (ilk il rieel i:·kleru. !!-i,ontr0'Jersja baqol'iPt

ittav';vval sJ!(cmm fi-dflhar kemm Pace kif ukoll fi,pon cedew

'lit. Hipon, Ii ,(ien :~at,oliku, [affJ uuk ,i qal qauel bi", ila IX xev/qa kilnel Ii ~ha "s -IJfl [I'·::-JI;( '\ --13 jaqf-)e!

konfront kien bejn il·poter ci'Ji:i u l-potAr ekkl ku, U

frVlaita i

it, j:; m s:oqsi itit fil Iflsi i refcrrrmi

gurna:l, u fuq kollox kuihadd klen jistenna d-cleclzjorli tal-privy Council dwar i!-Protokol Simmons-Rarnoolla,

Sac! ttarll II-P, , kien gnaci ml II faz pas;: a Ii rl ftit jew wisq kienet ixxaqleb favur ii-gvern biex forsi jsalva

k I len clal ill-I

105

to' partit Ii j\lClwdi mannoran7a fil-Kunsill; issa kien sar

b.ss II La 1"0 i.'

( .. , Ii·Partito Popolare (P.P.) u Gnajta glial Gvern Responsabbl i

::'A'J:.~su: 88= tw.c.ed pJrti. gdi., Ii :Clrl ulme:n "ihlljamRnt bejn il-fanjoni ta' SAvona u la' PanzavRcchia. ~,JclonJ gflJ dc!rt.J'o!,iU SU ruriu t.Jerra mill itRrminu ma jistaxiibqa' jinlllza mingflajr t;fsir :;::.Jr. II·N iZIl,u ta' SCI',olla en :dur iTlClld!ar r ierla oeneral i. R'hek k ; rnexx iR lu ji mm ob II iua i -k leru u I n~]aS~,,~'j, SJi"lanS Lra -kl(Js::::i tJI-bcJicwa wa (J I"

k!Oil jOPPoll'i bis-shlh il-poiltika ta' Savona u cldeskrivieila !)hala "suw,C:idali". Ladal'ba sabu rwienhorn fil I

minn dawn ii-meetings nhar i>2 ta' Gunju 1895. F'meeting ienor nhar i l- 11 ta' Awissu 1895 i l-I

..

i-lirki rkara u flal Oormi wkol i te l lqhu ka ncj ielati Savo nja lli. Illlldvv i I I ki 8nu kollh onl k8111 1Tl hu ma ru rali iJ r13 h"1 JlJilt . is · Siggi ewi, iz-Ze j:un u Ghawelex tel'l ghu kand idati ta l-PH Interessan :i Ii wiell el j innota Ii s-subborgi ta l - B e l ~ , jig ifio r i i-Furjana, i l-f=lamrun, Ta l-P ie:a u I-Imsida tel lghu fil-Parla -ment kandidat Mizzjan. II-vot ta' I-elettur i specjal i wkol l baqa ' favur il-P.N. bha la rapprezenta nt ekklezjastiku Mons. Mifsud gfleleb Iii Panzavecchia b'maggoranza sos:anzjali u I-membri I-orlra tal-P.P. Ii kkontestaw I-e lezzjoni specJal i ko l lha gew meghluba. Izda m i ll-elezzjoni generali i-P.P. imex xielu Jirbah minn erbgha sa si:ta m i ll -gnaxar pos t i j iet fil-Kun -sill tal-Gvern(401

Ghal dak Ii hu bazi popolari ta ' appogg , i i-p .r. kel lu iz jed xejr:et popul is ti. Kel lu tl iet elementi importanti Ii ki enu neqsin fi l- P.N. f'dan iz-zmien: i'Hmexxija ta' Savona, Ii k ien !-un iku bni edern kapac i jim la I-vojt Ii halla Mizzi fil-Kunsill; i l-pa :ru-nagg ta ' Panzavecchia u I-kleru; u I-Malta Tagfma Ii kien et tohrog regolarment u Ii gnamlet ellett kbi r fuq il-popol in. L-uzu effett iv Ii ghamel ii -p.r. mi ll -gurnalizmu bil -M al ti ki en haga gd ida ghal Maha u ta bixra specjali li'i l-part it i l-gd id . II -Malta Tagftna rnexxie lha timmobilizza dik iHaqs ima tal -pubbliku Ii k ienet taqra bil-M alti, bhalma I-Malta kiene t tikkontrolla elik iHaqsima Ii kienet taqra bit-Taljall. f=laf na ni es Ii kienu ma rru I-iskola gha l ftit sllin kienu jafu seww a bi l-Mal ti izela Taljan ma kienu jafu xejn. Ohrajn ak:arx kiE. nu jsibuha eh fe f jaqraw bi 'I -Mal :i , ghalkemm blt-Taljan kienu jinqdew ukoll. II-messagg ta' Savona gha'ihekk kien jilnaq l il l-poplu bhal lehha ta' berqa. Fil-hw ienet tax-xorb, f it-titotli, f'xi kantuniera, il -gurna l izmu sab udjenza gd ida , ueljenza Ii , ghalkem m wiesgna, ma kinitx effettiva ghai iex ma ke l ihiex vot u ghal hekk I-appell Ii holoq Savona qa:t ma seta' jinhass f ':erm i n i el ettora Ii. Izda fi Horoq ii-ferment issokta j izel ieel b'Savona jrewwah in-nar tas-sanna pubblik a, meghjun minn Panzavecchia bi l-kleru wara jh. Bil-barka ta' I-isqof, ii-Malta Tagftna setghet tippubb l ik

pressj on i j iet blla l : 'M,na n;

iOC!qi'1ori Lonc.l,a 1I I I attencia t -tatJ(lil:e t tal I(urnital c;udizzjaijll l)ilcll~1 ()ss erva tl1r. 1_-isCJof mil la jr Icl qqd ' kU lllilal Icl i ·· ku ns i:;c l·;

tieghu biex jaravv x'pa ssi se~ghu jiltieheJu. Dhaima [J3ra f:-1892, tfasslet petizzjoni lir- Regina Ii k ienet lislia q fl1q ii-krizi religjl1za Ii kienet tinsab fiha Mal:a.

l_-agltazzjoni ki enet fl-aqwa taghh3 meta saru tl ie t meetings i=ladd wara I-ienor fuq il-Fosos tai-Furjana fit-8, i;-15 u t-)2

la' M arzu 1896, Dawn sehflu fi zmien meta Savona kiron qiegrled jipprova jgfladcli I-Orcililanza tiegf1U l1I ill- l

fejn sp ikkat I-ora torija ta ' Savona. II-m ira li egrlu kien F.S. De Cesare Ii I-gurna! l ie~J rlu La Voce del Popolo klCll iJ KkuZd Ii i Savona b'fanatizmu u Iluqqas ta' respon sa bbi l ta. 1;- fo l'la bdlet tu ri en tuzjazmu kul l darba Ii Savona kien isemrni Iii De Cesare , sakemm fl- ahha r qabad kopja tal-Voce del Popol'O u taha n-nar. "Dan in-Ilar huwa sirnbolu ta' I-i nfern." qa l.

Gnal dan ii-meeting ¢Jew ni es m inn Ma lta kol lha, qassis in u banedbi standardi u s ta~w i ta l-Papa uta' Gesu Kristu. Inqa lgnu incident i ta' g li ed bejn Ma l ~in u Ingl iz i f' x i rhu la . L-aghar wi ehed kie n dak ta' Bormla fejn seba' bahr in gevv a~takkati u maqfu la f'dar glla l tlit t sighat rn inn folia ta' ma-c1war elfejn ruli. L-ag itazzjon i Ii kien qed iqa jjem Savona k iene: ta' "per ikl u ghall-paci pu bb li ka," qal il-Gvernatur F reman ~l e Ii wi ssa Iii Pace Ii, f'ka z Ii I-qaghda title f il-kontro ll, k ien lest Ii ji ehu passi drast ic i u jzomm l ill-isqof re spon-sabbl i.'44) Wara din i~-tw i ss i Ja, il-M inistru tal-Kolon ji, Joseph Chamber lain, ki~eb Iii Pace biex j lccara s-s itwazzjoni tal-Gvern Ing l iz Hu sostna Ii d-decizjoni ta l-Privy Counci l ma k in i:x gudizzjarja jew legis lattiva, u Ii dan i l-mov iment imsah-han f' Malta kien kollu rlzu ltat ta ' nuqqas ta' fteh im. Kie r iba ll , qal, Ii tahseb Ii I-Gvern Ingliz kien ser jasal biex igha:ci~11 lig i j iet dwar iz-zwi eg f'Malta. Pace kkalma ghal dawn I-assigurazzjo-nijiet u baqa ' j ittama Ii I- l igi kanonika tibqa' tg flOdd perm ezz ta' Att Leg islatt iv(451 Ghalihekk il-pet izzjoni ff ir mal~a m inn kwazi 38,000 ruh, xorta ntbaghtet Londra.

Ir-rizultat ahhari ta' din I-agitazz joni, Ii ki enet iddornina t icl -disghinij iet sa mil l-bidu nett, kien Ii kemm i:j -Vatikan kif ukol l i l-Gvern Ing li z qab lu fuq status quo u ma kellha ssir ebda leg isl azzjoni favur jew kon tra z-zwigiji et imhailta. Zw igiJiet bejn Kattolici ke l':'hom jibqgnu jsi ru sko nd it-t radizzjoni waqt Ii zwigijiet imnallta ma jitqisux validi jekk mhux iccelebrat i skond kif kie-n spec ifi kat fi"1-Kunsi li ta' Trentu Madan koll u Sa vo na kompla jaghmel pressjoni biex ighaddi I-Ord inanza tieg r1 u bit-tama Ii din t ik seb I-approvazzjon i tar-Regina. I -l 61

Izda mhux tal l i ma impress jonax lil l-Ing il terra imma lanqas

112

irnexx ie lu jdawwar favurih lillkol'leggi ti eg :,u filKullsiil tal C3vcrn Ii l1afni.l minnhorn ivvu ldW kO'I~rd I O,·di'l,lIlza. I lckk kif I-agitazzjoni min-nana tal-kleru rlaqset, I-appogg Ii kien gaw da Savona gnal dawk I-annar tliet snin gneb mil-I ej l gll an nhar. Kienet popolarita minfuna u fuq kollox transitorja min-gllajr egnruq sodi. Hekk Savona reg a ' sab runu wandu, izolat bnall-Erbgna fost il-gimgna bi klikka zgnira :appoggja'h akta r barra I-Kunsill milli gewwa.

FI-1898, meta I-Ordinanza ti egnu giet rifjuta ta gnal darbe o1'1ra, Savona qam u telaq 'il barra mill-Kamra tal-Kunsill bi proteseta. L-gnada bagrrat ir-rizenja tiegflU (47 ) u wera Ii ki en ser jir ti ra gnal kollox mi!ll-politika. Fi zmien tli et snin bi ss lanaq tela' fil-quccata tal-popolar ita u waqa' f l-abb iss tad-dezolazzjoni: fl-1896 kie n "Ii-bni edem tad-de'heb" , fl-1898 bilkemm seta' jlaqqat appogg fil-Kunsill. Madankollu, il-kwistjoni taz-zw igijiet keH:ha effeN mil'l-akbar fuq il-politika lokali, effettli hejja t-triq gnal dak Ii kellu jigri fil-ftit snin ta' wara sakemm il-Kostituzzjoni giet revokata fl-1903. 11-kwistjoni ki enet uriet :

II S'cl :-1898 ix-xe\Aiqa [lni11 qVF~rn resno nsahb Ii k i ene l i nfi r)(et Illal paijii knilu.

ii-P.N. ukol i ikkollvelLa luhu gilai (jIll I-iuea specjdlmeil1 ~idda\(JI la' ;:;ensicla la' grc:Jjielli sehflu w.::ra Ii ieiiU oattcw cJ-eJirnos ijilet dvrar i:2>z'v!ig jet. ii-erie ;