Joanna Mrowcewicz - Muzeum Historii...

Joanna Mrowcewicz

Między dwiema otchłaniami Joris-Karl Huysmans w drodze odnaturalizmu do naturalizmumistycznegoWiek XIX Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza 5(47) 119-139

2012

W i e k x i x R o c z n i k T o w a r z y s t w a L i t e r a c k i e g o i m A d a m a M i c k i e w i c z a

R O K V( XLVI I ) 2 0 1 2

J o a n n a M r o w c e w i c z

M i ę d z y d w i e m a o t c h ł a n i a m i

J o r i s - K a r l H u y s m a n s w d r o d z e o d n a t u r a l i z m u

D O N A T U R A L IZ M U M IS T Y C Z N E G O

W g ł o ś n e j p o w i e ś c i Lauml-bas z 1891 roku Joris-Karl Huysmans żongluje roacuteżnymi znaczeniami tytułowej formuły Ten z pozoru łatwy do rozshy

szyfrowania francuski zaimek odsyła bowiem do rozmaitych treści Z jedshynej strony funkcjonuje w perspektywie horyzontalnej i wskazuje miejsce -

bdquotamrdquo z drugiej zaś ukryw a w sobie roacutewnież sens wertykalny - bdquotam podrdquo bdquotam gdzieś niżejrdquo 1 Drugie znaczenie notowane przez niektoacuterych leksykoshygrafoacutew wydaje się jeszcze bardziej interesujące - la-bas to bdquopiekłordquo 1rsquoenfer) miejsce przebywania zmarłych ale roacutewnież dziedzina Szatana przeciwstashywiona ziemskiemu życiu czyli ici-bas przestrzeni walki Dobra i Zła o ludzshyką duszę2 W powieści widać zresztą wyraźnie dialektyczne napięcie między tym co wysoko a tym co nisko Jerome Solal zwraca przy tym uwagę że w La-bas ruch w goacuterę oznacza w rzeczywistości ruch w doacuteł czyli opadanie jest wznoszeniem ktoacutere z kolei staje się pogrążaniem3 Głoacutewny bohater Durtal wspina się bowiem na wieżę paryskiego kościoła Saint-Sulpice żeby w zaciszu

1 Zob Le Treacutesor de la Langue Franccedilaise Inform atiseacute [online] Analyse et traitement informatique de la langue franccedilaise [dostęp 2012-11-17] lthttpatilfatilffrtlfhtmgt

2 Interesujące że jeden ze słownikoacutew tłum aczy ici-bas jako bdquona ziemi na tym świecierdquo m ilczy natom iast na tem at analogicznego znaczenia lagrave-bas (zob W ielki słow nik

francusko-polski pod red J Dobrzyńskiego I Kaczuby i B Frosztęgi 1 1 W arszashywa 2000 s 152)

3 Zob J Solal Lagrave-bas preacutesence de l rsquoau-delagrave bdquoBulletin de la Socieacuteteacute J-K H uysm ansrdquo 2006 nr 99 s 23

119

mieszkania dzwonnika Carhaix zejść w głąb lagrave-bas To tam przecież bdquoposhygrąża sięrdquo w dyskusjach na temat dziewiętnastowiecznego satanizmu odshykrywa tajniki czarnej magii zdobywa informacje dotyczące astrologii i kashybały Bohater Huysmansa zostaje więc wyniesiony symbolicznie w goacuterę ku niebu na ktoacutere wskazuje kościelna wieża nie myśli jednak o Bogu lecz o jego przeciwieństwie - Szatanie W ten sposoacuteb zejście lagrave-bas dokonuje się podczas wspinaczki lagrave-haut

Dla poszukiwań Durtala ale roacutewnież dla całej twoacuterczości Huysm ansa symboliczny wydaje się moment kiedy głoacutewny bohater Lagrave-bas zatrzymuje się w mroku na schodach prowadzących do mieszkania Carhaix - oto jego oczom ukazują się nagle bdquodwie przepaści [] podwoacutejna studnia z ktoacuterych jedna ziała głębią pod ich [Durtala i des Hermiesa - przyp JM] stopami a druga wznosiła się nad n im irdquo 4 D urtal jest więc jakby w nieruchom ym punkcie pośrodku świata między dwiema lustrzanymi przepaściami - ciemshynością i światłem - i tylko od niego zależy w ktoacuterą stronę się zwroacuteci Podobshynie rozdarty wewnętrznie jest sam autor Lagrave-bas

Życie literackie i duchowe Huysmansa oraz jego dzieło zdają się ogniskować wokoacuteł pęknięcia bdquopośrodku drogirdquo dawny naturalista staje się badaczem dusz m alarz pashyryskiej szarzyzny wkracza w świat liturgii [ ] przeciętny grzesznik przeistacza się w świętego5

W śroacuted badaczy twoacuterczości Huysmansa panuje pogląd że życie literackie i duchowe autora Na wspak stanowią nierozerw alną całość Wewnętrzne przem iany znajdują swoje odbicie w tekstach pisarza Podobnie jak jego bohaterowie Huysmans musiał przebyć długą drogę żeby z podparyskiej posiadłości Eacutem ilersquoa Zoli w Meacutedan trafić do klasztoru la Trappe de Notre-

-Dame drsquoIgny a w końcu zostać oblatem w benedyktyńskim opactwie św M arcina w Ligugeacute Od naturalizmu poprzez schopenhaueryzm dekadenshytyzm i satanizm ku katolicyzmowi z ulic Paryża gdzie bdquorozbryzgują się fale ludzkiej głupotyrdquo6 aż na wieżę kościoła Saint-Sulpice Jak zauważa Julian Rogoziński polski tłum acz Agrave rebours bdquowszystkie [książki - przyp JM] Huysmansa od pierwszej chwili od debiutanckiego tomu poematoacutew prozą

4 J-K H uysm ans Lagrave-bas eacuted Y Hersant Paris 1985 s 55 w dalszej części artykułuwszystkie fragm enty cytow ane z publikacji francuskojęzycznych jeśli nie zaznashyczam inaczej podaję w tłumaczeniu własnym - JM

5 P Brunei Allocution prononceacutee sous le cloicirctre de St Seacuteverin le 11 m ai 1982 bdquoBulletin de la Socieacuteteacute J-K H uysm ansrdquo 1982 nr 74 s 1 zob też P Brunei Huysm ans w D ictionshynaire des litteacuteratures de langue franccedilaise sous la direction de J-P de Beaum archais D Couty i A Rey vol 2 Paris 1987 s 1153-1158

6 J-K H uysm ans dz cyt s 63

bull J o a n n a M r o w c e w i c z bull

1 2 0

bull M i ę d z y d w i e m a o t c h ł a n i a m i bull

Le Drageoir aux eacutepices (1874) aż do reportażu Les Foules de Lourdes (1906) [] łączy nieprzerwany nadzwyczaj silny i żywotny wątek autobiograficzshynyrdquo7 Każdy z jego bohateroacutew jest w rzeczywistości jedną i tą samą osobą maską ktoacuterą nakłada Huysmans w momencie pisania powieści W szystkie postaci autora Lagrave-bas odzwierciedlają roacuteżne stany duchowe twoacutercy bdquoD iuk des Esseintes z Na wspak przeobrazi się w Durtala z Lagrave-bas bliższego zreszshytą - przynajm niej na pozoacuter - wcześniejszym mieszczańskim wcieleniom Huysmansa (Jacques Marles czy słynny Folantin)rdquo8 Sam pisarz ukryty pod pseudonimem bdquoA M eunierrdquo w nocie biograficznej w Les Hommes d rsquoAujo- urdrsquohui (1885) stwierdza otwarcie

jednym z wielkich błędoacutew p H uysm ansa jest [ ] wykreowanie jednego typu b oshyhatera ktoacutery gra pierwsze skrzypce w każdym jego dziele Cyprian Tibailleacute i Andreacute Foshylantin i des Esseintes są w rzeczywistości jedną i tą samą osobą osadzoną w roacuteżnych środowiskach Co więcej jest najzupełniej oczywiste że tą osobą jest sam Huysm ans9

W 1903 roku pisarz przyzna zresztą wprost w Przedmowie do nowej edyshycji Na wspak że widział w swojej powieści bdquopo trosze odpowiednik Agrave vauI eau przeniesionego w inny światrdquo 10 a tworząc postać diuka des Esseintesa wyobrażał sobie bdquopana Folantin bardziej oczytanego bardziej wyrafinowashynego bogatszego ktoacutery w sztucznych rajach odkrył remedium na niesmak o jaki przyprawiał go zgiełk życia i amerykańskie obyczaje

Mimo pozornych roacuteżnic i sprzeczności dzieło Huysmansa jest wewnętrzshynie spoacutejne Wszystkich jego bohateroacutew łączy wewnętrzny niepokoacutej i despeshyrackie proacuteby znalezienia sobie miejsca w świecie Zaroacutewno m arny urzędnik Jean Folantin z Agrave vau Veau (1882) jak i diuk Jean de Floressas des Esseintes z Na wspak (1884) oraz Durtal sam otnik i m izantrop z Lagrave-bas i trylogii

bdquokatolickiejrdquo W dro dze 1895 La Catheacutedrale 1898 VO blat 1903) dążą do samookreślenia i nie czują się szczęśliwi Rzeczywistość zdaje się ich przyshytłaczać w ięc uciekają od niej w świat w yrafinow anej sztuczności w orgie satanizmu w podniosły śpiew kościelnych organoacutew wreszcie w ciszę pushystelniczej samotni Jak pisze Paul Valeacutery dzieło Huysmansa

bada nudę śm ierć chorobę i niem oc Opisuje jednostkę ktoacutera nie ma dokąd się zwroacutecić osiągnęła już bowiem wiek kiedy zaczyna się dokonywać bilansu i oceny

7 J Rogoziński Wstęp w J-K Huysmans Na wspak przeł i wstępem poprzedził J R oshygoziński W arszawa 1976 s 5-6

8 Tamże9 Cyt za R Locm ant J-K Huysmans Le forccedilat de la vie Paris 2007 s 109 zob też

R Baldick The Life o f J-K Huysmans Langford Lodge 2006 s 14610 J-K Huysmans Przedmowa napisana po dwudziestu latach w tegoż Na wspak s 29II Tamże

121


swojego życia - rzecz jasna z cierpliwością i w męce krąży wokoacuteł tej wyjątkowej chwili w ktoacuterej porzuca się już wszelką nadzieję1

Rzeczywiście autora Lagrave-bas przez całe życie najbardziej interesowało doświadczenie boacutelu istnienia W jego tekstach bdquozjawisko cierpienia i roacuteżne jego aspekty są zawsze na pierwszym planierdquo 13

Każdy z bohateroacutew Huysmansa jest lustrzanym odbiciem samego twoacutercy wszyscy obrazują kolejne etapy jego drogi ku samopoznaniu Pisarz podobshynie jak wykreowane przez niego postaci dąży do wewnętrznej jedności14 chce przezwyciężyć duchowy rozpad rozdwojenie między przeciwstawnyshymi biegunami ciemnością i światłem pokusą mieszczańskiej przeciętności a tęsknotą za tym co wzniosłe pragnieniem boacutelu swoistym masochizmem a marzeniem o spokoju i szczęściu Ta dwoistość i to pęknięcie będą cechoshywały wszystkie dziedziny życia Huysmansa jego przyjaźnie jego miłości a także jego twoacuterczość w ktoacuterej dekadentyzm i schopenhaueryzm stanowią rewers naturalizmu a satanizm jest negatywem religii

W 1875 rdegk u Huysmans kupuje dzięki pieniądzom zarobionym za debiushytancki zbioacuter poematoacutew Le Drageoir aux eacutepices pierwsze tomy wielkiego epicshykiego cyklu Zoli zatytułowanego Rougon-Macquartowie Historia naturalshyna i społeczna rodziny za Drugiego Cesarstwa W dyskusjach z przyjacioacutełmi zachwyca się epizodem w oranżerii ze Zdobyczy opisami targoacutew z Brzucha Paryża sceną śmierci Albiny z Grzechu księdza Mouret Huysmans uważa że powieści Zoli to dzieło wielkiego pisarza ktoacutery doprawił realizm Gustaversquoa Flauberta swoim wigorem śmiałością i rozmachem wyobraźni Z entuzjashyzmem wita więc pierwsze odcinki W matni ktoacutere w kwietniu 1876 roku zaczyna publikować czasopism o bdquoLe Bien Publicrdquo Pewnej niedzieli jego przyjaciel H enry Ceacuteard odwiedza Zolę w domu przy Rue Saint-Georges i opowiada mu o głębokim szacunku ktoacuterym darzy go m łody adept pioacutera

- Huysmans Papież naturalizmu wyraża chęć poznania entuzjasty swoich dzieł Huysmans zbiera się na odwagę i odwiedza autora W matni zabierając ze sobą dwa utwory wspomniany już zbioacuter Le Drageoir aux eacutepices i powieść pod tytułem Marthe histoire dun e fille (1876) Spotkanie jest kroacutetkie ale Zola okazuje Huysmansowi wiele sympatii15 Przed wyjściem pisarz ofiarowuje swojem u m istrzow i egzemplarz powieści M arthe Zola ocenia ją wysoko

12 P Valeacutery Preacuteface w J-K Huysmans Le roman de Durtal Lagrave-bas En route La Catheacuteshydrale VOblat avec une preacuteface de P Valeacutery Paris 1999 s 19

13 M Belval Des teacutenegravebres agrave la lumiegravere Eacutetapes de la penseacutee mystique de J-K Huysmans Paris 1968 s 9

14 Zob P Cogny J-K Huysmans agrave la recherche de luniteacute Paris 195315 Zob R Baldick dz cyt s 62 i P Locm ant dz cyt s 68-73

1 2 2

i nazywa Huysm ansa bdquojednym z naszych pisarzy jutrardquo 16 W kroacutetce potem autor Lagrave-bas dołącza wraz z Ceacuteardem do grona stałych bywalcoacutew domu przy Rue Saint-Georges młodych pisarzy Paula Alexisa Leacuteona Henniquea i Guy de Maupassanta Jak napisze kilka lat poacuteźniej jeden z nich bdquoOdtąd było nas pięciu Nasza mała grupa ukształtowała się ostatecznie W piękne czwartkoshywe wieczory w piątkę wyruszaliśmy do domu Zoli I tak co czwartek [Zola

- przyp JM] witał nas ponownierdquo 17Pięciu podopiecznych Z oli angażuje się następnie w obronę W matni

- powieść ich mistrza wywołuje bowiem falę krytyki Leacuteon Hennique w yshygłasza w sali konferencyjnej na Boulevard des Capucines pochwałę nowego dzieła autora Rougon-Macąuartoacutew a brukselskie bdquoLrsquoActualiteacuterdquo publikuje pod wspoacutelnym tytułem Emile Zola et bdquoL rsquoAssommoirrdquo cztery artykuły Huysmansa w ktoacuterych pisarz broni założeń nowego prądu literackiego - naturalizmu

Zielone brodawki i roacuteżowe ciało stanowią dla nas jedność przedstawiamy zaroacutewno jedno jak i drugie bo i jedno i drugie istnieje bo kryminalistę należy zbadać w roacutewshynym stopniu co najdoskonalszego z ludzi bo w naszych miastach roi się od prostyshytutek ktoacutere mają takie same prawa co cnotliwe mieszczanki Społeczeństwo ma dwie twarze a m y je pokazujemy używając całej palety koloroacutew w roacutewnej mierze czerni co błękitu Cokolwiek by się nie moacutewiło nie przedkładam y występku nad cnotę zeshypsucia nad obyczajność przyklaskujem y tak samo ciężkostrawnej pieprznej powieshyści co dziełu delikatnemu i przesłodzonemu - jeżeli oba są dobrze udokumentowane napisane i w iarygodne18

Jesteśmy artystam i spragnionym i nowoczesności [] W ychodzim y na ulicę na ktoacuterej m rowi się życie [ ] Chcem y przedstawiać ludzi z krwi i kości jednostki ktoacutere moacutewią właściwym im językiem postaci ktoacutere pulsują życiem19

Po książkowej publikacji W matni Zola zostaje uznany za przywoacutedcę naturalizmu Dzięki honorariom uzyskanym z tytułu praw autorskich kushypuje w 1878 roku willę w M eacutedan20 Pięciu przyjacioacuteł przestaje spotykać się na cotygodniowych czwartkowych kolacjach w paryskim mieszkaniu W każdą niedzielę młodzi adepci naturalizmu odwiedzają zaś mistrza w jego nowej posiadłości W 1879 roku ukazuje się kolejna powieść Huysmansa - Les Sœurs Vatard poprzedzona czołobitną dedykacją dla Zoli od bdquogorącego zwolennika


16 Cyt za P Brunei A llocution s 3 zob też R Baldick dz cyt s 6217 bdquoG il Blasrdquo 1881 (22 kwietnia) cyt za R Baldick dz cyt s 62-6318 Cyt za R Baldick dz cyt s 64 zob też P Brunei A llocution s 3 P Locm ant

dz cyt s 8119 P Locm ant dz cyt s 8120 Zob np E Zola Słuszna walka - od Courbeta do impresjonistoacutew Antologia pism

o sztuce tłum H M orawska W arszawa 1982 s 21

123


i oddanego przyjacielardquo 21 W tym utworze naturalizm Huysm ansa osiąga swoje apogeum autor opisuje życie robotnic ktoacutere zajmują się oprawą ksiąshyżek Jak zauważa Brunei bdquoHuysmans potwierdza w tej powieści swoje zamishyłowanie do portretowania ludzi przeciętnychrdquo22

W kwietniu 1880 roku zostaje w ydany zbioacuter opowiadań zatytułowany Wieczory Medańskie ktoacutery zawiera dwa ważne teksty Z tornistrem na p leshycach Huysmansa i Baryłeczkę de Maupassanta Ale od tego momentu relacje między uczniem a mistrzem zaczynają się psuć W lutym 1881 roku Huysshymans publikuje En menage bdquośpiew nihilizmurdquo chłodno przyjęty przez krytykę Pisarz zaczyna zarzucać Zoli że gospodarz bdquowieczoroacutew m edańskichrdquo i pashytron naturalizmu chce go przekształcić w zwykłego dokumentalistę23 Wkroacutetce potem rozpoczyna się praca nad Na wspak Huysmans pisze woacutewczas w liście do Stephanea Mallarmego że jest bdquow trakcie tworzenia wyjątkowej powieshyścirdquo24 W korespondencji z Zolą nazywa swe dzieło bdquodziwną powieścią-fanta- zją nerwowym szaleństwem ktoacutere będzie dość nowatorskierdquo25 oraz bdquoabsurshydalną książkąrdquo26 a jednemu z przyjacioacuteł oznajmia że jest zanurzony bdquocałym sercemrdquo w wyjątkowym utworze bdquow powieści w ktoacuterej występuje tylko jedna postaćrdquo w dziele ktoacutere bdquow wyrafinowany sposoacuteb wyczerpuje wszystkie temashyty literaturę sztukę kwiaty perfumy dekorację wnętrz i drogie kamienierdquo27

Na wspak (1884) wymownie świadczy o odejściu Huysmansa z kręgu Medan Autor w Przedm ow ie napisanej po dwudziestu latach w yjaśn ia przyczyny ostatecznego zerwania z Zolą Stawia tu miażdżące diagnozy kondycji natushyralizmu w połowie lat osiemdziesiątych dziewiętnastego wieku

[] szkoła ktoacutera miała wyświadczyć niezapomnianą przysługę sytuując rzeczywiste postaci w realnych środowiskach zaczęła dreptać w miejscu czym skazała się na glę- dziarstwo [] była sprawą zamkniętą raz na zawsze nowych perspektyw nie otwieshyrała [] naturalizm tracił dech obracając żarna w jednym i tym samym kręgu28

Dawny uczeń odrzuca nauki mistrza a jego zachwyt przemienia się w kryshytycyzm - Huysmans pisze że bdquoZola był Zolą to znaczy artystą przyciężkim

21 C yt za P Brunei A llocution s 322 P Brunei H uysmans s 115723 Zob Y Hersant Dossier w J-K Huysmans Lagrave-bas s 34724 List z 27 października 1882 w J-K Huysm ans Agrave rebours eacuted D Grojnowski Paris

2004 s 30925 List z 15 listopada 1882 w J-K Huysmans Agrave rebours s 31026 List z 23 listopada 1883 w J-K Huysmans Agrave rebours s 31327 List do Theacuteodore a H annona z przełomu m arca i kwietnia 1883 w J-K H uysm ans

Agrave rebours s 3 10 -3 1128 J-K H uysm ans Przedm owa napisana po dwudziestu latach s 25 i 28

124

nieco lecz wyposażonym w potężne płuca i mocną pięśćrdquo29 Autor La-bas zachowuje jednak głęboki szacunek dla ojca naturalizmu - świadczy o tym fakt że des Esseintes docenia jego bdquotem peram ent pisarski potężny so lid shynyrdquo 30 i czyta z wypiekami na twarzy Grzech księdza Mouret Ale to nie zadoshywala Zoli ktoacutery nie ukrywa że jest bardzo zaskoczony nową książką Huys- mansa i uważa że został w niej umieszczony wyłącznie bdquodzięki życzliwości autorardquo31 Co więcej traktuje Na wspak jako zaledwie bdquociekawostkę pośroacuted dziełrdquo32 swojego dawnego ucznia

Jak pisze Locmant bdquoZola nigdy nie przełknął zdrady Na wspak ani nie wybaczył Huysmansowi że podkopał fundamenty naturalizmu dzieła jego życiardquo 33 Autor La-bas we wspomnianej już Przedm ow ie opowiada jak kroacutetko po publikacji Na wspak przechadzał się z mistrzem po łąkach w Medan

[Zola - przyp JM ] nagle przystanął i z okiem pociem niałym ją ł mnie strofować za m oją książkę powiadając że zadałem straszliwy cios naturalizmowi że sprowashydziłem szkołę na złe drogi że podobną publikacją spaliłem za sobą mosty żaden bowiem rodzaj literacki nie ma już przyszłości w owym gatunku skorom wyczerpał go w jednym tomie i [] zachęcił mnie do powrotu na szlak utarty do wprzęgnięcia się w studia obyczajoacutew34

Ale Huysm ansowi model powieści Zoli wydawał się już woacutewczas bdquopoacuteł- trupemrdquo formą literacką bdquowyświechtaną wskutek powtoacuterzeńrdquo i bdquonieciekawąrdquo35

Pisarz szukał już wtedy nowej drogi dla swojej twoacuterczości Uważał boshywiem że czas naturalizmu przeminął bezpowrotnie Huysmans obawiał się przy tym że za sprawą Zoli podąża ślepą uliczką i niebawem uderzy czoshyłem o niewidzialny mur w głębi36 O jego gorączkowych poszukiwaniach św iadczy w ym ow nie Na wspak - po latach sam autor zauważy bdquoZaroacutedź wszystkich powieści jakie napisałem po Na wspak zawiera się w tej właśnie książcerdquo37

Jak pisze Fernande Zayed badaczka twoacuterczości Huysmansa aż do h ishystorii diuka des Esseintesa autor nie porusza praktycznie w swoich książshykach kwestii religii38 Kilka zdań na tematy dotyczące wiary pojawia się co


29 Tam że s 2830 J-K H uysm ans N a wspak s 23531 List od Eacutem ile a Zoli z 20 maja 1884 w J-K Huysm ans Agrave rebours s 34032 Tam że s 34133 P Locm ant dz cyt s 10334 J-K H uysm ans Przedm ow a s 39-4035 Tam że36 Tamże s 2837 Tam że s 3238 F Zayed Huysm ans - peintre de son eacutepoque Paris 1973 s 422

125


prawda w Les Sœurs Vatard Z tornistrem na plecach i w En meacutenage Pisarz krytykuje roacutewnież kler w Agrave vau-leau Bohater Na wspak uważa zaś religię za

bdquoprzepyszną legendę i wspaniałe oszustwordquo39 Des Esseintes sądzi że

nigdy nie spłynie nań duch pokory i pokuty prawdziwe chrześcijański () obca mubyła potrzeba um artwiania i m odłoacutew () nie czuł żadnej potrzeby by błagać jak ieshygoś Boga ktoacuterego m iłosierdzie wydawało mu się znikom o prawdopodobne40

Mimo to na ostatniej stronie powieści zmęczony swoim sztucznym światem bohater wydaje błagalny okrzyk bdquoPanie ulituj się nad chrześcijaninem ktoacutery wątpi nad niedowiarkiem ktoacutery chciałby uwierzyć [ ]rdquo41

Podobnie jak des Esseintes Huysmans wydaje się pozbawiony łaski wiary W N a wspak religia fascynuje go jako osobliwe połączenie dwoacutech elemenshytoacutew m istyki i sadyzmu G ospodarz domu w Fontenay zachwyca się więc dwuznacznymi rycinam i Jana Luykena przedstawiającymi prześladowania religijne42 Na poacutełkach jego biblioteki można znaleźć teksty m istykoacutew i O jshycoacutew Kościoła opisujących min prześladowania pierw szych chrześcijan słynną Psychomachię Prudencjusza a także dzieła Apulejusza starożytnego znawcy tajemnych misterioacutew i demonologii43 Ponadto Huysmans ustami des Esseintesa wygłasza swoistą apologię Barbeya drsquoA urevilly ego i dwoacutech jego książek Un Precirctre marieacute i Les Diaboliques Pojawia się tam bdquoBoacuteg nieli- tościwy i dzikszy niż D iabełrdquo a bdquoautor kapituluje przed diabłem ktoacuterego sławirdquo 44 Huysmans zauważa przy tym że sadystą może stać się tylko ten kto wierzy - bdquooacutew stan ogromnie ciekawyrdquo nie zakiełkuje bowiem bdquow duszy niedowiarkardquo45 Sadyzm nierozerwalnie łączy się wszak ze świętokradztwem

bdquosiła sadyzmu jego powab ma źroacutedło w zabronionej radości przekazywania Szatanowi m odlitw i hołdoacutew należnych Bogurdquo46 Prawdziwe zło jest więc roacutewnoznaczne z sadyzmem ktoacutery staje się rewersem religii - nie może bez niej istnieć Do tego tematu powroacuteci Huysmans w zbiorze artykułoacutew o sztushyce zatytułowanym Certains (1889) Fascynuje go cykl rycin belgijskiego arshytysty Feacuteliciena Ropsa zatytułowany Les Sataniques jak roacutewnież jego ilustrashycje do Les Diaboliques d rsquoAurevilly ego i Le Vice suprecircme Joseacutephina Peacuteladana Nie ukrywa swojego zachwytu charakterystycznym dla Ropsa bdquouduchowie-

39 J-K H uysm ans Na wspak s 12740 Tam że s 125-12641 Tam że s 27742 Tam że s 10943 Tam że s 83 i 7944 Tam że s 210 i 21145 Tam że46 Tam że s 212

126


niem sprośnościrdquo47 Tak jak w tekstach autora Un Precirctre marieacute tak pod pędzshylem ekscentrycznego malarza odkrywa Huysmans bdquodem oniczną erotomashynięrdquo 48 D iabeł przeciw staw ia się Bogu hołdując zm ysłom nurzając się w wyrafinowanej rozpuście Rops przedstawia kobietę demoniczną kusi- cielkę sym bol upadku człowieka i zarazem jego przyczynę Kobieta jest tu

bdquonaczyniem nieprawości i występkoacutew cmentarzyskiem nieszczęścia i wstyshydu prawdziwą przewodniczką wprowadzającą do ambasad ktoacutere grzech założył w naszych duszachrdquo49 Rops przyjmuje zdaniem Huysmansa śreshydniowieczną koncepcję człowieka rozdartego między dobrem a złem m ięshydzy Bogiem a Diabłem 50 nadając przy tym satanizmowi cechy religii bdquom ashylował demoniczną ekstazę tak jak inni przedstawiali mistyczne zapędyrdquo51 Znaczące jest ostatnie zdanie artykułu poświęconego belgijskiemu artyście

- oto w edług Huysm ansa Rops bdquosław i Satanizm jako duchową rozpustę maluje [] nadnaturalną perwersję wykracza ponad Złordquo52

Diabeł pojawia się już zresztą w Na wspak Des Esseintes medytuje nad makabrycznymi rycinami czyta opisy tortur a w jego umyśle zaczynają się rodzić bdquopom ysły potworne [] naprzeciw Boga W szechmogącego wyrastał rywal pełen sił Demon i ohydna wielkość zdawała się wynikać absolutnie ze zbrodni popełnionej w kościelerdquo53 Pokusa czynienia zła pojawia się zashywsze w obecności Boga m oralny zakaz rodzi chęć występku grzech jest prostą konsekwencją odtrącenia narzucanego przez religię dobra

Zainteresowanie duchową stroną ludzkiej egzystencji prowadzi w końcu do refleksji nad podświadom ością Huysmans zachwyca się więc twoacuterczoshyścią Charlesa Baudelairea ktoacutery bdquozstąpił aż na dno nieprzebranej kopalni zapuścił się w galerie porzucone lub nie znane dotarł aż do tych dystryktoacutew duszy gdzie rozgałęzia się m onstrualna flora myślirdquo 54 Autor Kwiatoacutew zła

bdquoposzedł dalejrdquo niż inni literaci ktoacuterzy bdquoograniczali się do badań powierzchni duszyrdquo55 Dotarł bowiem do jej podziemi bdquogdzie przebywają aberracje i choshyroby tężec mistyczny malaria rozpusty tufoidy i wymioty zbrodni [ ] rdquo56

127


Huysmans przeszedł w 1884 roku głęboki kryzys zaroacutewno twoacuterczy jak i duchowy Zerw ał wszak z naturalizmem i środowiskiem Meacutedan odciął się od swych korzeni stworzył bohatera ktoacutery samotnie walczy z demonami duszy57 Barbey drsquoA urevilly napisze wtedy bdquoPo takiej książce autorowi poshyzostaje już tylko wybrać między lufą pistoletu a stopami krzyżardquo58 Twoacuterca Les Diaboliques nie zdaje sobie sprawy że jego słowa okażą się prorocze Ale najpierw Huysmans będzie eksperymentował z filozofią Arthura Schopenshyhauera ktoacuterej w pływ y widać już w Na wspak59 Jest to czas przyjaźni z pishysarzem Leonem Bloyem zachwyconym historią diuka Jana Bloy i Huysmans spędzają razem kilka dni w zamku w Lourps - Huysmans pracuje tam nad En rade a jego przyjaciel nad Le Deacutesespeacutereacute D yskutują roacutewnież o Le Vice suprecircme Joseacutephina Peacuteladana - książka została wydana prawie w tym samym momencie co Na wspak i zrobiła duże wrażenie na Huysmansie60 podobshynie jak na Peacuteladanie historia ekscentrycznego samotnika z Fontenay61 Huyshysmans znał osobiście Peacuteladana Spotkał go prawdopodobnie po raz pierwszy w 1883 roku u drsquoAurevillyego62 W tym samym mniej więcej czasie autor Lagrave- bas zawarł przyjaźń z poetą symbolistą Villiers de 1rsquoIsle Adamem

W 1887 roku ukazują się En rade i Le Deacutesespeacutereacute W swojej najnowszej poshywieści wykorzystuje Huysmans idee zaczerpnięte z traktatoacutew Schopenhaushyera63 - ale jak zauważy poacuteźniej bdquopesymizm nie krzepił nigdy ani chorych na ciele ani dusz dotkniętych chorobąrdquo64 Pisarz stwierdzi po latach że bdquobushydziła w nim wstręt pustka konkluzjirdquo65 niemieckiego myśliciela Podobnie jak naturalizm określany przez Huysmansa jako bdquoimpasrdquo i bdquozatkany tunelrdquo66

- tak i refleksje Schopenhauera wydają się mu pozbawione jakichkolwiek perspektyw M imo pozornego zatrzymania się w miejscu67 En rade będzie

57 Pierwotnie Na wspak m iało nosić tytu ł Seul (Sam) (zob np P Locm ant dz cyt s 105)

58 List z 29 lipca 1884 w J-K H uysm ans Agrave rebours s 361 cyt za J-K H uysm ans Przedm ow a s 45

59 N a ten temat zob M Belval Des teacutenegravebres agrave la lumiegravere Eacutetapes de la penseacutee mystique de J-K Huysmans Paris 1968 s 18

60 Zob F Zayed dz cyt s 43061 Zob Joris-K arl Huysmans Du naturalism e au satanisme et agrave D ieu Paris 1979 s 6762 Zob P Courant Huysmans et Peacuteladan bdquoBulletin de la Socieacuteteacute J-K H uysm ansrdquo 1974

nr 62 s 37 autor tego artykułu zwraca roacutewnież uwagę na podobieństwa m iędzy Le Vice suprecircm e a Na wspak

63 Zob M Belval Bloy Boullan H uysm ans s 35964 J-K Huysm ans Przedm ow a s 3165 Cyt za R Baldick dz cyt s 25166 Cyt za F Zayed dz cyt s 42767 Por J Solal dz cyt s 23

128

stanowiło ważny etap w duchowej ewolucji Huysmansa i form owaniu się jego dojrzałej twoacuterczości Bohater powieści Jacques Maries marzy o innym świecie zaludnionym przez demony inkuboacutew i magikoacutew68 W tekście zwrashyca uwagę przywołanie trzech snoacutew głoacutewnego bohatera

sny Jacquesa M arlesa i des Esseintesrsquoa - jak zauważa Julian Rogoziński - nie pojashywiają się w cudzysłowie [] stanowią integralną część psychiki ich obu Huysmans ponadto - przed Freudem - zadziwia znawstwem techniki snoacutew prowadzi je z żelashyzną logiką od tak zwanych resztek dnia przechodzących w rojenia hipnagogiczne do fantazmatoacutew i koszmaroacutew69

Autor Lagrave-bas jako pierwszy traktuje w swoich powieściach sny na roacutewni z jawą bdquowykazując niemal klinicznie koegzystencję nieświadomości i świashydomości splecionych wzajem więzami nierozerwalnymirdquo70 Można podejshyrzewać że Huysmans czytał dzieło francuskiego pioniera onirologii prekurshysora Zygmunta Freuda i jego psychoanalizy markiza Herveya de Saint-Denis zatytułowane Les Recircves et les moyens de les diriger ktoacutere ukazało się w 1867 roku En rade świadczy bowiem o tym że pisarz szuka źroacutedeł snoacutew w podshyświadom ości ktoacutera coraz bardziej go interesuje O drzuciwszy ostatecznie filozofię Schopenhauera zaczyna zastanawiać się nad tematem nowej poshywieści Zayed przypomina że na początku autor pragnął poświęcić książkę księżom - w tym okresie kler interesuje go jeszcze wyłącznie w kategoriach tematu literackiego71 Potem porzucił ten pomysł Z tego czasu (1887) poshychodzą rozważania na temat nowej sztuki zawarte w nigdy nieopublikowa- nym dzienniku znanym pod tytułem Carnet vert

Sztuka powinna być realizmem uduchowionym Dokładne opisy środowiska ciashyła krajobrazu Duszy też ale to jest właśnie do zrobienia Naturalizm jest martwy bo brak w nim wyższej idei Z wyżyn ducha ku prawdzie przedstawienia - to Memling van Eyck to właśnie prawdziwa sztuka72

Wkroacutetce po opublikowaniu En rade Huysmans moacutewi w rozmowie z przyshyjacielem

Nie chcę mieć już nic do czynienia z tymi naturalistycznymi świństwami Więc coacuteż Co m i pozostało M oże okultyzm Nie chodzi mi oczyw iście o spirytyzm - oszushystwa symulantoacutew pajacowanie m edioacutew i zdziecinnienie starych panien ktoacutere kręcą stolikami Nie interesuje mnie okultyzm Nie nad ale pod obok albo poza rzeczyshy


68 F Zayed dz cyt s 43069 J Rogoziński dz cyt s 2070 Tamże71 F Zayed dz cyt s 427-42872 J-K H uysm ans Carnet vert Bibliothegraveque de l rsquoArsenal fonds Lam bert ms 75 s 27

129

wistość [ ] gdzieś tam tkwi tajemnica ktoacutera zdaje się mnie wzywać Mogę nawet powiedzieć że mnie prześladuje73

W 1887 roku autor Lagrave-bas pisze też do Zoli o projekcie swojej nowej poshywieści

Zdecydowałem się na napisanie książki o rubieżach świata kleru i o poplecznikach dobrego kroacutela Karola XI dlatego potrzebuję wielu wstępnych studioacutew nad hagiografią ktoacutera mnie nudzi Niech pan doda do tego jeszcze badania alchemiczne i medycynę hrabiego Matteiuml - wszystkie te materiały są niezbędne jeżeli chcę oddać wiarygodnie środowisko maniakoacutew ktoacuterych obserwuję już od kilku lat74

W tym czasie Huysmans planuje bowiem poświęcić swoją książkę sprashywie Naundorffa Louis-Charles Naundorff był synem pruskiego oszusta Karla-

- Wilhelma ktoacutery podawał się za Ludwika XVII i przywłaszczył sobie tytuł diuka Normandii Jego syn nie gorszy od ojca przybrał imię Karola XI i w roku 1885 zażądał korony Francji Powoływał się przy tym na nadnaturalne objashywienia75 Huysmans odwiedza salon Charlesa Bueta76 katolickiego historyka i powieściopisarza na Avenue de Breteuil i tam styka się z naundorffistami

- są to okultyści i prorocy ktoacuterzy popierają dążenia uzurpatora77Od roku 1887 wzrasta zainteresowanie Huysmansa okultyzmem i ezote-

ryką co znajdzie poacuteźniej swoje odbicie w Lagrave-bas bdquoPotrzeba nadnaturalneshygo ktoacutera - z braku wyższych idei - rozbijała się o wszystko i prowadziła ku spirytyzmowi oraz okultyzmowirdquo78

Edouard Dujardin redaktor bdquoRevue Indeacutependanterdquo wspomina po cztershydziestu latach kolacje z Huysmansem

Uderzyło mnie ile wagi przywiązywał nie tyle do spraw religijnych ile do tego co nazwałbym raczej rzeczami tajemniczymi - innymi słowy interesowało go wszystko to co przekracza dziedzinę zmysłoacutew i rozumu Opowiadał nam dziwne historie o czarshynej magii o tajemnych kultach o wilkołakach nawet o satanizmie Zwykł kończyć te historie po długiej ciszy słowami bdquoTo bardzo dziw ne bardzo dziwnerdquo79


73 G Guiches Le Banquet- cyt za F Zayed dz cyt s 429 zob też R Baldick dz cyt s 201

74 Cyt za Joris-K arl Huysmans Du naturalism e s 67 zob też R Baldick dz cyt s 203 i F Zayed dz cyt s 433

75 Zob R Baldick dz cyt s 203 i F Zayed dz cyt s 429 por J-K Huysmans Lagrave-bas

s- 391-39276 Salon ten opisze potem w Lagrave-bas jako dom pana Chantelouve77 Zob Joris-K arl Huysmans Du naturalism e s 67 R Baldick dz cyt s 20478 J-K H uysm ans Lagrave-bas s 3279 Eacute Dujardin Huysmans et bdquoLa Revue Indeacutependanterdquo bdquoLe Figarordquo 1927 (14 maja) zob

też R Baldick dz cyt s 200 i F Zayed dz cyt s 431

130


W tym czasie za pośrednictwem Villiers de lTsle Adam a80 ktoacutery od lat sześćdziesiątych stał się gorliwym wyznawcą ezoteryki Huysmans nawiąshyzuje kontakty ze środowiskami okultystycznymi81 Villiers de 1rsquoIsle Adam prowadzi go do księgarni Edmonda Baillyego wydawcy przeglądu bdquoLa Haute Sciencerdquo przy Rue de la Chausseacutee drsquoAntin Spotyka się tam grupa bdquooświecoshynychrdquo wśroacuted ktoacuterych są przeroacuteżni okultyści Autor Lagrave-bas poznaje w tym dziwnym miejscu między innymi Eacutedouarda Dubusa młodego poetę bdquouzashyleżnionego od magii i morfinyrdquo82 markiza Stanislasa de Guaitę ktoacutery w 1888 roku odnawia wraz z Joseacutephinem Peacuteladanem zakon roacuteżokrzyżowcoacutew a okulshytyzmowi poświęca się pod wpływem tekstoacutew Eacuteliphasa Leacuteviego Bywa tam roacutewnież Paul Adam należący do najwyższej rady w bractwie Guaiumlty i Geacuterard Encausse (pseudonim Papus) okultysta i założyciel Stowarzyszenia Marty- nistoacutew czyli zwolennikoacutew nauk Louisa-Claudea de Saint-Martin (1743-1803) ktoacutery łączył mistycyzm z kabałą W 1889 roku na Wystawie Światowej Huysshymans spotyka doktora Michela de Leacuteizniera alchemika kabalistę psychoshyloga i matematyka83 Leacuteiznier zasłynął zbudowaniem wiernej kopii laborashytorium alchemicznego M ichaela M aiumlera nadwornego lekarza Rudolfa II Habsburga patrona wszystkich europejskich magoacutew z przełomu szesnastego i siedemnastego stulecia84

Autor Lagrave-bas zdaje sobie sprawę dlaczego pociągają go nauki tajemne - stanowią one przecież bdquoodtrutkę na niesmak codziennego życia na brudy każdego dnia na zgniliznę moralną budzącej wstręt epokirdquo85 Zdaniem Pierrea Cogny ego zainteresowanie satanizmem jest prostą konsekwencją faktu że twoacutershyczość Huysmansa była swoistym papierkiem lakmusowym schyłku stulecia

Huysmans ktoacutery zawsze był bardzo czuły na rozmaite prądy swojej epoki nie moacutegł pozostać obojętny na to zjawisko [tzn satanizm - przyp JM] - pogrążył się w satashynizmie tak jak wcześniej zajmował się literaturą naturalistyczną Zawsze towarzyszyło mu przy tym pragnienie wyzwolenia swojego umęczonego bdquojardquo wciąż targanego przez sprzeczne idee i uczucia86

Wkroacutetce potem pisarz spotyka młodego Julesa Bois ktoacutery pracuje nad rozprawą Le Satanisme et la magie - w 1896 roku Huysmans napisze przed-

80 Na jego temat zob P Besnier J-K Huysm ans et Villiers de VIsle-Adam w M eacutelanges Pierre Lam bert consacreacutes agrave Huysmans Paris 1975 s 151-163

81 Zob R Baldick dz cyt s 202 F Zayed dz cyt s 431 i P Courant dz cyt s 4182 R Baldick dz cyt s 20283 Por G Veysset Huysm ans et la m eacutedecine Clerm ont-Ferrand 1950 s 33-3584 Tamże85 M de Leacuteiznier A vec Huysmans prom enades et souvenirs Paris 1928 s 19386 P Cogny dz cyt s 140

131


mowę do jego pracy87 Za pośrednictwem przyjaciela Reacutem yrsquoego de Gour- monta poety symbolisty autor Lagrave-bas poznaje Berthe Courriegravere okultystkę wprowadzoną w tajniki czarnej magii i kabały ktoacuterą dwukrotnie zamykano w szpitalu dla obłąkanych z diagnozą choroby umysłowej Nie była to zreszshytą jedyna kobieta ktoacutera odkrywała przed Huysmansem tajemnice okultyzmu Po opublikowaniu Na wspak pisarz zaczyna bowiem dostawać anonimowe listy ktoacuterych autorką okazuje się Henriette Maillat specjalistka od ezoteryczshynych obrzędoacutew w tym czasie kochanka Peacuteladana poacuteźniej partnerka Bloya a w końcu roacutewnież samego autora Lagrave-bas88

Jest to roacutewnież czas doświadczeń spirytystycznych Huysmans poznaje przez Dubusa niejakiego MA Franccedilois na co dzień szefa biura w M inistershystwie Wojny ktoacutery wieczorami kieruje grupą badaczy ezoteryki i odgrywa rolę m edium w seansach spirytystycznych O dwiedza on pisarza w jego mieszkaniu przy Rue de Segravevres Początkowo Huysmans jest sceptyczny ale potem jak pisze ksiądz Joanny Bricaud francuski badacz okultyzmu i ezoshyteryki na oczach autora Lagrave-bas bdquoprzedmioty zaczynają lewitować a duchy się materializująrdquo89 Bricaudowi zawdzięczamy też opis jednego ze słynnych seansoacutew u Huysmansa podczas ktoacuterego w ywoływano ducha generała Boshyulangera Nagle jeden z jego uczestnikoacutew krzyknął i zemdlał bo na ścianie ukazał się kształt ludzkiej sylwetki Huysmans mimo protestoacutew pozostałych osoacuteb zapalił woacutewczas światło i seans został przerwany90

Seanse spirytystyczne odbywają się roacutewnież w mieszkaniu Berthe Courriegravere Reacutem y de Gourmont wspomina że podczas gdy wszyscy podchodzili do nich z dystansem Huysmans zawsze zachowywał śmiertelną powagę91

Pisarz zaczyna roacutewnież interesować się światem marginesu społecznego przestępcami i prostytutkami Ze złem w czystej postaci styka się za pośredshynictwem Gustaversquoa Bouchera bukinisty z Quai Voltaire ktoacutery jest zafascyshynowany światem ponadzmysłowym i oferuje się Huysmansowi jako przeshywodnik po niebezpiecznych miejscach w okolicy paryskiego placu Mauberg Boucher i jego nowy przyjaciel uczestniczą między innymi w publicznym

87 N a temat książki Julesrsquoa Bois zob W Gutowski Kroacutelestwo Antychrysta i tęsknota Lucyfera Oblicza szatana w literaturze M łodej Polski w Stulecie M łodej Polski Stushydia pod red M Podrazy-Kwiatkowskiej Krakoacutew 1995 s 120

88 Korespondencję tę wykorzysta potem H uysm ans w Lagrave-bas w postaci listoacutew M m e Chantelouve na temat kontaktoacutew pisarza z Courriegravere i M aillat zob R Baldick dz cyt s 196-218

89 J Bricaud Huysmans et Satan Ventim iglia 1980 s 7590 Tam że91 Zob R Baldick dz cyt s 202

132

balu w dzielnicy nędzy Chacircteau-Rouge znanym roacutewnież pod nazwą bdquoK a shybaretu pod gilotynąrdquo gdzie autor Lagrave-bas poznaje najprawdziwszych złodziei i m ordercoacutew92

W 1888 roku Huysmans jedzie do Niemiec z holenderskim miłośnikiem jego twoacuterczości Arijem Prinsem93 W Kassel doznaje prawdziwego objawieshynia przed Ukrzyżowaniem niem ieckiego m alarza schyłku średniowiecza Mathiasa Griinewalda Ostatecznie klaruje się wtedy jego wizja nowej sztushyki ktoacutera od bdquouduchowionego realizmurdquo ewoluuje w kierunku bdquouduchowioshynego naturalizmurdquo bdquonaturalizmu mistycznegordquo94 Huysmans napisze potem w Lagrave-bas

N ależałoby [ ] zachować praw dziw ość dokum entu precyzję szczegoacutełu zasobny i nerwowy język realizmu a jednocześnie dokopać się duszy i nie usiłować tłum ashyczyć tajem nicy chorobami zmysłoacutew powieść jeśli to możliwe winna by samoistnie rozdzielać się na dwie części jednak ze sobą zespolone a raczej przemieszane p oshydobnie jak w życiu - część cielesną i duchową95

Ideał takiej sztuki to właśnie płoacutetno niemieckiego malarza ktoacutery łączy harm onijnie dwie najbardziej pożądane cechy naturalizm u mistycznego

bdquoGruumlnewald - pisze autor Na wspak - był najbardziej zapamiętałym realistą [] Gruumlnewald był najbardziej zapamiętałym idealistąrdquo96

Pisarz stworzył już podwaliny artystycznej teorii teraz musi tylko znashyleźć odpowiedni temat dla swej nowej powieści Porzuciwszy ideę napisania książki o wspoacutełczesnych problemach politycznych i społecznych Huysmans skłania się ku średniowieczu97 Zaczyna interesować się francuskim arystoshykratą Gillesrsquoem de Rais największym bodaj potworem piętnastego stulecia mordercą i gwałcicielem małych dzieci ktoacutery - według legendy - zawarł pakt z diabłem żeby odzyskać utracony majątek98 We wrześniu 1889 roku Huys- smans jedzie do Tiffauges dawnej posiadłości średniowiecznego zbrodniashyrza Edmond de Goncourt pisał w Dzienniku że autor Lagrave-bas bdquoszukał w la-

92 Zob R Baldick dz cyt s 244-245 G Veysset dz cyt s 31 i R Locm ant dz cyt s 181-193

93 Zob A Prins J-K Huysmans bdquoBulletin de la Socieacuteteacute J-K H uysm ansrdquo 2006 nr 99 s 47-56

94 J-K H uysm ans Lagrave-bas s 3795 Tenże Z bdquoL agrave-ba srdquo tłum H O strowska-Grabska w M oderniści o sztuce wyb oprać

i wstępem opatrzyła E Grabska W arszawa 1971 s 8796 Tam że s 91 i 9297 Zdaniem Prinsa średniowiecze było jedyną wielką pasją H uysm ansa (zob J Lan-

duydt Huysm ans et les eacutecrivains hollandais des anneacutees 1880 bdquoBulletin de la Socieacuteteacute J-K H uysm ansrdquo 2006 nr 99 s 42)

98 Zob G Bataille Le procegraves de Gilles de Rais Evreux 1985


133


trynach zrujnowanego zamku szczątkoacutew dzieci zamordowanych przez Gillesa de Raisrdquo99 Huysmans studiuje ponadto obszerną monografię księdza Bossarda zatytułowaną Gilles de Rais mareacutechal de France dit Barbe-bleue (1886)100

Wreszcie w roku 1889 projekt powieści się konkretyzuje W piśm ie bdquoGil Biasrdquo ukazuje się artykuł Huysmansa zatytułowany LrsquoAccordant opisujący wizytę u dzwonnika w kościele Saint-Sulpice101 Ten kroacutetki szkic zostanie poshytem włączony praktycznie bez żadnych zmian w tekst Lagrave-bas102 Autor notuje także we wspom nianym już Carnet vert bdquoDzwony Tam w goacuterze [Lagrave-haut

- JM] Średniowiecze Paryż Saint-Sulpice [] uciec od wspoacutełczesnościrdquo 103Huysmans wierzy że dziewiętnastowiecznym odpowiednikiem Gillesa

de Rais jest Louis Van Haecke kapelan z Brugii Znajom i okultyści opowiashydają mu o odprawianych przez niego czarnych mszach Duże wrażenie robi też na nim fotografia księdza Van Haecke ubranego w dziw ną komżę umieszczona na wystawie księgarni specjalizującej się w dystrybucji książek na temat satanizmu104 Huysmans dowiaduje się roacutewnież o praktykach w yshyklętego przez Kościoacuteł za bluźnierstwa i świętokradcze obrzędy księdza Josepha-

-Antoinea Boullana105 i od 1890 roku proacutebuje nawiązać z nim kontakt żeby zdobyć potrzebne do nowej powieści inform acje na temat wspoacutełczesnego kultu szatana Boullan jest szefem lyońskiej sekty o kuriozalnej nazwie bdquoStoshywarzyszenie Naprawy Duszrdquo Jej powstanie wiąże się z wydarzeniami sprzed kilku lat Woacutewczas to Boullan poznał robotnika z Normandii Pierre-Eugegravene-

-Michela Vintrasa uważającego się za kolejne wcielenie proroka Eliasza Vintras twierdził że został wysłany do świata ludzi żeby przygotować ich na powroacutet Chrystusa w chwale kiedy to nastanie czas Trzeciego Kroacutelestwa

- Era Parakleta Po śmierci Vintrasa heretycki ksiądz ogłasza się jego nashystępcą i osiedla się w Lyonie Choć Stanislas de Guaita ktoacutery jest świadkiem jego świętokradczych praktyk oskarża go o satanizm Boullan podaje się konsekwentnie za uczonego okultystę doktora teologii i zasłużonego m isjoshynarza106 Huysmans dostaje jego adres od Berthe Courriegravere ktoacutera jest dobrą znajomą duchownego-odszczepieńca W lutym 1890 roku pisarz wysyła do

99 Cyt za R Baldick dz cyt s 207100 Zob R Baldick dz cyt s 206 i G Bataille Le procegraves s 17101 Zob J-K H uysm ans LrsquoA ccordant [online] [dostęp 19 -11-12] lt httpwwwhuys-

m ansorgaccordanthtm gt102 Por J-K Huysm ans Lagrave-bas s 54-67103 J-K H uysm ans Carnet vert s 35104 Por R Baldick dz cyt s 212 i F Zayed dz cyt s 440105 Na temat Boullana i V intrasa zob R Baldick dz cyt s 2 18-223 i F- Zayed dz cyt

s 443 i 434-106 Tamże

134


Boullana pierwszy list w ktoacuterym zaznacza że nie żąda żadnego wtajemnishyczenia - chodzi mu po prostu o dokumenty o wyniki badań o informacje dotyczące kanonika Van Haecke Huysmans pisze też że kwestie satanizmu są mu w gruncie rzeczy obojętne - musi bowiem zachować dystans konieczny do napisania książki107 Boullan obiecuje mu dostarczyć wszystkie materiały ktoacutere znajdują się w jego posiadaniu108

Autor Lagrave-bas otrzymuje od lyońskiego księdza mnoacutestwo informacji O noshywej powieści i tajemniczym duchownym wspomina w liście do jednego z przyjashycioacuteł napisanym we wrześniu 1890 roku

Mam nadzieję że ta książka pana zaskoczy - jestem w posiadaniu niezwykłych dokum entoacutew znalazłem dawnego księdza jedynego ktoacutery zna się na okultyzmie oraz na żywym i prawdziwym kulcie szatana [] za jego sprawą trafiły w moje ręce najokropniejsze materiały jakie można sobie wyobrazić [ ] będzie to dziwne podshysumowanie wiedzy o wspoacutełczesnych sukkubach o opętaniu i czarnych mszach109

Boullan zaprasza Huysmansa do Lyonu - autor Lagrave-bas pisze o tym w liście do Arija Prinsa bdquoZdecydowałem że w październiku pojadę do Lyonu do tego zbuntowanego księdza Ten człowiek opowiada mi niesamowite historie Mam nadzieję że ujrzę u niego dziwne demoniczne scenyrdquo 110 Po powroshycie z tej niezwykłej podroacuteży dodaje bdquoM ożna powiedzieć że zwariowałem na punkcie nowej książki Miałem w Lyonie dostęp do najbardziej zadziwiashyjącego archiwum na temat satanizmu na temat demonicznych praktyk ktoacuteshyrym i zajmują się księża-świętokradcy [ ] rdquom

Po powrocie z Lyonu Huysmans zmienia zdanie o wyklętym przez K oshyścioacuteł duchownym - zaczyna wierzyć w jego umiejętności jako cudotwoacutercy i uzdrowiciela dusz112 W jednym z listoacutew z tego okresu czytamy bdquoJestem pewien że Boullan to nie satanista lecz najniezwyklejszy cudotwoacuterca jaki może istniećrdquo 113

Co więcej pisarz wydaje się bezkrytycznie polegać na informacjach doshystarczanych mu przez lyońskiego heretyka Dlatego też potępia kanonika Van Haecke i Roacuteżokrzyżowcoacutew z ktoacuterymi Boullan jest w ostrym konflikcie od

107 Zob List Huysmansa do Boullana z 9 lutego 1890 w G Bonnet bdquoLagrave-basrdquo de Joris-Karl Huysmans Paris 2004 s 154

108 Zob M Belval Des teacutenegravebres s 73-137109 J-K H uysm ans Lettres ineacutedites agrave Jules Destreacutee Paris 1967 s 167110 Cyt za F Zayed dz cyt s 433111 Cyt za F Zayed dz cyt s 444112 Na temat praktyk Boullana zob P Lam bert En marge de bdquoL agrave -b a srdquo une Ceacutereacutem onie

au bdquo Carm el de Jean-Baptisterdquo agrave Lyon d rsquoapregraves une relation de Boullan bdquoBulletin de la Socieacuteteacute J-K H uysm ansrdquo 1953 nr 25 s 297-306

113 Cyt za F Zayed dz cyt s 445

135


czasu kłoacutetni z Guaitą114 M imo że wiadomości dotyczące satanizmu otrzyshymuje także od Błoya w Lagrave-bas Huysmans wykorzystuje głoacutewnie materiały zebrane dzięki Boullanowi115

Ostatecznie nowa powieść zaczyna ukazywać się w odcinkach w bdquoLrsquoEacutecho de Parisrdquo od 15 lutego 1891 roku Wydanie książkowe zostaje opublikowane wkroacutetce potem 13 kwietnia w atmosferze wielkiego zainteresowania i jeszshycze większego skandalu

Z korespondencji Huysmansa wynika że obawiał się on reakcji na swoją najnowszą książkę Autor Lagrave-bas uważał bowiem że historia Durtala jest bezbarwna i zimna a liczne dialogi upodobniają ją do sztuki teatralnej116 Obawy Huysmansa potwierdziły się ale tylko częściowo zwykli czytelnicy byli bardzo zaskoczeni erudycyjną formą i diaboliczną tematyką Lagrave-bas ale zaskoczenie to zaowocowało przede wszystkim wielkim zainteresowaniem książką M oacutewiło się że Lagrave-bas to powieść satanistyczna wyrywano ją sobie z rąk żeby przeczytać słynny opis czarnej mszy W rezultacie książka odshyniosła wielki sukces117 Rozgoryczony Huysmans uważał że ludzie nieciershypliwie kartkują jego tekst żeby dotrzeć do co pikantniejszych bdquokawałkoacutewrdquo a cała reszta ich nie interesuje Jak pisał w liście do jednego z przyjacioacuteł

bdquonajważniejsza dla wszystkich tych durnioacutew dziennikarzy i kupujących jest czarna mszardquo 118

Najnowszą książkę Huysmansa przeczytali też jego znajomi zaroacutewno ci dawni jak i aktualni Zola pisał do swojego byłego ucznia że nigdy jeszcze nie w idział roacutewnie bdquointensywnychrdquo fragmentoacutew co bdquoopis obscenicznego lasu i czarnej mszyrdquo 119 Gospodarz słynnych wieczoroacutew medańskich z gorzką ironią stawiał jednak przy tym pytanie bdquoWydaje się dzisiaj moacutej drogi Huys- mansie że myślimy o czymś zupełnie innym Ale tak było zawsze czyż nierdquo 120

Wraz z publikacją Lagrave-bas kończy się przyjaźń H uysm ansa z Leonem Bloyem Na początku przeczytawszy pierwszych dw adzieścia stron poshywieści opublikowanej w bdquoLrsquoEacutecho de Parisrdquo Bloy w ydaw ał się zachwycony Dziękował nawet autorowi Lagrave-bas za bdquocudowną literacką rozkoszrdquo 121 ktoacuterej

114 Tam że s 447115 Zob M Belval Des teacutenegravebres s 183116 Zob Lettres ineacutedites agrave A rij Prins 1885-1907 eacuted L Gillet Geneva 1977 s 190 i 195117 Zob G Veysset dz cyt s 66 i G Bonnet dz cyt s 179118 List do R Dum asa z 2 czerwca 1891 bdquoBulletin de la Socieacuteteacute J-K Huysmansrdquo 1977 nr 67

s 13-14-119 List od Zoli z 15 maja 1891 w G Bonnet dz cyt s 167120 Tam że s 168121 List z 23 lutego 1891 w G Bonnet dz cyt s 168

136

doznał za sprawą tej książki Potem jednak kiedy miał już okazję zaznajoshymić się z całością tekstu nie krył oburzenia

nowa książka H uysm ansa jest najpotw orniejszym najbardziej powierzchownym zbiorem wspoacutełczesnych rapsodii [] Dzieło to stanowi niebywały stos rupieci zashymęt bałagan bezwładny kataklizm dokumentoacutew [ ] 122

Biografowie Huysmansa uważają że Bloy obraził się kiedy rozpoznał w listach M me Chantelouve fragmenty korespondencji jego kochanki Henshyriette Maillat Poza tym autor Le Deacutesespeacutereacute uznał że Huysmans przeinaczył jego idee dotyczące nadejścia E ry Parakleta chociaż w rzeczywistości co warto jeszcze raz podkreślić w Lagrave-bas zostały wykorzystane głoacutewnie przeshymyślenia duchownego-odszczepieńca Boullana

Swoją najnowszą powieścią Huysmans naraził się środowiskom okultyshystycznym M ag Papus (alias Geacuterard Encausse) zarzucał mu że opis czarnej mszy stanow i w rzeczyw istości bdquoscenę h isteryczno-pornograficznąrdquo 123 a ignorancja autora w dziedzinie satanizmu zdaje się dowodzić że czerpał on swoje informacje z bdquoLarousseardquo 124 Joseacutephin Peacuteladan określony w Lagrave-bas jako bdquotandetny czarodziej i pajac z południardquo 125 stwierdził zaś że Huysmans ma bdquonadzw yczajny talent falsyfikatorardquo 126 a jego głęw ny informator czyli Boullan bdquonapisał i wygłosił tysiąc głupstw okultystycznych i pobożnychrdquo127 Poza tym historia Durtala to zdaniem Peacuteladana bdquotkanina upleciona z błęshydoacutew niestosow ności naiwnych prawd ktoacutere dowodzą absolutnej i skońshyczonej ignorancji Pana Huysmansa jeżeli chodzi o tajniki satanizmurdquo128

M im o przychylnych reakcji niektoacuterych osoacuteb (jak np Paula Verlainea dobrego przyjaciela Huysmansa ktoacutery uznał jego powieść po prostu za bdquodoshybrą literaturęrdquo 129) pisarz czuł się dotknięty przez krytykę i nie krył goryczy z powodu powierzchownego odbioru jego dzieła

Tak naprawdę wydobyłem z mroku zapomniany od czasoacutew średniowiecza satanizm a nawet przysporzyłem mu popularności Teraz mnoacutestwo ludzi błaga mnie żebym ich zabrał na czarną mszę I wszyscy dyskutują Charcot i szkoła materialistoacutew wyrzucają mnie poza nawias traktują jak mistyka i szaleńca Okultyści ktoacuterych zaatakowałem


122 L Bloy L rsquoincarnation de l rsquoAdverbe w G Bonnet dz cyt s 169123 Zob G Bonnet dz cyt s 176124 Zob R Baldick dz cyt s 234125 J-K H uysm ans Lagrave-bas s 165126 Zob Jo ris-K arl Huysmans Du naturalism e s 80127 Tam że128 Zob G Bonnet dz cyt s 177129 Tam że s 175

137

w Lagrave-bas tupią a Zola bardzo niezadowolony podburza przeciwko m nie swoich małych naturalistoacutew i krzyczy że książka jest znakomita ale szalona Oto bilans130

Po publikacji Lagrave-bas Huysmans nadal utrzymuje kontakty z Boullanem ale jednocześnie nawiązuje - znoacutew za pośrednictwem Berthe Courriegravere - znashyjom ość z księdzem Arthurem Mugnierem Podczas pierwszego spotkania wypowiada znaczące słowa bdquoMuszę wybielić swoją duszę Czy ma pan jakiś chlorrdquo 131 Zbliża się bowiem czas przełomu - Huysmans żyje gorączkowo m iędzy m rokiem a światłem Z kapłanem ciem ności Boullanem jedzie do klasztoru Notre-Dame de la Salette miejsca cudownego objawienia pashytronki światła - M atki Bożej Ta swoista pielgrzym ka w płynie w dużej mierze na jego przyszłe nawroacutecenie - będzie ona tematem szkicu zatytushyłowanego Lagrave-haut ou Notre-Dame de la Salette (1891)132 z ktoacuterego narodzi się potem powieść W drodze (1895) Jak pisze Huysmans w liście do Arija Prinsa Lagrave-haut miało być bdquobiałą książką Lagrave-bas agrave reboursrdquo 133 M imo to diashybeł jest wciąż obecny w myślach pisarza Jeden z jego oacutewczesnych przyjacioacuteł zauważył

Tym co uderzało od razu w Huysmansie [] była jego wiara w demonizm Najshybardziej naukowe dowody nie były w stanie zachwiać jego wiarą w magię i okultyzm M iał potrzebę m oacutew ienia o diable W idział go wszędzie zwłaszcza na wystawach sklepoacutew w dzielnicy Saint-Sulpice [ ] Bez diabła świat był dla niego niezrozumiały Diabeł stanowił wytłumaczenie tysiąca niejasnych spraw [] W ierzył z żelazną konshysekwencją że księża mnisi duchowni ktoacuterzy poświęcili się szatanowi są liczniejsi niż sądzimy134

W 1892 roku światło bierze goacuterę - za namową księdza M ugniera pisarz jedzie do klasztoru la Trappe de Notre-Dame drsquoIgny gdzie 14 lipca spowiashyda się a dzień poacuteźniej przyjmuje komunię świętą135 Modlitwy des Esseintes a i Durtala (bdquoAch Jakże bym pragnął niezachwianej wiary ktoacuterą ma Carhaixrdquo 136) zostają wysłuchane Ale Huysmans zdaje sobie sprawę z tego że zejście w głąb w doacuteł lagrave-bas było konieczne przed mozolną wspinaczką na wieżę kościoła

130 List do A Prinsa z 23 maja 1891 w F Zayed dz cyt s 465131 Cyt za A Toumayan La litteacuterature et la hantise du Mal Lectures de Barbey d rsquoAurevilly

H uysm ans et B au delaire Lexington 1987 s 46 i 73 zob też R Baldick dz cyt s 256

132 Zob J-K H uysm ans Lagrave-haut ou Notre-Dam e de la Salette eacuted critique de M Barshyriegravere N an cy 1988 na ten temat zob także A D am ien H uysm ans et la Salette

bdquoBulletin de la Socieacuteteacute J-K H uysm ansrdquo 1999 nr 92 s 41-45133 Cyt za G Bonnet dz cyt s 140134 Cyt za F Zayed dz cyt s 450135 Zob Joris-K arl Huysmans Du naturalism e s XIII136 J-K H uysm ans Lagrave-bas s 333


138

Saint-Sulpice a droga ku cnocie m usiała prowadzić przez grzech bdquoTo za sprawą wizji nadnaturalnego zła doświadczyłem wizji nadnaturalnego dobra Jedno wynikało z drugiego Swoją szponiastą łapą demon poprowadził mnie ku Bogurdquo137

A B S T R A C T

S p l i t B e t w e e n T w o A b y s s e s J o r i s - K a r l H u y s m a n s E n R o u t e

f r o m N a t u r a l i s m t o S p i r i t u a l N a t u r a l i s m

Best known for his ground-breaking decadent novel Agrave Rebours (EngAgainst N ature or Against the G rain) Joris-K arl H uysm ans is widely regarded as one o f the most influential writers o f the European M odshyernism His works evolved through contrasting themes ranging from Zolarsquos naturalism (M arthe histoire d rsquoune fille Les Sœurs Vatard) to Schopenhauerrsquos philosophy (En rade) He wrote a novel on the then- fashionable trend o f Satanism (Lagrave-bas) later to express his deep spiritshyuality in the lsquoCatholicrsquo trilogy (En route La Catheacutedrale LrsquoOblat) The former with its vivid description o f a black M ass and Satanist rituals caused a great scandal when first published in 1891 W hile writing Huysmans worked with experts on Satanist cult and officially confessed to being fascinated with blasphemy and spiritism This nonetheless did not prevent him from seeing Lagrave-bas as an important step towards em shybracing G od and religion Just like the books protagonist Durtal H uysshymans claimed to have been ldquosplit between two vast abysses - one filled with darkness and the other with lightrdquo And that he just had to ldquodeshyscend before clim bing againrdquo - a reference to a dram atic change of themes in his literary output ldquo Thanks to a vision o f the supernatural evil I experienced a vision o f the supernatural good One resulted from the other With his clawed paw Devil led me to Godrdquo

k e y w o r d s

Huysmans Lagrave-b as biography naturalism decadence spiritism Satanism spirituality


137 Cyt za G Bonnet dz cyt s 18

W i e k x i x R o c z n i k T o w a r z y s t w a L i t e r a c k i e g o i m A d a m a M i c k i e w i c z a

R O K V( XLVI I ) 2 0 1 2

J o a n n a M r o w c e w i c z

M i ę d z y d w i e m a o t c h ł a n i a m i

J o r i s - K a r l H u y s m a n s w d r o d z e o d n a t u r a l i z m u

D O N A T U R A L IZ M U M IS T Y C Z N E G O

W g ł o ś n e j p o w i e ś c i Lauml-bas z 1891 roku Joris-Karl Huysmans żongluje roacuteżnymi znaczeniami tytułowej formuły Ten z pozoru łatwy do rozshy

szyfrowania francuski zaimek odsyła bowiem do rozmaitych treści Z jedshynej strony funkcjonuje w perspektywie horyzontalnej i wskazuje miejsce -

bdquotamrdquo z drugiej zaś ukryw a w sobie roacutewnież sens wertykalny - bdquotam podrdquo bdquotam gdzieś niżejrdquo 1 Drugie znaczenie notowane przez niektoacuterych leksykoshygrafoacutew wydaje się jeszcze bardziej interesujące - la-bas to bdquopiekłordquo 1rsquoenfer) miejsce przebywania zmarłych ale roacutewnież dziedzina Szatana przeciwstashywiona ziemskiemu życiu czyli ici-bas przestrzeni walki Dobra i Zła o ludzshyką duszę2 W powieści widać zresztą wyraźnie dialektyczne napięcie między tym co wysoko a tym co nisko Jerome Solal zwraca przy tym uwagę że w La-bas ruch w goacuterę oznacza w rzeczywistości ruch w doacuteł czyli opadanie jest wznoszeniem ktoacutere z kolei staje się pogrążaniem3 Głoacutewny bohater Durtal wspina się bowiem na wieżę paryskiego kościoła Saint-Sulpice żeby w zaciszu

1 Zob Le Treacutesor de la Langue Franccedilaise Inform atiseacute [online] Analyse et traitement informatique de la langue franccedilaise [dostęp 2012-11-17] lthttpatilfatilffrtlfhtmgt

2 Interesujące że jeden ze słownikoacutew tłum aczy ici-bas jako bdquona ziemi na tym świecierdquo m ilczy natom iast na tem at analogicznego znaczenia lagrave-bas (zob W ielki słow nik

francusko-polski pod red J Dobrzyńskiego I Kaczuby i B Frosztęgi 1 1 W arszashywa 2000 s 152)

3 Zob J Solal Lagrave-bas preacutesence de l rsquoau-delagrave bdquoBulletin de la Socieacuteteacute J-K H uysm ansrdquo 2006 nr 99 s 23

119










1 2 0











121










1 2 2











123










124









125









126








127











128









129
















130








131









132














133











s 443 i 434-106 Tamże

134












135










136









137










138


A B S T R A C T




k e y w o r d s













1 2 0











121










1 2 2











123










124









125









126








127











128









129
















130








131









132














133











s 443 i 434-106 Tamże

134












135










136









137










138


A B S T R A C T




k e y w o r d s














121










1 2 2











123










124









125









126








127











128









129
















130








131









132














133











s 443 i 434-106 Tamże

134












135










136









137










138


A B S T R A C T




k e y w o r d s













1 2 2











123










124









125









126








127











128









129
















130








131









132














133











s 443 i 434-106 Tamże

134












135










136









137










138


A B S T R A C T




k e y w o r d s














123










124









125









126








127











128









129
















130








131









132














133











s 443 i 434-106 Tamże

134












135










136









137










138


A B S T R A C T




k e y w o r d s













124









125









126








127











128









129
















130








131









132














133











s 443 i 434-106 Tamże

134












135










136









137










138


A B S T R A C T




k e y w o r d s












125









126








127











128









129
















130








131









132














133











s 443 i 434-106 Tamże

134












135










136









137










138


A B S T R A C T




k e y w o r d s












126








127











128









129
















130








131









132














133











s 443 i 434-106 Tamże

134












135










136









137










138


A B S T R A C T




k e y w o r d s











127











128









129
















130








131









132














133











s 443 i 434-106 Tamże

134












135










136









137










138


A B S T R A C T




k e y w o r d s














128









129
















130








131









132














133











s 443 i 434-106 Tamże

134












135










136









137










138


A B S T R A C T




k e y w o r d s












129
















130








131









132














133











s 443 i 434-106 Tamże

134












135










136









137










138


A B S T R A C T




k e y w o r d s



















130








131









132














133











s 443 i 434-106 Tamże

134












135










136









137










138


A B S T R A C T




k e y w o r d s











131









132














133











s 443 i 434-106 Tamże

134












135










136









137










138


A B S T R A C T




k e y w o r d s












132














133











s 443 i 434-106 Tamże

134












135










136









137










138


A B S T R A C T




k e y w o r d s

















133











s 443 i 434-106 Tamże

134












135










136









137










138


A B S T R A C T




k e y w o r d s














s 443 i 434-106 Tamże

134












135










136









137










138


A B S T R A C T




k e y w o r d s















135










136









137










138


A B S T R A C T




k e y w o r d s













136









137










138


A B S T R A C T




k e y w o r d s












137










138


A B S T R A C T




k e y w o r d s













138


A B S T R A C T




k e y w o r d s





A B S T R A C T




k e y w o r d s




Date post:	16-Apr-2020
Category:	Documents
Upload:	others
View:	2 times
Download:	0 times

Joanna Mrowcewicz - Muzeum Historii...

Documents