Kü thuËt trång xoµi, na, ®u ®ñ, hång xiªm€¦ · 1 Gs. Ts. TrÇn thÕ tôc Kü thuËt...

1

Gs. Ts. TrÇn thÕ tôc

Kü thuËt trång

xoµi, na, ®u ®ñ, hång xiªm

nhµ xuÊt b¶n n«ng nghiÖpHµ Néi - 1998

2

môc lôc

LêI T¸C GI¶ ................................................................................................. 4

C¢Y NA ........................................................................................................... 5

I. GI¸ TRÞ DINH D−ìNG, ý NGHÜA KINH TÕ...................................................................5

II. §ÆC TÝNH THùC VËT, §ÆC TÝNH SINH HäC..............................................................5

III. ÇC GièNG NA ...............................................................................................................7

IV. Y£U CÇU §IÒU KIÖN NGO¹I C¶NH ...........................................................................7

V. Kü THUËT NH¢N GIèNG ...............................................................................................8

VI. Kü THUËT TRåNG, CH¡M SãC.................................................................................11

VII. THU HO¹CH .................................................................................................................15

c¢Y XOµI .................................................................................................... 16

I. GI¸ TRÞ DiNH D¦ìNG, ý NGHÜA KINH TÕ, NGUåN GèC PH¢N Bè.....................16

II. ÇC GIèNG XOµI ë VIÖT NAM ..................................................................................18

III. §ÆC §IÓM H×NH TH¸I, §ÆC TÝNH SINH VËT HäC ................................................24

Iv. §iÒu KiÖN siNH TH¸I .................................................................................................31

V. Kü THUËT NH¢N GIèNG .............................................................................................31

vI. Kü THUËT TRåNG Vµ CH¡M SãC ...........................................................................40

VII. THU HO¹CH Vµ B¶O QU¶N.....................................................................................45

C¢Y HåNG XI£M....................................................................................... 47

I. GI¸ TRÞ DINH D¦ìNG, ý NGHÜA KINH TÕ.................................................................47

II. §ÆC TÝNH THùC VËT, §ÆC TÝNH SINH HäC............................................................47

III. ÇC GIèNG HåNG Xi£m ............................................................................................52

IV. §IÒU KIÖN SiNH TH¸I .................................................................................................53

V. Kü THUËT NH¢N GIèNG .............................................................................................53

VI. Kü THUËT TRåNG Vµ CH¡M SãC ...........................................................................56

vII. THU HO¹CH Vµ B¶O QU¶N.....................................................................................59

3

c¢Y §U §ñ .................................................................................................. 61

I. GI¸ TRÞ DINH D¦ìNG, ý NGHÜA KINH TÕ.................................................................61

II. NGUåN GèC PH¢N Bè .................................................................................................61

III. ÇC GIèNG §U §ñ PHæ BIÕN ë N¦íC TA .............................................................62

IV. §ÆC §IÓM SINH VËT HäC..........................................................................................63

V. Y£U CÇU §iÒU KIÖN NGO¹I C¶NH...........................................................................66

VI. Kü THUËT TRåNG TRäT ............................................................................................67

VII. Kü THUËT §Ó GIèNG.................................................................................................70

4

LêI T¸C GI¶

TËp ®oµn c©y ¨n qu¶ ë ViÖt Nam rÊt phong phó vµ ®a d¹ng, trong ®ã c©y ¨n qu¶ nhiÖt ®íi nh−chuèi, døa, mÝt, xoµi, sÇu riªng, m¨ng côt, khÕ, æi, hång xiªm, na, ®u ®ñ v.v... chiÕm mét vÞtrÝ quan träng vÒ diÖn tÝch trång trät còng nh− s¶n l−îng qu¶ hµng n¨m.

Nh÷ng n¨m gÇn ®©y phong trµo trång c©y ¨n qu¶ ë nhiÒu tØnh trong n−íc ®ang ph¸t triÓnm¹nh. NhiÒu xuÊt b¶n phÈm h−íng dÉn kü thuËt trång trät nhiÒu lo¹i c©y ¨n qu¶ ®· cã t¸cdông cung cÊp thªm hiÓu biÕt cho ng−êi trång v−ên vÒ kü thuËt trång, ch¨m sãc, thu h¸i vµb¶o qu¶n nh»m gióp hä ®Çu t− s¶n xuÊt ®¹t hiÖu qu¶ cao.

Cuèn ''Kü thuËt trång xoµi, na, ®u ®ñ, hång xiªm'' sÏ cung cÊp cho b¹n ®äc nh÷ng hiÓu biÕt vÒ®Æc tÝnh sinh vËt häc, yªu cÇu ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh vµ vïng trång thÝch hîp kü thuËt chängièng, trång trät, ch¨m sãc nh»m th©m canh t¨ng n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng n«ng phÈm.

Trong qu¸ tr×nh biªn so¹n, chóng t«i cã trÝch dÉn mét sè kÕt qu¶ nghiªn cøu cña çc t¸c gi¶trong vµ ngoµi n−íc, nh÷ng kinh nghiÖm trång trät vµ th©m canh cña nh÷ng ng−êi lµm v−êntiªn tiÕn. V× khu«n khæ cuèn s¸ch cã h¹n, chóng t«i kh«ng thÓ nªu hÕt ®−îc tªn çc t¸c gi¶ ®·tham gia nghiªn cøu. Mong ®−îc l−îng thø.

Do çc c©y trång nªu trong s¸ch nµy ®−îc trång trät ë nhiÒu vïng cã ®iÒu kiÖn ®Êt ®ai, khÝhËu thêi tiÕt vµ ®iÒu kiÖn ch¨m sãc kh¸c nhau, cã thÓ cßn xuÊt hiÖn nhiÒu vÊn ®Ò mµ néi dungcuèn s¸ch ch−a ®Ò cËp ®Õn.

Mong ®−îc sù phª b×nh, gãp ý cña b¹n ®äc ®Ó néi dung cuèn s¸ch ngµy cµng hoµn chØnh h¬n.

5

C¢Y NA(Anona squamosa L.)

I. GI¸ TRÞ DINH D−ìNG, ý NGHÜA KINH TÕ

Na (cßn gäi lµ m·ng cÇu) lµ c©y ¨n qu¶ nhiÖt ®íi trång phæ biÕn ë nhiÒu n¬i trong c¶ n−íc.Cïng hä víi na ë n−íc ta cã m·ng cÇu xiªm, nª, b×nh b¸t, v.v... trong 100g phÇn ¨n ®−îc cñana cho ta 66 Calo; 1,6g protein; 14,5g gluxit; 0,12% axit; 30mg vitamin C; 0,54% chÊt bÐo vµ1,22% xenlul«.

Na chñ yÕu dïng ®Ó ¨n t−¬i, lµm n−íc gi¶i kh¸t, lµm r−îu. RÔ, l¸, h¹t na cã thÓ dïng lµmthuèc cho ng−êi (trî tim, tiªu ®éc çc vÕt th−¬ng). H¹t na chøa 15 - 45% tinh dÇu dïng lµmthuèc trõ s©u vµ chÕ mü phÈm.

Na nguyªn s¶n ë vïng nhiÖt ®íi, tÝnh thÝch nghi réng, sím cho qu¶, n¨ng suÊt cao, Ýt s©ubÖnh, trång trong v−ên nhµ cho thu nhËp cao. ë vïng gß ®åi Hµ T©y 1 ha na gi¸ trÞ s¶n phÈm®¹t ®−îc 33 triÖu ®ång / 1 n¨m, thu nhËp thuÇn ®¹t 23 triÖu: Vïng nói ®¸ v«i ë §ång M« (tØnhL¹ng S¬n) nhiÒu gia ®×nh lµm giµu nhê trång na.

II. §ÆC TÝNH THùC VËT, §ÆC TÝNH SINH HäC

Na thuéc nhãm c©y ¨n qu¶ rông l¸ mét phÇn trong mïa ®«ng, th©n gç hoÆc th©n bôi, cao 3 - 5m, cã nhiÒu cµnh. Cµnh na nhá, mÒm kiÓu cµnh la. L¸ máng h×nh thuÉn dµi hoÆc h×nh trøng,mÆt l¸ mµu xanh lôc, l¸ non cã l«ng th−a, l¸ giµ th× nh½n, vá l¸ cã mïi th¬m. Cuèng l¸ cãl«ng ng¾n, chiÒu dµi kho¶ng 1,5 - 1,8 cm. L¸ rông tr¬ cuèng sau ®ã míi mäc mÇm míi (h×nh1).

H×nh 1. T×nh h×nh mäc cµnh cña na

1- sau khi l¸ giµ rông ®Ó lé mÇm n¸ch; 2- cµnh míi mäc;3- cuèng l¸ giµ; 4- mÇm n¸ch.

6

Hoa mäc ®¬n hoÆc mäc thµnh chïm 2 - 4 hoa trªn n¸ch l¸ hoÆc ë ®Ønh cña cµnh n¨m tr−íc,hoÆc mäc trªn ®o¹n d−íi cña çc cµnh giµ. ChiÒu dµi hoa 2 - 4 cm, mµu xanh vµng mäc chócng−îc, cuèng hoa bÐ 1,4 - 2,0 cm. Çnh hoa xÕp 2 vßng, mçi vßng cã 3 çnh, ®µi hoa bÐ mµuxanh. NhÞ ®ùc bÐ nh−ng nhiÒu, t¹o thµnh mét líp bäc ë vßng ngoµi cña çc nhÞ çi. NhÞ çirÊt nhiÒu xÕp thµnh h×nh chãp trßn vµ nhän (h×nh 2).

H×nh 2. Cµnh, qu¶ vµ hoa cña na

1- cµnh, qu¶ vµ hoa ; 2- hoa cña na;3- çnh hoa; 4- ®µi hoa; 5- nhÞ ®ùc;

6- nhÞ çi h×nh c¾t däc;7- nhÞ ®ùc vµ nhÞ çi ; 8- nhÞ çi.

Qu¶ thuéc lo¹i qu¶ kÐp do kÕt hîp rÊt nhiÒu qu¶ nhá l¹i víi nhau mµ thµnh. Qu¶ h×nh tim cãcuèng h¬i lâm, cã ®−êng kÝnh 80 - 90mm, chiÒu cao 60 -75mm, träng l−îng qu¶ 100 - 250g.Vá qu¶ xï x× (m¾t na), thÞt qu¶ mÒm mµu tr¾ng s÷a, khi chÝn ¨n rÊt ngät, cã mïi th¬m ®ÆcbiÖt, bªn trong cã nhiÒu h¹t cøng mµu ®en hoÆc n©u ®en.

C©y na thô phÊn chÐo bëi hoa çi th−êng cã kh¶ n¨ng tiÕp nhËn h¹t phÊn tr−íc lóc hoa ®ùc në1 - 2 ngµy (tung phÊn). Thêi gian thô phÊn ng¾n. C©y thô phÊn tèt vµo kho¶ng 9 - 10 giêhoÆc 14 giê 30' - 17 giê 30' trong ngµy. Thô phÊn nhê c«n trïng.

Kinh nghiÖm cña ng−êi trång cho biÕt nÕu hoa në gÆp kh« h¹n hay giã mïa ®«ng b¾c hoÆcgÆp m−a th× viÖc thô phÊn thô tinh sÏ gÆp khã kh¨n, ®Ëu qu¶ Ýt. NÕu gÆp ngµy n¾ng, kh«ngm−a, giã mïa ®«ng nam th× thô phÊn thuËn lîi, ®Ëu qu¶ sÏ tèt. Tõ lóc cã nô ®Õn hoa nëkho¶ng 31 - 45 ngµy phô thuéc vµo tr¹ng th¸i sinh tr−ëng cña c©y vµ ®é Èm kh«ng khÝ. NÕucã ®é Èm phï hîp th× hoa sÏ në sím h¬n.

7

III. ÇC GièNG NA

Cho ®Õn nay ch−a cã mét c«ng tr×nh nµo nghiªn cøu thËt ®Çy ®ñ vÒ gièng na ë ViÖt Nam.Qua ®iÒu tra ë çc vïng trång thÊy cã nh÷ng gièng na khi qu¶ chÝn cã mµu vá kh¸c nhau :

+ Lo¹i na mµu xanh: L¸ vµ qu¶ ®Òu mµu xanh, khi qu¶ chÝn vá qu¶ cã mµu xanh nh¹t.

+ Lo¹i qu¶ mµu n©u: L¸ mµu xanh ®Ëm, qu¶ mµu n©u.

+ Lo¹i qu¶ mµu vµng nh¹t: L¸ vµ qu¶ cã mµu vµng nh¹t

Cßn ë çc tØnh miÒn B¾c ng−êi ta ph©n biÖt 2 lo¹i: na dai vµ na bë.

+ Na dai: Vá máng dÔ t¸ch khái thÞt qu¶, Ýt h¹t, nhiÒu thÞt, thÞt ch¾c, ngät ®Ëm vµ th¬m ngon.H¹t nhá vµ dÔ t¸ch khái thÞt qu¶. Xu h−íng hiÖn nay cña ng−êi lµm v−ên lµ thÝch trång lo¹ina dai v× b¸n ®−îc gi¸ cao, qu¶ sau h¸i cÊt gi÷ ®−îc l©u h¬n so víi na bë.

+ Na bë: Vá mµu xanh, thÞt bë, khã bãc vá h¬n so víi na dai, qu¶ l¹i th−êng hay bÞ nót, ¨nngät song thÞt qu¶ kh«ng ch¾c.

IV. Y£U CÇU §IÒU KIÖN NGO¹I C¶NH

1. KHÝ HËUNa cã nguån gèc ë vïng nhiÖt ®íi nªn thÝch hîp khÝ hËu Êm ¸p vµ kh«. Tuy vËy c©y vÉn sinhtr−ëng ®−îc trong ®iÒu kiÖn nãng Èm. Na rÊt sî rÐt, chÞu rÐt kÐm v¶i, nh·n vµ chanh. C©ytr−ëng thµnh cã thÓ chÞu ®−îc nhiÖt ®é 0oC trong thêi gian ng¾n, song rông hÕt l¸. Ng−êi tathÊy ë 40oC c©y ®· bÞ thiÖt h¹i do nhiÖt ®é thÊp, v× vËy Ýt thÊy na mäc ë çc ®iÓm vïng cao çctØnh phÝa B¾c, n¬i hµng n¨m cã s−¬ng muèi. Nh−ng nÕu ë çc vïng cã nhiÖt ®é mïa hÌ qu¸cao (trªn 40oC), l¹i bÞ h¹n hoÆc kh« nãng còng kh«ng thÝch hîp cho viÖc thô phÊn thô tinh cñana vµ sù ph¸t triÓn cña qu¶, dÔ g©y nªn hiÖn t−îng rông qu¶ sau khi thô tinh xong, hoÆc nÕuqu¶ cã ph¸t triÓn ®−îc còng rÊt kÐm vÒ n¨ng suÊt vµ phÈm chÊt.

2. §ÊT TRåNG

Na kh«ng kÐn ®Êt, chÞu h¹n tèt, kh«ng thÝch ®Êt óng. ë vïng Vòng Tµu (Bµ RÞa), B×nh ThuËnvµo mïa kh«, sau khi thu ho¹ch qu¶, c©y na rông l¸ mét phÇn.

§Êt çt sái, ®Êt thÞt nÆng cã vá sß vá hÕn, ®Êt ®¸ v«i ®Òu trång ®−îc na. Nh−ng tèt nhÊt lµ ®Êtcã tÇng dµy, ®Êt rõng míi khai ph¸, ®Êt ®åi ven s«ng suèi, ®Êt ch©n nói ®¸ v«i tho¸t n−íc,nhiÒu mïn, giµu dinh d−ìng lµ thÝch hîp h¬n c¶, ®é pH: 5,5 - 7,4.

Na −a kh« ®Ó c©y rông l¸ vµ sÏ mäc chåi hoa. Nãi chung c©y ph©n ho¸ mÇm hoa vµo kho¶ngth¸ng 12 ®Õn th¸ng 1 n¨m sau, ra hoa vµn th¸ng 2 - 3 vµ thu ho¹ch qu¶ vµo cuèi th¸ng 6 ®Õnth¸ng 9.

8

V. Kü THUËT NH¢N GIèNG

1. GIEO H¹TNg−êi ta th−êng nh©n gièng b»ng h¹t lµ phæ biÕn v× c©y mäc khoÎ, chèng chÞu tèt vµ dÔ lµm.C©y trång b»ng h¹t nÕu ®−îc ch¨m sãc tèt th× sau 3 n¨m ®· cho qu¶.

Çch lµm: Chän qu¶ ë c©y na sai qu¶ liªn tôc nhiÒu n¨m, qu¶ ¨n ngon. Chän qu¶ ë ngoµi t¸n("nh·n cµnh la, na cµnh bæng''), qu¶ chÝnh vô ®em ¨n vµ lÊy h¹t lµm gièng. H¹t ®−îc röa s¹ch2 - 3 lÇn, hong kh«, phun thuèc trõ nÊm råi cÊt gi÷ vµo n¬i l¹nh (cã thÓ gi÷ ®−îc 3 - 5 n¨m).

Tr−íc khi gieo cã thÓ ®Ëp nhÑ cho nøt vá hoÆc chµ lÉn çt kh« cho thñng vá ®Ó h¹t nhanh n¶ymÇm (v× vá h¹t r¾n, cã chÊt sõng ng¨n c¶n kh«ng cho n−íc thÊm qua nªn khã n¶y mÇm). TètnhÊt lµ gieo h¹t khi míi thu ho¹ch. Sau khi gieo kho¶ng 10 - 20 ngµy th× h¹t n¶y mÇm. NÕuh¹t ®Ó l©u ph¶i tíi 120 ngµy míi n¶y mÇm.

Tr−íc khi trång na ra v−ên, ng−êi ta th−êng −¬m c©y con trong bÇu. Çch lµm nµy rÊt phæbiÕn v× tiÖn lîi vµ kh«ng lµm th−¬ng tæn ®Õn rÔ nh− çch gieo h¹t vµo v−ên −¬m mµ khi ®emtrång ph¶i ®¸nh bÇu.

¦¬m c©y trong bÇu nil«ng cã ®ôc lç ë ®¸y. §−êng kÝnh bÇu 15cm, chiÒu cao 18cm, trängl−îng ®Êt vµ ph©n trång mçi bÇu 1,0 - 1,5kg, trªn 1m2 v−ên −¬m cã thÓ ®Æt ®−îc 30 - 35 bÇu.Trong mçi bÇu cã thÓ gieo 1 - 2 h¹t, khi c©y mäc, chän c©y sinh tr−ëng khoÎ gi÷ l¹i, ch¨m sãccho ®Õn ®ñ tuæi trång. Nãi chung c©y con tõ 3 - 12 th¸ng tuæi lµ ®em ®i trång ®−îc, nh−ngc©y 3 th¸ng tuæi cßn bÐ, chiÒu cao c©y míi 15 - 20cm trång kh«ng tèt b»ng c©y ®· cã 8 - 12th¸ng tuæi. §Ó c©y sèng 100% vµ ph¸t triÓn tèt cÇn chó ý kÕt hîp c¶ thêi vô trång.

§Êt ®én bÇu cã thÓ dïng ®Êt phï sa, ®Êt bïn ao, cho thªm Ýt l©n, trén ph©n chuång hoai vµph©n v« c¬.

Tuy nh©n gièng b»ng h¹t cã nh÷ng thuËn tiÖn cho ng−êi trång, song còng cßn mét sè nh−îc®iÓm nh− trång b»ng h¹t sÏ cã nhiÒu biÕn dÞ vÒ çc chØ tiªu kinh tÕ nh− chËm cã qu¶, sè qu¶trªn c©y kh«ng ®ång ®Òu, tû lÖ ®Ëu qu¶, tû lÖ phÇn ¨n ®−îc so víi qu¶ vµ h¹t, phÈm chÊt qu¶v.v... V× vËy ngµy nay ë nhiÒu n−íc ng−êi ta ®· thay thÕ ph−¬ng ph¸p gieo h¹t b»ng ph−¬ngph¸p nh©n gièng v« tÝnh nh− chiÕt cµnh, gi©m cµnh, ghÐp c©y v.v...

9

2. CHIÕT CµNHÇch lµm nh− ®èi víi cam, quýt, v¶i, nh·n (h×nh 3):

H×nh 3

3. GHÐP CµNH: Thêi vô ghÐp tõ ®Çu mïa m−a ®Õn cuèi mïa m−a

a) Gèc ghÐp

Dïng c©y gieo b»ng h¹t cña nã hoÆc h¹t cña c©y b×nh b¸t ®Ó t¨ng c−êng tÝnh chÞu óng ngËp,chÞu n−íc. HoÆc h¹t c©y nª, v× c©y nª cã tÝnh chèng chÞu khoÎ, thÝch nghi víi ®Êt xÊu ®Êtchua, tÇng ®Êt máng, chÞu h¹n khoÎ, nh−ng kÐm chÞu n−íc. Na dai ghÐp lªn nª võa chÝn sím,võa sai qu¶. C©y gèc ghÐp cã ®−êng kÝnh th©n ®¹t 1cm trë lªn lµ cã thÓ ghÐp ®−îc.

b) Cµnh ghÐp vµ m¾t ghÐp

M¾t ghÐp hoÆc cµnh ghÐp th−êng lÊy trªn nh÷ng c©y na ®ang tuæi cho qu¶ ré (cã n¨ng suÊtcao, cho qu¶ liªn tôc, qu¶ ngon), ë çc cµnh mäc ë phÝa ngoµi t¸n, sung søc kho¶ng 1 n¨mtuæi - cµnh b¸nh tÎ cã mµu xanh h¬i n©u. Kh«ng nªn lÊy cµnh vµ m¾t ghÐp ë c©y míi bãi qu¶hoÆc c©y ®· giµ cçi.

c) Çc ph−¬ng ph¸p ghÐp

+ GhÐp ¸p : ¸p dông nh− ®èi víi nh·n, xoµi (h×nh 4).

+ GhÐp chÎ bªn (h×nh 5).

Gèc ghÐp : L¸t c¾t vµo gç cã chiÒu dµi kho¶ng 2,5cm, v¸t víi ®é nghiªng 450.

10

cµnh ghÐp : C¾t chÐo ®µi kho¶ng 3 - 4cm, v¸t nghiªng gãc 450. §iÒu quan träng lµ lµm saokhi ®Æt cµnh ghÐp vµo lµ khíp víi gèc ghÐp. Sau ®ã dïng d©y buéc ch¾c, che kÝn ®Ó n−ícm−a kh«ng thÊm vµo ®−îc. Sau 3 tuÇn míi më d©y. NÕu cµnh ghÐp nhó chåi th× c¾t ngän gècghÐp vµ chê cho cã l¸ æn ®Þnh míi ®em ®i trång.

H×nh 4. GhÐp ¸p

H×nh 5. GhÐp chÎ bªn

11

+ GhÐp luån d−íi vá (h×nh 6):

Gèc ghÐp: Cã ®−êng kÝnh tõ 1,0 - 3cm, c¾t vá theo h×nh ch÷ U lén ng−îc (∩) dµi 3,5cm, rénggÇn b»ng ®−êng kÝnh gèc ghÐp.

Cµnh ghÐp : Chän cµnh b¸nh tÎ cã mµu xanh h¬i n©u, nhiÒu m¾t, trßn c¹nh, c¾t cµnh cã chiÒudµi 7,5cm trªn ®ã cã Ýt nhÊt 2 m¾t, mÆt l¸t c¾t dµi kho¶ng 2,0 - 2,5cm, mÆt c¾t ®èi diÖn v¸t víi®é nghiªng 450. Khi ghÐp cho phÝa cã l¸t c¾t dµi ¸p vµo phÇn gç cña gèc ghÐp. GhÐp xongdïng d©y nil«ng buéc chÆt. Sau 3 tuÇn më d©y thÊy m¾t sèng míi c¾t ngän gèc ghÐp.

H×nh 6. GhÐp luån d−íi vá

VI. Kü THUËT TRåNG, CH¡M SãC

1. CHUÈN BÞ §ÊTC©y na trång ®−îc trªn tÊt c¶ çc lo¹i ®Êt nh−ng thÝch hîp nhÊt lµ ®Êt ®åi v× c©y −a chÞu h¹n.Cµy bõa 1 - 2 lÇn, nhÆt s¹ch cá lµm cho ®Êt t¬i xèp, sau ®ã ®µo hè trång. NÕu kh«ng cã ®iÒukiÖn cµy bõa v× ®Êt dèc th× nªn ®µo hè s©u, cho ph©n vµ r¸c xuèng tr−íc khi trång 1 - 2 th¸ng.Hè s©u vµ réng 50cm, bãn lãt 15 - 20kg ph©n chuång hoai, 0,5kg supe l©n vµ 0,2 kg sunfatkali, lÊp ®Êt ®Çy hè ®Ó chê trång.

12

2. KHO¸NG ÇCH Vµ MËT §é TRåNGKho¶ng çch thÝch hîp nhÊt lµ 4 x 4m, v× sau 10 n¨m c©y kh«ng che khuÊt lÉn nhau, dÔ ch¨msãc. Nh−ng nÕu muèn khai th¸c nhanh ®Ó ®¹t s¶n l−îng cao th× cã thÓ trång theo kho¶ng çch3 x 3m.

3. THêI Vô TRåNGCã thÓ trång ®−îc ë çc mïa trong n¨m:

Vô xu©n th¸ng 2 - 3 (tr−íc khi n¶y léc) lµ thêi vô trång tèt nhÊt ®èi víi çc tØnh miÒn B¾c.Cã thÓ trång trong mïa hÌ vµo th¸ng 5 - 6 khi cµnh l¸ ®· chuyÓn lôc æn ®Þnh, trõ vïng TrungBé cã giã t©y kh« nãng. Mïa thu (th¸ng 8 - 9) còng cã thÓ trång ®−îc trõ çc vïng cã m−atËp trung víi l−îng m−a lín. Mïa ®«ng vµo th¸ng 11 - 12 sau khi na rông l¸ ®em trång còngrÊt dÔ sèng.

ë nh÷ng n¬i cã mét mïa m−a vµ mét mïa kh« kÐo dµi th× nªn trång vµo ®Çu mïa m−a.

4. ÇCH TRåNGC©y na gieo trong bÇu khi ®em trång chó ý kh«ng lµm ¶nh h−ëng ®Õn bé rÔ. Khi trång xÐ bátói nil«ng, ®Æt bÇu vµo gi÷a hè cao h¬n mÆt hè ®é 5cm (hay b»ng mÆt hè), lÊp ®Êt, giËm chÆtvµ t−íi n−íc, sau ®ã c¾m 1 cäc tre hoÆc gç gi÷ c©y khái bÞ giã lay.

Giai ®o¹n míi trång nÕu kh«ng cã m−a th× t−íi çch nhËt trong 10 ngµy ®Çu. NÕu trång vµomïa hÌ n¾ng nãng nªn cã c©y che bãng cho c©y con.

5. CH¡M SãC V−êN S¶N XUÊT

a) T−íi n−íc:

Trong vßng mét th¸ng sau khi trång nÕu kh«ng m−a, mçi tuÇn t−íi n−íc mét lÇn, v× c©y conrÊt cÇn n−íc ®Ó sinh tr−ëng. §Õn n¨m thø 2 c©y cã thÓ cho qu¶ bãi, lóc nµy n−íc cÇn cho nasinh tr−ëng, ra hoa, kÕt qu¶. NÕu n−íc ®Çy ®ñ c©y sÏ cho nhiÒu qu¶, h¹n chÕ rông qu¶, phÈmchÊt qu¶ tèt. Tuú theo ®é lín cña c©y mçi lÇn t−íi cÇn 10 - 20 lÝt n−íc cho mçi c©y. Cã thÓt−íi b»ng çch dÉn n−íc vµo r·nh, dïng èng t−íi hoÆc phun m−a vµ ®Ó tiÕt kiÖm n−íc ng−êita cã thÓ ¸p dông ph−¬ng ph¸p t−íi nhá giät.

b) Lµm cá, xíi x¸o

Lµm s¹ch cá cã t¸c dông tèt ®èi víi c©y na v× v−ên nhiÒu cá d¹i lµ n¬i ph¸t sinh nhiÒu s©ubÖnh h¹i c©y vµ c¹nh tranh çc chÊt dinh d−ìng víi c©y. Trong v−ên na cã thÓ lµm cá xíi x¸o3 lÇn vµo çc th¸ng 2 - 3, th¸ng 7 - 8 vµ th¸ng 11 - 12. Thêi gian ra hoa ®Ëu qu¶ vµ qu¶ ph¸ttriÓn kh«ng nªn cµy xíi ®Ó tr¸nh rông qu¶. Hai lÇn ®Çu cã thÓ xíi n«ng 3 - 5cm, lÇn cuèi xíis©u 10cm. Trªn ®Êt cã ®é dèc lín, trong mïa m−a chØ nªn c¾t ng¾n cá, gi÷ l¹i mét líp phñ ®Ób¶o vÖ ®Êt, chèng xãi mßn, gi÷ ®é mµu mì cho ®Êt.

Cã thÓ dïng thuèc ho¸ häc ®Ó diÖt cá cho ®ì tèn c«ng, vÝ dô dïng Simadin 8% 150g phatrong 20 lÝt n−íc ®Ó phun cã thÓ trõ ®−îc cá trong thêi gian 3 th¸ng.

13

c) Bãn ph©n

§Ó c©y na sím cho qu¶ vµ n¨ng suÊt cao cÇn kÕt hîp bãn ph©n h÷u c¬ vµ ph©n v« c¬ ®ñ sèl−îng vµ ®¸p øng yªu cÇu cña c©y ë çc thêi kú sinh tr−ëng, ra hoa kÕt qu¶ trong n¨m. Cã thÓbãn ph©n cho na theo liÒu l−îng d−íi ®©y:

L−îng ph©n bãn cho na theo tuæi c©y

Tuæi c©y

Lo¹i ph©n

L−îng bãn (kg/c©y)

1 - 4 n¨m 5 - 8 n¨m Trªn 8 n¨m

H÷u c¬ 15 - 20 20 - 25 30 - 40

§¹m 0,6 - 0,8 1,0 - 1,5 1,5 - 2,0

L©n 0,3 - 0,4 0,5 - 0,8 0,7 - 1,0

Kali 0,2 - 0,3 0,5 - 0,7 0,7 - 1,0

Thêi vô bãn

LÇnbãn

Th¸ng Môc ®Ých L−îng bãn mçi lÇn

H÷u c¬ (kg) L©n (g) §¹m (g) Kali (g)

1 2 - 3 §ãn hoa, ®ãn léc - - 50 30

2 6 - 7 Nu«i qu¶, cµnh - - 50 40

3 10 - 11 Bãn lãt kÕt hîp®æ ®Êt quanh gèc

100 100 - 30

Çch bãn : Cuèc r·nh hoÆc hè xung quanh t¸n. NÕu bãn thóc th× cuèc n«ng 10 cm, bãn lãtcuèi n¨m cuèc s©u 20cm. Bãn xong lÊp ®Êt.

6. C¾T TØAC©y na trång sau 3 n¨m cho qu¶; n¨m thø 4, thø 5 trë ®i qu¶ ngµy mét nhiÒu. NÕu ®−îc ch¨msãc tèt n¨ng suÊt sÏ ngµy cµng cao vµ sÏ kÐo dµi ®−îc thêi gian cho qu¶. Cïng víi viÖc bãnph©n t−íi n−íc ®Çy ®ñ th× c¾t tØa lµ biÖn ph¸p kü thuËt ®Ó gãp phÇn kh¾c phôc hiÖn t−îngchãng tµn cña c©y: lµm cho c©y khoÎ, trÎ, h¹n chÕ ®−îc s©u bÖnh h¹i, sai qu¶, qu¶ to vµ phÈmchÊt th¬m ngon, c©y kh«ng cao dÔ ch¨m sãc thu ho¹ch. Hµng n¨m cÇn tiÕn hµnh c¾t tØa cho®Õn khi c©y giµ kh«ng thÓ cho qu¶ ®−îc n÷a míi chÆt ®i vµ trång míi. TÊt nhiªn lµ ph¶i trång1 - 2 vô c©y hä ®Ëu ®Ó phôc håi ®é mµu mì vµ c¶i t¹o ®Êt råi míi trång l¹i.

14

1) Tuæi c©y c¾t tØa

Nh÷ng n¨m ®Çu khi c©y ch−a ra qu¶ viÖc c¾t tØa lµ t¹o ®iÒu kiÖn cho t¸n chãng ph¸t triÓn,cµnh ph©n bè ®Òu, c©n ®èi ®Ó tËn dông tèi ®a ¸nh s¸ng vµ dinh d−ìng. Cã thÓ ng¾t ®ät ®Ó h¹nchÕ chiÒu cao c©y. C©y b¾t ®Çu cho thu ho¹ch viÖc c¾t tØa lµ b¾t buéc. §ã lµ mét trong nh÷ngbiÖn ph¸p kü thuËt th©m canh c©y na, nhÊt lµ thêi kú khi c©y cã qu¶ nhá, qu¶ th−a tõ n¨m thø4 - 8 sau khi trång.

2) Thêi vô c¾t tØa

Sau khi thu ho¹ch qu¶ xong (sau th¸ng 8 - 9) th× tiÕn hµnh c¾t tØa.

3) Ph−¬ng ph¸p c¾t tØa t¹o h×nh

+ Víi c©y ch−a cho qu¶:

Chñ yÕu lµ t¹o h×nh ®Ó cho khung cµnh v÷ng ch¾c, c©n ®èi, hÊp thu ®−îc nhiÒu ¸nh s¸ng.Khung t¸n cÇn t¹o vµ c¾t tØa theo h×nh kim tù th¸p, hay theo h×nh b¸n cÇu. T¹o h×nh lµm saocho khung t¸n thÊp ®Ó dÔ ch¨m sãc vµ thu h¸i qu¶.

+ Víi c©y ®ang thêi kú cho qu¶ vµ cã n¨ng suÊt cao:

TØa bá nh÷ng cµnh s©u bÖnh, cµnh mäc yÕu, cµnh mäc lén xén trong t¸n vµ çc cµnh v−ît t¹ocho c©y th«ng tho¸ng.

+ Víi c©y ®· giµ:

Cã thÓ c−a gèc, chõa l¹i çch mÆt ®Êt kho¶ng 50 - 60cm ®Ó ''c¶i l·o'' cho c©y, sau ®ã ph¶i chóý bãn ph©n, t−íi n−íc ®Ó cho c©y mäc cµnh míi. Trong sè nh÷ng cµnh míi mäc chØ nªn gi÷l¹i 2 - 3 cµnh chÝnh ®Ó sau nµy ph¸t triÓn thµnh khung t¸n míi cña c©y. NÕu bãn ph©n, t−íin−íc ®Çy ®ñ, ch¨m sãc chu ®¸o th× hai n¨m sau c©y l¹i cã qu¶. Tuæi thä cña c©y na cã thÓ kÐodµi tõ 10 - 15 n¨m liªn tôc.

7. S¢U BÖNH H¹ICòng nh− nhiÒu loµi c©y ¨n qu¶ kh¸c (cam, quýt, xoµi, nh·n, v¶i) nÕu trång tËp trung th× v−ênc©y th−êng cã rÊt nhiÒu s©u bÖnh h¹i.

Trªn c©y na cã çc ®èi t−îng s©u h¹i sau:

RÖp phÊn chÝch hót dÞch cña l¸ vµ qu¶; s©u ¨n l¸, s©u h¹i nô hoa vµ hoa, s©u ®ôc cµnh, s©u ®ôcqu¶, ruåi vµng, mèi, kiÕn, chim ¨n qu¶ chÝn vµ èc sªn ¨n l¸ v.v...

VÒ bÖnh:

BÖnh thèi ®en qu¶ lµm cho qu¶ kh« ®en ë trªn c©y; bÖnh muéi ®en trªn l¸ v.v...

CÇn chän çc lo¹i thuèc trõ s©u bÖnh vµ bè trÝ lÇn phun thÝch hîp ®Ó võa trõ ®−îc s©u bÖnhb¶o vÖ c©y, võa b¶o vÖ ®−îc m«i tr−êng.

8. §IÒU KHIÓN CHO C¢Y RA HOA TR¸I Vô§©y lµ mét biÖn ph¸p nh»m ®¸p øng yªu cÇu cña thÞ tr−êng - lµm sao ®Ó cã thÓ kÐo dµi thêigian thu ho¹ch na trong n¨m.

ë nh÷ng vïng kh« h¹n côc bé trong n¨m cã thÓ th«ng qua viÖc ®iÒu tiÕt n−íc kÕt hîp víi bãnph©n (nh− kiÓu ''xiÕt n−íc'' víi v−ên quýt ë §ång b»ng s«ng Cöu Long), lµm c©y ra hoa chËml¹i (th«ng th−êng hoa quýt ra vµo th¸ng 2 - 3, nh−ng v× h¹n nªn hoa ra chËm h¬n - vµo th¸ng 5vµ qu¶ chÝn vµo gÇn tÕt ©m lÞch, qu¶ b¸n ®−îc gi¸ h¬n).

15

HoÆc cã thÓ dïng ph−¬ng ph¸p tuèt l¸ sím h¬n so víi hiÖn t−îng rông l¸ tù nhiªn. VÝ dô tuèthÕt l¸ vµo th¸ng 11 - 12 (rông l¸ tù nhiªn th−êng vµo th¸ng 1) lµm cho c©y ra hoa vµ cho qu¶sím h¬n.

Kinh nghiÖm cña ng−êi trång na (ë Th¸i Lan) lµ kÕt hîp viÖc c¾t tØa víi tuèt l¸ ®Ó cho hoa ramuén h¬n. VÝ dô c¾t tØa vµo th¸ng 5 chän c¾t nh÷ng cµnh non, chØ ®Ó l¹i ®o¹n cµnh b¸nh tÎcã mµu xanh n©u, sau ®ã tuèt hÕt l¸. Cµnh nµy sÏ mäc chåi míi cã hoa vµ thu ho¹ch vµoth¸ng 10 - 11

Çc biÖn ph¸p lµm cho na ra qu¶ tr¸i vô ®Òu kÕt hîp víi viÖc bãn ph©n vµ t−íi n−íc.

Çc vïng trång na th−êng ë çc vïng sinh th¸i kh¸c nhau, cã ®iÒu kiÖn khÝ hËu trong n¨mkh¸c nhau nªn chóng t«i chØ giíi thiÖu mét sè nguyªn lý ®Ó b¹n ®äc vËn dông vµo ®iÒu kiÖncña m×nh sao cho cã kÕt qu¶ nh− ý muèn.

VII. THU HO¹CH

Qu¶ na khi ®· më m¾t, vá chuyÓn mµu vµng xanh lµ qu¶ ®· giµ, cÇn thu ho¹ch ngay. Mïa thuho¹ch b¾t ®Çu tõ th¸ng 6 cho ®Õn th¸ng 9 - 10. Thêi gian tõ khi b¾t ®Çu në hoa ®Õn thu ho¹chqu¶ lµ 110 - 120 ngµy. Qu¶ cho thu ho¹ch sím hoÆc muén phô thuéc nhiÖt ®é, ®iÒu kiÖncung cÊp n−íc ë n¬i trång. NhiÖt ®é cao, cung cÊp n−íc ®ñ qu¶ to vµ sím ®−îc thu ho¹chh¬n.

Qu¶ h¸i lóc ®· giµ - na më m¾t - khe hë gi÷a çc m¾t n«ng vµ h¹t cã mµu ®en hoÆc n©u ®en.Dïng kÐo c¾t lµm sao cho qu¶ mang theo mét ®o¹n cuèng, ®em vÒ rÊm chÝn. ë §µi Loan, cãgièng na Gefener (cña Ixrael) khi chÝn cã ®é ®−êng cao, ®é ngät ®¹t ®Õn 270 Brix.

ë vïng ®åi gß Hµ T©y n¨ng suÊt na ®¹t ®Õn 22,5 tÊn/ha (Theo Lª H−ng Quèc, 1994).

Trªn mét c©y còng nh− trong mét v−ên ®é lín cña qu¶ còng rÊt kh¸c nhau. T¹m chia theoträng l−îng cña qu¶ lµm 4 lo¹i sau: Lo¹i ®Æc liÖt 3 qu¶/kg, lo¹i qu¶ to 4 - 5 qu¶/kg, lo¹i trungb×nh 7 qu¶/kg vµ lo¹i qu¶ nhá 9 qu¶/kg.

16

c¢Y XOµI(Mangifera indica)

I. GI¸ TRÞ DiNH D¦ìNG, ý NGHÜA KINH TÕ, NGUåN GèC PH¢N Bè

Xoµi thuéc hä ®µo lén hét (Anacardiaceae) lµ c©y ¨n qu¶ nhiÖt ®íi quan träng ë n−íc ta, ®−îctrång phæ biÕn ë nhiÒu vïng trong n−íc ®Ó lÊy qu¶, lÊy gç, lµm c©y bãng m¸t, c©y c¶nh vµ c©yche phñ ®Êt chèng xãi mßn.

Qu¶ xoµi chÝn cã mµu s¾c hÊp dÉn, ¨n ngät, mïi th¬m ngon ®−îc nhiÒu ng−êi −a thÝch vµ®−îc xem lµ mét lo¹i qu¶ quý. Gi¸ trÞ dinh d−ìng cña xoµi theo ph©n tÝch cña çc t¸c gi¶ Ên§é: tû lÖ thÞt qu¶ 70% so víi träng l−îng qu¶ h¹t 13%, tæng sè chÊt tan (®o b»ng chiÕt quangkÕ cÇm tay) 16%, ®é chua 0,2% tÝnh ra axÝt xitric, ®−êng tæng sè 11 - 12%, gi¸ trÞ nhiÖt l−îng100g lµ 70 Calo. Xoµi giµu vitamin A, B2 vµ C. §Æc biÖt lµ Vitamin A, trong 100g ¨n ®−îccã ®Õn 4,8mg. Ngoµi ra cßn cã çc lo¹i muèi kho¸ng K, Ca, P, S, Cl.

Qu¶ xoµi ngoµi ¨n t−¬i cßn dïng lµm ®å hép, lµm møt, n−íc gi¶i kh¸t, cho lªn men lµm r−îu,lµm giÊm v.v..., nh©n h¹t xoµi lµm thuèc s¸t trïng, còng cã thÓ chÕ tinh bét. Hoa dïng lµmthuèc vµ lµ nguån mËt rÊt tèt. L¸ non cã thÓ cho tr©u bß ¨n vµ lµm thuèc nhuém mµu vµng.Tõ n−íc gi¶i cña tr©u bß ¨n l¸ xoµi cã thÓ chiÕt xuÊt ra lo¹i thuèc nhuém mµu vµng cã gi¸ trÞ.

PhÇn lín çc t¸c gi¶ ®Òu cho r»ng nguån gèc c©y xoµi ë miÒn ®«ng Ên §é vµ cã thÓ ë çcvïng gi¸p ranh nh− MiÕn §iÖn, ViÖt Nam, Malaisia. ë Lµo, Campuchia, ViÖt Nam hiÖn cßnnhiÒu c©y d¹i cïng loµi víi xoµi ¨n ®−îc nh− Mangifera duperreana, M. langenifela (m¾cchai, c©y quÐo). Cho nªn b¸n ®¶o §«ng D−¬ng còng cã thÓ lµ quª h−¬ng cña mét sè gièngxoµi.

Theo Raddhara (1949) ë Punjab (Ên §é) cã c©y xoµi víi chu vi th©n 12,8m vµ chu vi cña haicµnh lín lµ 2m vµ 4,8m víi chiÒu dµi cµnh t−¬ng øng lµ 28m vµ 32m. T¸n c©y xoµi nµychiÕm 2.700m2. C©y th−êng xuyªn cho qu¶, vµ theo Wahab, cho 5 tÊn qu¶ hµng n¨m.

HiÖn nay trªn thÕ giíi xoµi ®−îc trång ë hÇu hÕt çc n−íc trong vïng nhiÖt ®íi trõ nh÷ng n¬ikhÝ hËu qu¸ kh¾c nghiÖt nh− m−a qu¸ Ýt, kh« h¹n nÆng, kh«ng cã mét mïa kh« râ rÖt, mét vµitr−êng hîp khu vùc trång xoµi n»m ngoµi giíi h¹n phÝa B¾c cña vïng nhiÖt ®íi (h×nh 7).

17

H×nh 7: S¬ ®å vïng ph©n bè xoµi trªn thÕ giíi

18

Trªn thÕ giíi hiÖn nay cã 87 n−íc trång xoµi víi diÖn tÝch kho¶ng 1,8 - 2,2 triÖu ha.

ë ch©u ¸ xoµi ®−îc trång ë Ên §é, Pakistan, Bangladesh, Sri Lanka, Mianma, Malaisia, miÒnnam Trung Quèc, Th¸i Lan, Campuchia, ViÖt Nam, Lµo, §µi Loan, Philippin vµ Indonesia. ëphÝa t©y xoµi ®−îc trång ë ¤man, ë vïng nhiÖt ®íi b¾c chÝ tuyÕn, ë Ixrael vµ Li B¨ng.

Ngoµi ra xoµi ®−îc trång ë ¤xtr©ylia vµ ë çc ®¶o Th¸i B×nh D−¬ng, ë Hawai vµ Tahiti.

ë ch©u ¸, Ên §é ®−îc xem lµ v−¬ng quèc xoµi cña thÕ giíi. Cã 1,010 triÖu ha xoµi, hµngn¨m cã kho¶ng 10 triÖu tÊn xoµi (®øng ®Çu c¶ diÖn tÝch vµ s¶n l−îng xoµi thÕ giíi), quü genvÒ xoµi ë ®©y còng rÊt ®a d¹ng vµ phong phó, cã 1.106 gièng trång vµ 4 loµi (R.K. Orora vµV. Ramanatha Rao, 1995).

ë ch©u Phi, xoµi ®−îc ng−êi ¶ RËp ®−a vµo rÊt sím, tõ thÕ kû thø 10, ®−îc m« t¶ ë X«malin¨m 1931 nh−ng m·i ®Õn ®Çu thÕ kû 19 míi ®−îc trång réng r·i ë Ghi Nª, Zimbabuª, Mali,Th−îng V«n ta, C«ng g«, Ni giª, Su ®¨ng, Ai CËp, M« z¨m bÝch, Madagatca, Rªunion, ®¶oM«rit.

Xoµi nhËp vµo ch©u Mü tõ Philippin thÕ kû 16 - 17. ë Mü trång nhiÒu ë Florida (ë ngoµi b¾cchÝ tuyÕn), ë Mªhic«, çc n−íc Trung Mü, çc n−íc vïng Caribª (Cuba, Haiti, Jamaica,Puectorico); çc n−íc nam Mü; (Paraguay) vµ phÝa b¾c ¸chentina.

Ngoµi vïng nhiÖt ®íi viÖc ph¸t triÓn xoµi sÏ rÊt h¹n chÕ, v× çc gièng xoµi kh«ng chØ rÊt nh¹yc¶m víi rÐt mµ cßn cÇn cã nhiÖt ®é trung b×nh trong n¨m t−¬ng ®èi cao, mïa l¹nh nÕu kÐo dµisÏ lµm gi¶m kh¶ n¨ng sinh tr−ëng cña c©y, dÉn tíi gi¶m n¨ng suÊt vµ phÈm chÊt qu¶.

ë ViÖt Nam xoµi ®−îc trèng tõ nam chÝ b¾c. Çc tØnh vïng §ång b»ng B¾c Bé vµ §«ng B¾ctrång Ýt v× mïa xoµi ra hoa trïng víi mïa ®«ng l¹nh, nhiÖt ®é thÊp l¹i cã m−a phïn do ®ã ®éÈm kh«ng khÝ cao nªn ®Ëu qu¶ kÐm, Ýt cã hiÖu qu¶ kinh tÕ.

Theo kÕt qu¶ ®iÒu tra N«ng th«n vµ n«ng nghiÖp n¨m 19941: c¶ n−íc cã 22.447 ha xoµi, trong®ã vïng §ång b»ng s«ng Cöu Long cã diÖn tÝch xoµi lín nhÊt 16.286 ha chiÕm 72,55% diÖntÝch xoµi c¶ n−íc, tiÕp theo lµ çc tØnh Duyªn h¶i miÒn Trung 3.064 ha (13,64%), trung dumiÒn nói B¾c Bé cã 875 ha (3,98%). Çc vïng cßn l¹i diÖn tÝch trång xoµi rÊt Ýt (0,12 -0,44%).

TiÒn Giang lµ tØnh trång xoµi nhiÒu nhÊt ë n−íc ta, víi diÖn tÝch 11.197 ha chiÕm 68,75% diÖntÝch xoµi cña vïng §ång b»ng s«ng Cöu Long vµ gÇn l/2 diÖn tÝch xoµi c¶ n−íc. Kh¸nh Hoµlµ tØnh thø 2 cã diÖn tÝch 2.558 ha chiÕm 11,39%. ë çc tØnh miÒn nói phÝa B¾c th× S¬n La cã829 ha chiÕm 3,6% diÖn tÝch xoµi c¶ n−íc.

MÊy n¨m gÇn ®©y nhiÒu tØnh nh− Qu¶ng TrÞ, B×nh §Þnh, An Giang, Hµ Giang v.v... còng®ang ®Èy m¹nh viÖc trång xoµi vµ diÖn tÝch xoµi cã xu h−íng ngµy cµng t¨ng.

II. ÇC GIèNG XOµI ë VIÖT NAM

Cho ®Õn nay ë ViÖt Nam ch−a cã c«ng tr×nh nµo nghiªn cøu thËt ®Êy ®ñ vÒ gièng xoµi ë çcvïng trong n−íc. KÕt qu¶ ®iÒu tra b−íc ®Çu cña TrÇn ThÕ Tôc (1977, 1987, 1991); D−¬ngMinh, Lª Thanh Phong, Vâ Thanh Hoµng 1993) cho thÊy ngoµi çc loµi d¹i vµ b¸n hoang d¹i(quÐo, muçm, xoµi h«i, xoµi muçm, m¾c chai...) hiÖn cã kho¶ng 50 gièng xoµi.

1 Nhµ xuÊt b¶n Thèng kª, 1995

19

NguyÔn ThÞ ThuËn vµ céng sù (1995) ®iÒu tra vµ kh¶o s¸t gièng xoµi ë çc tØnh §ång b»ngs«ng Cöu Long vµ 2 tØnh §ång Nai, S«ng BÐ thu thËp ®−îc 60 gièng. Trong sè 78 gièng ®iÒutra ®· chän ®−îc 21 gièng cã nh÷ng ®Æc tÝnh quý vÒ n¨ng suÊt vµ phÈm chÊt. Mét sè gièngxoµi ®−îc nhiÒu ng−êi biÕt ®Õn vµ trång nhiÒu nh− xoµi çt Hoµ Léc, xoµi b−ëi, nh−ng còngcã mét sè gièng xoµi ngon qu¶ to, tû lÖ ®Ëu qu¶ cao cho n¨ng suÊt cao nh− xoµi Xiªm, xoµiThanh Ca tµu v× sè l−îng c©y trång ch−a nhiÒu nªn hiÖn nay cßn Ýt ®−îc biÕt ®Õn.

ë Cam Ranh cã xoµi çt tr¾ng vµ çt ®en cã chÊt l−îng t−¬ng ®èi ngon, thÞt dÎo, ch¾c mÞn,ngät thanh, lµ nh÷ng gièng ®· thÝch nghi víi ®iÒu kiÖn khÝ hËu, ®Êt ®ai vïng Kh¸nh Hoµ.

ë miÒn B¾c, Ng« Hång B×nh vµ céng sù (1995 - 1996) ®· ®iÒu tra vïng xoµi ë Yªn Ch©u, MaiS¬n vµ däc ®−êng 6 (tØnh S¬n La) ®· tËp hîp ®−îc 12 gièng trång vµ 7 gièng nöa hoang d¹i.

Trªn c¬ së ®iÒu tra thu thËp gièng xoµi trong nh÷ng n¨m qua ë nh÷ng vïng trång xoµi tËptrung, x©y ®ùng çc tËp ®oµn gièng xoµi ë çc viÖn nghiªn cøu lµ cÇn thiÕt nh»m tiÕp tôcnghiªn cøu, ph©n lo¹i, ®¸nh gi¸, tuyÓn chän vµ lai t¹o çc gièng míi cã n¨ng suÊt cao, phÈmchÊt th¬m ngon, cã tÝnh thÝch nghi cao víi ®iÒu kiÖn khÝ hËu, ®Êt ®ai t¹i chç ®Ó gãp phÇn mëréng diÖn tÝch, t¨ng s¶n l−îng xoµi cña n−íc ta.

Mét sè gièng xoµi ®−îc trång nhiÒu ë §ång b»ng s«ng Cöu Long nh− sau.

1. Xoµi çt (Hoµ Léc)

XuÊt xø tõ huyÖn Çi BÌ (tØnh TiÒn Giang) vµ Çi M¬n (tØnh BÕn Tre). Qu¶ cã kÝch th−íclín, träng l−îng qu¶ 350 - 500g, cã d¹ng h×nh thuÉn dµi, bÇu trßn ë phÇn cuèng. Khi chÝn váqu¶ cã mµu vµng chanh, thÞt cã mµu vµng t−¬i, dµy, ¨n ngät vµ th¬m. N«ng d©n §ång b»ngs«ng Cöu Long rÊt −a trång v× b¸n ®−îc gi¸ cao. §©y lµ mét gièng quý nh−ng do vá qu¶máng nªn khã vËn chuyÓn vµ xuÊt khÈu v× dÔ bÞ giËp nÕu chuyªn chë kh«ng cÈn thËn. Thêigian tõ træ hoa ®Õn chÝn trung b×nh 3 th¸ng r−ìi. Vïng CÇn Th¬ còng cã gièng xoµi çt (tr¾ngvµ ®en) qu¶ h¬i nhá h¬n xoµi çt Hoµ Léc, nh−ng qu¶ còng cã phÈm chÊt ngon vµ cho n¨ngsuÊt kh¸ cao. C©y 10 - 12 tuæi, n¨m ®−îc mïa cã thÓ ®¹t 500 qu¶, 20 tuæi cã thÓ ®¹t 1000 -1200 qu¶.

2. Xoµi th¬m

Trång nhiÒu ë TiÒn Giang, §ång Th¸p, CÇn Th¬. Träng l−îng qu¶ trung b×nh 250 - 300g, váqu¶ xanh thÉm (th¬m ®en) hay xanh nh¹t (th¬m tr¾ng). So víi xoµi çt, xoµi th¬m cho n¨ngsuÊt kh¸ cao vµ æn ®Þnh qua çc n¨m, trung b×nh ®¹t kho¶ng 200kg qu¶/c©y.

Thêi gian tõ khi træ ®Õn chÝn kh¸ sím - 2 th¸ng r−ìi.

3. Xoµi b−ëi (cßn gäi lµ xoµi ''ghÐp'')

Lµ mét lo¹i xoµi h«i, qu¶ h¬i gièng xoµi çt nh−ng bÐ h¬n. Trung b×nh 250 - 350g/qu¶:Gièng xoµi b−ëi cã xuÊt xø tõ vïng Çi BÌ (TiÒn Giang). Trång b»ng h¹t c©y cho qu¶ rÊt símkho¶ng 2,5 - 3 n¨m tuæi kÓ tõ khi gieo. Vá qu¶ dµy nªn cã thÓ vËn chuyÓn ®i xa dÔ dµng.Mïi nhùa th«ng cña qu¶ gi¶m dÇn khi tuæi c©y cµng giµ. Xoµi b−ëi phÈm chÊt kÐm xoµi çt,thÞt qu¶ nh·o, ngät võa ph¶i vµ cã mïi nhùa th«ng. Nh÷ng v−ên míi lËp ë TiÒn Giang vµ çctØnh l©n cËn rÊt thÝch trång lo¹i gièng nµy.

Ngoµi 3 gièng trªn, lÎ tÎ trong çc v−ên gia ®×nh ë trong vïng cßn cã çc gièng xoµi t−îng,xoµi voi, xoµi gßn.

20

4. Xoµi t−îng

Qu¶ to nhÊt trong çc gièng xoµi ë ViÖt Nam. Cã qu¶ nÆng 700 - 800g. C©y ra hoa sím nªnth¸ng 3 ®· cã qu¶ b¸n ë çc chî. Qu¶ chÝn mµu vµng nh¹t öng xanh, tr¬n bãng, thÞt qu¶ mµuvµng nh¹t, Ýt x¬, Ýt n−íc, ¨n kh«ng ngät b»ng xoµi çt vµ Thanh Ca, vÞ nh¹t, h¬i chua, tho¶ngcã mïi nhùa th«ng. TËp qu¸n cña nh©n d©n th−êng dïng qu¶ giµ chÝn tíi ®Ó ¨n sèng, qu¶ lócnµy cã vÞ chua ngät, gißn, nhiÒu bét h¬n lµ ®Ó chÝn.

5. Xoµi voi

Qu¶ trßn, träng l−îng trung b×nh 190 - 250g. ThÞt qu¶ vµ vá qu¶ mµu vµng t−¬i; nhiÒu n−ícrÊt ngät, th¬m. ThÞt qu¶ mÞn, kh«ng cã mïi nhùa th«ng. PhÈm chÊt qu¶ kh¸ song v× vá mángkhã cÊt gi÷ vµ vËn chuyÓn nªn chØ ®Ó tiªu thô t¹i chç.

6. Xoµi gßn

Qu¶ trßn, nhá, chØ kho¶ng 180 - 200g. Xoµi nµy còng nh− xoµi t−îng dïng ®Ó ¨n sèng khiqu¶ võa chÝn tíi. Qu¶ giµ nhiÒu bét, ¨n kh«ng chua, thÞt gißn nh− thÞt qu¶ ®u ®ñ xanh nªn cßn®−îc gäi lµ ''xoµi ®u ®ñ''.

Qu¶ chÝn vá mµu xanh cã ®èm vµng, rÊt bãng. ThÞt qu¶ mµu vµng t−¬i, ngät võa, cã mïinhùa th«ng.

7. Xoµi Thanh Ca

§−îc trång ë B×nh §Þnh, Cam Ranh (Kh¸nh Hoµ), B×nh Ch¸nh (thµnh phè Hå ChÝ Minh) vµtrång xen trong v−ên c©y ¨n qu¶ vµ v−ên xoµi ë çc tØnh §ång b»ng s«ng Cöu Long. Lµ méttrong nh÷ng gièng ngon ®−îc ng−êi tiªu dïng −a thÝch. §Æc biÖt c©y cã nhiÒu ®ît qu¶ tr¸i vôtrong n¨m nªn cµng cã gi¸ trÞ kinh tÕ. Qu¶ h×nh trøng dµi, nÆng trung b×nh 350 - 580g, vá qu¶mµu vµng t−¬i rÊt bãng nªn hÊp dÉn. ThÞt qu¶ mµu vµng t−¬i tõ ngoµi vµo trong, Ýt x¬, nhiÒun−íc, nhiÒu bét, ¨n ngon vµ th¬m ngon.

Tõ gièng Thanh Ca ë miÒn T©y Nam Bé cã mét dßng t¸ch ra cã tªn lµ Thanh Ca chïm (MüTho, R¹ch Gi¸, CÇn Th¬) v× th−êng trªn chïm cã nhiÒu qu¶ (cã chïm 10 qu¶) nÆng trung b×nhmçi qu¶ 200 - 300g. Lóc chÝn thÞt qu¶ cã mµu vµng t−¬i öng ®á kh«ng ®Òu. Qu¶ mäng n−íc,ngät, Ýt bét, h¬i cã mïi nhùa th«ng nªn ng−êi tiªu dïng kh«ng thÝch b»ng xoµi çt, Thanh Ca.

ë phÝa B¾c vïng Yªn Ch©u - S¬n La th−êng trång nh÷ng gièng sau:

8. Xoµi trøng (xoµi trßn) Yªn Ch©u

Lµ s¶n phÈm ®Æc biÖt cña vïng T©y B¾c ë 2 huyÖn Yªn Ch©u, Mai S¬n (tØnh S¬n La). Qu¶trßn, bÐ, träng l−îng trung b×nh 150 - 220g. ChÝn vµo cuèi th¸ng 5 ®Çu th¸ng 6, vá qu¶ chÝnmµu xanh vµng, vá dµy (thuËn lîi cho vËn chuyÓn ®i xa), tr¬n bãng, thÞt qu¶ vµng ®Ëm, nhiÒun−íc, ngät ®Ëm vµ th¬m ngon. Nh−îc ®iÓm lµ h¹t to nªn phÇn ¨n ®−îc ch−a cao.

9. Xoµi h«i (Yªn Ch©u)

Lµ mét trong 2 gièng trång nhiÒu ë 2 huyÖn däc ®−êng 6 - Yªn Ch©u, Mai S¬n. Qu¶ to h¬nxoµi trßn, h¬i dÑt. Vá dµy qu¶ chÝn mµu xanh vµng, thÞt qu¶ vµng, ¨n ngät nh− xoµi trßnnh−ng cã mïi h«i cña nhùa th«ng nªn cã tªn lµ xoµi h«i. Qu¶ chÝn muén h¬n xoµi trßn Yªn

21

Ch©u kho¶ng nöa th¸ng. C©y mäc khoÎ, hµng n¨m cho qu¶ ®Òu h¬n xoµi trßn. C©y gieo h¹t 8tuæi nÕu ch¨m sãc vµ th©m canh tèt ®¹t 150 - 200kg/c©y.

Ngoµi çc gièng xoµi kÓ trªn, mét sè gièng kh¸c còng ®−îc trång nh−ng kh«ng tËp trung vµph¸t triÓn réng v× n¨ng suÊt vµ phÈm chÊt qu¶ kh«ng cao nh− : xoµi c¬m, xoµi mËt, xoµi hßn,xoµi mñ, xoµi phæi, xoµi cãc, xoµi Battambang v.v:..

MÊy n¨m gÇn ®©y, ë mét sè tØnh miÒn B¾c chóng ta cã nhËp vµ trång thö mét sè gièng xoµicña Trung Quèc nh− QuÕ H−¬ng, xoµi hoa tÝm, xoµi r¨ng voi.

T¹i ViÖn nghiªn cøu rau qu¶ (Gia L©m - Hµ Néi) ®· cã mét tËp ®oµn xoµi, ngoµi çc gièngxoµi ®Þa ph−¬ng cßn cã mét sè nhËp néi tõ Trung Quèc, ¤xtr©ylia, Mianma, Th¸i Lan...C«ng t¸c nghiªn cøu vµ tuyÓn chän gièng xoµi ®ang ®−îc tiÕn hµnh cã kÕt qu¶. Ba dßng xoµimíi GL1, GL2, GL6 ®−îc Bé N«ng nghiÖp vµ PTNT cho khu vùc ho¸, cã nh÷ng ®Æc ®iÓmchÝnh sau ®©y:

Dßng GL1

C©y sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn khoÎ, t¸n trßn ®Òu, ph©n cµnh m¹nh, cã trung b×nh 4 ®ît léctrong n¨m, chñ yÕu tËp trung tõ th¸ng 4 ®Õn th¸ng 6, cµnh t¹o víi th©n chÝnh mét gãc tõ 45 -600 vµ ph©n bè ®Òu xung quanh t¸n, diÖn tÝch bÒ mÆt t¸n lín. Sau 4 n¨m trång c©y cã chiÒucao trung b×nh 4m, ®−êng kÝnh t¸n 4 - 4,5m. L¸ mµu xanh thÉm thu«n dµi, phiÕn l¸ ph¼ng dµitrung b×nh 24cm, réng 5,5cm, cã tõ 18 - 21 ®«i g©n l¸, c©y th−êng cã hai ®ît hoa, ®ît ®Çu hoanë vµo cuèi th¸ng 1 ®Çu th¸ng 2 víi sè l−îng Ýt, ®ît 2 hoa tËp trung në ré xung quanh trungtuÇn th¸ng 4. Tû lÖ hoa l−ìng tÝnh cña gièng nµy kh¸ cao tõ 21 - 24% vµ kh¶ n¨ng ®Ëu qu¶trung b×nh ®¹t 6%, sau ®Ëu qu¶ qu¸ tr×nh rông qu¶ sinh lý x¶y ra m¹nh tËp trung chñ yÕu vµotuÇn thø nhÊt ®Õn tuÇn thø 3 vµ cßn l¹i 2 - 4 qu¶ trªn chïm vµo thêi ®iÓm thu ho¹ch. Thêigian tõ në hoa ®Õn thu qu¶ cña GL1, tõ 120 - 130 ngµy, sau trång 3 n¨m n¨ng suÊt trung b×nh®¹t 5 - 8kg/c©y, khi chÝn vá qu¶ mµu vµng s¸ng, th¬m hÊp dÉn. Qu¶ cã h×nh thu«n dµi, trängl−îng qu¶ trung b×nh ®¹t 220g/qu¶, tû lÖ phÇn ¨n ®−îc ®¹t 69%, thÞt qu¶ vµng ®Ëm, vÞ ngät.

Dßng GL2

C©y sinh tr−ëng khoÎ, cµnh v−¬n ngang t¹o thµnh t¸n thÊp vµ réng, bÒ mÆt t¸n th−a tho¸ng,hµng n¨m trung b×nh cã 5 ®ît léc. C©y sau trång 4 n¨m cã chiÒu cao trung b×nh 3, 4m, ®−êngkÝnh l¸ dµi 24 - 25cm, réng 6 - 6,5cm, cã tõ 17 - 20 ®«i g©n l¸. Ngoµi ®ît hoa chÝnh në rétrung tuÇn th¸ng 4 cßn cã çc ®ît hoa phô vµo ®Çu th¸ng 1, ®Çu th¸ng 2 vµ ®Çu th¸ng 7; tû lÖhoa l−ìng tÝnh trªn chïm trung b×nh lµ 19%, tû lÖ ®Ëu qu¶ ®¹t 4%. Mçi chïm khi thu ho¹chcã tõ 2 - 5 qu¶. Thêi gian tõ në hoa ®Õn thu ho¹ch qu¶ tõ 120 - 140 ngµy, qu¶ chÝn kh«ng tËptrung, thêi gian thu qu¶ tõ trung tuÇn th¸ng 8 ®Õn ®Çu th¸ng 9. Qu¶ to, vá dµy, khi chÝn váqu¶ mµu xanh vµng, träng l−îng qu¶ trung b×nh ®¹t 390g, thÞt qu¶ vµng nh¹t, ngät ®Ëm, tû lÖphÇn ¨n ®¹t 73%, n¨ng suÊt trung b×nh sau trång 3 n¨m ®¹t 15 - 20kg/c©y.

Dßng GL6

Cã kh¶ n¨ng t¨ng tr−ëng trung b×nh vÒ chiÒu cao vµ ®−êng kÝnh t¸n, ph©n cµnh Ýt, cµnh cã thÓv−¬n th¼ng t¹o thµnh t¸n th−a vµ tho¸ng, l¸ to rÊt dµy vµ xanh thÉm. BÒ mÆt l¸ gå ghÒ, mÐp l¸gîn sãng, phiÕn l¸ dµi trung b×nh 21cm réng 6.5 - 7cm cã tõ 15 - 16 ®«i g©n l¸. Mçi n¨m c©ycho 4 ®ît léc. Hoa në tËp trung vµo nöa cuèi th¸ng 4 cho thu qu¶ vµo trung tuÇn th¸ng 9, trªnmçi chïm chØ cã 1 qu¶

Qu¶ cã h×nh trßn dÑt, khi chÝn vá qu¶ xanh vµng, phít hång, kÝch th−íc qu¶ lín träng l−îngtrung b×nh tõ 800 - 900g/qu¶, ç biÖt cã qu¶ nÆng tíi 1,5kg, thÞt qu¶ mµu vµng mïi th¬m, vÞ

22

ngät ®Ëm, tû lÖ phÇn thÞt qu¶ cao ®¹t 75%. Sau trång 3 n¨m n¨ng suÊt trung b×nh tõ 12 -15kg/c©y.

KÕt qu¶ ph©n tÝch thµnh phÇn dinh d−ìng qu¶ xoµi cña 3 dßng ®¹t ®−îc trong b¶ng d−íi ®©y:

Dßngxoµi

ChÊtkh« (%)

§−êngtæng sè

(%)

A xÝt(%)

Xenlul«(%)

VitaminC

(mg/100g)

Caroten(mg/100g

)

GL1 19,34 15,52 0,55 0,29 3,93 3,02

GL2 28,76 22,92 0,38 0,73 2,24 2,48

GL6 19,37 17,00 0,45 0,50 3,01 2,59

Tãm t¾t ®Æc ®iÓm qu¶ cña mét sè gièng xoµi xuÊt khÈu(theo Bondad, 1980)

Gièng/N−íc xuÊt khÈu §é lín H×nh d¹ng Mµu vá Mµu thÞt Mïi th¬m PhÈm chÊt Nguån tµi liÖu

Alphonso/ Ên §é Trung b×nh « van Vµng Vµng Thó vÞ rÊtngät

RÊt cao Single (1960)

Apple/Kªnia To Trßn Vµng xanh Vµng tr¾ng Ngät Ýt th¬m Tèt A.P. Raising hani (1979)

Boribo/Kªnia To Dµi Xanh vµng ®á da camh¬i thÉm

NÆng RÊt cao Purseglove (1972)

Carabao/Philippine Trung b×nh H×nh ch÷ nhËt,dµi h¬i nhän

Xanh vµngnh¹t

Vµng Cã vÞ chuangät th¬m

RÊt cao Wester (1920a)

Haden/Nam Phi, Mªhic«,Ixrael vµ çc n−íc kh¸c

To ®Õn rÊt to « van, trßn ®Çy®Æn

Vµng ®á thÉm,phÊn hång

Vµng cam Cã vÞ chuangät

Tèt Ruchle, Ledin (1955), Valmayor(1971)

Juli/Trinidat BÐ - Trungb×nh

H×nh ch÷ nhËt Xanh phíthång

Vµng cam Ngät h¬i bét Tèt Purseglove (1972)

Kent/ Nam Phi, Mªhic«, vµçc n−íc kh¸c

To H×nh trøngtrßn ®Çy ®Æn

Vµng xanh vµ®á sÉm

Vµng sÉm,vµng cam

RÊt ngät vµth¬m

RÊt cao Ruchle, Ledin (1955), Valmayor(1962)

Madame Francis/Haiti - - - - - Kh¸ Malo (1970)

Manila/Mªhic« To Thon dµi Vµng xanh hayvµng chanh

Vµng dacam s¸ng

Th¬m hÊpdÉn

Kh¸ Pope (1929)

Maya/Ixrael - Trßn h¬n sovíi Haden

Vµng víi phÊnhång

- Trung b×nhvµ kh¸

- Brooks vµ Olms (1972)

Ngowe/Kªnia To Dµi h¬i thon Vµng, ®á vµng Vµng sÉm DÞu dµng RÊt cao Purseglove (1972)

Okrong/Th¸i Lan Trung b×nh®Õn to

Trßn dµi Xanh h¬i nh¹t Vµng r¬m Ngät rÊtth¬m

RÊt cao Bembower vµ Champoopho (1955)

Zill/Nam Phi Nhá ®ÕnTrung b×nh

H×nh trøng Vµng ®á thÉm,phÊn hång

Vµng cam RÊt th¬mngät

Kh¸, rÊt kh¸ Ledin (1955) Valmayor (1962)

24

III. §ÆC §IÓM H×NH TH¸I, §ÆC TÝNH SINH VËT HäC

1. RÔ

PhÇn lín rÔ tËp trung ph©n bè ë tÇng ®¸t 0 - 50 cm, ®Æc biÖt cã rÔ ¨n s©u ®Õn 3,8 m (ë Ên §é).Khan (1956) ë Pakistan khi ®µo bé rÔ c©y xoµi 18 tuæi thÊy rÔ ¨n xa ®Õn 9 m, nh−ng phÇn línrÔ hót tËp trung trong ph¹m vi çch gèc 2 m trë l¹i ë tÇng ®Êt 1,25 m. Xuèng s©u chØ cã çcrÔ çi vµ nh÷ng rÔ nµy cã thÓ ¨n s©u 6 - 8 m.

Theo tµi liÖu cña Stephens [t¹i Quynxlen (¤xtr©ylia) -1949] nh÷ng n¨m ®Çu rÔ xoµi ph¸t triÓnnhanh h¬n so víi bé phËn trªn mÆt ®Êt, ®Õn n¨m thø 5 - 6 rÔ ®· cã thÓ ¨n s©u xuèng 5,5 m.

Xoµi ®−îc xem nh− lµ c©y ¨n qu¶ chÞu h¹n nhê cã bé rÔ ¨n s©u, nh÷ng vïng cã thêi h¹n kÐodµi 4 - 5 th¸ng xoµi vÉn ph¸t triÓn b×nh th−êng.

2. Th©n c©y, t¸n c©y

Xoµi lµ lo¹i c©y ¨n qu¶ th©n gç mäc rÊt khoÎ. Cã c©y sèng 300 - 400 n¨m. Th«ng th−êng c©ycao 10 - 12 m, t¸n c©y cã ®−êng kÝnh t−¬ng tù, nh−ng còng cã c©y cã t¸n rÊt lín Theo Hayes(1960) ë Ên §é cã c©y xoµi chu vi th©n chÝnh tíi 16 m vµ 9 cµnh chÝnh mçi cµnh cã chiÒu dµi21 - 24 m, ®−êng kÝnh t¸n lµ 53 m.

3. L¸ vµ cµnh

L¸ non ra trªn çc chåi míi, mäc ®èi xøng, mét chïm tõ 7 - 12 l¸. Tuú thuéc vµo gièng mµ l¸non cã mµu ®á tÝm, tÝm hoÆc mµu hång ph¬n phít n©u. L¸ giµ mµu xanh ®Ëm. Mét n¨m cã 3- 5 ®ît chåi tuú theo gièng, tuæi c©y, khÝ hËu, thêi tiÕt vµ t×nh h×nh dinh d−ìng. C©y non ranhiÒu ®ît chåi h¬n so víi c©y ®ang cã qu¶ hay c©y giµ. Cã khi trªn mét c©y phÝa bªn nµy th×ra léc míi cßn phÝa bªn kia th× ngõng sinh tr−ëng. L¸ non ph¸t triÓn ®ñ kÝch th−íc vµokho¶ng 2 tuÇn sau khi mäc, nh−ng kho¶ng 35 ngµy sau khi mäc th× l¸ míi chuyÓn lôc hoµntoµn. Mçi lÇn ra l¸ nh− vËy cµnh xoµi dµi thªm kho¶ng 50 - 60 cm.

4. Hoa

Hoa ra tõng chïm th−êng ë ngän cµnh. Chïm hoa to, dµi kho¶ng 30 cm, nh−ng còng cãtr−êng hîp hoa ra tõng cµnh nhá chen víi l¸ ë ngän cµnh (h×nh 8).

Mét chïm hoa cã 200 - 4.000 hoa, 1 c©y cã ®Õn hµng triÖu hoa. Hoa xoµi nhá ®−êng kÝnh chØ6 - 8 mm. Cã mïi th¬m, cã mËt dÉn dô ong. Mçi chïm th−êng cã 2 lo¹i hoa: hoa l−ìng tÝnhvµ hoa ®ùc.

Tû lÖ hoa l−ìng tÝnh vµ hoa ®ùc trªn c©y phô thuéc vµo gièng vµ ®iÒu kiÖn khÝ hËu ë vïngtrång. Theo Mukherjee (1953) gièng Djehangir tû lÖ ®ã lµ l,25%, cßn gièng Langra lµ 35,6%.Kh¶o s¸t hoa cña 16 gièng xoµi ë miÒn nam Ên §é: sè hoa trªn mét chïm cña gièng Kalenpatlµ 439, cßn ë gièng Pedda lµ: 1.717 hoa vµ tû lÖ hoa l−ìng tÝnh so víi hoa ®ùc biÕn ®éng tõ 16- 35% (Naik, Gangolli, 1950). ë Kªnia víi gièng xoµi ®Þa ph−¬ng tû lÖ ®ã lµ 2 - 75%, cßn ëPoct«ric« lµ 14,9 - 53,4%.

25

ë xoµi mçi chïm cã nhiÒu hoa song ®Ëu qu¶ rÊt Ýt, cã chïm tèi ®a lµ 10 qu¶ (Thanh Ca chïm)hoÆc 3 qu¶ (xoµi çt) vµ còng cã chïm hoa kh«ng ®Ëu qu¶ nµo. Xoµi lµ c©y thô phÊn chÐo,thô phÊn nhê c«n trïng lµ chñ yÕu.

H×nh 8. Chïm hoa xoµi

Mét trong nh÷ng nguyªn nh©n lµm cho xoµi ®Ëu qu¶ kÐm lµ do kh¶ n¨ng tiÕp nhËn h¹t phÊncña nhôy rÊt ng¾n, chØ trong vµi giê. §Ó so s¸nh cã thÓ lÊy cµ chua lµm vÝ dô: Thêi gian tiÕpnhËn h¹t phÊn cña nhôy cµ chua cã thÓ kÐo dµi trong mét sè ngµy. Spencer, Kennard (1956) ëPoct«ric« ®· lµm thô phÊn nh©n t¹o cho xoµi sau khi hoa në 3 giê, tû lÖ nÈy mÇm cña h¹t phÊn®¹t 68,4% sau 6 giê chØ cßn 9,9%. NÕu sau 12 - 24 giê th× h¹t phÊn hoµn toµn kh«ng n¶ymÇm. ë xoµi nhôy th−êng chÝn tr−íc, thêi gian tèt nhÊt ®Ó nhôy cã thÓ tiÕp nhËn h¹t phÊn lµvµo kho¶ng lóc mÆt trêi mäc, trong khi ®ã nhÞ ®ùc tung phÊn chØ vµo kho¶ng 8 - 10 giê s¸ng,sù kh«ng trïng hîp ®ã lµ nguyªn nh©n c¶n trë sù thô phÊn thô tinh cña xoµi.

Nh÷ng nguyªn nh©n kh¸c th−êng gÆp khiÕn xoµi ®Ëu qu¶ kÐm lµ do ¶nh h−ëng cña ®iÒu kiÖnngo¹i c¶nh nh− vµo thêi gian hoa në gÆp m−a, l¹nh, ®é Èm kh«ng khÝ cao lµm c¶n trë ho¹t®éng cña c«n trïng truyÒn phÊn hay nÊm bÖnh ph¸t triÓn v.v...

ë xoµi cßn cã hiÖn t−îng tù bÊt thô khi c©y tù thô phÊn. Bëi vËy trong v−ên xoµi cÇn bè trÝtrång thªm mét sè gièng kh¸c nhau ®Ó t¨ng thªm kh¶ n¨ng thô phÊn thô tinh, t¨ng kh¶ n¨ng®Ëu qu¶.

26

Mét vÊn ®Ò kh¸c nghiªm träng cã ¶nh h−ëng ®Õn s¶n xuÊt lµ hiÖn t−îng çch n¨m kh¸ phæbiÕn ë çc vïng trång xoµi. VÝ dô gièng xoµi Bom Bay (Ên §é) ng−êi ta ®· ghi nhËn sè l−îngqu¶ trªn mét c©y qua çc n¨m nh− sau: 195, 2673, 9, 4.076, 101 (Mallik, 1957). Ng−êi tanhËn thÊy r»ng th−êng cø 3 - 4 n¨m míi cã mét n¨m ®−îc mïa.

27

H×nh 9. CÊu t¹o cña hoa xoµi

5. Qu¶

Sau khi thô phÊn thô tinh xong th× qu¶ ph¸t triÓn. H×nh d¹ng vµ ®é lín mµu s¾c cña qu¶ cãthÓ nhËn biÕt tuú theo gièng. Thêi gian ph¸t triÓn cña qu¶ tuú thuéc vµo nhãm gièng: chÝnsím, chÝnh vô vµ chÝn muén. Thêi gian tõ khi thô tinh cho ®Õn khi qu¶ chÝn lµ 2 th¸ng ®èi víigièng sím 3 ®Õn 3 th¸ng r−ìi víi gièng chÝnh vô, 4 th¸ng ®èi víi gièng chÝn muén. Theo métsè t¸c gi¶, trong kho¶ng thêi gian tõ 2 th¸ng r−ìi ®Õn 3 th¸ng sau khi thô phÊn th× qu¶ xoµilín lªn rÊt nhanh, sau ®ã ph¸t triÓn chËm l¹i. ë ViÖt Nam phÇn lín çc gièng xoµi ®Òu thuécnhãm chÝn vµo chÝnh vô.

H×nh 10. Qu¶ xoµi

6. H¹t

CÊu t¹o h¹t xoµi bao gåm:

• G©n: lµ çc säc däc theo chiÒu dµi h¹t.

• X¬: ë kh¾p h¹t, dµi nhÊt ë bông vµ l−ng cña h¹t.

• Líp vá cøng (néi qu¶ b×) dµy mµu n©u.

• Líp vá mµu vµng trong suèt n»m s¸t líp vá cøng.

28

• Bao mµu n©u mÒm bao quanh l¸ mÇm nèi liÒn víi cuèng b»ng mét sîi nhá.

• L¸ mÇm: cã nhiÖm vô cung cÊp dinh d−ìng cho c©y non nh− ph«i nhò cña çc h¹t kh¸c.

Sau khi thô tinh xong, h¹t b¾t ®Çu ph¸t triÓn. Trong 7 tuÇn lÔ ®Çu h¹t ph¸t triÓn rÊt chËm chØb»ng nöa chiÒu dµi qu¶. H¹t ph¸t triÓn rÊt nhanh ë tuÇn thø 11 - 12 råi chËm l¹i. Sau 13 tuÇnth× h¹t kh«ng lín n÷a, lóc nµy h¹t b»ng 2/3 chiÒu dµi qu¶.

29

H×nh 11. CÊu t¹o h¹t xoµi

7. Ph«i

§a sè çc gièng xoµi ë ViÖt Nam ®Òu ®a ph«i. NghÜa lµ trong mét h¹t cã nhiÒu ph«i vµ khigieo h¹t ®ã cã thÓ mäc lªn nhiÒu c©y con. Trong sè nhiÒu ph«i ®ã cã mét ph«i h÷u tÝnh, ®ã lµkÕt qu¶ lai gi÷a bè vµ mÑ do thô tinh mµ cã, cßn l¹i lµ nh÷ng ph«i v« tÝnh do çc tÕ bµo cñaph«i t©m h×nh thµnh. Nh÷ng c©y con mäc tõ ph«i v« tÝnh gi÷ ®−îc çc ®Æc tÝnh cña c©y mÑban ®Çu. Ng−êi ta cho r»ng çc gièng xoµi cã nguån gèc tõ çc n−íc §«ng D−¬ng, Malaisia,Indonesia, Philippin th−êng thuéc nhãm ®a ph«i, cßn xoµi ë Ên §é, Banglades vµ Pakistan cãhiÖn t−îng ®¬n ph«i nhiÒu h¬n. Naik vµ Gangolli (1951) ®· nghiªn cøu 325 gièng xoµi ëmiÒn nam Ên §é nhËn thÊy trong ®ã cã 315 gièng lµ ®¬n ph«i. Nh÷ng c©y ®¬n ph«i khi mäclªn hoµn toµn kh¸c nhau vÒ ®Æc ®iÓm h×nh th¸i, ®Æc tÝnh sinh häc v.v..., vµ hoµn toµn kh«nggièng c©y mÑ ban ®Çu.

30

H×nh 12. Çc d¹ng l¸ mÇm cña xoµi

31

Iv. §iÒu KiÖN siNH TH¸I

Vïng xoµi trªn thÕ giíi n»m trong vïng nhiÖt ®íi vµ mét phÇn trong vïng ¸ nhiÖt ®íi nãngÈm. Giíi h¹n thÊp lµ nhiÖt ®é b×nh qu©n n¨m 150C vµ tèi thÊp tuyÖt ®èi kh«ng qu¸ - 2 ®Õn -40C. NhiÖt ®é thÝch hîp nhÊt lµ 24 - 160C. Xoµi cã thÓ chÞu ®ùng ®−îc víi nhiÖt ®é cao 44 -450C miÔn lµ ®−îc cung cÊp n−íc ®Çy ®ñ. Xoµi cã thÓ sinh tr−ëng tèt kh«ng cÇn t−íi ë nh÷ngvïng cã l−îng m−a 500 - 4.000mm (§uarmannèp, 1974), tèt nhÊt lµ 1200 - 2.500mm. NÕum−a ph©n bè ®Òu chØ cÇn 900 - 1.000 mm/1 n¨m còng cã thÓ trång xoµi cã hiÖu qu¶ kinh tÕ.

Trång xoµi ®ßi hái cã mét mïa kh« ®Ó gióp cho c©y ph©n ho¸ mÇm hoa ®−îc thuËn lîi. Terra(1967) cho r»ng ®Ó c©y th−êng xuyªn cho qu¶ cÇn cã mïa kh« kÐo dµi kh«ng Ýt h¬n 3 th¸ng.ë miÒn B¾c n−íc ta mïa ra hoa cña xoµi vµo th¸ng 2 võa l¹nh, võa Èm hay cã m−a phïn, Ýtong b−ím, thô phÊn khã kh¨n nªn tuy xoµi ra hoa nhiÒu nh−ng kh«ng ®Ëu qu¶, hoÆc cã ®Ëuqu¶ còng ®−îc rÊt Ýt. Xoµi trång ë Yªn Ch©u (S¬n La) vµo mïa ®«ng l¹nh, trêi n¾ng r¸o, ®éÈm kh«ng khÝ thÊp thuËn lîi cho viÖc thô phÊn thô tinh nªn ®Ëu qu¶ b×nh th−êng, chÊt l−îngtèt kh«ng kÐm xoµi trång ë miÒn Nam.

Xoµi kh«ng kÐn ®Êt, cã thÓ trång ®−îc trªn nhiÒu lo¹i ®Êt kh¸c nhau miÔn lµ cã tÇng ®Êt s©u v×rÔ xoµi thuéc lo¹i rÔ cäc ®©m s©u; chÝnh nhê cã bé rÔ khoÎ ¨n s©u nªn xoµi chèng h¹n tèt.§Êt lÉn nhiÒu sái ®¸, ®Êt çt xoµi vÉn mäc vµ cho qu¶ tèt nÕu ch¨m bãn ®Çy ®ñ, xoµi ph¸ttriÓn tèt trªn ®Êt phï sa ven s«ng nh− ë ®ång b»ng s«ng Cöu Long. §é pH tèt nhÊt lµ 5,5 -6,5, trªn d−íi nh÷ng chØ tiªu nµy mét Ýt kh«ng ¶nh h−ëng.

Xoµi cã thÓ chÞu n−íc ngËp trong mét thêi gian ng¾n, nh−ng nÕu ®Êt óng kh«ng tho¸t n−íc th×kh«ng thÓ ®¹t s¶n l−îng cao. Mùc n−íc ngÇm thÝch hîp nªn ë ®é s©u 2,5m. NÕu mùc n−ícngÇm æn ®Þnh, kh«ng dao ®éng nhiÒu th× bé rÔ ph¸t triÓn tèt, ng−îc l¹i th× bé rÔ yÕu ¶nhh−ëng xÊu ®Õn sinh tr−ëng, ra hoa vµ kÕt qu¶ cña c©y.


1. GIEO H¹T

§©y lµ ph−¬ng ph¸p th«ng dông phæ biÕn nhÊt ë nhiÒu n−íc trång xoµi trªn thÕ giíi: Ên §é,Th¸i Lan, Philippin, Tangiania, Nigiªria, C«lumbia, Equado, ViÖt Nam v.v...

Lîi dông hiÖn t−îng ®a ph«i cña xoµi ®Ó gi÷ l¹i ®−îc çc ®Æc tÝnh tèt cña c©y mÑ vµ ®é ®ång®Òu cña v−ên xoµi khi gi÷ l¹i çc c©y con mäc tõ ph«i v« tÝnh.

LÊy h¹t xoµi vÒ tèt nhÊt lµ gieo ngay, cµng ®Ó l©u cµng mÊt søc nÈy mÇm. R.J. Garner (1976)nhËn thÊy h¹t xoµi tèi ®a cã thÓ gi÷ ®−îc 100 ngµy. Sau mét th¸ng tû lÖ n¶y mÇm cßn l¹i80%, sau 38 ngµy cßn 48% vµ sau 71 ngµy chØ cßn l¹i 12%.

2. CHiÕT CµNHÇch lµm gièng nh− ®èi víi v¶i, nh·n.

§Ó t¨ng c−êng kh¶ n¨ng ra rÔ cña cµnh chiÕt cÇn sö dông thªm çc chÊt kÝch thÝch sinh tr−ëngnh− NAA, IBA v.v... Chó ý ®Õn tuæi cña c©y mÑ, kh«ng nªn qu¸ giµ vµ chän çc cµnh ngoµit¸n c©y ®Ó chiÕt. CÇn chän thêi vô chiÕt thÝch hîp ë mçi vïng.

32

3. GI¢M CµNHTheo Garner (1976) ®Ó ®¹t ®−îc tû lÖ ra rÔ cao khi gi©m cµnh cÇn chó ý mét sè ®iÓm sau:

• LÊy cµnh phÝa gèc lµm hom, tû lÖ sèng cao h¬n khi lÊy phÝa ngän.

• Tuæi c©y 4 - 5 n¨m th× tû lÖ sèng cao h¬n khi lÊy hom ë çc c©y 9 - 10 n¨m.

• Cµnh dïng ®Ó c¾m hom ph¶i ho¸ gç, dïng cµnh non th× tû lÖ ra rÔ thÊp.

• Cµnh dµi 15 cm, ®−êng kÝnh cµnh 4 - 6 mm, cã 4 - 5 m¾t dïng c¾m hom dÔ sèng nhÊt.

• Hom gi÷ l¹i 1 -2 l¸ vµ c¾t ®i 1/2 phiÕn l¸ th× ra rÔ nhiÒu h¬n hom c¾t hÕt l¸.

• Thêi gian c¾m cµnh thuËn tiÖn lµ ®Çu mïa m−a.

• Dïng çc chÊt kÝch thÝch nh− IBA sÏ t¨ng tû lÖ ra rÔ.

• Khi pH 4,5 - 7,0 dïng ®Êt mïn trén çt th× tû lÖ c¾m cµnh sèng cao nhÊt.

4. GHÐP

Gèc ghÐp

Gèc ghÐp cã vai trß quan träng trong ®êi sèng çc gièng c©y ¨n qu¶ nãi chung vµ c©y xoµi nãiriªng, ¶nh h−ëng cña gèc ghÐp ®èi víi c©y ¨n qu¶ bao gåm çc mÆt sau:

• Lµm cho c©y ra qu¶ sím;

• Cã n¨ng suÊt cao;

• Lµm cho c©y lïn ®i hay cao lín h¬n;

• Tuæi thä c©y dµi hay ng¾n;

• ThÝch nghi víi khÝ hËu, ®Êt ®ai n¬i trång;

• Chèng chÞu mÆn, chÞu phÌn, chèng chÞu s©u bÖnh;

• Lµm thay ®æi thµnh phÇn, ®é lín, mµu s¾c, h−¬ng vÞ cña qu¶ v.v...

Ng−êi ta cã thÓ dïng çc c©y cïng hä ®µo lén hét ®Ó lµm gèc ghÐp cho xoµi. VÝ dô dïng c©ySpondias pinnata Kurz (gÇn víi c©y cãc cña ViÖt Nam) cho nh÷ng c©y lïn vµ tuæi thä ng¾n.Cßn dïng c©y ®iÒu (Anacardium occidentale L.) th× c©y cho qu¶ to gÊp ®«i, qu¶ kh«ng x¬, h¹trÊt bÐ, gieo kh«ng mäc (theo Fielden vµ Gardner) ®©y lµ ®iÒu rÊt l¹ ch−a hiÓu nguyªn nh©n.

Cßn dïng çc gièng cïng chi Mangifera nh− Mangifera odorata vµ Mangifera foetida (trongNam gäi lµ xoµi h«i, xoµi cµ l¨m, ngoµi B¾c gäi lµ muçm) sau ghÐp 2 n¨m cã nh÷ng triÖuchøng kh«ng t−¬ng hîp víi xoµi ¨n qu¶ (Mangifera indica) (theo Oshse, 1937). Trong khi ®ãë Mianma dïng M. odorata th× l¹i cho kÕt qu¶ tèt ë Malaisia dïng M. foetida lµm gèc ghÐpc©y sinh tr−ëng rÊt khoÎ. Cã thÓ nãi cïng mét gèc ghÐp dïng cho xoµi ë çc n¬i trång kh¸cnhau kÕt qu¶ kh«ng gièng nhau, thËm chÝ tr¸i ng−îc nhau.

Ng−êi ta ®· dïng çc gièng kh¸c nhau trong loµi Mangifera indica ®Ó ghÐp cho nhau vµ chokÕt qu¶ tèt. §iÒu mong muèn ®èi víi gèc ghÐp xoµi lµ lµm sao sau khi ghÐp c©y chãng choqu¶, cã n¨ng suÊt cao vµ æn ®Þnh qua çc n¨m, trong v−ên xoµi çc ç thÓ ®ång ®Òu, cã bé rÔkhoÎ vµ cã t¸n c©y lïn ®Ó dÔ ch¨m sãc vµ thu ho¹ch.

Ng−êi ta ®· chó ý ®Õn çc gièng xoµi thuéc nhãm ®a ph«i dïng lµm gèc ghÐp cho xoµi vµ chonh÷ng kÕt qu¶ kh¶ quan. VÝ dô c©y sinh tr−ëng khoÎ, ®é ®ång ®Òu trong v−ên cao, chèng

33

chÞu ®−îc giã b·o, chÞu h¹n v.v... vµ cho n¨ng suÊt cao h¬n so víi gèc ghÐp thuéc nhãm xoµi®¬n ph«i.

ë n−íc ta nªn dïng h¹t çc gièng xoµi, muçm, xoµi muçm, xoµi rõng, xoµi h«i, m¾c chai...®Ó lµm gèc ghÐp v× nh÷ng lo¹i nµy dÔ kiÕm h¹t, tû lÖ n¶y mÇm cao, sinh tr−ëng khoÎ, tÝnhthÝch nghi cao, chãng cã thÓ ghÐp ®−îc, rót ng¾n thêi gian ë v−ên −¬m vµ sau khi ®em trångcã kh¶ n¨ng thÝch nghi tèt víi khÝ hËu ®Êt ®ai ë ®Þa ph−¬ng. Mét sè gièng xoµi cã thÓ lµmgèc ghÐp tèt ë çc vïng lµ:

• Vïng §ång b»ng s«ng Cöu Long: xoµi b−ëi;

• Çc tØnh duyªn h¶i miÒn Trung: xoµi xÏ, xoµi c¬m;

• Çc tØnh miÒn B¾c: m¾c chai, xäµi h«i, muçm, xoµi rõng v.v..

§Ó ph¸t triÓn xoµi ë miÒn B¾c ViÖt Nam viÖc nghiªn cøu gèc ghÐp l¹i cµng quan träng, saocho tæ hîp ghÐp cã kh¶ n¨ng thÝch nghi víi ®iÒu kiÖn khÝ hËu rÐt Èm vô ®«ng xu©n, hoÆc lµtr¸nh ®i nh÷ng ®iÒu kiÖn bÊt thuËn ®ã, ra hoa muén h¬n ®Ó viÖc thô phÊn thô tinh ®Ëu qu¶ b¶o®¶m an toµn nh»m ®¹t n¨ng suÊt cao vµ æn ®Þnh.

- Çc ph−¬ng ph¸p ghÐp: dÔ thµnh c«ng nhÊt lµ ghÐp ¸p, sau ®ã lµ ghÐp m¾t, ghÐp cµnh theolèi chÎ bªn (h×nh 13) .

- Cµnh ®Ó lÊy m¾t ghÐp ph¶i lµ nh÷ng cµnh b¸nh tÎ non, khoÎ nh−ng mµu s¾c ®· chuyÓn sangx¸m. Tr−íc khi c¾t cµnh ghÐp ®Ó lÊy m¾t cã thÓ xö lý nh− sau: c¾t ngän, lo¹i bá phÇn non vámµu xanh hoÆc míi chuyÓn hång. Dïng kÐo c¾t l¸ ®Ó l¹i cuèng l¸. Kho¶ng sau 2 tuÇn lÔ, khim¾t ®· s−ng to th× c¾t c¶ cµnh xuèng bãc m¾t ®em ghÐp. ë Florida (Mü) vµi ba tuÇn lÔ tr−íckhi lÊy m¾t ng−êi ta bãc 1 khoanh vá ë ch©n cµnh, khi lÊy m¾t ®em ghÐp tû lÖ sèng cao h¬n®èi chøng.

34

H×nh 13a. GhÐp v¸t

A- C¾t gèc ghÐp; B- C¾t cµnh ghÐp; C- GhÐp xong; D- Buéc gi©y chç ghÐp

35

H×nh 13b. GhÐp m¾t

A- Bãc vá gèc ghÐp; B- M¾t ë cµnh ghÐp;

C- LÊy m¾t ®Æt lªn gèc ghÐp; D- Phñ cho m¾t ghÐp;

E- Buéc d©y cho m¾t ghÐp; F- Mäc mÇm non sau khi ghÐp; G- C©y ghÐp

36

H×nh 13c. GhÐp nªm

A- C−a gèc ghÐp; B- ChÎ gèc ghÐpC- C¾t cµnh ghÐp; D- GhÐp xong

37

H×nh 13d. GhÐp cöa sæ

A- Hai çch bãc vá gèc ghÐp; B- LÊy m¾t ghÐp trªn cµnh ghÐp; C- §Æt m¾t ghÐp vµo gècghÐp; D- M¾t ghÐp ®−îc che phñ bëi vá cña gèc ghÐp; E- Buéc d©y cho m¾t ghÐp; F- MÇmnon míi mäc; G- C©y ghÐp.

38

H×nh 13e. GhÐp m¾t cã gç

A- C¾t gèc ghÐp; B- C¾t m¾t ghÐp cã gç; C- GhÐp xong; D- Buéc d©y; E- C¾t gèc ghÐp vµmäc mÇm non; F- C©y ghÐp.

39

H×nh 13f. GhÐp chÎ bªn

A- C¾t gèc ghÐp; B- C¾t cµnh ghÐp; C- GhÐp xong;

D- B¶o vÖ c©y sau khi ghÐp; E- GhÐp thµnh c«ng, c¾t gèc ghÐp.

40

vI. Kü THUËT TRåNG Vµ CH¡M SãC

Mçi vïng nªn chän 1 - 2 gièng chÝnh lµ nh÷ng gièng cã n¨ng suÊt cao, phÈm chÊt tèt, thÝchnghi víi ®iÒu kiÖn khÝ hËu, ®Êt ®ai ®Þa ph−¬ng vµ cã thÞ tr−êng tiªu thô t¹i chç hoÆc çc vïngl©n cËn.

§Ó kÐo dµi thêi gian cung cÊp qu¶ cho thÞ tr−êng vµ tiÖn cho viÖc ch¨m sãc qu¶n lý còng cÇnchó ý phèi hîp trång çc gièng chÝn sím, gièng chÝnh vô vµ gièng chÝn muén.

ë miÒn Nam n−íc ta tõ th¸ng 3 trë ®i lµ cã xoµi, mïa xoµi ré lµ th¸ng 5 - 6 vµ sau ®ã cã thÓkÐo dµi h¬n 1 th¸ng.

ë miÒn B¾c mïa xu©n, cßn l¹nh vµ Èm, çc gièng míi sÏ ra hoa muén h¬n vµo cuèi th¸ng 3vµ th¸ng 4, thu ho¹ch qu¶ vµo cuèi th¸ng 7 trong th¸ng 8 vµ ®Çu th¸ng 9.

ë çc tØnh miÒn Trung: Kh¸nh Hoµ, Phó Yªn, B×nh §Þnh, Qu¶ng Ng·i, Qu¶ng TrÞ... xoµi chÝnmuén h¬n ë miÒn Nam, nh−ng l¹i sím h¬n ë miÒn B¾c.

Trªn chiÒu dµi 15 vÜ ®é cña ®Êt n−íc, c©y xoµi sÏ cung cÊp qu¶ trong thêi gian dµi kh«ng chØ 3th¸ng mµ sÏ lµ 5, 6 th¸ng hoÆc h¬n. §©y lµ mét lîi thÕ kh«ng nh÷ng ®Ó kÐo dµi thêi kú cungcÊp qu¶ cho thÞ tr−êng trong n−íc mµ cßn ®Ó xuÊt khÈu.

Ngoµi çc gièng xoµi ®Ó ¨n t−¬i, cßn cÇn chó ý tuyÓn chän, nh©n nhanh çc gièng xoµi phïhîp víi chÕ biÕn (n−íc qu¶, purª, bét xoµi, møt xoµi v.v...) vµ cã c¬ cÊu hîp lý ë çc vïngtrång xoµi.

1. Kü thuËT TRåNGKho¶ng 5 - 6 th¸ng sau khi ghÐp, c©y non cao ®é 60 - 100 cm lµ cã thÓ ®em trång. Kh«ngnªn ®Ó qu¸ l©u trong v−ên −¬m, c©y giµ trång kh«ng tèt.

C©y ®em trång ph¶i ®¶m b¶o ®ñ tiªu chuÈn ®−êng kÝnh, chiÒu cao c©y, s¹ch bÖnh, v.v...Trång vµo vô xu©n ë miÒn B¾c hoÆc ®Çu mïa m−a ë miÒn Nam. C©y ®em trång ph¶i cã bé l¸trªn c©y ®· thµnh thôc, kh«ng mang c©y ®i trång khi ®ang cã léc non.

Hè trång mçi chiÒu 80 - 90 cm (ngang, däc, s©u), bá ph©n h÷u c¬, ®Êt mµu vµ ph©n l©n xuènghè.

Kho¶ng çch: tuú vµo gièng, ®iÒu kiÖn ®Êt ®ai, ®é dèc mµ cã thÓ bè trÝ 5 x 6 m, 7 x 7 m hoÆc8 x 8 m. Trång xong ph¶i t−íi ®ñ n−íc, phñ gèc, t×m çch che cho c©y con vµi th¸ng ®Çu (cãthÓ dïng c©y chuèi, ®u ®ñ, çc c©y ph©n xanh trång xen trong v−ên xoµi lóc xoµi cßn nhá).

2. CH¡M SãC

* N−ãc cã ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn sinh tr−ëng cña c©y xoµi, nÕu thiÕu n−íc sÏ ¶nh h−ëng ®Õnsinh tr−ëng vµ sè l−îng léc cµnh. Ng−îc l¹i nÕu n−íc trong ®Êt qu¸ nhiÒu th× sÏ øc chÕ sùph©n ho¸ mÇm hoa cña xoµi, vµ l¹i lµm cho léc cµnh sinh tr−ëng m¹nh. §Ó cho xoµi ph©n ho¸mÇm hoa ®−îc tèt cÇn ®Ó cho ®Êt kh« h¹n 60 - 90 ngµy tr−íc lóc ph©n ho¸ mÇm hoa. Nh−ngsau khi ®· ph©n ho¸ mÇm hoa xong thêi kú c©y ra nô, në hoa, ®Ëu qu¶, qu¶ lín l¹i rÊt cÇnnhiÒu n−íc. ë miÒn Nam, miÒn Trung thêi kú nµy lµ mïa kh« thiÕu n−íc, bëi vËy ph¶i t×mçch gi÷ Èm ®Êt vµ t−íi n−íc cho c©y. Víi mét l−îng n−íc t−íi thÝch hîp qu¶ sÏ to, n¨ng suÊttrªn ®¬n vÞ diÖn tÝch sÏ cao. Thêi kú tõ lóc qu¶ h×nh thµnh h¹t, cã h¹t cøng ®Õn lóc qu¶ chÝnvµ thu ho¹ch (trong vßng 2 th¸ng) c©y cÇn Ýt n−íc, thêi kú nµy gi÷ cho ®Êt kh« th× ®é ngät cñaqu¶ míi cao vµ n©ng cao ®−îc phÈm chÊt qu¶.

41

Mét sè kÕt qu¶ nghiªn cøu cña çc t¸c gi¶ n−íc ngoµi cho biÕt: xoµi hót n−íc phÇn lín vµoban ngµy, tõ 8 giê s¸ng trë ®i l−îng hót n−íc t¨ng dÇn ®Õn 4 giê chiÒu ®¹t ®Õn cao ®iÓm vµsau ®ã gi¶m dÇn. VÒ ®ªm xoµi hót n−íc Ýt h¬n, kho¶ng b»ng 50% so víi ban ngµy.

Chó ý kh©u t−íi khi c©y cßn nhá nhÊt lµ vÒ mïa kh«, n¾ng to, nhiÖt ®é cao. §ång thêi phñgèc gi÷ Èm, lµm s¹ch cá vµ tØa çc cµnh kh«, çc cµnh v−ît gi÷ cho t¸n c©y th«ng tho¸ng.

* Ph©n bãn cho xoµi tèt nhÊt dïng ph©n chuång hoai, bïn ao, bïn s«ng ph¬i kh« ®Ëp nhá vµbãn bæ sung ph©n kho¸ng víi l−îng ph©n hçn hîp nh− sau:

• C©y con ë v−ên −¬m ®· ghÐp mçi c©y 200 - 300g, tû lÖ N : P : K lµ 14 : 14 : 14.

• C©y cßn non mçi c©y 200 - 500g ; tû lÖ N : P : K lµ 14 : 14 : 14 hay 12 : 24 : 12.

ë Ên §é t¹i çc bang Himachal Pradesh, Punjab vµ Haryana viÖc bãn ph©n ®−îc thùc hiÖnnh− sau:

L−îng ph©n bãn cho xoµi (g/c©y)

Ph©n chuång N P2O5 K2O

N¨m mÊt mïa 100 kg 250 160 600

N¨m ®−îc mïa 100 kg 500 160 600

Bãn toµn bé ph©n chuång vµ l©n vµo th¸ng 12, bãn 250g N vµ toµn bé kali vµo th¸ng 2 vµ lÇnthø 3 bãn 250g N cßn l¹i vµo th¸ng 6.

Khi bãn ph©n cho c©y lín ®· ra qu¶ nªn ®µo nh÷ng hè nhá s©u theo vßng trßn ë mÐp ngoµit¸n c©y.

ë n−íc ta thêi gian bãn ph©n nªn chia lµm hai: LÇn 1 khi b¾t ®Çu mïa m−a vµ lÇn 2 vµo lócvõa thu ho¹ch qu¶ xong.

§Ó gióp cho c©y cã kh¶ n¨ng ra hoa ®Òu çc n¨m vµ cã nhiÒu qu¶ nªn dïng çc ho¸ chÊt nh−Ethefon (2 Cloroetil) 1ml chÊt h÷u hiÖu pha trong 1 lÝt n−íc hoÆc dung dÞch KNO3 1% phunlªn trªn l¸ vµ nh÷ng cµnh ë ngoµi t¸n. Tuú theo ®é lín cña t¸n c©y cã thÓ dïng 35 - 50 lÝtdung dÞch phun cho 1 c©y.

3. §IÒU KHIÓN CHO HOA XOµI Në CHËM

* BÎ chïm hoa

Do ®iÒu kiÖn khÝ hËu miÒn B¾c n−íc ta ë çc n¨m cã kh¸c nhau, mét sè gièng xoµi ra hoasím vµo cuèi th¸ng 12 ®Õn th¸ng 2 gÆp rÐt vµ m−a Èm nªn Ýt ®Ëu qu¶.

Trong tr−êng hîp nµy cÇn bÎ chïm hoa ë ®Ønh, t¹o ®iÒu kiÖn cho hoa ®ît 2 xuÊt hiÖn. KÕt qu¶thÝ nghiÖm ®· cho thÊy ®ît hoa thø 2 nµy në vµo cuèi th¸ng 3 sang th¸ng 4, lóc nµy chÕ ®énhiÖt, ¸nh s¸ng, Èm ®é thuËn lîi cho ®Ëu hoa ®Ëu qu¶.

42

¶nh h−ëng cña thêi gian bÎ chïm hoa ®ît thø nhÊt ®Õnthêi gian xuÊt hiÖn ®ît hoa thø 2 vµ tû lÖ ®Ëu qu¶

Ngµy xuÊthiÖn nô lÇnthø nhÊt

Ngµyng¾t bá

Ngµy xuÊthiÖn nô

lÇn thø 2

Sè ngµy tõng¾t bá ®ÕnxuÊt hiÖn

Ngµy nëhoa

Tû lÖ ®Ëuqu¶ (%)

20/11 25/11 17/1 53 8/2 0,4

5/12 10/12 7/2 59 7/4 2,3

20/12 25/12 29/2 65 25/4 2,0

10/1 15/1 18/3 63 8/5 1,0

Çch lµm cô thÓ: çc ®ît nô ra trong th¸ng 11, 12 th× nªn bÎ khi chïm nô hoa cã ®é dµi 5 - 7cm, hoÆc ®Ó chËm thªm 5 - 7 ngµy sau råi bÎ còng ®−îc nhÊt lµ nô ra trong th¸ng 11.

CÇn chó ý: kh«ng ph¶i gièng xoµi nµo còng cã kh¶ n¨ng t¸i sinh nô hoa sau khi bÎ hoa løa®Çu; viÖc lµm nµy l¹i cßn phô thuéc vµo thêi tiÕt cña tõng n¨m cho nªn bÎ nô hoa xong lµ sÏcã nô hoa ®ît 2 në vµo thêi ®iÓm thuËn lîi cña miÒn B¾c. CÇn thö nghiÖm trong ®iÒu kiÖntrång xoµi cô thÓ ë ®Þa ph−¬ng m×nh.

* Dïng çc chÊt ®iÒu tiÕt sinh tr−ëng ®Ó khèng chÕ xoµi ra hoa sím

Dïng B9 (Daminozide) víi nång ®é 1.000 - 2.000 ppm phun cho c©y trong th¸ng 12 ®Õnth¸ng 1 n¨m sau, phun 2 - 3 lÇn khiÕn cho c©y chËm n¶y mÇm. Còng cã thÓ phun phèi hîp B9víi KNO3 1%.

* C¾t tØa cho xoµi sau thu ho¹ch mét çch thÝch hîp còng cã kh¶ n¨ng ®iÒu khiÓn cho hoanë chËm.

Cµnh thu lµ cµnh mÑ chñ yÕu ®Ó n¨m sau xoµi ra hoa vµ ®Ëu qu¶ trªn ®ã. KÕt qu¶ kh¶o s¸tthêi ®iÓm xuÊt hiÖn cµnh thu, kÝch th−íc cµnh thu (chiÒu dµi vµ ®−êng kÝnh trªn gièng xoµihoa tÝm ë Hµ T©y thÊy cã ¶nh h−ëng rÊt râ ®Õn kh¶ n¨ng ra hoa ®Ëu qu¶. §ît léc thu xuÊthiÖn kho¶ng gi÷a th¸ng 8 kÕt thóc vµo cuèi th¸ng 9 cã ®é dµi kho¶ng 16 - 30 cm vµ ®−êngkÝnh tõ 0,6 - 1 cm lµ tèt nhÊt. Chïm hoa ra trªn cµnh mÑ ®ã cã kh¶ n¨ng cho 2,4 - 3,4qu¶/cµnh.

Nh− vËy thêi gian c¾t tØa sau thu ho¹ch, møc ®é c¾t tØa nhÑ hay nÆng, sau c¾t tØa nªn bãn ph©nt−íi n−íc ®Ó bæ sung dinh d−ìng nu«i cµnh nh− thÕ nµo lµ nh÷ng néi dung cÇn ®−îc çc nhµnghiªn cøu quan t©m.

4. PHßNG TRõ S¢U BÖNH

§©y lµ mét phÇn quan träng cã ¶nh ®Õn sinh tr−ëng, ra hoa, ®Ëu qu¶, n¨ng suÊt vµ phÈm chÊtcña v−ên xoµi.

A. Nh÷ng lo¹i s©u h¹i chÝnh

* RÇy xanh (Idioscopus clypealis vµ I. nivesparsus)

Cßn gäi lµ rÇy nh¶y. RÇy dµi 3 - 5 mm, mµu xanh ®Õn xanh h¬i n©u, h×nh d¹ng t−¬ng tù conve sÇu. RÇy chÝch hót nhùa ë mÆt d−íi ®ät l¸ vµ chïm hoa. RÇy çi ®Î trøng ë cuèng chïm

43

hoa vµ bªn trong g©n l¸. Sau 4 -10 ngµy trøng në. S©u non chÝch hót lµm rông hoa. RÇy tiÕtdÞch g©y bÖnh bå hãng, lµm c©y kÐm ph¸t triÓn. Trªn c©y xoµi rÇy th−êng ph¸ ho¹i tõ th¸ng10 d−¬ng lÞch ®Õn th¸ng 6 n¨m sau.

Phßng trÞ: b»ng çch dïng bÉy ®Ìn khi rÇy ch−a ®Î trøng, hoÆc phun n−íc xµ phßng 5g/lÝt vµolóc c©y ra hoa çch 2 - 4 ngµy/lÇn. Tr¸nh dïng nång ®é cao ®Ó kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn hoa.HoÆc cã thÓ dïng Bassa, Mipcin, Applaud, Azodrin, Trebon, Sevin nång ®é 0,15 - 0,20% ®Óphun 2 - 3 lÇn, çch 5 - 7 ngµy/lÇn.

* Ruåi ®ôc qu¶ (Dacus dorsalis)

Ruåi g©y h¹i trªn nhiÒu ®èi t−îng nh− cam, quýt, xoµi, t¸o æi nh·n v.v... lµ ®èi t−îng kiÓmdÞch cña nhiÒu n−íc khi nhËp qu¶ t−¬i. Ruåi çi ®ôc vá qu¶ ®· giµ, ®Î trøng d−íi líp vá.Trøng në thµnh s©u non, s©u non ¨n thÞt qu¶, g©y thèi vµ rông qu¶.

Çch phßng trõ: Kh«ng ®Ó qu¶ chÝn l©u trªn c©y. Phun Azodrin 0,1%; Bassa 0,25%; Bi580,1% hoÆc dïng b¶ dÉn dô ruåi: nh− døa, cam, quýt, chuèi chÝn hay chÊt Methyl eugienol trénvíi thuèc s¸t trïng kh«ng cã mïi h«i (Furadon, Azodrin, Malattion...) lµm bÉy ®Ó diÖt (nh−çch diÖt ruåi vµng ®èi víi cam quýt). Còng cã thÓ dïng ph−¬ng ph¸p bao qu¶ b»ng bao giÊycòng ngõa ®−îc sù chÝch h¹i cña ruåi vµng.

* S©u ®ôc th©n (Plocacderus ruficornis)

S©u tr−ëng thµnh lµ bä rÇy çnh cøng dµi kho¶ng 2,5 cm, mµu ®en, cã sõng dµi, r©u ®á. S©u®Î trøng vµo nh÷ng vÕt th−¬ng cã s½n trªn c©y, hoÆc dïng hµm d−íi c¾n t¹o vÕt th−¬ng vµ ®Îtrøng vµo ®ã. S©u non në ra ®ôc vµo phÇn d−íi vá ®Ó ¨n vµ ph¸t triÓn. Th©n chÝnh vµ çccµnh lín lµ ®èi t−îng chÝnh bÞ s©u c¾n ph¸. S©u non ho¸ nhéng trong mét bao n»m bªn tronglíp vá c©y.

Çch phßng trõ:

• CÇn tr¸nh t¹o çc vÕt th−¬ng trªn c©y nh− çch kÝch thÝch c©y ra hoa b»ng çch dïngdao b¨m gèc;

• Dïng bÉy ®Ìn ®Ó diÖt s©u tr−ëng thµnh;

• Tiªm vµo lç ®ôc çc lo¹i thuèc cã tÝnh x«ng h¬i m¹nh nh− Methyl parathion, Thiodan,Diazinon v.v... vµ bÞt çc lç ®ôc b»ng ®Êt sÐt ®Ó diÖt s©u non.

* S©u ®ôc cµnh (Niphonolea albata vµ N. capito)

G©y h¹i b»ng çch c¾n tiÖn ngang ngän cña çc cµnh non ®Ó ®Î trømg vµo; s©u non ®ôc vµom« gç lµm cµnh bÞ chÕt kh«, th−êng g©y h¹i trong mïa m−a. Nh÷ng cµnh ngän s¾p ra hoacòng th−êng bÞ h¹i nÆng. CÇn ph¸t hiÖn çc cµnh bÞ s©u ®ôc vµ ®Î trøng. C¾t bá çc cµnh nµy®em ®èt ®Ó diÖt s©u non ë bªn trong.

* RÖp s¸p (Icerya seychellarum vµ Planococous lilacinus)

RÖp chÝch hót nhùa ë léc non, çc nh¸nh vµ cuèng qu¶ xoµi. §©y còng lµ hai loµi rÖp s¸pchÝch hót trªn cam quýt. Dïng Supracide 0,1%, Dimecron, Bi58, Hostathion víi nång ®é0,2% hoÆc Polysulfua canxi 0,50 b«mª ®Ó phun.

44

* RÖp dÝnh (Coccus viridia, C.mangiferae vµ Pulvanaria psidi)

RÖp chÝch hót nhùa c©y ë mÆt d−íi l¸, cµnh non. Çch phßng trÞ gièng nh− ®èi víi rÖp s¸p.

* S©u h¹i hoa

§©y lµ mét loµi b−ím nhá, n©u, s¶i çnh 18 mm. S©u mÇu ®á n©u, ®Çu ®en, ban ngµy n»mtrong bao t¬ máng, ë cuèng chïm hoa, ®ªm chui ra ¨n hoa. S©u ho¸ nhéng trong kÐn kÝn ®Ýnhë cuèng chïm hoa.

Phßng trÞ b»ng çch phun Azodrin Monitor, Dimecron... 0,15 - 0,20% vµo buæi chiÒu khi s©uch−a ho¸ nhéng.

B. BÖnh h¹i xoµi

* BÖnh th¸n th−: Do nÊm Collectotrichum gloeosporioides

§©y lµ bÖnh quan träng nhÊt ®èi víi xoµi, g©y h¹i m¹nh trong mïa m−a cã ®é Èm cao vµ nhiÖt®é cao. NÊm bÖnh g©y h¹i trªn cµnh non, l¸, hoa vµ qu¶.

Trªn l¸ ®èm bÖnh mµu x¸m n©u, trßn hay ®a gi¸c, t¹o ra nh÷ng ®èm ch¸y vµ r¸ch l¸, cuèicïng lµm rông l¸. BÖnh lµm rông hoa vµ thèi ®en çc chïm hoa. Cßn trªn qu¶ lóc ®Çu chØxuÊt hiÖn çc chÊm n©u nhá, sau ®ã ph¸t triÓn thµnh çc ®èm thèi ®en lâm trªn mÆt vá qu¶,qu¶ bÞ chÝn Ðp hoÆc thèi khi b¶o qu¶n.

Dïng Benlate nång ®é 0,1%, Copper-B 0,25%, hay Mancozeb 0,3% ®Ó phun. Phun tõ khi hoanë ®Õn 2 th¸ng sau, 7 ngµy phun l lÇn. Sau ®ã mçi th¸ng phun 1 lÇn.

* BÖnh thèi qu¶, kh« ®ät do nÊm Diplodia natalensis

BÖnh g©y h¹i nÆng trong ®iÒu kiÖn nãng Èm cña mïa m−a. Trªn nh¸nh ®ät l¸ cã çc ®èm sÉmmµu, lan dÇn trªn çc cµnh non, cuèng l¸ lµm l¸ biÕn mµu n©u, biªn l¸ cuèn lªn. Cµnh bÞ kh«.ChÎ däc cµnh bÞ bÖnh thÊy bªn trong m¹ch dÉn nhùa t¹o thµnh nh÷ng säc n©u.

BÖnh h¹i qu¶ trong thêi kú b¶o qu¶n vµ vËn chuyÓn lµm thèi phÇn thÞt qu¶ chç gÇn cuènghoÆc ë chç vá bÞ x©y x¸t hay bÇm giËp. Qu¶ h¸i kh«ng mang theo cuèng còng dÔ bÞ bÖnhx©m nhËp vµ l©y lan sau 2 - 3 ngµy.

Phßng bÖnh: tèt nhÊt lµ lóc h¸i tr¸nh lµm bÇm giËp, x©y x¸t qu¶. Phun Benlate nång ®é0,01%, Copper-B (0,1%) víi l−îng 10 lÝt cho 1 c©y tr−íc lóc thu ho¹ch 2 tuÇn.

Qu¶ sau khi thu ho¹ch ®−îc xö lý b»ng çch: nhóng vµo n−íc Êm 550C chøa 0,06 - 0,1%Benlate ®Ó ng¨n ngõa bÖnh thèi qu¶ vµ th¸n th−. Còng cã thÓ nhóng cuèng qu¶ hay c¶ qu¶vµo thuèc gèc ®ång hay dung dÞch Borax (hµn the) pha lo·ng nång ®é 0,6%.

§Ó phßng bÖnh cho c©y con khi ghÐp cÇn chän m¾t ghÐp tèt trªn c©y khoÎ vµ vÖ sinh dông côghÐp.

* BÖnh ch¸y l¸ do nÊm Macrophoma mangiferae

BÖnh ph¸t triÓn trong mïa m−a g©y h¹i l¸, cµnh vµ qu¶. Trªn qu¶ ®èm bÖnh trßn mäng n−ícsau ®ã lan nhanh lµm thèi qu¶. BÖnh l©y lan nhê n−íc m−a.

Phßng trõ bÖnh b»ng çch c¾t bá l¸ bÖnh, çc cµnh bÞ bÖnh ®Ó gi¶m nguån l©y lan. PhunCooper-Zn, Cooper-B, Benomyl.

45

* BÖnh ®èm l¸ do nÊm Pestalotia mangiferae

BÖnh h¹i l¸ vµ qu¶ qua vÕt th−¬ng hay vïng tiÕp xóc. Trªn l¸ ®èm bÖnh cã h×nh bÇu dôc to,mµu n©u nh¹t, t©m x¸m tr¾ng, cã thÓ lµm r¸ch l¸. Trªn qu¶ vïng nhiÔm bÖnh cã mµu ®en, bÞnh¨n nheo.

§Ó phßng trÞ cã thÓ dïng çc lo¹i thuèc nh− ®èi víi bÖnh ch¸y l¸.

* BÖnhphÊn tr¾ng do nÊm Odium mangiferae

BÖnh g©y h¹i trong ®iÒu kiÖn nãng Èm trong mïa m−a hoÆc cã s−¬ng ®ªm. NÊm bÖnh t¹othµnh mét líp phÊn tr¾ng trªn l¸ non vµ chïm hoa. BÖnh th−êng ph¸t triÓn tõ ngän çc chïmhoa lan dÇn xuèng cuèng hoa, l¸ non vµ cµnh. Th−êng hoa bÞ nhiÔm bÖnh tr−íc khi thô phÊnvµ qu¶ cßn rÊt nhá ®· bÞ bÖnh lµm cho qu¶ biÕn d¹ng mÐo mã, nh¹t mµu vµ rông.

* BÖnh muéi ®en do nÊm Capnodium mangiferae

NÊm bÖnh b¸m thµnh tõng m¶ng trªn l¸. NÊm kh«ng g©y h¹i trùc tiÕp v× kh«ng hót dinhd−ìng tõ c©y, nã chØ ph¸t triÓn trªn chÊt bµi tiÕt do rÇy xanh, rÖp dÝnh, rÖp s¸p... chÝch hót tiÕtra vµ t¹o thµnh líp nÊm ®en b¸m dÝnh trªn mÆt l¸ lµm gi¶m quang hîp cña l¸. BÖnh ph¸t triÓnm¹nh trong mïa n¾ng.

Phßng bÖnh b»ng çch phun thuèc ®Ó diÖt rÇy b»ng Bassa, Trebon, Thiodan, Dimecron. CãthÓ phun çc lo¹i thuèc trõ nÊm cã gèc ®ång hay bét l−u huúnh víi nång ®é 0,2%.

* BÖnh ®èm do vi khuÈn Psodomonas mangiferae

BÖnh th−êng g©y h¹i trªn cµnh non, l¸, cuèng l¸, cuèng qu¶ g©y rông l¸, rông qu¶ khi cßnnon.

Phßng trÞ b»ng çch c¾t bá çc cµnh l¸ bÞ bÖnh. Phun çc lo¹i thuèc cã gèc ®ång (Cu) nh−Cooper-Zinc, Kasuran ®Ó h¹n chÕ t¸c h¹i cña bÖnh.

VII. THU HO¹CH Vµ B¶O QU¶N

X¸c ®Þnh ®é chÝn cña xoµi cã thÓ c¨n cø vµo çc chØ tiªu sau:

• H×nh d¸ng vµ mµu s¾c: qu¶ cßn non th× dÑt, vai qu¶ vµ ®Çu nóm th¼ng 1 hµng, mµu xanhtèi; qu¶ giµ th× vai qu¶ v−ît xa ®Çu nóm, qu¶ phång lªn, chiÒu dµy t¨ng. Vá qu¶ mµunh¹t, vµng dÇn, nÕu dïng dao c¾t thÊy thÞt qu¶ non mµu tr¾ng, thÞt qu¶ giµ mµu vµng dacam. Khi mµu vµng da cam ®· hiÖn ra ngoµi vá vµ ph¶ng phÊt cã mïi th¬m th× qu¶ ®·®¹t ®é chÝn tèi ®a.

• Tuæi qu¶ tÝnh tõ ngµy hoa në: VÝ dô, ë Philippin ng−êi ta thu ho¹ch sím nhÊt 81 ngµysau khi hoa në. §èi víi gièng xoµi Haden ë Ên §é ng−êi ta h¸i qu¶ khi tuæi qu¶ 105 –115 ngµy.

• Ph©n tÝch ®é ®−êng, ®é chua, tû lÖ chÊt hoµ tan (b»ng chiÕt quang kÕ cÇm tay), tèi thiÓu®é Brix ph¶i ®¹t 7% míi thu h¸i, ph©n tÝch ®é chua cña qu¶ nÕu > 2,5% th× kh«ng h¸i.

• TÝnh tû träng: khi tû träng ®¹t 1,01 - 1,02 lµ lóc h¸i thÝch hîp nhÊt. Çch kiÓm tra ®¬ngi¶n lµ ng©m qu¶ xoµi trong n−íc, nh÷ng qu¶ ch×m vµ l¬ löng trong n−íc lµ qu¶ ®· giµgÇn chÝn cã thÓ thu ho¹ch ®−îc.

46

Còng gièng nh− nhiÒu lo¹i qu¶ kh¸c x¸c ®Þnh thêi gian h¸i ph¶i c¨n cø vµo môc ®Ých sö dông:nÕu dïng t¹i chç th× ®Ó chÝn vµng trªn c©y, qu¶ lóc nµy ®¹t chÊt l−îng cao; nh−ng nÕu ph¶imang ®i xa hoÆc xuÊt khÈu th× ph¶i h¸i sím h¬n. N¨ng suÊt qu¶ trªn c©y t¨ng dÇn tõ n¨m ®Çutiªn ®Õn sau 5 n¨m th× æn ®Þnh. Mét c©y xoµi tèt cã thÓ cho 500 kg qu¶/n¨m ë n¨m æn ®Þnh.Th«ng th−êng chØ ®¹t 100 - 200 kg qu¶/c©y/n¨m. Nªn h¸i qu¶ vµo ngµy n¾ng r¸o. C¾t qu¶vµo lóc trêi r©m m¸t, nÕu h¸i vµo ngµy m−a kh¶ n¨ng b¶o qu¶n vµ vËn chuyÓn qu¶ sÏ kÐm.

Qu¶ h¸i vÒ cho vµo phßng chøa mét ngµy ®ªm ®Ó qu¶ tiÕp tôc h« hÊp ''ra må h«i'', sau ®ãdïng kh¨n −ít lau s¹ch vµ ph©n lo¹i. NÕu ph¶i chë ®i xa th× cho vµo sät tre hoÆc hßm çct«nghay hßm gç xÕp thµnh tõng líp, tèi ®a kh«ng qu¸ 5 líp. ë ®¸y sät (hay hßm gç) lãt mét lípr¬m hay giÊy xèp, gi÷a çc líp xoµi l¹i lãt thªm líp giÊy máng, tõng qu¶ cÇn ®−îc bäc métlíp giÊy máng.

Trong qu¸ tr×nh b¶o qu¶n vµ vËn chuyÓn dÔ bÞ bÖnh th¸n th− vµ thèi cuèng qu¶ lµm cho qu¶ bÞthèi. §Ó ng¨n ngõa dïng n−íc nãng 520C ng©m qu¶ trong 15 phót, hoÆc ng©m n−íc nãng520C trong 15 phót sau ®ã ng©m thªm 3 phót trong dung dÞch 2 - 4% NaB4O7 råi vít, còng cãthÓ dïng xe l¹nh gi÷ ë nhiÖt ®é 5,5 - 110C, ®é Èm kh«ng khÝ 85 - 90% th× cã thÓ b¶o qu¶n®−îc 4 - 8 tuÇn. Sau ®ã lÊy ra, ®Ó ë ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é b×nh th−êng trong phßng ®Ó thóc choqu¶ chÝn. Lµm nh− vËy qu¶ gi÷ ®−îc mµu s¾c vµ phÈm chÊt t−¬i ngon.

47

C¢Y HåNG XI£M(Achras sapota Mill.)

I. GI¸ TRÞ DINH D¦ìNG, ý NGHÜA KINH TÕ

Hång xiªm (Sab«chª) lµ c©y ¨n qu¶ nhiÖt ®íi, nguån gèc ë vïng T©y Nam Mªhic« ®−îc nhËpvµo n−íc ta tõ l©u vµ ®−îc trång ë nhiÒu vïng. TËp trung nhÊt lµ ë çc tØnh ®ång b»ng s«ngCöu Long nh− BÕn Tre, TiÒn Giang, CÇn Th¬, Sãc Tr¨ng, §ång Th¸p, VÜnh Long. ë miÒnB¾c tËp trung ë çc tØnh §ång b»ng B¾c Bé nh− Hµ Néi, H¶i H−ng, Th¸i B×nh, Hµ T©y, cßn®−îc trång nhiÒu ë miÒn Trung - Thõa Thiªn, HuÕ.

Hång xiªm dÔ trång, kh«ng kÐn ®Êt, cã thÓ trång trªn ®Êt bÞ nhiÔm chua, mÆn hoÆc ë vïng gß®åi kh« h¹n thiÕu n−íc. C©y cã qu¶ æn ®Þnh qua çc n¨m, thu ho¹ch ®−îc nhiÒu th¸ng trongn¨m, n¨ng suÊt kh¸ cao tõ n¨m thø 7 (20 - 40 tÊn/ha). Trång sím cho qu¶: c©y chiÕt n¨m thø3 ®· cho thu ho¹ch. Hång xiªm mang l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ cho nh÷ng vïng ®Êt nhiÔm mÆn,kh« h¹n, ®iÒu kiÖn canh t¸c c©y l−¬ng thùc vµ çc c©y ¨n qu¶ kh¸c khã kh¨n vµ cã thÓ cho lîitøc gÊp 5 - 10 lÇn lóa trong cïng ®iÒu kiÖn.

Qu¶ hång xiªm chÝn ¨n ngät, cã mïi th¬m nhÑ, m¸t vµ mÒm, dÔ tan, lµ thø qu¶ quý cho ng−êigiµ vµ trÎ em, ng−êi cã bÖnh d¹ dµy vµ ®−êng ruét v.v... Tµi liÖu ph©n tÝch cña ViÖn Dinhd−ìng Quèc gia (Hµ Huy Kh«i, Tõ GiÊy, 1994) cho biÕt hµm l−îng gluxit trong qu¶ - 10%,protit - 0,5%, xenluloza - 2,5%, tro - 0,6%, n−íc - 86,4%, Ca - 52mg%, P - 24mg%, vitamin C- 8mg% vµ l−îng calo trong 100g lµ 43 Cal.

Hång xiªm lµ c©y gç cao, cã t¸n ®Ñp, l¸ xanh quanh n¨m, võa lµ c©y bãng m¸t, võa lµ c©yc¶nh. Trång hång xiªm ®Ó lÊy qu¶, lÊy nhùa, ®ång thêi lµ c©y xanh cã t¸c dông c¶i t¹o m«itr−êng sèng. V× vËy hång xiªm còng lµ mét c©y ®−îc chó ý trong phong trµo phñ xanh ®Êttrèng ®åi träc hiÖn nay.

Hång xiªm cã nguån gèc nhiÖt ®íi ch©u Mü, Mªhic« tõ ®ã lan truyÒn sang çc vïng nhiÖt ®íiphÝa nam Brazin, phÝa b¾c Florida vµ Haoai cña ch©u Mü; cßn ë ch©u ¸ th× cã Ên §é, Th¸iLan, Sri Lanka, ViÖt Nam, Indonesia, Philippin vµ mét sè n−íc ch©u Phi kh¸c nh− C«ng g«v.v...

Theo NguyÔn §×nh Khang (1992) th× ''tr¸i Sab«chª do cha Gernet ®−a tõ Mü ®Õn n¨m 1890''vµ tõ ®ã ®Õn nay hång xiªm ®−îc ®em trång ë nhiÒu vïng trong n−íc tõ nam chÝ b¾c. ë x·Xu©n §Ønh (Hµ Néi) nhµ nµo còng trång hång xiªm víi tæng sè 13.746 c©y ë çc løa tuæi(TrÇn ThÕ Tôc, 1989), ë ®©y cã gièng hång xiªm ngon næi tiÕng kh¾p miÒn B¾c. ë H¶i H−ngx· Thanh S¬n, huyÖn Nam Thanh cã 1.700 hé gia ®×nh, toµn x· cã 18.700 c©y lµ n¬i cã nhiÒuhång xiªm nhÊt cña tØnh H¶i H−ng vµ trång gièng Thanh Hµ. ë miÒn Trung vµ miÒn Nam®Òu cã trång hång xiªm nh−ng møc ®é trång tËp trung nhÊt ph¶i nãi ë cï lao Mü Ph−íc huyÖnKÕ S¸ch, tØnh Sãc Tr¨ng. S¶n phÈm cña cï lao lµ nh·n vµ hång xiªm, nhµ thÝm T− mét n¨mthu ®Õn 10 tÊn qu¶ hång xiªm vµ 3 tÊn nh·n. Qu¶ t−¬i hång xiªm ®· ®−îc chµo hµng ra n−ícngoµi. NÕu cã ®Çu ra sÏ thóc ®Èy nghÒ trång hång xiªm cña ta ph¸t triÓn m¹nh h¬n.

II. §ÆC TÝNH THùC VËT, §ÆC TÝNH SINH HäC

1. RÔ

Do nh©n gièng b»ng cµnh chiÕt nªn bé rÔ hång xiªm thuéc lo¹i rÔ ¨n n«ng. §¹i bé phËn tËptrung ë tÇng ®Êt 0 - 40 cm (90 - 92% khèi l−îng rÔ ë hång xiªm Xu©n §Ønh vµ Thanh Hµ).§é lan xa cña rÔ çch gèc kho¶ng 150 - 250 cm nh−ng phÇn lín tËp trung ë kho¶ng çch 0 -

48

100 cm (80 - 85% tæng khèi l−îng rÔ). RÔ t¬ chiÕm kho¶ng 3,5 - 3,7%, rÔ dÉn 9,5 - 10,3% vµrÔ çi chiÕm 85 - 87% tæng träng l−îng rÔ cña c©y. §é ¨n xa cña rÔ so víi ®−êng kÝnh t¸n c©ycã tû lÖ 1 : 1,2. Sù ph©n bè vµ träng l−îng bé rÔ cßn tuú thuéc vµo gièng. Trong gièngnghiªn cøu th× bé rÔ hång xiªm Thanh Hµ ¨n s©u vµ réng h¬n hång xiªm Xu©n §Ønh. §©ycòng lµ ®iÒu phï hîp víi ®Æc ®iÓm sinh lý cña c©y hång xiªm Thanh Hµ cã bé khung t¸n khoÎl¸ nhiÒu vµ n¨ng suÊt çc løa tuæi ®Òu h¬n hång xiªm Xu©n §Ønh.

2. Th©n, t¸n

C©y hång xiªm cã mét th©n chÝnh, chiÒu cao 10 - 15 m, chç ®Êt tèt cã thÓ cao 20 m. Vá th©nmµu n©u thÉm, dµy, sï s×. T¸n c©y cã nhiÒu d¹ng tuú theo gièng: h×nh cÇu, m©m x«i, h×nhth¸p. Cã gièng cµnh ph©n tÇng râ.

3. L¸

L¸ nguyªn, dµi, dµy, bãng, mäc so le vµ t¹o thµnh chïm ë ngän çc nh¸nh nhá. L¸ non mµuvµng n©u vµ xanh ®Ëm khi giµ. L¸ hång xiªm hÇu nh− xanh quanh n¨m, th«ng th−êng chØ cãçc l¸ giµ míi rông. Mµu s¾c l¸, ®é lín cña l¸, cÊu tróc mÆt l¸ vµ biªn l¸ lµ nh÷ng chØ tiªugióp ph©n biÖt ®−îc çc gièng trång trong s¶n xuÊt. VÝ dô l¸ hång xiªm Xu©n §Ønh bÇu, mÆtl¸ vªnh, mÐp l¸ gîn sãng, l¸ dµy vµ cã mµu xanh vµng; cßn gièng hång xiªm Thanh Hµ l¸nhá, dµi, Ýt vªnh, mÐp l¸ kh«ng gîn sãng, l¸ máng vµ cã mµu xanh ®Ëm v.v...

4. Léc, cµnh

Trong ®iÒu kiÖn khÝ hËu ë vïng §ång b»ng B¾c Bé çc ®ît léc cña hång xiªm xuÊt hiÖn tõcuèi th¸ng 2 cho ®Õn th¸ng 11. Trong 1 n¨m cã 3 ®ît léc chÝnh. §ît 1 tõ th¸ng 3 ®Õn th¸ng 5(vô xu©n), ®ît 2 tõ cuèi th¸ng 5 ®Õn th¸ng 7 (vô hÌ), ®ît léc thø 3 tõ gi÷a th¸ng 7 ®Õn th¸ng11 (vô thu). Sè ®ît léc trong n¨m, sè l−îng léc trªn c©y nhiÒu hay Ýt, thêi gian hoµn thµnhmét ®ît léc dµi hay ng¾n phô thuéc vµo tuæi c©y, t×nh h×nh dinh d−ìng, sè qu¶ cã trªn c©y,thêi tiÕt khÝ hËu cña tõng n¨m. V−ên c©y cã ®ñ ph©n, n−íc gÆp vµo n¨m cã thêi tiÕt Êm ¸ptrªn c©y hÇu nh− quanh n¨m lóc nµo còng cã ®ît léc míi. Trong vô thu thêi gian ®Ó hoµnthµnh mét ®ît léc kho¶ng 19 - 20 ngµy.

49

H×nh 14.

a) Cµnh, l¸, hoa vµ qu¶ hång xiªmb) Qu¶ hång xiªm c¾t däc

5. Nô, hoa

Hoa hång xiªm nhá, tr¾ng, kh«ng mïi, cã l«ng t¬ ë mÆt ngoµi dµi 6 - 8 µm. §−êng kÝnh khinë 1,0 - 1,5 cm, cuèng nhá dµi 1 - 2 cm. §Çu tiªn ë n¸ch l¸ xuÊt hiÖn mÇm hoa, dÇn dÇn línlªn thµnh nô, trªn mét cµnh th−êng cã 5 - 15 nô hoa ë n¸ch l¸, sau nµy nô në thµnh hoa. Hoamäc tËp trung hay ®¬n ®éc tõ n¸ch l¸ ë chç gÇn ngän nh¸nh. Hoa cã çnh dÝnh liÒn ë ®¸y,d¹ng h×nh chu«ng hoÆc ph×nh ë ®¸y, tr¾ng, chia thµnh 6 thuú. Hoa cã 6 tiÓu nhÞ, cao thÊpkh«ng ®Òu víi bao phÊn mµu vµng n©u. NhÞ çi gåm bÇu no·n mang vßi nhôy víi nóm mäcv−¬n cao h¬n h¼n so víi nhÞ ®ùc. Tõ khi xuÊt hiÖn nô ®Õn hoa ®Çu tiªn në mÊt kho¶ng 24 - 38ngµy, trung b×nh 32 - 34 ngµy. Trªn mét chïm hoa, hoa ®Çu tiªn ®Õn hoa cuèi cïng nëkho¶ng 6 - 7 ngµy. Thêi gian ®Ó hoµn thµnh mét ®ît hoa trªn c©y ph¶i mÊt 35 - 45 ngµy. Hoahång xiªm në tõ buåi s¸ng ®Õn tr−a, në ré lóc 6 - 8 giê s¸ng (theo dâi ë v−ên qu¶ cña tr−êng§¹i häc N«ng nghiÖp I víi 2 gièng hång xiªm Xu©n §Ønh vµ Thanh Hµ, n¨m 1989). Cßn theoD−¬ng Minh vµ céng sù (1993, ë tr−êng §¹i häc CÇn Th¬) th× hoa hång xiªm b¾t ®Çu nëkho¶ng 3 giê chiÒu vµ në hoµn toµn vµo 1 giê tr−a h«m sau. Thêi ®iÓm thô phÊn tõ 8 giê s¸ng®Õn 5 giê chiÒu, nh−ng th−êng vµo lóc 10 giê - 11 giê 30 phót.

50

Kh¶ n¨ng thô phÊn thô tinh cña hång xiªm

a) KÝch th−íc h¹t phÊn

H¹t phÊn hång xiªm cã d¹ng h×nh cÇu, t−¬ng ®èi ®ång ®Òu gi÷a çc gièng: 47,16 - 50,51micr«ng (quan s¸t 4 gièng: Xu©n §Ønh, Thanh Hµ, Qu¶ tr¸m, Th¸i s¬n). HÖ sè biÕn ®éng vÒ®é lín gi÷a çc gièng cã sù kh¸c nhau.

b) Søc sèng cña h¹t phÊn trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn

Søc sèng cña phÊn hoa trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn t−¬ng ®èi cao: 80,78 - 88,94% sè h¹t phÊncña 3 gièng thÝ nghiÖm cã mµu ®á vµ hång - theo ph−¬ng ph¸p S¸c®acèp.

c) Tû lÖ n¶y mÇm cña h¹t phÊn trªn m«i tr−êng dinh d−ìng nh©n t¹o

§Ó thö kh¶ n¨ng n¶y mÇm cña phÊn hoa thÝ nghiÖm víi h¹t phÊn 2 gièng Xu©n §Ønh vµ ThanhHµ trªn m«i tr−êng nu«i cÊy ®¬n gi¶n gåm ®−êng saccaroza vµ l% th¹ch agar, nång ®é ®−êngsaccaroza ®−îc thay ®æi tõ 6% - 40%. KÕt qu¶ cho thÊy nång ®é ®−êng 27% t−¬ng ®èi thÝchhîp cho sù n¶y mÇm cña h¹t phÊn hoa hång xiªm, víi tû lÖ n¶y mÇm cña h¹t phÊn hång xiªmXu©n §Ønh lµ 33,61%, víi gièng Thanh Hµ lµ 39,33%. Cßn nång ®é ®−êng 25% çc tû lÖt−¬ng øng lµ 25,69% vµ 30,71%. Víi nång ®é ®−êng 29% th× ®¹t ®−îc 28,87% vµ 35,40%,nh− vËy tû lÖ n¶y mÇm cña h¹t phÊn hång xiªm vÉn cßn thÊp.

§Ó n©ng cao tû lÖ n¶y mÇm cña h¹t phÊn, chóng t«i ®· thªm vµo m«i tr−êng nu«i cÊy métl−îng nhá axit boric (0,01%) trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é 20 - 250C, §é Èm b·o hoµ vµ nång ®é®−êng saccaroza lµ 25, 27, 29 vµ 32%. KÕt qu¶ cho thÊy cã thªm axit boric tû lÖ n¶y mÇmcña h¹t phÊn ®· t¨ng thªm ®−îc tõ 4,97 - 6,30%. Tû lÖ ®ã vÉn cßn lµ thÊp. Thªm tiÕp vµom«i tr−êng nu«i cÊy chÊt kÝch thÝch sinh tr−ëng NAA (Naphtyl axªtic axit) víi çc nång ®ékh¸c nhau tõ 1, 3, 5, 7 pmm vµ ®èi chøng kh«ng cã NAA (trªn nÒn cña m«i tr−êng 27%saccaroza + 1% th¹ch + 0,01% axit boric - H3BO3).

KÕt qu¶ cho thÊy víi c«ng thøc thªm 5 ppm NAA vµo m«i tr−êng trªn h¹t phÊn cña hångxiªm Xu©n §Ønh n¶y mÇm ®¹t 48,42% cßn hång xiªm Thanh Hµ ®¹t cao h¬n ®Õn 52,60%.H¹t phÊn n¶y mÇm t¨ng lªn so víi tr−íc tõ 3,19 - 3,91%.

d) ¶nh h−ëng cña nhiÖt ®é tíi sù n¶y mÇm cña phÊn hoa hång xiªm

ThÝ nghiÖm víi 2 gièng hång xiªm Xu©n §Ønh vµ Thanh Hµ trong phßng thÝ nghiÖm cã ®iÒuchØnh nhiÖt ®é ë çc møc 5, 15, 25 vµ 350C cho thÊy phÊn hoa hång xiªm nÈy mÇm tèt nhÊttrong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é 250C, tû lÖ n¶y mÇm ®¹t 44,44% (gièng Thanh Hµ) vµ 40% (gièngXu©n §Ønh), ë nhiÖt ®é 50C phÊn hoa hång xiªm kh«ng n¶y mÇm, ë 150C tû lÖ n¶y mÇm chØ®¹t 10,08 - 12,31%, ë 350C tû lÖ nµy ®¹t 16,37 - 19,39%.

Qua thÝ nghiÖm chøng tá nhiÖt ®é thÊp vµ nhiÖt ®é qu¸ cao lµ nh÷ng yÕu tè h¹n chÕ rÊt nhiÒu®èi víi sù n¶y mÇm cña phÊn hoa, do ®ã ¶nh h−ëng ®Õn kh¶ n¨ng thô phÊn thô tinh, kÕt qu¶®−a ®Õn tû lÖ ®Ëu qu¶ thÊp, do ®ã n¨ng suÊt kÐm.

e) X¸c ®Þnh kh¶ n¨ng thô phÊn thô tinh cña hång xiªm

§Ó x¸c ®Þnh c©y hång xiªm lµ c©y tù thô phÊn hay c©y giao phÊn, chóng t«i tiÕn hµnh khö ®ùccho hoa, bao çch ly hoa råi thô phÊn nh©n t¹o víi çc c«ng thøc kh¸c nhau, sau ®ã theo dâikh¶ n¨ng ®Ëu qu¶ ë tõng c«ng thøc. D−íi ®©y lµ kÕt qu¶ cô thÓ: :

51

Tû lÖ ®Ëu qu¶ khi thô phÊn nh©n t¹o

H×nh thøc thô phÊn Tæng sèhoa

Tæng sèqu¶ ®Ëu

Tû lÖ ®Ëuqu¶ (%)

Tù thô phÊn 30 3 10,00

Thô phÊn kh¸c hoa cïng c©y 34 9 26,47

Thô phÊn kh¸c c©y cïng gièng 31 8 25,81

Thô phÊn hoa kh¸c gièng 31 6 19,35

Çch ly c¶ chïm hoa 76 3 3,95

Qua b¶ng trªn cho thÊy hång xiªm cã thÓ thô phÊn thô tinh víi nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau.Cã thÓ nãi hång xiªm lµ c©y tù thô phÊn vµ vÉn cã kh¶ n¨ng giao phÊn. VËy trong v−ên hångxiªm nªn bè trÝ trång xen thªm çc gièng kh¸c nhau ®Ó cung cÊp thªm phÊn nh»m t¨ng tû lÖ®Ëu qu¶

Quan s¸t ®èi t−îng truyÒn phÊn nhËn thÊy: kiÕn lµ c«n trïng th−êng gÆp trªn c©y, cßn çc lo¹ic«n trïng kh¸c nh− ong mËt, ruåi, v.v... rÊt Ýt thÊy xuÊt hiÖn trªn c©y hång xiªm. VËy kiÕn lµ®èi t−îng truyÒn phÊn chÝnh.

Ngoµi ra giã còng lµ ®èi t−îng gióp viÖc truyÒn phÊn v× thÊy v−ên hång xiªm tËp thÓ ë Xu©n§Ønh, nh÷ng c©y trång ë b×a çnh ®ång n¨m nµo còng ®Ëu nhiÒu qu¶. ViÖc nµy cÇn ®−îc tiÕptôc nghiªn cøu vµ lµm râ.

g) Tû lÖ ®Ëu qu¶ cña hång xiªm

Theo dâi tû lÖ ®Ëu hoa ®Ëu qu¶ cña hång xiªm gièng Thanh Hµ cã tû lÖ ®Ëu qu¶ cao h¬n11,96% (so víi tæng sè hoa në ban ®Çu) so víi gièng Xu©n §Ønh - 9,89%. So víi çc gièngc©y ¨n qu¶ kh¸c, tû lÖ ®Ëu qu¶ cña hång xiªm lµ rÊt cao. Víi cam, quýt b×nh qu©n chØ ®Ëu tõ1 - 2,1%, n¨m nµo ®−îc 5% lµ xem nh− ®· ®−îc mïa. §iÒu ®ã phÇn nµo gi¶i thÝch v× saon«ng d©n ë nhiÒu n¬i thÝch trång hång xiªm.

6. Qu¶

H×nh d¹ng, kÝch th−íc vµ träng l−îng qu¶ hång xiªm thay ®æi tuú gièng. Qu¶ cã h×nh cÇuhay h¬i dµi, h×nh qu¶ tim, h×nh qu¶ tr¸m, h×nh qu¶ xoµi; kÝch th−íc qu¶ còng kh¸c nhau(chiÒu dµi qu¶ 3,0 - 9,5 cm, ®−êng kÝnh qu¶ 3,8 cm); träng l−îng qu¶ 50 - 250g, mét vµigièng cã qu¶ nÆng ®Õn 600 - 700g. Vá qu¶ máng, cã mét líp phÊn n©u trªn bÒ mÆt, khi chÝnvá qu¶ cã mµu vµng n©u, líp phÊn bÞ trãc loang læ. ThÞt qu¶ khi chÝn cã mµu vµng ®Õn n©u®á, mÒm, mäng n−íc, th¬m ngon, ngät, thí thÞt mÞn hay th« (çt) tuú gièng. Qu¶ non cãnhiÒu nhùa mñ mµu tr¾ng. Qu¶ cµng giµ l−îng mñ còng Ýt dÇn. Mét qu¶ cã 0 - 10 h¹t, trungb×nh cã 1 - 4 h¹t. H¹t hång xiªm dÑt, mµu n©u sÉm hay ®en bãng cã ng¹nh bªn víi vá cøngdµy 0,6 - 1,5 mm.

Sau khi thô phÊn kho¶ng 2 tuÇn, qu¶ hång xiªm b¾t ®Çu ph¸t triÓn. ë vïng nhiÖt ®íi qu¶ chÝnsau khi hoa në ré tõ 4 - 6 th¸ng, vÝ dô nh− ë vïng ®ång b»ng s«ng Cöu Long; cßn ë vïng§ång b»ng s«ng Hång thêi gian tõ ra hoa - qu¶ chÝn 8 - 10 th¸ng.

52

Thêi gian thu ho¹ch qu¶ ë 2 vïng còng kh¸c nhau. §ång b»ng s«ng Cöu Long quanh n¨m cãhång xiªm, nh−ng mïa qu¶ chÝn tËp trung tõ th¸ng 1 - 5 d−¬ng lÞch, cßn ë miÒn B¾c, vïng§ång b»ng s«ng Hång th× cã 2 ®ît thu ho¹ch chÝnh:

• Hång mïa: ra hoa vµo th¸ng 4 - 5 vµ thu ho¹ch qu¶ th¸ng 2 ®Õn ®Çu th¸ng 5 n¨m sau;

• Hång chiªm: hoa në vµo vô thu (th¸ng 8 - 9) thu ho¹ch qu¶ vµo th¸ng 7 - 9 n¨m sau.

III. ÇC GIèNG HåNG Xi£m

A. Vïng §ång b»ng s«ng Cöu Long

Th−êng trång phæ biÕn 2 gièng:

1. Sab« ta: c©y cao kho¶ng 10 m, mäc khoÎ, Ýt bÞ s©u bÖnh, cho nhiÒu qu¶ (trªn 2.000qu¶/c©y/n¨m), qu¶ trßn nhá, nÆng 50 - 150g, vÞ nh¹t, thÞt qu¶ th« (cã çt). Do phÈm chÊt qu¶kÐm nªn Ýt ®−îc −a chuéng, diÖn tÝch ngµy cµng bÞ gi¶m ®Çn.

2. Sab« xiªm (Sab« lßng møt, Sab« CÇn Th¬):

C©y cao 7 - 10 m, sau 10 - 30 n¨m trång t¸n réng 6 - 10 m, l¸ xanh ®Ëm dµy h¬n Sab« ta. C©ycho qu¶ 50 - 100kg/c©y/n¨m tuú ®iÒu kiÖn ch¨m sãc. Qu¶ to, nÆng 150 - 300g, chiÒu dµi qu¶7 - 10cm, ®−êng kÝnh 4,5 - 6,0 cm, thÞt mÞn, th¬m, ngät rÊt hîp thÞ hiÕu ng−êi tiªu dïng.Trång víi mËt ®é 150 - 200 c©y/ha trªn ®Êt m−¬ng lÝp cña ®ång b»ng s«ng Cöu Long cã thÓcho n¨ng suÊt 20 - 40 tÊn/ha. Gièng nµy tû lÖ ®Ëu qu¶ thÊp, v× vËy nªn trång xen thªm gièngSab« ta ®Ó t¨ng thªm kh¶ n¨ng ®Ëu qu¶. Gièng Sab« xiªm cã 2 dßng: ruét tÝm vµ ruét hång®Òu ®−îc trång ë §ång b»ng s«ng Cöu Long.

Ngoµi hai gièng trªn cßn cã Sab« d©y (trøng ngçng) cña vïng Sãc Tr¨ng, qu¶ to 200 - 300g,thÞt h¬i nh·o, Sab« d©y BÕn Tre qu¶ to 400 - 600g, thÞt mÞn, Sab« vá xanh thÞt mÞn, ngät vµSab« rõng qu¶ nhá phÈm chÊt kÐm.

B. ë vïng §ång b»ng s«ng Hång vµ çc tØnh l©n cËn

Th−êng trång phæ biÕn 2 gièng hång xiªm Xu©n §Ønh vµ hång xiªm Thanh Hµ.

1. Hång xiªm Xu©n §Ønh

Trång nhiÒu ë x· Xu©n §Ønh huyÖn Tõ Liªm ngo¹i thµnh Hµ Néi. T¸n c©y cã h×nh chæi xÓ,c©y th−a tho¸ng, l¸ mµu xanh vµng, mÆt l¸ h¬i vªnh, mÐp l¸ gîn sãng, ®Çu l¸ tï. Qu¶ h×nhtim, träng l−îng qu¶ trung b×nh 100g, qu¶ chÝn thÞt mµu hång, thÞt ch¾c, ¨n rÊt ngät, th¬mnhÑ, rÊt Ýt x¬, kh«ng cã çt, lµ gièng chÝn sím nhÊt trong çc gièng hång xiªm hiÖn cã, lµgièng chñ ®¹o rÊt ®−îc ng−êi tiªu dïng −a thÝch vµ diÖn tÝch trång ngµy cµng ®−îc më réng.T¹i x· Xu©n §Ønh c©y hång xiªm 32 tuæi nhµ b¸c M«n thu ®−îc 250 - 300kg qu¶/c©y/n¨m,cßn ë nhµ b¸c Dung c©y 28 tuæi thu ®−îc 350kg qu¶/c©y/n¨m (TrÇn ThÕ Tôc, 1988).

2. Hång xiªm Thanh Hµ

Trång nhiÒu ë huyÖn Thanh Hµ (cò) nay lµ huyÖn Nam Thanh tØnh H¶i H−ng. T¸n c©y cãd¹ng h×nh cÇu, c©y rËm r¹p, mäc khoÎ, nhiÒu cµnh l¸. L¸ nhá vµ dµi h¬n l¸ hång xiªm Xu©n§Ønh. L¸ xanh ®Ëm bãng vµ nh½n, mÐp l¸ kh«ng cã gîn sãng. Qu¶ cã d¹ng h¬i trßn, tr«n qu¶bÇu h¬n hång xiªm Xu©n §Ønh, qu¶ nÆng trung b×nh 80g, c©y sai qu¶, n¨ng suÊt qu¶ trªn c©ycïng tuæi cao h¬n hång xiªm Xu©n §Ønh. Khi chÝn ¨n ngät nh−ng cã nhiÒu çt nªn Ýt hÊpdÉn. Qu¶ chÝn muén h¬n hång xiªm Xu©n §Ønh.

Ngoµi 2 gièng kÓ trªn cßn cã çc gièng:

53

+ Hång xiªm qu¶ tr¸m: T¸n c©y cã d¹ng h×nh th¸p, ph©n tÇng, cµnh nhá, l¸ mµu xanh, nháthu«n dµi hai ®Çu. Qu¶ nhän cã h×nh qu¶ tr¸m, träng l−îng trung b×nh 66g, rÊt sai qu¶, qu¶®Ëu thµnh chïm. Qu¶ chÝn ¨n rÊt ngät, kh«ng cã çt nh−ng thÞt h¬i nh·o, qu¶ nhá h¬n hångxiªm Xu©n §Ønh.

+ Hång xiªm qu¶ nhãt: T¸n c©y cã d¹ng h×nh th¸p, ph©n tÇng, gãc ®é ph©n cµnh so víi th©nchÝnh t−¬ng ®èi ®ång ®Òu, l¸ nhá, thon dµi mµu xanh ®Ëm, mÐp l¸ kh«ng gîn sãng. Qu¶ h×nhqu¶ nhãt, th−êng ®Ëu thµnh chïm, qu¶ nhá trung b×nh 56g. Qu¶ chÝn ¨n ngät, ngon, kh«ng cãçt.

+ Hång xiªm qu¶ dµi: T¸n c©y h×nh chæi xÓ, cµnh l¸ xoÌ réng, l¸ to mµu xanh nh¹t, mÐp l¸gîn sãng, qu¶ to h¬n hång xiªm qu¶ nhãt, qu¶ dµi cã d¹ng h×nh « van. Qu¶ ngon ngät, ¨nkh«ng cã çt.

+ Hång xiªm §ç Tr¹ch: (cßn gäi lµ hång §¨m). T¸n c©y cã d¹ng h×nh th¸p, cµnh l¸ rËm r¹p,l¸ mµu xanh ®Ëm, l¸ to vµ dµi h¬n so víi hång xiªm Xu©n §Ønh vµ Thanh Hµ. MÐp l¸ kh«nggîn sãng, l¸ bãng vµ nh½n. Qu¶ to, trung b×nh nÆng 120g h×nh trøng ngçng. Qu¶ chÝn muénnhÊt (sang th¸ng 4).

C. Çc gièng hång xiªm ë HuÕ

Çc v−ên hång xiªm ë HuÕ cã nhiÒu gièng kh¸c nhau vÒ ®é lín h×nh d¹ng qu¶ vµ phÈm chÊtqu¶. Cã 2 gièng sau ®©y ®−îc chó ý nhiÒu:

1. Gièng qu¶ dµi (tr«ng tùa qu¶ xoµi): qu¶ to, träng l−îng 200 - 300g, ¨n ngät, nhiÒu n−íc.

2. Gièng qu¶ trßn: qu¶ to cã thÓ ®Õn 400 - 500g, trung b×nh 300g, ¨n ngät, nhiÒu n−íc. C¶ 2gièng nµy thÞt qu¶ kh«ng ch¾c vµ mÞn nh− hång xiªm Xu©n §Ønh.

IV. §IÒU KIÖN SiNH TH¸I

Hång xiªm lµ c©y ¨n qu¶ nhiÖt ®íi thÝch nãng vµ Èm. Hång xiªm sinh tr−ëng tèt ë vïng cãnhiÖt ®é 11 - 340C, kh«ng −a mïa hÌ nãng vµ kh«, kh«ng thÝch hîp ë nh÷ng n¬i cã s−¬ngmuèi, tuy nhiªn ë nhiÖt ®é thÊp (00C) c©y vÉn cã thÓ chÞu ®ùng ®−îc trong thêi gian ng¾n. ëvïng nhiÖt ®íi hång xiªm cã thÓ trång ë ®é cao 1.000m so víi mÆt biÓn, nh−ng cao trªn 500mc©y sinh tr−ëng ®· kÐm. L−îng m−a hµng n¨m 1.000 - 1.500mm ph©n bæ ®Òu lµ thÝch hîpcho c©y. ë nh÷ng vïng cã mïa kh« kÐo dµi, c©y con cÇn ®−îc t−íi n−íc th−êng xuyªn. ëçc vïng kh« c©y th−êng Ýt bÞ s©u bÖnh ph¸ h¹i. Hång xiªm thÝch cã nhiÒu ¸nh s¸ng nh−ngcòng cã kh¶ n¨ng chÞu bãng ë møc ®é nhÊt ®Þnh. Hång xiªm chÞu mÆn tèt nªn cã thÓ trång ëvïng ®Êt çt ven biÓn. ë Philippin hång xiªm ph¸t triÓn vµ cho qu¶ rÊt sai trªn vïng ®Êt çtven biÓn.


1. Gieo h¹t

Trång b»ng h¹t chËm cho qu¶ vµ kh«ng gi÷ ®−îc çc ®Æc tÝnh tèt cña c©y mÑ nªn ng−êi ta Ýtdïng ®Ó nh©n gièng, th−êng gieo h¹t ®Ó lÊy c©y lµm gèc ghÐp cho hång xiªm.

54

2. Nh©n gièng v« tÝnh

Ph−¬ng ph¸p ®−îc ¸p dông phæ biÕn nhÊt lµ chiÕt cµnh. Ph−¬ng ph¸p ghÐp c©y vµ gi©m cµnhth−êng cho hiÖu qu¶ thÊp nªn Ýt ®−îc ¸p dông.

1) ChiÕt cµnh

Lµ ph−¬ng ph¸p phæ biÕn ®èi víi hång xiªm, dÔ lµm song nh−îc ®iÓm lµ hÖ sè nh©n gièngkh«ng cao.

Khi chiÕt nªn chän c©y gièng tèt, cho n¨ng suÊt cao, qu¶ ¨n ngon vµ cµnh chiÕt kh«ng qu¸giµ, ®−êng kÝnh 1,5 - 3,0 cm. Chän cµnh chiÕt tèt, chiÕt ®óng thêi vô vµ kü thuËt chiÕt tètcµnh chiÕt sÏ ra rÔ sau 3 - 4 th¸ng. Thêi vô chiÕt tèt ë miÒn B¾c lµ tr−íc khi c©y ra léc xu©nvµ ra hoa (kho¶ng th¸ng 3 - 4) vµ cã thÓ kÐo dµi quanh n¨m, nh−ng tèt nhÊt ng−êi ta chän vµo®Çu mïa kh« ®Ó kÞp trång trong mïa m−a.

Sau khi chän cµnh dïng dao s¾c khoanh bá líp vá th©n 1 ®o¹n dµi 3 - 5 cm, c¹o s¹ch líp vá®Õn tËn gç, ®Ó ph¬i trong 3 - 7 ngµy sau ®ã bäc bÇu chiÕt. VËt liÖu bã bÇu: ph©n chuång hoaitrén víi ®Êt ¶i (tû lÖ mçi thø 50%) hoÆc cã thÓ dïng r¬m, bét x¬ dõa (lo¹i mÞn), tro trÊu ®Ólµm chÊt ®én. Sau ®ã dïng n−íc t−íi Èm vµ dïng giÊy nil«ng buéc kÝn 2 ®Çu bÇu chiÕt. Tuútheo ®é lín cµnh mµ bÇu chiÕt cã thÓ lín hoÆc bÐ. Th−êng bÇu chiÕt cã ®−êng kÝnh 6 - 8 cm,chiÒu cao bÇu chiÕt 10 - 12 cm, l−îng ®Êt vµ ph©n cho 1 bÇu chiÕt lµ 150 - 300g (h×nh 3).

§Ó t¨ng c−êng kh¶ n¨ng ra rÔ cña cµnh chiÕt ng−êi ta dïng çc chÊt kÝch thÝch sinh tr−ëng ®·pha s½n, quÐt lªn thµnh mÐp khoanh vá phÝa trªn cña c©y chiÕt khi khoanh vá. ChÊt kÝch thÝchsinh tr−ëng lµ NAA hay IBA, dïng riªng rÏ hay tèt nhÊt lµ phèi hîp IBA + NAA.

Khi nh×n qua tói bÇu thÊy rÔ cµnh chiÕt ®· dÇy ®Æc vµ cã mµu vµng n©u lµ cã thÓ c−a xuèng.Kh«ng ®em trång ngay mµ dïng bïn r¬m quÊn thªm ngoµi bÇu mét líp máng (sau khi ®· bãclíp vá bäc b»ng giÊy nil«ng) ®Æt cµnh chiÕt d−íi giµn che, phñ çt kÝn bÇu chiÕt vµ t−íi Èm,gi÷ thªm kho¶ng 1 - 1,5 th¸ng cho bé rÔ ph¸t triÓn hoµn chØnh vµ ®ñ ®é giµ míi ®em ®i trång,nh− vËy tû lÖ c©y sèng sÏ kh¸ h¬n lµ c¾t xuèng ®em trång ngay. NÕu ph¶i ®em ®i xa nªn tØabít l¸ cho ®ì cång kÒnh vµ gi¶m bít sù tho¸t h¬i n−íc.

2) GhÐp c©y

Ph−¬ng ph¸p nµy kh«ng th«ng dông ë çc vïng trång hång xiªm trong n−íc, song rÊt phæbiÕn ë Philippin vµ nhiÒu vïng ë Ên §é.

Lîi Ých:

• HÖ sè nh©n ®−îc nhiÒu vµ nhanh.

• Gi÷ nguyªn ®−îc ®Æc tÝnh tèt cña c©y mÑ.

• Cã bé rÔ khoÎ nªn cã thÓ trång ë vïng ®åi gß, chÞu ®−îc h¹n. Ng−êi ta cã thÓ chän®−îc gèc ghÐp chÞu chua mÆn, chÞu kh« h¹n, trªn vïng ®Êt çt nghÌo dinh d−ìng v.v...

• C©y sím cã qu¶ h¬n so víi gieo h¹t

a) Gèc ghÐp

+ H¹t gèc ghÐp: cã thÓ lÊy h¹t hång xiªm ®Ó ghÐp lªn nã. ë Ên §é dïng Manilkara hexandrahay Mathuka latifolia ®Ó lµm gèc ghÐp cho hång xiªm rÊt cã kÕt qu¶. Theo Lª Kh¶ KÕ2 th×Manilkara hexandra (Roxb) Dubard lµ c©y g¨ng (c©y g¨ng nÐo). B¹n ®äc cã thÓ dïng nã ®Ólµm gèc ghÐp thö nghiÖm cho hång xiªm.

2 s¸ch ''C©y cá th−êng thÊy ë ViÖt Nam'' Lª Kh¶ KÕchñ biªn.(1974).

55

+ Xö lý h¹t: h¹t lÊy tõ qu¶ chÝn ®Çy ®ñ, röa s¹ch, (kh«ng lÊy h¹t ë çc qu¶ thèi v× tû lÖ nÈymÇm sÏ kÐm). Sau ®ã hong kh« vµ cÊt gi÷ thªm 1 th¸ng ®em gieo th× tû lÖ nÈy mÇm tèt h¬n.

§Ó h¹t chãng n¶y mÇm tr−íc khi gieo nªn xö lý b»ng çch gâ lªn h¹t cho nøt vá (tr¸nh lµmth−¬ng tæn l¸ mÇm).

Cã thÓ gieo h¹t vµo v−ên −¬m, nh−ng tèt nhÊt gieo vµo bÇu. §Êt bÇu gåm 1/2 ph©n chuånghoai + 1/2 ®Êt mÆt cã trén thªm Ýt l©n.

Tïy gièng sau khi gieo kho¶ng 30 ngµy h¹t sÏ mäc mÇm, nªn lµm giµn che cho c©y con, bádÇn giµn che khi c©y lín. Ch¨m sãc c©y con trong bÇu b»ng t−íi n−íc, t−íi ph©n, trõ s©u.Hång xiªm mäc kh¸ chËm, sau 15 th¸ng c©y cao kho¶ng 1,2 m. Ch¨m sãc tèt sau 1,5 - 2 n¨mlµ cã thÓ ghÐp ®−îc.

b) Ph−¬ng ph¸p ghÐp

* GhÐp nªm

C©y gèc ghÐp 1 - 2 n¨m tuæi, ®−êng kÝnh th©n trªn 1 cm. Chän cµnh ghÐp cã ®−êng kÝnht−¬ng ®−¬ng víi gèc ghÐp, cµnh ®ang sung søc, trªn cµnh cã mÇm ®ang ph¸t triÓn. Tr−íc khilÊy cµnh ghÐp nªn khoanh vá ë ch©n cµnh kho¶ng 1 - 2 th¸ng ®Ó chÊt dinh d−ìng tËp trungvµo cµnh ghÐp, sau ®ã míi c¾t cµnh ®em ghÐp. Tr−íc khi ghÐp 1 tuÇn tuèt bá çc l¸ trªn cµnhghÐp.

cµnh ghÐp lÊy c¶ ngän, c¾t 1 ®o¹n dµi 8 - 12 cm, v¹t chÐo ®Çu vµ nhÐt vµo vÕt chÎ ë gèc ghÐp®· c¾t ngän. Cµnh ghÐp sèng sÏ ®©m chåi míi sau kho¶ng 30 ngµy vµ ®Ó cho cµnh ghÐpthµnh thôc thªm 3 - 4 th¸ng n÷a míi ®em trång.

§Ó cã tû lÖ c©y sèng cao nªn chän thêi vô ghÐp vµo çc th¸ng cã khÝ hËu m¸t mÎ.

* GhÐp ¸p

Chän gèc ghÐp vµ cµnh ghÐp cã ®−êng kÝnh t−¬ng ®−¬ng nhau, ®é 1 cm. Cµnh ghÐp vµ gècghÐp ®−îc v¸t mét phÇn ®Õn tËn gç, chiÒu dµi phÇn v¸t cã thÓ 3 - 4 cm, sau ®ã buéc ¸p vµonhau, 3 - 4 th¸ng sau lµ cã thÓ c¾t rêi khái c©y mÑ. Ph−¬ng ph¸p nµy dÔ lµm, tû lÖ sèng cao,cã thÓ ghÐp ®−îc ë nhiÒu thêi ®iÓm trong n¨m víi tû lÖ thµnh c«ng 80 ®Õn 90%.

3) Gi©m cµnh

Tû lÖ ra rÔ rÊt thÊp v× gç hång xiªm cøng vµ cã nhiÒu nhùa. §Ó t¨ng kh¶ n¨ng ra rÔ cña cµnhhång xiªm cã thÓ dïng çc chÊt ®iÒu hoµ sinh tr−ëng nh− IAA, NAA, IBA, GA3, v.v...

Chän çc cµnh b¸nh tÎ c¾t víi ®o¹n dµi 10 - 15 cm, nhóng chËm vµo dung dÞch IAA, NAAhay IBA. KÕt qu¶ cho thÊy nhóng chËm 24 giê trong 100 pmm IBA cho hiÖu qu¶ cao h¬nnhóng nhanh. Tû lÖ thµnh c«ng nhiÒu Ýt cßn tuú thuéc vµo gièng, m«i tr−êng ë v−ên gi©m, vÝdô: nhiÖt ®é, ®é Èm kh«ng khÝ vµ ®Êt, c−êng ®é ¸nh s¸ng v.v..

Cã thÓ khoanh vá cµnh gi©m 3 tuÇn tr−íc khi c¾t ®em gi©m còng lµm t¨ng tû lÖ ra rÔ cña cµnhgi©m.

56

VI. Kü THUËT TRåNG Vµ CH¡M SãC

1. ChuÈn bÞ ®Êt trång

Vïng ®åi gß ®µo hè s©u 60 cm, réng 50 cm. NÕu ®−îc cµy xíi toµn bé diÖn tÝch ®Þnh trånghång xiªm råi míi ®µo hè ®Ó cho ®Êt t¬i xèp vµ tho¸ng th× cµng tèt. ë ®Êt thÊp cÇn lªn lÝp.LÝp réng kho¶ng 6 - 8 m, trång thµnh hµng ®¬n trªn m« cao kho¶ng 40 cm, réng 1 m.

2. MËt ®é, kho¶ng çch trång hång xiªm

Tuú gièng vµ ®iÒu kiÖn ®Êt ®ai ®Ó bè trÝ kho¶ng çch thÝch hîp. Gièng hång xiªm Thanh Hµph¶i trång th−a h¬n hång xiªm Xu©n §Ønh v× t¸n l¸ dµy, c©y cao vµ t¸n réng. N¬i ®Êt xÊunªn trång dµy h¬n n¬i ®Êt tèt. Kho¶ng çch gi÷a çc hµng 7 - 10 m, cßn gi÷a çc c©y trªnhµng 6 - 8m.

Khi trång nªn bá tói nil«ng vµ c¾t bít mét phÇn l¸ ®Ó gi¶m bèc h¬i n−íc. Hè trång cÇn chuÈnbÞ tr−íc 1 th¸ng. Dïng ph©n chuång ®Ó bãn lãt, cho thªm 100 - 200g supe l©n trén ®Òu víi®Êt mÆt. §Æt c©y con chÝnh gi÷a hè, phñ ®Êt, giËm chÆt, lÊp ®Êt sao cho mÆt bÇu cña c©yngang b»ng víi mÆt ®Êt, sau ®ã t−íi n−íc, gi÷ Èm cho c©y. Vïng n¾ng nãng th× nªn cã c©yche m¸t: c©y chuèi, ®u ®ñ, v.v...

3. Thêi vô trång

Mïa trång tèt nhÊt ë miÒn B¾c lµ vµo vô xu©n: th¸ng 2 - 3. ë miÒn Nam vµ miÒn Trung ®Çumïa m−a: th¸ng 4 - 5.

§Ó tËn dông ®Êt khi c©y cßn nhá ch−a khÐp t¸n nªn trång xen çc c©y hä ®Ëu, çc lo¹i rau ®Ót¨ng thªm thu nhËp cã t¸c dông phñ ®Êt, chèng cá d¹i, lµm ®Êt thªm mµu mì. Còng cã thÓtrång xen hång xiªm víi çc c©y ¨n qu¶ kh¸c nh− chuèi, ®u ®ñ, na, døa, chanh v.v... cho ®Õnkhi c©y giao t¸n.

4. Ch¨m sãc hång xiªm sau khi trång

a) T−íi n−íc vµ tiªu n−íc

Khi c©y cßn nhá cÇn chó ý cung cÊp ®ñ n−íc nhÊt lµ nh÷ng vïng cã mïa kh« h¹n kÐo dµi.NÕu gÇn nguån n−íc th× t−íi cho c©y, nÕu khã kh¨n th× t×m c©y che phñ vµo gèc, nhÊt lµ giai®o¹n tr−íc khi b−íc sang mïa kh«.

Mïa m−a, nh÷ng th¸ng m−a lín cÇn chó ý th¸o n−íc cho c©y, v× nÕu ngËp n−íc sÏ lµm gi¶mn¨ng suÊt vµ phÈm chÊt qu¶.

b) Bãn ph©n

Hång xiªm ra hoa ®Ëu qu¶ quanh n¨m víi tû lÖ ®Ëu qu¶ cao, v× thÕ hång xiªm cã nhu cÇu dinhd−ìng cao nªn cÇn nhiÒu ph©n bãn. Trong v−ên hång xiªm, nÕu bãn ph©n cho c©y trång xen(vÝ dô chuèi...), hång xiªm còng ®−îc nguån dinh d−ìng ®Ó c©y ph¸t triÓn. Bé rÔ hång xiªmth−êng ¨n n«ng v× trång b»ng cµnh chiÕt nªn khi bãn ph©n chó ý lµm sao ®Ó c©y sö dôngnguån ph©n ®−îc tèt, kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn bé rÔ. Cã thÓ ¸p dông ph−¬ng ph¸p bãn ph©n nh−sau :

a) Bãn lãt: c©y míi trång mçi hè bãn 20 - 30 kg ph©n chuång (nhiÒu h¬n cµng tèt) + 1 - 2 kgsupe l©n + 0,5 kg sulfat kali.

57

b) Bãn thóc:

+ Khi c©y cßn nhá chñ yÕu t−íi n−íc ph©n chuång ng©m ñ pha lo·ng, nång ®é tõ 1 : 10 ®Õn 1: 3 - 5 tuú theo ®é lín dÇn cña c©y. Bãn vµo tr−íc çc ®ît ra léc kho¶ng 15 ngµy ®Õn 1 th¸ng.Còng cã thÓ bãn thóc ph©n ®¹m pha lo·ng 1%.

+ Khi c©y lín ®ang nu«i qu¶ cÇn nhiÒu dinh d−ìng, nhÊt lµ ë løa tuæi trªn 15 n¨m lµ thêi kúc©y ®ang cã n¨ng suÊt cao, bãn 800g N + 176g P2O5 + 166g K2O cho 1 c©y trong 1 n¨m ®−îcxem lµ tèt nhÊt. L−îng ph©n bãn t−¬ng ®−¬ng víi 1.820g urª, 332g sunfat kali vµ 980g supel©n.

Thêi vô bãn thÝch hîp: bãn tr−íc çc ®ît léc chÝnh trong n¨m 1 - 2 th¸ng: vµo th¸ng 4 - 5 vµ 9- 10. Ngoµi ra cßn bãn ®Ëm cho c©y sau lóc thu ho¹ch qu¶ nh»m håi phôc søc cho c©y vµchuÈn bÞ cho çc ®ît léc míi (hoa hång xiªm në sau khi ®ît léc míi æn ®Þnh, në ë n¸ch l¸ tõd−íi lªn trªn). Çch bãn tèt nhÊt lµ bãn n«ng. Dïng cuèc lËt nhÑ çc líp ®Êt ë ®é s©u 5 - 10cm xung quanh vïng h×nh chiÕu cña t¸n c©y, r¾c ®Òu ph©n, sau ®ã phñ mét líp ®Êt máng.

Chó ý : kh«ng bãn vµo lóc trêi m−a, ph©n dÔ bÞ tr«i, Ýt cã hiÖu qu¶.

Bãn bïn ao: theo kinh nghiÖm cña nh©n d©n sau khi t¸t ao, lÊy bïn ph¬i kh« ná, cho dÇn tõxung quanh gèc bãn réng ra ®Õn hÕt vïng t¸n c©y, võa cã t¸c dông dinh d−ìng võa c¹p thªm®Êt cho bÒn gèc, t¨ng thªm kh¶ n¨ng chèng giã b·o.

Khi bãn ph©n cÇn chó ý t−íi n−íc gi÷ Èm cho c©y nhÊt lµ trong mïa kh« vµ phßng trõ s©ubÖnh kÞp thêi ®Ó ®¹t ®−îc n¨ng suÊt cao, phÈm chÊt tèt.

c) C¾t tØa

C©y hång xiªm th−êng cã t¸n dµy, cµnh l¸ ph©n bè ®Òu nªn kh«ng cÇn c¾t tØa nhiÒu. NÕumuèn t¸n thÊp th× nh÷ng n¨m ®Çu nªn tØa bít ngän, cÇn c¾t bá nh÷ng cµnh mäc thÊp, xoÌ s¸tgÇn mÆt ®Êt, bá çc cµnh t−îc, cµnh bÞ s©u bÖnh vµ côm cµnh mäc chen chóc trong t¸n ®Ó choc©y tho¸ng, ®ì tiªu hao dinh d−ìng v« Ých. Khi c©y hång xiªm ®· giµ, cho n¨ng suÊt thÊp,qu¶ nhá cÇn c−a bá çc cµnh giµ, c©y sÏ mäc nhiÒu cµnh míi bæ sung ®Òu vµo khung t¸n saumét hai n¨m sÏ b×nh phôc vµ cho qu¶ to. ViÖc c¾t tØa cµnh, hoÆc c−a bá cµnh giµ nªn lµm saulóc thu ho¹ch. Chó ý bãn ph©n vµ t−íi n−íc nhÊt lµ muèn ®èn trÎ çc c©y giµ.

5. S©u bÖnh h¹i hång xiªm

Hång xiªm ®−îc xem nh− lµ c©y ¨n qu¶ Ýt cã s©u bÖnh nh−ng ®Ó ®¶m b¶o cho c©y sinh tr−ëngtèt, ra hoa ®Ëu qu¶ ®−îc nhiÒu cÇn chó ý çc lo¹i s©u bÖnh sau:

+ RÖp h¹i hång xiªm: trªn c©y ë ngän cµnh thÊy cã mét líp b«ng tr¾ng b¸m dÝnh vµo gèccuèng l¸, cuèng hoa. Lo¹i rÖp nµy còng thÊy trªn cam, quýt, æi vµ c¶ khoai t©y. S©u tr−ëngthµnh vµ s©u non ®Òu chÝch hót dÞch cña mÇm, chåi hoa lµm cho bé phËn bÞ h¹i kh« hÐo tõng®¸m, cµnh l¸ ph¸t triÓn chËm g©y rông hoa. RÖp th−êng h¹i tõ th¸ng 5 trë ®i, khi rÖp g©y h¹icßn quyÕn rò c¶ kiÕn, t¹o ®iÒu kiÖn cho çc lo¹i nÊm ph¸t triÓn ¶nh h−ëng ®Õn sù quang hîpcña c©y.

Çch phßng trõ: nÕu Ýt th× dïng tay b¾t giÕt, nÕu nhiÒu th× dïng 0,1 - 0,2% Vofatox hoÆc 0,1 -0,2% Bi58 ®Ó phun. Còng cã thÓ dïng Basudin 0,1% phun lªn l¸ trõ s©u non.

+ Ruåi h¹i qu¶: ruåi ho¹t ®éng nhanh nhÑn vµo ban ngµy, −a n¬i rËm r¹p, m¸t, ®Î trøng vµoqu¶ hång xiªm chÝn. S©u non në ra ho¹t ®éng ngay, ¨n phÇn thÞt qu¶ lµm cho qu¶ biÕn d¹ngråi rông.

Çch phßng trõ:

• Thu ho¹ch qu¶ tr−íc khi chÝn. Thu nhÆt qu¶ bÞ h¹i trén víi v«i ®em ch«n.

58

• Phun Vofatox 0,1 - 0,2%.

• Dïng bÉy b¶: dïng 1 - 2 giät Methyl eugenol (mªtin ¬giªn«n) + vµi giät Dipterex 5%.§Üa ®Æt b¶ ®Æt trªn gi¸ treo çch mÆt ®Êt kho¶ng 1 m trong t¸n c©y n¬i r©m m¸t. V−ên 1ha ®Æt 1 - 2 b¶, 7 ngµy thay b¶ 1 lÇn

+ Ngµi h¹i l¸, h¹i hoa (Nephopteryx sp.): xuÊt hiÖn vµ g©y h¹i quanh n¨m, nh−ng ho¹t ®éngm¹nh vµo lóc hång xiªm cã cµnh non (th¸ng 4 - 5) vµ xuÊt hiÖn chåi hoa. Ngµi ¨n l¸, nô hoavµ qu¶ non.

Çch phßng trõ: Dïng Azodrin 50DD, Monitol 50ND víi nång ®é 0,2% chÕ phÈm, phun vaotr−íc lóc hoa në.

+ BÖnh ®èm trªn th©n vµ cµnh lín: bÖnh xuÊt hiÖn trªn th©n vµ nh¸nh lín t¹o thµnh çc ®èmvµng hay x¸m xanh loang læ trªn th©n vµ cµnh lín. BÖnh do nÊm Cephaleurus canescens g©ynªn. BÖnh lµm cho c©y yÕu søc t¹o ®iÒu kiÖn cho çc lo¹i bÖnh kh¸c g©y h¹i.

Çch phßng trõ: dïng çc lo¹i thuèc gèc ®ång (hçn hîp Boãc ®«, Oxit clorua ®ång, CopperZinc ®Ó phun hoÆc cã thÓ dïng v«i quÐt lªn th©n c©y vµ çc cµnh lín ®Ó phßng ngõa.

+ BÖnh ®èm l¸ : do nÊm Phaeophleospora indica g©y h¹i trªn l¸ vµ qu¶.

Phßng trõ b»ng çch phun Copper-Zinc 0,3% chÕ phÈm hay Mancozeb 0,25% chÕ phÈm.

6. Chèng b·o cho hång xiªm

CÇn ¸p dông mét sè biÖn ph¸p tr−íc khi cã b·o:

• LÊy r¬m r¹ hoÆc bæi (cá kh«) bã l¹i tõng bã chÌn vµo gi÷a çc cµnh lín vµ gh× çc cµnh®ã vµo bã r¹. Khi cã b·o giã lín r¹ vµ bæi gióp cµnh c©y kh«ng bÞ lay nhiÒu, kh«ng bÞgiã to bÎ g·y cµnh.

• LÊy cäc buéc d©y nÐo c©y nä víi c©y kia, nhÊt lµ ®èi víi th©n c©y lín, çc cµnh chÝnhgi÷ chÆt lÊy nhau kh«ng cho giã lay m¹nh, tr¸nh bÞ g·y th©n, g·y nh÷ng cµnh lín. CãthÓ lîi dông th©n c©y cao hoÆc nh÷ng c©y lín kh¸c dïng lµm ®iÓm tùa ®Ó buéc cè ®Þnhth©n vµ cµnh c©y hång xiªm.

• Khi cã b·o th−êng kÌm theo m−a to. NÕu cã thÓ dïng nil«ng phñ kÝn mÆt ®Êt theo h×nhchiÕu cña t¸n c©y tõ trong gèc trë ra ®Ó chèng n−íc m−a vµo gèc lµm nh·o ®Êt, gèc bÞlung lay, ®øt rÔ, sau b·o c©y kh«ng g·y cµnh nh−ng vÉn bÞ chÕt do rÔ bÞ tæn th−¬ng.

• NÕu biÕt cã b·o lín dïng kÐo c¾t bít cµnh ë ngoµi t¸n ®Ó c©y nhÑ bít, t¨ng søc chÞu®ùng khi giã to. ë vïng hay cã b·o nªn t¹o t¸n c©y thÊp xoÌ réng ra bèn phÝa lµ tèt h¬nc¶.

• Bãn vun vµo gèc mét líp bïn ao ph¬i kh« ®Ó ná võa lµ nguån bæ sung dinh d−ìng, võacã t¸c dông c¹p thªm ®Êt cho bé rÔ. Nªn lµm sau mïa thu ho¹ch qu¶.

59

vII. THU HO¹CH Vµ B¶O QU¶N

ë miÒn B¾c hång xiªm sau khi thô phÊn thô tinh 8 - 10 th¸ng qu¶ míi chÝn, ë miÒn Nam chØcÇn 4 - 6 th¸ng. Tiªu chuÈn x¸c ®Þnh ®é giµ ®Ó thu h¸i lµ: cuèng qu¶ nhá l¹i, tai vÓnh lªn (l¸®µi vÓnh lªn chø kh«ng dÝnh vµo qu¶ nh− tr−íc), líp phÊn n©u x¸m ngoµi qu¶ r¹n nøt vµ bongra, vá qu¶ chuyÓn mµu xanh vµng vµ nh½n, khi h¸i mñ ë cuèng qu¶ ch¶y ra Ýt hoÆc kh«ng cã.Bæ ®«i qu¶ thÊy thÞt qu¶ ®· chuyÓn mµu n©u vµng lµ cã thÓ h¸i xuèng ®Ó rÊm: V× trªn c©ytrong 1 mïa cã çc ®ît hoa ra kh¸c nhau nªn h¸i qu¶ tõng ®ît çch nhau 1 - 2 tuÇn/1 lÇn:Kh«ng nªn chê ®Õn qu¶ chÝn míi h¸i v× dÔ bÞ rông, bÞ giËp.

Qu¶ thu ho¹ch xong nªn ph©n lo¹i tr−íc khi ®em rÊm. Tuú theo gièng mµ ph©n thµnh lo¹iqu¶ to (nÆng 250 - 300g), trung b×nh (120 - 150g) vµ nhá (50 - 80g).

H¸i qu¶ xong ®em ng©m n−íc 30 phót (cã thÓ ng©m trong n−íc v«i trong), sau ®ã lÊy giÎ −ítlau s¹ch phÊn n©u ë vá qu¶ vµ nhùa ë cuèng qu¶ råi hong kh« n¬i tho¸ng m¸t. Khi qu¶ ®·kh« cho vµo thïng phuy, chum v¹i hoÆc thïng gç lãt r¬m r¹ xung quanh thµnh, ®èt vµi nÐnh−¬ng thÎ hoÆc h−¬ng ®en, ®Ëy kÝn b»ng nil«ng. Mïa hÌ chØ cÇn ñ 2 ngµy víi 2 lÇn th¾ph−¬ng, cßn mïa ®«ng khi h¸i qu¶ xuèng kh«ng ng©m n−íc, chØ lÊy giÎ lau s¹ch phÊn vµ rÊmtrong ®iÒu kiÖn ®ñ Êm xung quanh trong 4 - 6 ngµy víi 4 - 6 lÇn h−¬ng (7 - 10 nÐn) qu¶ míichÝn.

ë §ång b»ng s«ng Cöu Long ng−êi ta dïng ®Êt ®Ìn (CaC2) ®Ó rÊm hång xiªm. Víi khèil−îng 1.000 qu¶ −íc l−îng dïng 100 - 120g, thêi gian rÊm 24 giê (nÕu ph¶i vËn chuyÓn ®i xa)hoÆc 36 giê (nÕu tiªu thô gÇn) lµ ®ñ.

Kinh nghiÖm cho thÊy qu¶ giµ thu ho¹ch xong ng©m n−íc v«i vµ ®em ph¬i n¾ng ¨n rÊt ngätvµ gißn.

VÒ n¨ng suÊt, kÕt qu¶ ®iÒu tra cña tr−êng §¹i häc CÇn Th¬ ë çc v−ên hång xiªm tèt vïng§ång b»ng s«ng Cöu Long trång b»ng cµnh chiÕt nh− sau:

• N¨m thø 3: 0,5 - 1,5 tÊn/ha.

• N¨m thø 4: 7 - 9 tÊn/ha

• N¨m thø 5: 10 - 13 tÊn/ha

• N¨m thø 6: 15 - 25 tÊn/ha

• Tõ n¨m thø 7 trë ®i: 17 - 40 tÊn/ha.

ë §ång b»ng s«ng Hång víi gièng hång xiªm Xu©n §Ønh, hång xiªm Thanh Hµ n¨ng suÊt ëçc tuæi nh− sau:

N¨ng suÊt qu¶ theo tuæi c©y (kg/n¨m)(theo TrÇn ThÕ Tôc vµ TrÇn Ngäc ChÝnh, 1989)

Tuæi c©y Hång xiªm Xu©n§Ønh

Hång xiªm ThanhHµ

4 8,26 12,01

7 22,90 26,39

12 41,25 46,51

17 68,75 81,80

22 77,95 90,70

60

VÒ mÆt b¶o qu¶n: qu¶ hång xiªm chÝn cã thÓ gi÷ trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é b×nh th−êng trongphßng 2 - 3 ngµy. NhiÖt ®é l¹nh 00C cã thÓ gi÷ ®−îc 2 tuÇn. Qu¶ ch−a rÊm cã thÓ gi÷ ®−îc17 ngµy ë nhiÖt ®é 150C, nh−ng cÇn thËn träng v× cÊt gi÷ ë nhiÖt ®é thÊp qu¸ sau ®ã khã rÊmchÝn.

Trång hång xiªm ngoµi lÊy qu¶ cßn ®Ó lÊy nhùa. Trªn 1 c©y trong 1 n¨m thu ®−îc 14 - 15 kgnhùa t−¬ng tù nh− lÊy nhùa mñ cao su nh−ng th−êng chØ khai th¸c 3 n¨m 1 lÇn vµ th−êng lµtrªn c©y rõng. Nhùa hång xiªm dïng ®Ó lµm kÑo cao su, nh−ng ngµy nay nhùa tæng hîp thaythÕ dÇn nhùa hång xiªm nªn thÞ tr−êng mñ hång xiªm còng bÞ gi¶m.

61

c¢Y §U §ñ(Carica papaya L.)

I. GI¸ TRÞ DINH D¦ìNG, ý NGHÜA KINH TÕ

§u ®ñ lµ c©y ¨n qu¶ cho thu ho¹ch nhanh ®¹t s¶n l−îng cao, chiÕm Ýt diÖn tÝch dinh d−ìng,thÝch hîp víi nhiÒu lo¹i ®Êt. Cã thÓ trång xen, trång gèi víi çc c©y trång kh¸c. Trong v−ênqu¶ nh− xoµi, nh·n, v¶i... khi c©y ch−a giao t¸n cã thÓ trång xen ®u ®ñ ®Ó cã thu ho¹ch nh÷ngn¨m ®Çu.

Qu¶ ®u ®ñ ®−îc sö dông víi nhiÒu môc ®Ých kh¸c nhau nh− ¨n qu¶ chÝn, lµm rau, chÕ biÕn,lµm thøc ¨n ch¨n nu«i. §u ®ñ còng ®−îc trång ®Ó khai th¸c nhùa papain cung cÊp cho c«ngnghiÖp chÕ biÕn thÞt, s÷a, lµm bia, lµm d−îc liÖu.

Qu¶ ®u ®ñ chÝn cã gi¸ trÞ dinh d−ìng cao ®−îc thÞ tr−êng qu¶ t−¬i çc n−íc ch©u ¢u, ch©uMü, NhËt B¶n rÊt −a chuéng. KÕt qu¶ ph©n tÝch ho¸ häc cho thÊy trong 100g phÇn ¨n ®−îc cãchøa 85 - 88% n−íc, 0,6% protein, 0,1% lipit 8,3% ®−êng, 0,4% tro; 60 - 122mg% vitamin C,vitamin B vµ ®Æc biÖt rÊt giµu vitamin A: 1.700 - 3.500 UI, cao gÊp 20 lÇn so víi døa. S¶nl−îng ®u ®ñ toµn thÕ giíi tõ 4,4 ®Õn 5 triÖu tÊn.

II. NGUåN GèC PH¢N Bè

C©y ®u ®ñ cã nguån gèc tõ miÒn nhiÖt ®íi ch©u Mü. Mét sè t¸c gi¶ cho r»ng Mªhic« vµC«xtarica lµ quª h−¬ng cña ®u ®ñ, tõ ®©y ®−îc ®−a trång ë nhiÒu n−íc vïng nhiÖt ®íi vµ ¸nhiÖt ®íi Êm trong ph¹m vi vÜ ®é 320 b¾c vµ 320 nam - nh÷ng n¬i mµ nhiÖt ®é b×nh qu©n n¨mkh«ng thÊp qu¸ 150C.

Nhê cã nh÷ng tiÕn bé vÒ c«ng t¸c gièng, ng−êi ta ®· t¹o ra ®−îc çc gièng ®u ®ñ t−¬ng ®èichÞu l¹nh ®Ó cã thÓ trång ®−îc ë ®é cao 600 - 1.000 m so víi mÆt biÓn trong vïng nhiÖt ®íi.

Trõ ch©u ¢u ra, çc ch©u cßn l¹i ®Òu cã trång ®u ®ñ.

Ch©u ¸: cã Ên §é, Trung Quèc, ViÖt Nam, Th¸i Lan, Philippin, Mianma, Malaisia...

Ch©u Phi: Tangiania, Uganda.

Ch©u Mü: çc n−íc nam Mü, trung Mü, ë b¾c Mü cã Hoa Kú.

Ch©u §¹i D−¬ng: ¤xtr©ylia, Niuzil©n v.v..

ë ViÖt Nam ch−a x¸c ®Þnh ®−îc nguån gèc, xuÊt sø, nh−ng ®Õn nay hÇu hÕt çc tØnh tõ NamchÝ B¾c ®Òu cã trång ®u ®ñ, nhiÒu nhÊt lµ çc tØnh miÒn §«ng Nam Bé vµ T©y Nguyªn. §u ®ñ®−îc xem nh− lµ mét c©y ¨n qu¶ ng¾n ngµy trong c¬ cÊu v−ên c©y ¨n qu¶ ë çc vïng trongn−íc.

Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y çc v−ên ®u ®ñ th−êng bÞ bÖnh vi rót g©y h¹i nªn phÇn nµo cã ¶nhh−ëng ®Õn s¶n xuÊt vµ më réng vïng trång trªn quy m« tËp trung.

62

III. ÇC GIèNG §U §ñ PHæ BIÕN ë N¦íC TA

§u ®ñ cã kh¶ n¨ng giao phÊn rÊt lín vµ l¹i nh©n gièng b»ng h¹t, v× vËy çc gièng vµ dßng ®u®ñ trªn thÕ giíi kh¸ nhiÒu, cã ®Õn h¬n 70 dßng vµ gièng kh¸c nhau. NhiÒu gièng míi nhê lait¹o ®· lµm phong phó thªm çc dßng vµ gièng hiÖn cã, tho¶ m·n ®−îc thÞ hiÕu vµ yªu cÇu cñang−êi tiªu dïng. ë n−íc ta hiÖn nay th−êng trång çc gièng sau:

1. §u ®ñ ta

Bao gåm çc gièng cã tªn gäi lµ ®u ®ñ ta ®−îc trång kh¸ phæ biÕn ë vïng trung du, b¸n s¬n®Þa, vïng ®ång b»ng s«ng Hång. §Æc tÝnh chung lµ l¸ xanh ®Ëm, máng, cuèng l¸ dµi nhá, cãmµu xanh, c©y cao, sinh tr−ëng khoÎ t−¬ng ®èi chÞu s©u bÖnh còng nh− ®iÒu kiÖn bÊt thuËn.Qu¶ nhá, cã 1 - 3 qu¶/cuèng, träng l−îng trung b×nh 0,3 - 0,8kg/qu¶, thÞt qu¶ vµng, máng, ¨nngät, vá máng dÔ bÞ giËp khi vËn chuyÓn.

2. §u ®ñ Mªhic«

§©y lµ gièng nhËp n¨m 1970. C©y cao trung b×nh, to, khoÎ, çc ®èt rÊt sÝt nhau, l¸ xanh ®Ëm,dµy, cuèng l¸ to, mµu xanh. Qu¶ dµi t−¬ng ®èi ®Æc ruét. Da qu¶ sï s×, dµy, t−¬ng ®èi chÞuvËn chuyÓn. Träng l−îng qu¶ 0,6 - 1,2kg/qu¶. ThÞt qu¶ ch¾c, phÈm chÊt kh¸. Lµ gièng cã tûlÖ c©y l−ìng tÝnh vµ c©y çi rÊt cao. Yªu cÇu th©m canh cao, rÊt dÔ nhiÔm bÖnh hoa l¸ (vi rót).

3. §u ®ñ Solo

Gièng cã nguån gèc tõ ®¶o Haoai ®−îc nhËp vµo n−íc ta kh¸ l©u vµ trång nhiÒu ë miÒn Nam,sau ®ã míi nhËp vµ trång ë miÒn B¾c. Gièng Solo sím cã qu¶, thÊp c©y, n¨ng suÊt t−¬ng ®èicao. Qu¶ cã d¹ng h×nh qu¶ lª, träng l−îng 0,8 - 2,0kg/qu¶, phÈm chÊt trung b×nh. HiÖn naytrång nhiÒu d¹ng h×nh kh¸c nhau nh− gièng: ThuËn Vi, gièng thÇu dÇu v.v…

4. §u ®ñ Trung Quèc

Nguån gèc: N¨m 1972 Së Khoa häc n«ng nghiÖp thµnh phè Qu¶ng Ch©u chän ®−îc gièng ®u®ñ nµy nhê kÕt qu¶ lai kÐp: con lai F1 lµ con lai gi÷a LÜnh Nam sè 6 - lµm mÑ vµ Trung S¬n cãkh¶ n¨ng cho qu¶ sai - lµm bè. Con lai F1 ®−îc gäi lµ HuÖ Trung (HuÖ - tªn gäi riªng cñathµnh phè Qu¶ng Ch©u), Trung - ch÷ ®Çu cña Trung S¬n - mét huyÖn cña tØnh Qu¶ng §«ng.

TiÕp tôc dïng con lai F1 HuÖ Trung lµm mÑ, dïng gièng ®u ®ñ ruét ®á Th¸i Lan lµm bè, chänra ®−îc gièng ®u ®ñ ''HuÖ Trung hång''. Gièng nµy cã −u ®iÓm chÝn sím, n¨ng suÊt cao,phÈm chÊt ngon, n¨ng suÊt æn ®Þnh. Lµ gièng trång chñ yÕu ë vïng ngo¹i « Qu¶ng Ch©u hiÖnnay.

§Æc ®iÓm: thÊp c©y, qu¶ dµi, cäng l¸ th−êng cã mµu tÝm phiÕn l¸ chia thuú kh¸ s©u, n¨ng suÊtkh¸. Cã gièng qu¶ thÞt vµng vµ cã gièng thÞt qu¶ ®á.

63

5. Çc gièng nhËp néi kh¸c

NhËp tõ Th¸i Lan vµ mét sè n−íc kh¸c trong thêi gian gÇn ®©y lµ çc gièng Sunrise, Knowsyou, Tai nung v.v...

IV. §ÆC §IÓM SINH VËT HäC

1. RÔ

Ph©n bè rÊt n«ng, ®¹i bé phËn tËp trung ë tÇng ®Êt 0 - 30 cm. N¬i cã mùc n−íc ngÇm cao rÔ¨n n«ng, ®Êt ®åi, cã tÇng dµy, mùc n−íc ngÇm thÊp rÔ cã thÓ ¨n s©u 70 - 100 cm. RÔ ®u ®ñnhá, gißn, dÔ bÞ tæn th−¬ng do c¬ giíi còng nh− gÆp óng ngËp hoÆc kh« h¹n cña ®Êt, RÔ ®u ®ñrÊt mÉn c¶m khi ®Êt chÆt, bÝ hoÆc ngËp n−íc, ®Êt cã ®é Èm cao.

ng−êi ta quan s¸t thÊy: tõ th¸ng 3 nhiÖt ®é b×nh qu©n 17,90C rÔ b¾t ®Çu sinh tr−ëng, ®Õn th¸ng5 - 6 rÔ ph¸t triÓn m¹nh, nh−ng tõ th¸ng 12 trë ®i rÔ mäc yÕu vµ Ýt dÇn (t¹i Qu¶ng Ch©u).

2. Th©n

Th©n th¼ng cao, cã c©y ®Õn 12 m, Ýt ph©n cµnh, cã cÊu t¹o ®Æc biÖt: phÇn vá sau líp biÓu b× lµm¹ng l−íi dµy ®Æc çc bã sîi gç cã t¸c dông chèng ®æ cho c©y. PhÇn trong sau líp vá lµ çctÕ bµo nhu m« xèp, gißn, lµm nhiÖm vô dù tr÷ dinh d−ìng cho c©y. Khi c©y giµ çc tÕ bµonµy bÞ tho¸i ho¸ lµm th©n bÞ rçng ë gi÷a. Trong s¶n xuÊt ng−êi ta thÝch çc gièng cã th©nthÊp ®Ó dÔ ch¨m sãc qu¶n lý vµ chèng ®−îc giã b·o.

Cïng trång trong mét ®iÒu kiÖn nh− nhau, th©n c©y çi sinh tr−ëng chËm, c©y ®ùc nhanh h¬nvµ c©y l−ìng tÝnh th× ë d¹ng trung gian.

C©y ®u ®ñ khi giµ cã thÓ mäc çc nh¸nh bªn, trªn nh¸nh nµy cã thÓ mäc tiÕp çc nh¸nh con,trªn nh¸nh vÉn cã kh¶ n¨ng ra hoa, song ®Ëu qu¶ thÊp, phÈm chÊt kÐm.

3. L¸

§u ®ñ cã phiÕn l¸ réng, chia thuú, víi cuèng l¸ rçng, chiÒu dµi 0,7 - 0,9 m. Lóc míi mäcngoµi l¸ mÇm phiÕn l¸ cßn nguyªn. Khi cã 4, 5 l¸ trë ®i phiÕn l¸ míi chia thuú. Tõ mäc ®Õnlóc l¸ thµnh thôc thêi gian kho¶ng 20 ngµy, mïa ®«ng th× dµi h¬n kho¶ng trªn 30 ngµy.Trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®íi ë n−íc ta nÕu cã ®ñ n−íc th× quanh n¨m cã thÓ mäc l¸. Trong métn¨m cã thÓ mäc ®−îc 60 l¸. Tuæi thä cña l¸ kho¶ng trªn d−íi 4 th¸ng. Còng nh− rÔ, l¸ rÊtmÉn c¶m víi ®iÒu kiÖn bÊt thuËn nh− s−¬ng muèi, nhiÖt ®é thÊp, óng, h¹n, biÓu hiÖn b»ng çcph¶n øng nh− ra l¸ chËm, hÐo rò, rông sím. Ng−êi ta tÝnh r»ng trªn mét c©y ®u ®ñ sai qu¶mét l¸ ®u ®ñ ph¶i lµm nhiÖm vô cung cÊp dinh d−ìng cho 2 qu¶ trë lªn. Bëi vËy ®Ó ®¶m b¶o®−îc n¨ng suÊt cao cÇn gi÷ cho bé l¸ xanh tèt, kh«ng rông sím.

4. Hoa

a) Çc d¹ng hoa

§u ®ñ cã 3 d¹ng hoa: ®ùc, çi vµ l−ìng tÝnh (h×nh 15). Tuú thuéc vµo dinh d−ìng mµ sù ph©nho¸ ra çc lo¹i hoa trªn cïng mét cµnh còng kh¸c nhau. V× vËy mét sè t¸c gi¶ cho r»ng giíitÝnh cña c©y cßn phô thuéc vµo tuæi c©y còng nh− t×nh tr¹ng dinh d−ìng. Hoa cã 5 çnh vµ 5- 10 nhÞ ®ùc th−êng në vµo ban ®ªm. Thêi gian tõ khi në ®Õn tµn kÐo dµi tõ 3 - 5 ngµy.

64

b) Çc kiÓu h×nh c©y vµ giíi tÝnh ®u ®ñ

§u ®ñ ®−îc coi lµ c©y ®a tÝnh, v× trong cïng mét gièng tån t¹i nhiÒu kiÓu c©y cã giíi tÝnhkh¸c nhau. Çc t¸c gi¶ ®· chØ ra ®−îc 31 kiÓu h×nh cña c©y trong cïng mét gièng tõ siªu çi®Õn siªu ®ùc mµ chóng kh¸c nhau vÒ kh¶ n¨ng h×nh thµnh c¬ quan sinh dôc ®ùc vµ çi.

Th«ng th−êng trong thùc tÕ çc kiÓu c©y ®−îc ph©n ra 3 kiÓu h×nh: c©y çi, c©y ®ùc vµ c©yl−ìng tÝnh

H×nh 15. H×nh th¸i mét sè lo¹i hoa, qu¶ chñ yÕu cña ®u ®ñ

a) Hoa çi; b) Hoa l−ìng tÝnh d¹ng qu¶ trßn dµi; c) Hoa l−ìng tØnh d¹ng çi; d) Hoa l−ìng tÝnh d¹ng ®ùc; e) Hoa ®ùc;

- Hoa ; - Qu¶

65

1) C©y çi

C©y chØ ra hoa çi, hoa æn ®Þnh Ýt bÞ ¶nh h−ëng vµ chi phèi bëi ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh. NÕudïng phÊn cña hoa l−ìng tÝnh ®Ó thô phÊn th× kh¶ n¨ng cho qu¶ rÊt tèt. Qu¶ trªn c©y çith−êng lµ qu¶ ®¬n, cïi qu¶ máng.

Trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn nÕu dïng bao çch ly bao hoa çi l¹i kh«ng cho thô phÊn tù do th×qu¶ sÏ kh«ng h¹t, trong tr−êng hîp nµy gäi lµ kÕt qu¶ ®¬n tÝnh, qu¶ nhá, h¹t kh«ng ch¾c,phÈm chÊt kÐm.

2) C©y ®ùc

VÒ c¬ b¶n lµ ra hoa ®ùc, chïm hoa ra ë n¸ch l¸ dµi 10 - 90 cm, kh«ng cã qu¶. Ç biÖt cuèichïm hoa cã mét sè hoa çi vµ kÕt ®−îc 1 - 2 qu¶ nhá, nh÷ng qu¶ nµy kh«ng cã ý nghÜa vÒmÆt th−¬ng phÈm.

3) C©y l−ìng tÝnh

Do ®iÒu kiÖn dinh d−ìng vµ ¶nh h−ëng cña ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh trong n¨m trªn c©y l−ìngtÝnh hoa në rÊt ®a d¹ng. VÝ dô, trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é t¨ng cao dÇn tr×nh tù hoa në cã thÓ lµ:tõ hoa l−ìng tÝnh d¹ng çi chuyÓn sang hoa l−ìng tÝnh d¹ng ®ùc vµ hoa ®ùc cã cuèng ng¾n.

Ng−îc l¹i tõ nhiÖt ®é cao chuyÓn sang thÊp, lóc ®ã tõ hoa l−ìng tÝnh d¹ng ®ùc vµ hoa ®ùcchuyÓn thµnh hoa l−ìng tÝnh d¹ng qu¶ trßn dµi råi tiÕp tôc chuyÓn thµnh hoa l−ìng tÝnh d¹ngçi.

Nh− vËy do ¶nh h−ëng cña thêi tiÕt khÝ hËu trong n¨m tr×nh tù në cña çc lo¹i hoa trªn c©y ®u®ñ l−ìng tÝnh kh«ng æn ®Þnh, do ®ã kh¶ n¨ng ®Ëu qu¶ kh«ng b»ng c©y çi, nh−ng träng l−îngtõng qu¶ l¹i cao, phÈm chÊt qu¶ l¹i tèt h¬n qu¶ ë c©y çi.

5. Qu¶

H×nh d¹ng vµ ®é lín qu¶ thay ®æi tuú gièng vµ ngay trong cïng mét gièng. Thêi gian sinhtr−ëng cña qu¶ kÓ tõ lóc tµn hoa ®Õn lóc chÝn kÐo dµi 3 - 4 th¸ng tuú thuéc vµo gièng, ®Þa®iÓm trång vµ mïa vô ra hoa.

¶nh h−ëng ®Õn sù ph¸t triÓn cña qu¶ bao gåm çc yÕu tè: nhiÖt ®é n−íc, ph©n bãn, møc ®éthô phÊn thô tinh cña qu¶ v.v... NhiÖt ®é cao qu¶ ph¸t triÓn nhanh, ng−îc l¹i nhiÖt ®é thÊpqu¶ ph¸t triÓn chËm.

Vïng trång ®u ®ñ cã nhiÖt ®é cao, nhiÒu ¸nh s¸ng, khÝ hËu kh« cho qu¶ ngät, ®é ®−êng cao(chñ yÕu lµ ®−êng saccar«za), ng−îc l¹i nhiÖt ®é thÊp qu¶ ®u ®ñ cã vÞ ®¾ng, phÈm chÊt kÐm.Trong qu¶ cã hµm l−îng ®−êng tæng sè trªn d−íi 10% vµ n−íc chiÕm 90 - 92%.

6. H¹t

Trong mçi qu¶ l−îng h¹t nhiÒu hay Ýt phô thuéc vµo viÖc thô phÊn thô tinh vµ ®iÒu kiÖn ngo¹ic¶nh t¸c ®éng. NÕu d−îc thô phÊn ®Çy ®ñ mçi qu¶ cã trªn 1.000 h¹t; nh−ng còng cã qu¶ chØcã Ýt h¹t ë phÇn cuèng, hoÆc cã qu¶ kh«ng cã h¹t.

H¹t ®u ®ñ cã mµng máng bao quanh, h¹t cã chøa dÇu nªn dÔ mÊt søc n¶y mÇm.

66

Qu¶ ®Ó lÊy h¹t lµm gièng cÇn ®Ó chÝn ®ñ, lóc nµy phÇn nöa qu¶ ®· biÕn mµu vµng, h¸i xuèng®Ó cho chÝn vµng hoµn toµn míi c¾t ra lÊy h¹t. Röa s¹ch, hong kh« trong bãng r©m cã thÓgieo ngay hoÆc cÊt vµo tói ®Ó b¶o qu¶n.

H¹t n¶y mÇm tèt nhÊt ë nhiÖt ®é 350C. D−íi 230C hay cao h¬n 440C ®Òu øc chÕ h¹t n¶y mÇm.

V. Y£U CÇU §iÒU KIÖN NGO¹I C¶NH

1. NhiÖt ®é

C©y ®u ®ñ cã nguån gèc ë vïng nhiÖt ®íi ch©u Mü nªn yªu cÇu cã nhiÖt ®é cao. NhiÖt ®éthÝch hîp nhÊt 25 - 300C. vïng cã nhiÖt ®é ≥ 200C ®−îc coi lµ møc nhiÖt ®é trång cã hiÖu qu¶kinh tÕ.

NhiÖt ®é lµ yÕu tè h¹n chÕ sù ph©n bè còng nh− sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn cña ®u ®ñ. Khi nhiÖt®é xuèng thÊp d−íi 150C lµm chËm sù ra l¸, qu¶ lín chËm vµ phÈm chÊt kÐm. NÕu nhiÖt ®équ¸ thÊp hoÆc cã s−¬ng muèi l¸ cña c©y bÞ t¸p, hÐo kh« vµ rông nÕu l¹nh kÐo dµi. NhiÖt ®é20C coi lµ nhiÖt ®é g©y chÕt víi ®u ®ñ. NhiÖt ®é cao trªn 440C víi c−êng ®é chiÕu s¸ng m¹nhlµm c©y bÞ thiÕu n−íc vµ hÐo l¸. NhiÖt ®é cao 350C trë lªn kÐo theo kh« h¹n ®u ®ñ th−êng rahoa l−ìng tÝnh d¹ng ®ùc, kh«ng ®Ëu ®−îc qu¶ lµm gi¸n ®o¹n viÖc cho qu¶ trªn c©y.

2. ¸nh s¸ng

§u ®ñ lµ c©y −a s¸ng, v× vËy nÕu ®−îc trång thuÇn lµ thÝch hîp. ChØ trång xen khi c©y ¨n qu¶chÝnh trong v−ên cßn nhá. ThiÕu ¸nh s¸ng, çc ®èt th©n v−¬n dµi, cuèng l¸ nhá, phiÕn l¸máng vµ dÔ bÞ s©u bÖnh nh− rÖp, bÖnh vi rót ph¸ h¹i.

C©y ®u ®ñ cã thÓ tiÕp nhËn ®−îc c−êng ®é ¸nh s¸ng cao ë møc 30.000 - 50.000 lux cã kÌmtheo sù t¨ng nhiÖt ®é kh«ng khÝ vµ cã ®Çy ®ñ n−íc.

3. N−íc

§u ®ñ lµ c©y yªu cÇu n−íc cao do diÖn tÝch l¸ lín, ph¸t t¸n m¹nh nh−ng bé rÔ l¹i kh«ng t−¬ngxøng. §u ®ñ rÊt sî óng, m−a to ngËp lµm ng¹t rÔ dÉn ®Õn thèi rÔ.

Do cÊu tróc cña l¸ vµ líp b¶o vÖ trªn mÆt nªn l¸ ®u ®ñ kÐm chÞu h¹n. §ñ n−íc vµ cung cÊpn−íc ®ñ, kÞp thêi cho c©y ë çc giai ®o¹n sinh tr−ëng nhÊt lµ thêi kú ra hoa, ®Ëu qu¶ vµ nu«iqu¶ sÏ ®¶m b¶o cho c©y cã n¨ng suÊt cao. Vïng cã m−a 1.300 - 2.000 mm vµ hµng th¸ngl−îng n−íc m−a kho¶ng 100 mm lµ thÝch hîp trång ®u ®ñ.

4. §Êt ®ai

§u ®ñ kh«ng kÐn ®Êt. Cã thÓ trång trªn çc lo¹i ®Êt kh¸c nhau song ®Êt ®ã ph¶i gi÷ n−íc vµtho¸t n−íc tèt vµ cã ®é tho¸ng nhÊt ®Þnh, cã tÇng canh t¸c ®µy 70 cm, hµm l−îng khÝ trong ®Êt4%, ®é pH 6 - 7. NÕu pH < 5,5 ph¶i bãn v«i.

§u ®ñ yªu cÇu dinh d−ìng vµ bæ sung ph©n bãn ®Çy ®ñ cho c©y. §Êt chÆt, bÝ, óng ngËp n−íc,tÇng canh t¸c máng vµ nghÌo dinh d−ìng th× ®u ®ñ sÏ sinh tr−ëng kÐm, chãng tµn.

67

5. Giã b·o

ë n−íc ta nhiÒu vïng hµng n¨m cã b·o, v× vËy trång ®u ®ñ nªn chän gièng thÊp c©y vµ hµngc©y ch¾n giã tèt ®Ó gi¶m bít thiÖt h¹i do b·o g©y ra.

Tr−íc lóc b·o ®Õn cÇn tØa bá bít nh÷ng qu¶ giµ ®Ó gi¶m bít träng l−îng cho c©y, ®©y lµ métgi¶i ph¸p chèng b·o tèt cho c©y ®u ®ñ.

VI. Kü THUËT TRåNG TRäT

1. GIEO −¬M C¢Y CONKh¸c víi nhiÒu gièng c©y ¨n qu¶ th−êng gÆp, ®u ®ñ nh©n gièng b»ng ph−¬ng ph¸p gieo h¹t lµchÝnh. §Ó gieo −¬m c©y con cÇn sö dông h¹t gièng tèt, ®Òu h¹t cña gièng ®Þnh trång. V−ên−¬m c©y con cÇn çch xa v−ên c©y kinh doanh ®Ó tr¸nh l©y lan çc bÖnh nguy hiÓm nh− bÖnhhoa l¸ (vi rót) v.v... Tr−íc khi gieo cÇn xö lý h¹t. Dïng dung dÞch T«p xin 0,1% ®Ó khö mÇmbÖnh, tiÕp theo ng©m h¹t trong Cacbonat natri 1% (NaHCO3) 4 - 5 tiÕng ®ång hå, sau ®ã dïngn−íc röa s¹ch lµ cã thÓ ®em gieo. §Ó h¹t trong nhiÖt ®é 32 - 350C ®Ó thóc mÇm, khi h¹t ®·nøt nanh míi ®em gieo ®Ó c©y mäc ®Òu vµ nhanh.

Cã thÓ gieo −¬m ®u ®ñ trong bÇu, trªn luèng hoÆc trùc tiÕp vµo çc ô ®· ®−îc chuÈn bÞ ®Ótrång. §Êt ®Ó gieo h¹t nªn lµm kü vµ bãn ph©n lãt cho c©y víi l−îng 5 - 10kg ph©n h÷u c¬hoai môc + 130 - 150g supe l©n + 30 - 35g kali sulfat + 0,5kg v«i vµ 5 - 10g 666 - 6% cho1m2 mÆt luèng. Gieo h¹t ë ®é s©u 0,6 - 1 cm, sau ®ã lÊp ®Êt vµ cÇn tñ mét líp cá r¸c máng.Th−êng xuyªn t−íi nhÑ 1 ngµy 1 lÇn, gi÷ Èm cho ®Êt ë møc ®ñ Èm (65 - 70% søc gi÷ Èm cña®Êt). Sau khi gieo h¹t kho¶ng 10 - 20 ngµy th× c©y mäc. CÇn chó ý: sau khi h¹t ®· mäc thµnhc©y th× t−íi th−a h¬n v× lóc nµy c©y ch−a cÇn n−íc nhiÒu, t−íi nhiÒu ®Êt qu¸ Èm c©y con dÔnhiÔm bÖnh.

Thêi vô gieo −¬m c©y con tuú thuéc vµo thêi vô trång ®· ®Þnh vµ th−êng sím h¬n thêi gian ®ãtõ 1,5 - 2 th¸ng ®Ó khi trång c©y con cã 5 - 7 l¸ thËt.

NÕu gieo v·i, 1m2 cÇn 1,5g h¹t kh«; nÕu lÊy h¹t ë nh÷ng qu¶ ph¸t triÓn b×nh th−êng th× 50kgqu¶ cã thÓ thu ®−îc 100 - 150g h¹t kh«, cø 500g h¹t kh« th× cã 29.400 - 35.200 h¹t. B¹n ®äccã thÓ dùa vµo çc con sè trªn ®Ó tÝnh to¸n sè qu¶ cÇn lÊy h¹t ®Ó gieo ®ñ sè l−îng c©y con cÇnthiÕt.

2. LµM §ÊT TRåNG C¢Y§Êt trång ®u ®ñ ph¶i lµ ®Êt tho¸t n−íc tèt, giµu mïn, ®ñ chÊt dinh d−ìng, tho¸ng vµ gi÷ n−íc.

§u ®ñ trång chØ nªn thu ho¹ch 1 n¨m, sau ®ã ph¸ ®i trång løa kh¸c th× míi cho n¨ng suÊt cao.

§Êt tr−íc khi trång nªn ®¸nh luèng réng 2,0 - 2,5m. Gi÷a çc luèng cã r·nh s©u 30cm ®Ótho¸t n−íc, mËt ®é kho¶ng çch 2 x 2,5m (2.000 c©y/ha) hoÆc 1,5 x 2,5m (2.666 c©y/ha).NÕu gièng c©y thÊp cã thÓ trång dµy h¬n 1,5 x 2m (3.333 c©y/ha).

Hè ®µo víi kÝch th−íc 40 x 40cm, s©u 40cm. §Êt xÊu, ®Êt ®åi gß cã thÓ ®µo réng vµ s©u h¬n.Mçi hè bãn lãt 15 - 20kg ph©n chuång hoai, 0,5 - 1,0kg supe l©n, 0,5kg v«i bét, 0,2 - 0,3kgsunfat kali trén ®Òu víi ®Êt lÊp hè vµ vun thµnh nÊm cã ®é cao 25 - 30cm vµ b¸n kÝnh 25 -30cm ®Ó trång.

68

3. THêI Vô TRåNG

Tuú thuéc vµo tõng vïng vµ môc ®Ých trång lÊy qu¶ lµm rau hay ¨n chÝn. ë miÒn B¾c trångvµo vô xu©n (th¸ng 2 - 4) hoÆc vô thu cuèi mïa m−a (th¸ng 9 - 10). Chuyªn gia Trung QuèckhuyÕn ço nªn trång vµo ®Çu mïa rÐt (th¸ng 10 - 11) ë miÒn B¾c, c©y ph¸t triÓn gÆp trêi l¹nhsÏ nhÆt m¾t, ®ãng qu¶ thÊp h¬n. ë §«ng Nam Bé, T©y Nguyªn cã mïa kh« h¹n gay g¾t c©ythiÕu n−íc dÔ chÕt nªn trång vµo ®Çu mïa m−a (th¸ng 4 - 5), ë çc tØnh §ång b»ng s«ng CöuLong ®Êt thÊp hay bÞ n−íc ngËp ng−êi ta th−êng trång ngay sau khi n−íc rót vµo th¸ng 12,th¸ng 1, c©y ph¸t triÓn nhanh ra qu¶ sím, vµo mïa n−íc n¨m sau bÞ ngËp l¹i, nªn ng−êi ta chØthu ho¹ch mét vô sau ®ã ph¸ ®i trång l¹i.

4. BãN PH¢N§u ®ñ cã qu¶ quanh n¨m, v× vËy cÇn ph¶i bãn ph©n ®Ó cung cÊp dinh d−ìng cho c©y nu«i qu¶,nu«i hoa. Ngoµi viÖc bãn lãt tr−íc khi trång, cÇn bãn thóc çc lo¹i ph©n h÷u c¬, ®¹m, l©n,kali trong ®ã chó ý ®Õn l©n, kali.

L−îng ph©n bãn cho 1 c©y 1 n¨m nh− sau:

+ N¨m thø 1: Ph©n chuång 10 - 15kg, ®¹m urª 400 - 500g, supe l©n 0,5 - 1,0kg, sulfat kali 0,2- 0,3kg;

+ N¨m thø 2: Ph©n chuång 10 - 20kg, ®¹m urª 300 - 400g, supe l©n 1,0 - 1,5kg, sulfat kali 0,3- 0,4kg.

Çc thêi kú bãn ph©n cho c©y:

Sau trång 1,5 - 2 th¸ng hoÆc vµo th¸ng 3 - 4 hµng n¨m, bãn toµn bé ph©n chuång, 30% ph©nl©n, 30% ®¹m. Khi c©y ra hoa: 30% ®¹m, 30% l©n vµ 50% kali. Sau khi thu ho¹ch qu¶ løa®Çu (sau trång kho¶ng 7 - 8 th¸ng) bãn 20% ®¹m, 40% l©n vµ 20% kali.

Khi bãn cÇn x¨m ®Êt, r¶i ph©n kÕt hîp víi vun gèc lÊp ph©n cho c©y. Còng cã thÓ chia l−îngph©n ®Ó bãn nhiÒu lÇn. Çc ®ît bãn kÕt hîp víi lµm cá, ch¨m sãc vµ vun gèc cho c©y.

Mét sè ®iÒu l−u ý khi bãn ph©n cho ®u ®ñ:

Trong mïa ®«ng l¸ Ýt ph¸t triÓn hoÆc kh«ng ph¸t triÓn nh− vËy lóc nµy c©y cÇn rÊt Ýt ®¹m,l−îng ®¹m thõa sÏ ®−îc tÝch luü vµo qu¶ d−íi d¹ng nitrat. NÕu dïng qu¶ ®Ó ®ãng hép th× tû lÖnitrat cao sÏ g©y ra hiÖn th−îng khö thiÕc cña kim lo¹i. V× vËy muèn dïng ®u ®ñ ®Ó ®ãng hépth× ph¶i gi¶m l−îng ®¹m bãn vµ chØ bãn vµo ®Çu thêi kú c©y sinh tr−ëng nhanh, nh÷ng lÇnbãn cuèi cïng kh«ng nªn cã ®¹m. Cßn trong thêi gian sinh tr−ëng ra hoa cã qu¶ nÕu thiÕu®¹m (l¸ vµng, kh«ng m−ît mµ) nªn bãn bæ sung b»ng çch phun 1 - 2% urª ®Ó tho¶ m·n nhucÇu cña c©y mµ kh«ng g©y tÝch luü nitrat trong qu¶.

5. Ch¨m sãc§u ®ñ cã bé rÔ ¨n n«ng, c©y dÔ ®æ do giã b·o vµ kh¶ n¨ng chÞu óng ngËp rÊt kÐm, v× vËy khich¨m sãc v−ên ®u ®ñ cÇn chó ý ®Õn viÖc lµm cá, vun gèc cho c©y, chèng ®æ do giã b·o vµkh¬i r·nh tho¸t n−íc cho v−ên khi m−a to.

Nh÷ng n¬i mïa kh« kÐo dµi, thiÕu n−íc cÇn cã biÖn ph¸p t−íi n−íc vµ gi÷ Èm cho c©y. TètnhÊt lµ tñ gèc b»ng r¬m r¹, cá kh« ®Ó gi÷ Èm. Nh÷ng n¬i cã mïa ®«ng l¹nh cÇn chó ý bao gi÷qu¶ trªn c©y b»ng bao t¶i hoÆc çc vËt liÖu che ch¾n ®Ó tr¸nh s−¬ng muèi còng nh− gi¸ l¹nh.§Ó ®¹t ®−îc n¨ng suÊt cao, chó ý thô phÊn bæ khuyÕt cho hoa.

69

6. Phßng trõ s©u bÖnhTrong v−ên ®u ®ñ th−êng gÆp çc lo¹i s©u bÖnh h¹i chÝnh sau:

a) S©u h¹i:

RÖp s¸p h¹i qu¶, l¸ non dïng Bi-58 0,1 - 0,2%; Vofatox 0,1 - 0,2%.

NhÖn vµ çc c«n trïng m«i giíi truyÒn bÖnh virut (hoa, l¸) nh− nhÖn ®á, rÖp, rÇy, bä nh¶y...diÖt b»ng Kenthane 0,3%, Decis 0,1%, Trebon 0,2%...

b) BÖnh h¹i

+ Thèi cæ rÔ (Phytophthora) do ®Êt qu¸ Èm, tho¸t n−íc kÐm. Phßng b»ng kh¬i r·nh vµ tiªun−íc cho v−ên c©y.

+ BÖnh virut g©y xo¨n ngän, chïn ngän, l¸ tho¸i ho¸, kh¶m l¸ v.v... §©y lµ bÖnh nguy hiÓmrÊt khã ch÷a trÞ v× vËy khi ph¸t hiÖn thÊy c©y bÞ bÖnh ph¶i nhæ bá, xö lý ®Êt vµ c©y bÖnh.Ch−a cã thuèc ®Æc trÞ, phßng bÖnh lµ chñ yÕu, víi çc biÖn ph¸p sau:

• Chän gièng chèng bÖnh.

• Trång míi v−ên ®u ®ñ ë m«i tr−êng s¹ch bÖnh, nghÜa lµ trong ph¹m vi cña chu vi 2 kmkh«ng cã c©y ®u ®ñ nhiÔm bÖnh vi rót, hoÆc kh«ng trång míi l¹i v−ên ®u ®ñ ngay khivõa ph¸ v−ên ®u ®ñ cò.

Chó ý: lµm s¹ch cá ®Ó ng¨n ngõa çc ký chñ cña c«n trïng m«i giíi truyÒn bÖnh.

+ BÖnh phÊn tr¾ng (Oidium caricacae): phßng trÞ b»ng phun Anvil 0,2%, Rovral 0,2%

+ BÖnh ch¸y l¸ (Helminthosporium) g©y ch¸y l¸ vµ lµm cho l¸ biÕn mµu, kh« rông. PhunKitazin 0,2% cã thÓ hçn hîp víi v«i l%.

7. THU HO¹CHThêi gian thu ho¹ch qu¶ tuú theo môc ®Ých sö dông, ®Æc ®iÓm gièng, kho¶ng çch tõ n¬i trång®Õn thÞ tr−êng xa hay gÇn ®Ó quyÕt ®Þnh. NÕu trång dµy cã thÓ thu ®−îc 35 tÊn qu¶/ha, b×nhqu©n cã thÓ ®¹t 15 - 20 tÊn/ha

a) Thu qu¶ chÝn

Çc tiªu chuÈn ®Ó x¸c ®Þnh qu¶ chÝn:

• Dùa vµo thêi gian tõ ra hoa - qu¶ chÝn cña çc gièng kh¸c nhau, vÝ dô gièng sè 3 (nhËpnéi cã tªn th−¬ng m¹i Know's you) 133 ngµy, trong khi ®ã gièng sè 5 (gièng ®u ®ñ ®Þaph−¬ng) 113 ngµy (§oµn ThÕ L−, 1997).

• Mét tiªu chuÈn ®Ó thu ho¹ch n÷a lµ lÊy dao khÝa nhÑ vµo vá qu¶ quan s¸t nhùa ch¶y ranÕu cã mµu tr¾ng ®ôc nh− s÷a lµ qu¶ cßn xanh, nÕu nhùa trong lµ qu¶ s¾p chÝn cã thÓ thuho¹ch.

• Cã vÕt vµng trªn vá qu¶ ë phÇn ®Ønh qu¶ chøng tá qu¶ b¾t ®Çu chÝn.

Kh«ng nªn thu xanh v× rÊm khã chÝn, chÊt l−îng qu¶ sÏ kÐm. Dïng dao c¾t s¸t cuèng qu¶ ®Ól¹i kho¶ng 1 cm tõ gèc qu¶, tr¸nh x©y x¸t vá qu¶, ®Æt nhÑ nhµng trong çc sät tre cã lãt r¬mhoÆc thïng giÊy cacton, lóc vËn chuyÓn ph¶i nhÑ nhµng tr¸nh x©y x¸t.

b) Thu qu¶ xanh

Môc ®Ých lµ ®Ó lµm thùc phÈm, lµm rau. Th−êng thu ho¹ch khi qu¶ ®· ®¹t ®−îc mét kÝchth−íc nhÊt ®Þnh tuú gièng tõ 0,5 - 1,5kg/qu¶, ç biÖt 2 - 3kg khi qu¶ vÉn cßn xanh vá, qu¶ cßn

70

tr¬n, bãng: CÇn x¸c ®Þnh thêi ®iÓm vµ cì qu¶, hay ¸p dông h×nh thøc tØa th−a qu¶ trªn c©ynh÷ng n¨m ®−îc mïa, lµm sao khi thu xong vÉn ®¶m b¶o cho c©y tiÕp tôc ra hoa, ra qu¶, t¨ngn¨ng suÊt.

Trång ®Ó thu qu¶ xanh còng mang l¹i hiÖu qu¶ kh«ng nhá cho ng−êi lµm v−ên, nhÊt lµ vïnggÇn çc ®« thÞ vµ khu c«ng nghiÖp.

c) LÊy nhùa

ë nhiÒu n−íc nh− Ên §é, Sri Lanca, Tanzania, Uganda, Trung Quèc, ngoµi thu ho¹ch qu¶chÝn ng−êi ta cßn khai th¸c c¶ papain (cã trong nhùa cña qu¶) ®Ó dïng trong c«ng nghiÖp chÕbiÕn thÞt, s÷a, lµm bia, lµm thuèc...

Khi qu¶ ®u ®ñ ®−îc 2 th¸ng tuæi ®¹t kho¶ng 1/2 kÝch th−íc tèi ®a, ®−êng kÝnh qu¶ 10 cm trëlªn, dïng mét l−ìi dao máng s¾c r¹ch s©u tèi ®a 3 mm däc theo chiÒu dµi qu¶ ë chç ®−êngkÝnh to nhÊt. Çc l¸t khÝa çch nhau 3 - 5 cm. KhÝa lóc 6 giê th× ®é 9 giê mñ ®· kh«, cã thÓthu ho¹ch nhùa. Nhùa sau khi thu cÇn ®Ó n¬i m¸t vµ tiÕn hµnh röa, ph¬i sÊy ngay trong bãngr©m, nÕu n¾ng nãng qu¸ dÔ ph©n huû papain. Kh«ng khÝa mñ lóc trêi m−a vµ gi÷a n¾ng tr−a.

Mét tuÇn lÔ lÊy mñ ®é 2 - 3 lÇn vµ mçi qu¶ chØ thu nhùa 3 - 4 lÇn. Tû lÖ mñ thu ®−îc lµ 2 -4% träng l−îng qu¶ tuú vïng trång vµ kü thuËt th©m canh. Mét ha trång ®u ®ñ b×nh qu©n thu®−îc kho¶ng 100kg mñ kh« ë n¨m thø 2 khi c©y cßn sung søc.

VII. Kü THUËT §Ó GIèNG

Muèn cã nhiÒu c©y ®u ®ñ l−ìng tÝnh vµ c©y çi hoÆc v−ên trång míi kh«ng cã c©y ®ùc cÇnchó ý çc kh©u: chän v−ên c©y ®u ®ñ tèt cã n¨ng suÊt cao, chän c©y, chän qu¶ chän h¹t vµchän c©y con, lo¹i bá tÊt c¶ çc c©y ®ùc cã trong v−ên vµ dïng ph−¬ng ph¸p thô phÊn cho c©y®Ó cã c©y l−ìng tÝnh vµ c©y çi.

1. CHäN V−êN C¢Y TèT §Ó LµM GIèNG

V−ên c©y ph¶i thÓ hiÖn ®Çy ®ñ çc ®Æc tr−ng cña gièng nh−: vÒ ®é cao c©y, h×nh th¸i hoa,h×nh d¹ng vµ ®é lín qu¶ nh÷ng chØ tiªu trªn ph¶i æn ®Þnh. V−ên kh«ng cã c©y ®ùc hoÆc nÕucã th× còng ®· bÞ chÆt bá. V−ên kh«ng cã hoÆc cã rÊt Ýt bÖnh hoa l¸ (vi rót), v−ên dïng ®Óchän c©y lµm gièng ph¶i ®¹t ®−îc ®é ®ång ®Òu cao, cã n¨ng suÊt cao vµ rÊt Ýt s©u bÖnh.

2. CHäN C¢YC©y sinh tr−ëng khoÎ, ®èt th©n ng¾n; tÝnh chèng chÞu kh¸ ®èi víi s©u bÖnh, chÞu óng. Trªnc©y ë mçi n¸ch l¸ ®Òu cã hoa, sím cã hoa vµ ®Ëu qu¶, qu¶ chÝn sím, qu¶ to, phÈm chÊt th¬mngon, lµ c©y l−ìng tÝnh hoÆc c©y çi. Tèt nhÊt lµ chän c©y l−ìng tÝnh qu¶ ra liªn tôc, qu¶ to,h×nh d¹ng qu¶ ®Ñp phï hîp víi thÞ hiÕu ng−êi tiªu dïng.

3. CHäN QñaKhi ®· dïng ph−¬ng ph¸p thô phÊn nh©n t¹o, thô tinh xong. Qu¶ ph¸t triÓn b×nh th−êng, trªnc©y ®ãng qu¶ thÊp, h×nh qu¶ ®Òu ®Æn, ®Æc tr−ng cho gièng mµ m×nh ®Þnh båi dôc. VÝ dô qu¶cã h×nh trßn dµi hay h×nh bÇu dôc v.v. qu¶ chÝn ®¹t 2/3 trë ®i th× h¸i vÒ, ®Ó chÝn thªm 1 - 2ngµy råi bæ ra lÊy h¹t...

71

4. CHäN H¹TNg©m h¹t, röa s¹ch vá ngoµi, chän lÊy nh÷ng h¹t ch×m (bá nh÷ng h¹t næi vµ nh÷ng h¹t l¬löng) hong kh« trong r©m, cã thÓ gieo ngay hoÆc ®Ó cÊt gi÷ mét thêi gian ng¾n.

5. CHäN C¢Y CONC©y: con cã th©n mËp, l¸ réng vµ dµy, Ýt r¨ng c−a, cuèng l¸ h¬i sµ xuèng lµ nh÷ng c©y gièngtèt.

6. PH−¬NG PH¸P THô PHÊN NH¢N T¹OC©y ®u ®ñ ®Þnh dïng lµm bè hoÆc mÑ tr−íc lóc në hoa ph¶i dïng tói giÊy bao çch ly. Khihoa në hoµn toµn míi thô phÊn. Hµng ngµy vµo buæi s¸ng kho¶ng 7 - 8 giê lµ lóc ®i thu çctói phÊn tõ çc hoa l−ìng tÝnh. Dïng panh vÆt çc tói phÊn cho vµo hép pªtri ®Ó vµo tr¬ng tñÊm ®Ó cho çc tói phÊn t¸ch ra, h¹t phÊn r¬i ra, råi dïng bót l«ng thô phÊn cho hoa l−ìng tÝnhë c©y l−ìng tÝnh, hoÆc hoa çi trªn c©y çi.

§eo biÓn cho c©y tr−íc lóc thô phÊn ghi râ ngµy thô phÊn, tæ hîp (bè, mÑ). Thô phÊn xongdïng bao çch ly, ®Ó 3 - 5 ngµy sau kh« ®Çu nhôy th× míi th¸o bao çch ly, t¹o ®iÒu kiÖn chobÇu nhôy sau thô tinh ph¸t triÓn thuËn lîi. §îi cho qu¶ ph¸t triÓn vµ chÝn trªn c©y míi h¸ixuèng ®Ó lÊy h¹t.

KÕt qu¶ trong b¶ng 1 cã thÓ gi¶i thÝch v× sao ph¶i dïng phÊn hoa cña hoa l−ìng tÝnh cña c©y®u ®ñ l−ìng tÝnh ®Ó thô phÊn cho hoa l−ìng tÝnh ë c©y l−ìng tÝnh hay hoa çi ë c©y ®u ®ñ çi

KÕt qu¶ con lai do thô phÊn ë çc tæ hîp kh¸c nhau (%)(L©m NhËt Vinh vµ çc t¸c gi¶, 1962)

Tæ hîp lai

Giíi tÝnh cñacon lai (F1)

ChÌn vµosau

ChÌnvµo sau

ChÌnvµo sau

C©y çi 26 53 40

C©y l−ìng tÝnh 66 45 15

C©y ®ùc 8 2 45

VËy muèn v−ên ®u ®ñ kh«ng cã c©y ®ùc mµ chØ cã c©y çi vµ c©y l−ìng tÝnh, ®Ó thô phÊn th×nªn dïng phÊn hoa cña hoa l−ìng tÝnh ®Ó thô phÊn lµ tèt h¬n c¶.

Date post:	23-Jul-2020
Category:	Documents
Upload:	others
View:	5 times
Download:	0 times

Kü thuËt trång xoµi, na, ®u ®ñ, hång xiªm€¦ · 1 Gs. Ts. TrÇn thÕ tôc Kü thuËt...

Documents