jäœehL muÁ‹ Jiz Kjyik¢r® ÂU. X. g‹Ü®bršt«
mt®fŸ, 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l¤ij,
2019 M« M©L Ã¥utç §fŸ 8 M« ehŸ r£lk‹w¥ nguit K‹
it¤J M‰W« ciu.
kh©òäF nguit¤ jiyt® mt®fns!
bgUik cilat® M‰Wth® M‰¿‹
mUik cila braš
(FwŸ 975)
bgUik cilat®fŸ k£Lnk ms¥gça brašfis
Kiw¥go brŒJ Ko¡f KoÍ« v‹w ÂUtŸStç‹ th¡»id
bkŒah¡»; ‘k¡fshš eh‹ - k¡fS¡fhfnt eh‹’ v‹W jäHf
k¡fë‹ eyD¡fhfΫ, jäœeh£o‹ K‹nd‰w¤Â‰fhfΫ
j‹id KGikahf m®¥gâ¤J; ‘k¡fŸ bjh©nl knfr‹
bjh©L’ v‹W j‹dy« fUjhkš mšY« gfY« mauhJ
ciH¤J; jäHf k¡fë‹ beŠr§fëš kiwªJ« kiwahkš
v‹W« thœgt®; v§fŸ cŸs§fëš cz®é‹ C‰whfΫ
M‰wè‹ ö©LnfhyhfΫ v§fis têel¤J« ngbuhëahfΫ;
mt® ciH¥ghš mik¤J¤ jªj Ϫj ešyh£Áæ‹ fhtš
bjŒtkhfΫ; és§»tU« kiwªj K‹dhŸ Kjyik¢r®
ÏjabjŒt« òu£Á¤ jiyé b# b#ayèjh mt®fŸ, fh£oa
eštêæš, vÂçfë‹ Nœ¢Áfis K¿ao¤J, bt‰¿fukhf
m«kh mt®fë‹ M£Áia kh©òäF Kjyik¢r® ÂU vl¥gho
nf. gHårhä mt®fŸ Áw¥ghf bjhl®ªJ el¤Â tU»wh®.
v§fë‹ ÏjabjŒt« òu£Á¤ jiyé m«kh mt®fë‹ ms¥gça
nguh‰wiy v©â éaªJ, v§fis bjhl®ªJ têel¤j nt©L«
2
vd tz§», mt®fŸ é£L¢ br‹w e‰gâfis¤ bjhlu,
2019-2020 M« M©o‰fhd ãÂãiy m¿¡ifia Ϫj¥
nguitæ‹ K‹ rk®¥Ã¡f éiH»nw‹.
2. ‘mikÂ, ts«, ts®¢Á’ v‹w kiwªj K‹dhŸ
Kjyik¢r® b# b#ayèjh mt®fë‹ ts®¢Á KH¡f¤ij
mo¥gil¡ bfhŸifahf¡ bfh©L Ϫj muR brašg£L
tU»wJ. xU ehL tsK«, ts®¢ÁÍ« mila nt©Lbkåš
m§F r£l¤Â‹ M£Á ãiybg‰W mik ãiyeh£l¥gl
nt©L«. Ϫj muR mikÂia ãiyeh£o k¡fë‹ ghJfh¥ig
cW brŒJ r_f¥ bghUshjhu ts®¢Áia bgU¡» tU»wJ.
bghUshjhu ts®¢Á k£L« gyju¥g£l k¡fŸ ts« bgWtij
cW brŒahJ v‹gjhšjh‹ gšntW k¡fŸ ey¤Â£l§fis
brašgL¤Â, bghUshjhu ts®¢Áæ‹ gaid ViH vëa k¡fS«
Efu Ϫj muR têtif brŒJtU»wJ. Ïj‹ _y«, kiwªj
K‹dhŸ Kjyik¢r® òu£Á¤jiyé mt®fë‹ ‘všnyhU«
všyhK« bgwnt©L«, ϧF Ïšyhik Ïšyhj ãiy nt©L«’
v‹w Ïy£Áa¡ fdit ãiwnt‰w Ϫj muR mU«ghLg£L
tU»wJ.
3. bghUshjhu ts®¢Áia¥ bgU¡», TLjš
ntiythŒ¥òfis cUth¡», tWikia xê¥gj‰fhd fodkhd
rthiy Ϫj muR v®bfh©LŸsJ. mjdhšjh‹ Kj‹ik¤
Jiwia C¡Fé¤J, mij tY¥gL¤J« mnj ntisæš, c‰g¤Â
k‰W« nrit¤ Jiwfëš TLjš KjÄLfis <®¥gj‰F« Ϫj
muR K¡»a¤Jt« më¤J tU»wJ. Âw‹ nk«ghL, tWik xê¥ò,
ef®¥òu c£f£lik¥Ã‹ nk«ghL, rhiy, ä‹rhu«, Ú®¥ghrd«
3
ngh‹w c£f£lik¥ò trÂfis tY¥gL¤JtJ ngh‹w gšntW
rthšfisÍ« Ϫj muR bjhl®ªJ Âw«gl ifah©L tU»wJ.
midtU« ga‹bgw¤j¡f tifæš, Rfhjhu«, fšé M»at‰¿š
ca®jukhd nritia¥ bg‰¿l c£f£lik¥ò trÂfis¤ ju«
ca®¤Jtj‰F Ϫj muR bjhl®ªJ K‹Dçik tH§» tU»wJ.
ãÂãiy nkyh©ik tGthkš Ϫj rthšfS¡F¤ ԮΠf©L,
k¡fë‹ eyid nk«gL¤J« tifæš Ïªj tuÎ-bryΤ £l«
jahç¡f¥g£LŸsJ.
4. khãy¤Â‹ bkh¤j c‰g¤Â k¥Ú 51.86 rjÅj«
nrit¤ Jiwæ‹ g§fë¥ò ÏU¥gjhš khãy¥ bghUshjhu«
nrit¤ Jiwiana mÂf« rh®ªJŸsJ. rk¢Óuhd ts®¢Á
milªJ mj‹ gy‹ midtiuÍ« rkkhf¢ br‹wilÍ«
tifæš bjhêš Jiw cŸë£l Ïu©lh« ãiy Jiw¡F«,
ntsh© Jiw¡F« Ϫj muR bjhl®ªJ K¡»a¤Jt« më¤J
tU»wJ. 2011-2012 M« M©oš khãy¤Âš 1,03,600 %ghahf
ÏUªj jå eg® tUkhd« 2017-2018 M« M©oš,
ãiyahd éiyfë‹ mo¥gilæš, 1,42,267 %ghahf
ca®ªJŸsJ. 2017-2018 M« M©oš, K‹ kÂ¥ÕLfë‹go,
ãiyahd éiyfë‹ mo¥gilæš, njÁa¥ bghUshjhu ts®¢Á
7.20 rjÅjkhf ÏU¡F« vd fâ¡f¥g£LŸs ãiyæš,
mnj M©oš khãy¥ bghUshjhu ts®¢ÁahdJ 8.09 rjÅjkhf
ÏU¡F« vd fâ¡f¥g£LŸsJ. 2018-2019 M« M©oš
Kjšãiy kÂ¥ÕLfë‹go, khãy¥ bghUshjhu ts®¢Á
8.16 rjÅjkhf ÏU¡F« vd v®gh®¡f¥gLtjhš, ca® ts®¢Á¥
ghijæš khãy« bršy têtif V‰g£LŸsJ.
4
5. tWik, fšéa¿é‹ik, ntiyæ‹ik,
Rfhjhu¡ F¿pLfŸ k‰W« ghèd rk¤Jt« ngh‹w F¿pLfëš
100 ÉgL¤j¥g£l t£lhu§fëš Áw¥ò¡ ftd« brY¤Â
khãy¤Âš rk¢Óuhd ts®¢Áia miltj‰fhf, khãy rk¢Ó®
ts®¢Á ãÂa (State Balanced Growth Fund) £l«
brašgL¤j¥g£L tU»wJ. Ϫj tuÎ-bryΤ £l¤Âš,
ϪãÂa¤Â‰fhf 100 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
Ïnjngh‹W, ‘Áw¥ò¥ gF nk«gh£L¤ £l¤Â‰F’,
2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš
75 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ. ÏJjéu, jäœehL
òJik Ka‰ÁfŸ £l¤Â‰F (TANII) 100 nfho %ghŒ xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ.
6. gÂdh‹fhtJ ã¡FGé‹ gçªJiufshš,
khãy§fS¡F Ïilnaahd k¤Âa muÁ‹ ãÂ¥ g»®éš
jäœeh£o‰fhd g§F FiwªJŸsnghJ«, ‘cjŒ’ £l¤ijÍ«,
CÂa ca®itÍ« Ϫj muR brašgL¤ÂÍŸsJ. 2017-2018 M«
M©oš 9.07 rjÅjkhf ÏUªj khãy¤Â‹ brhªj tç tUthæ‹
ts®¢Á, 2018-2019 M« M©oš 14 rjÅj¤Â‰F« TLjyhf
ÏU¡F« vd v®gh®¡f¥gL»wJ. tçtUthæš V‰g£LŸs
Ϫj rhjfkhd kh‰w¤Âdhš 2018-2019 M« M©L
ÂU¤j kÂ¥Õ£oš fâ¡f¥g£l tUthŒ¥ g‰wh¡Fiw
19,319 nfho %ghæèUªJ 2019-2020 M« M©oš tUthŒ¥
g‰wh¡Fiw 14,315 nfho %ghahf¡ FiwÍ« vd
fâ¡f¥g£LŸsJ. ‘cjŒ’ £l« k‰W« CÂa ca®Î ngh‹wit
V‰gL¤Âa jh¡f« tU« fhy¤Âš FiwÍ« v‹gjhY«, brhªj tç
tUthæš fhz¥gL« ca® ts®¢ÁahY«, tU« M©Lfëš
5
tUthŒ¥ g‰wh¡Fiw go¥goahf¡ Fiwa thŒ¥òŸsJ. bghU£fŸ
k‰W« nritfŸ tç Kiwia Áw¥ghf¢ brašgL¤J«
khãy§fëš x‹whf jäœehL« cŸs ãiyæš, bghU£fŸ k‰W«
nritfŸ tç Kiwæ‹ Ñœ »il¡f¥bgW« tç tUthŒfëš
F¿¥Ãl¤j¡f K‹nd‰w¤ijÍ« bg‰WŸsJ. våD«,
khãy§fS¡F Ïilnaahd xU§»izªj bghU£fŸ k‰W«
nritfŸ tç tUthæš 2017-2018 M« M©oš khãy¤Â‰F
»il¡f nt©oa 5,454 nfho %ghŒ mséyhd g§ifÍ«,
bghU£fŸ k‰W« nritfŸ tçæš 455.16 nfho %ghŒ mséyhd
cWÂbrŒa¥g£l ÏH¥Õ£L¤ bjhifÍ« k¤Âa muÁläUªJ
jäœeh£o‰F ÏJtiu »il¡f¥ bgwéšiy. Ϫj ãYit¤
bjhiffis éLé¥gš k¤Âa muR brŒÍ« jhkj« khãy¤Â‹
ãÂãiyæ‹ ÛJ ghÂ¥ig V‰gL¤ÂÍŸsJ.
7. x›bthU M©L« khãy¤Â‹ tUthŒ¢
bryéd§fŸ ca®ªJ tUtjhš, _yjd¢ bryéd§fisÍ«,
c£f£lik¥ò¤ £l§fisÍ« mÂf mséš nk‰bfhŸtj‰F
nghJkhd ã Mjhu§fŸ Ïšiy. vdnt, c£f£lik¥ò¤
£l§fS¡fhd fU¤JUth¡f« Kjš brayh¡f« tiu éiuªJ
brašgL¤Jtj‰fhf jäœehL c£f£lik¥ò nk«gh£L thça«
V‰gL¤j¥g£lJl‹, Ïj‰fhd ã Mjhu§fis¤ Âu£Ltj‰fhf
jäœehL c£f£lik¥ò ã nkyh©ik¡ fHfK«
cUth¡f¥g£LŸsJ. jäœehL c£f£lik¥ò nk«gh£L thça«
3,329 ».Û. ÚsKŸs beLŠrhiy¥ gâfŸ, ÁšyAšyh Únu‰W
òdš ä‹ Â£l« M»at‰¿‰fhd éçthd £l m¿¡iffis
jahç¥gj‰fhf Kiwna 132.76 nfho %ghÍ«, 21.83 nfho %ghÍ«
mDk¤JŸsJl‹, br‹id bk£nuh Ïuæš Â£l¤Â‹
6
Ïu©lh« f£l¥ gâfŸ k‰W« mÂntf k¡fŸ ÂuŸ
ngh¡Ftu¤ijÍ« (MRTS) br‹id bk£nuh ÏuæiyÍ«
xU§»iz¤jš ngh‹w £l§fS¡fhd éçthd £l
m¿¡iffis jahç¥gj‰fhfΫ ã cjéia më¤JŸsJ.
br‹id Âw‹äF efu ãWtd« _y« 660 nfho %ghŒ bryéš
brašgL¤j¥gl cŸs m¿Îrh® ngh¡Ftu¤J mik¥ò¤
£l¤Âid (Intelligent Transport System Project) jäœehL
c£f£lik¥ò nk«gh£L thça« cUth¡», Ϥ£l¤Â‰F #¥gh‹
g‹dh£L¡ T£LwÎ Kfikæ‹ ãÂÍjéiaÍ« bg‰WŸsJ.
8. jäœehL c£f£lik¥ò ã nkyh©ik¡ fHf«,
ÏJtiu 1,925 nfho %ghŒ ãÂia¤ Âu£oÍŸsJl‹,
Ú® ä‹Â£l§fë‹ c‰g¤Â¤ Âwid mÂfç¤jš, t®¤jf
ika§fŸ, rhiyfŸ mik¤jš, ngUªJ¥ gâkidfis
eÅdkakh¡fš, th§F« Âwåš Å£LtrÂ, g‹dL¡F thfd
ãW¤Jäl« mik¤jš M»a £l§fS¡F ãÂÍjé më¡f
cŸsJ. jäœehL c£f£lik¥ò ã nkyh©ik¡ fHf¤Â‹ _y«
tU« M©Lfëš, 2,500 nfho %ghŒ ãÂia¤ Âu£Ltj‰fhd
cWÂ bgw¥g£LŸsJ. Ïu©L Ïy£r« eh‹F r¡fu thfd§fŸ,
Ïu©L Ïy£r« ÏU r¡fu thfd§fis ãW¤j¡Toa mséš,
ãy¤jo thfd ãW¤j trÂfŸ, g‹dL¡F thfd ãW¤j trÂfŸ
k‰W« rhiynahu Âw‹äF thfd ãW¤j« M»at‰iw
brašgL¤j ‘éçthd xU§»iz¡f¥g£l thfd ãW¤j
nkyh©ik¤ £l¤ij’, muR-jåah® g§fë¥ò Kiwæ‹ Ñœ,
2,000 nfho %ghŒ bryéš br‹id efçš Ïªj muR
brašgL¤J«. jäœehL c£f£lik¥ò ã nkyh©ik¡ fHf«
Ϥ£l¤Â‰F¤ njitahd ãÂÍjéia më¡F«.
7
ngçl® nkyh©ik
9. k¡fS¡F cça K‹ v¢rç¡iffis tH§»,
f#h òaY¡F¥ Ëduhd ãthuz« k‰W« kWÓuik¥ò¥ gâfis
Ϫj muR Âw«gl ifah©LŸsJ. 2018-2019 M« M©o‰F
khãy¥ ngçl® ãthuz ãÂa¤Â‰F 786 nfho %ghŒ xJ¡ÑL
brŒa¥g£lJ. f#h òaš V‰gL¤Â¢ br‹w ghÂ¥ig¤
jâ¥gj‰fhd j‰fhèf kWÓuik¥ò¥ gâfis
nk‰bfhŸtj‰fhf, njÁa¥ ngçl® ãthuz ãÂa¤ÂèUªJ
k¤Âa muR 900.31 nfho %ghia éLé¤jJ. Ϫj ãÂ
Mjhu§fSl‹ khãy¤Â‹ brhªj ãÂiaÍ« xU§»iz¤J, gæ®
nrj§fS¡fhf 774.13 nfho %ghÍ«, cjé ãthuz¤Â‰fhf
577.46 nfho %ghÍ«, ÅLfŸ k‰W« FoirfŸ nrjkilªj
FL«g§fS¡F ãthuzkhf 401.50 nfho %ghÍ«, Ûdt®fë‹
nrjkilªj glFfS¡fhf 41.63 nfho %ghŒ c£gl, Mf bkh¤j«
cldo ãthuz¥ gâfS¡fhf 2,361.41 nfho %ghŒ
mDk¡f¥g£LŸsJ. FoirfŸ, bj‹id ku§fŸ k‰W«
Ûdt®fë‹ v¥.M®.Ã. glFfS¡F V‰g£l nrj¤Â‰fhd
ÏH¥Õ£L¤ bjhifia, khãy¥ ngçl® ãthuz ãÂa¤Â‹
tiuaiwiaél¡ TLjyhf Ϫj muR fârkhf ca®¤Â
tH§»ÍŸsJ. nkY«, j‰nghJ ãyétU« tw£Áia¡ fU¤Âš
bfh©L FoÚ® g‰wh¡Fiw V‰glhkš jilæ‹¿ FoÚ®
tH§f ÏJtiu 157 nfho %ghŒ murhš mDk¡f¥g£LŸsJ.
2019-2020 M« M©o‰F khãy¥ ngçl® ãthuz ãÂa¤Â‰fhf
825 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
10. nrjkilªj FoirfS¡F kh‰whf fh‹»ß£ ÅLfŸ
f£Ljš, gh¡f¥g£l k¡fë‹ thœthjhu¤ij Û£blL¡F«
8
tifæš bj‹id k‰W« Ïju ku¤njh£l¥ gæ®fis Û©L«
gæ® brŒjš ngh‹w ãuªju ãthuz¥ gâfis
nk‰bfhŸtj‰fhf jåna xU £l mYtyf«
cUth¡f¥g£LŸsJ. bj‹id k‰W« Ïju ku¤njh£l¥ gæ®fis
Û©L« gæçLtj‰fhf, ÏJtiu 230.09 nfho %ghŒ
mDk¡f¥g£LŸsJ. kh©òäF Kjyik¢r® mt®fŸ
V‰bfdnt m¿é¤jgo, f#h òaš gh¤j kht£l§fëš
nrjkilªj FoirfS¡F kh‰whf xU Å£L¡F 1.70 Ïy£r«
%ghŒ myF¤ bjhif Åj«, 1,700 nfho %ghŒ £l kÂ¥Õ£oš, xU
Ïy£r« ÅLfŸ f£Ltj‰fhd gâfis Ϫj muR
nk‰bfh©LŸsJ. Ϥ£l¢ bryéš, 720 nfho %ghia k¤Âa
muR jdJ g§fhf V‰W¡bfhŸS« vd v®gh®¡»nw‹. ÛjKŸs
980 nfho %ghia khãy muÁ‹ g§F¤ bjhifahf jäœehL Cuf
Å£Ltr k‰W« c£f£lik¥ò nk«gh£L thça« _y« fl‹
bg‰W Ϥ£l« ãiwnt‰w¥gL« v‹gij Ï¥nguit¡F¤
bjçé¤J¡ bfhŸ»nw‹.
11. mo¡fo btŸs ghÂ¥ò V‰gl¡Toa gFÂfëš,
v®fhy¤Âš m¤jifa ghÂ¥òfŸ V‰glhkš jL¥gj‰fhd,
Ú©lfhy¤ £l¥ gâfis nk‰bfhŸtJ mtÁakhF«.
xU Áw¥ò Ka‰Áahf, Ú® Mjhu§fis¥ bgU¡Ftj‰fhfΫ,
btŸs¤ jL¥Ã‰fhfΫ, $bgU«òö® t£l¤Âš cŸs xu¤ö®
»uhk¤Â‰F mUnf milahW M‰¿‹ cg eÂahd xu¤ö®
eÂæ‹ FW¡nf cg toãy§fS¡F Ïilna Ú® gçkhW«
fhšthÍl‹ Toa Ú®¤nj¡f« mik¤jš; F¿ŠÁ¥gho t£l¤Âš
gutdh‰¿‹ M‰W¥ gLifia kWÓuik¤jš (Regrading) k‰W«
mUthŸK¡F Ú£ÁæèUªJ btŸs Úçid¤ ÂU¥òtj‰fhd
9
òÂa fhšthia mik¤jš; Áj«gu« t£l¤ÂYŸs ngu«g£o‰F
mU»š bfhŸël« M‰¿‹ FW¡nf òÂa btŸs¤ jL¥ò
ÚbuhG§»ia mik¤jš; Áj«gu« t£l¤Âš flšÚ® c£òFtij¤
jL¥gj‰fhf, ârhtu« »uhk¤Â‹ mU»š c¥gdhW M‰¿‹
FW¡nf filkil ÚbuhG§»ia mik¤jš k‰W« 10 Ïju gâfŸ
c£gl ãuªju btŸs¤ jL¥ò¥ gâfis 284.70 nfho %ghŒ
bkh¤j¢ bryéš Ïªj muR tU« ãÂah©oš nk‰bfhŸS«.
tUthŒ ã®thf«
12. k¡fŸ tÁ¡F« gFÂfS¡F mU»nyna
muR nritfis tH§f Ϫj muR cWÂahd elto¡iffis
vL¤J tU»wJ. 2011 M« M©L Kjš, 79 òÂa tUthŒ
t£l§fS«, 10 òÂa tUthŒ¡ nfh£l§fS«
cUth¡f¥g£LŸsd. 2018-2019 M« M©oš k£L«,
v£L tUthŒ t£l§fis Ϫj muR cUth¡»ÍŸsJ. éG¥òu«
kht£l¤ÂèUªJ Ãç¤J, fŸs¡F¿¢Áia jiyikælkhf¡
bfh©L òÂa kht£l« cUth¡f¥gL« vd kh©òäF
Kjyik¢r® mt®fŸ m¿é¤JŸsij ϧF F¿¥Ãl
éU«ò»nw‹. kJiu kht£l¤Âš cŸs ÂUk§fy¤ij
jiyikælkhf¡ bfh©L, ÂUk§fy«, fŸë¡Fo k‰W«
ÂU¥gu§F‹w« M»a _‹W t£l§fis cŸsl¡»a òÂa
tUthŒ¡ nfh£l« x‹W 2019-2020 M« M©oš cUth¡f¥gL«
v‹gij Ï¥nguit¡F m¿é¥gš k»œ¢Á mil»nw‹.
13. KÂnah®, kh‰W¤ ÂwdhëfŸ, éjitfŸ, fztuhš
ifél¥g£l bg©fŸ, ÂUe§iffŸ ngh‹w eètilªj
ÃçédU¡F Ϫj muR khj« 1,000 %ghŒ XŒñÂakhf tH§»
10
tU»wJ. Ï‹iwa ãytu¥go 29.47 Ïy£r« gadhëfŸ r_f¥
ghJfh¥ò XŒñÂa¤ij¥ bg‰W tU»‹wd®. jFÂÍila r_f¥
ghJfh¥ò XŒñÂajhu®fS¡F, Ôghtë¥ g©oifæ‹ nghJ«,
bgh§fš g©oifia K‹å£L«, éiyæšyh nriyfS«,
nt£ofS« tH§f¥g£LŸsd. 2019-2020 M« M©o‰fhd
tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš, r_f¥ ghJfh¥ò cjé¤ bjhif
tH§F« £l§fS¡fhf 3,958 nfho %ghŒ xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ.
14. 2018-2019 M« M©oš, ÏJtiu 1.93 Ïy£r«
Å£Lkid¥ g£lh¡fis jF thŒªj ViH¡ FL«g§fS¡F
Ϫj muR tH§»ÍŸsJ. M£nrgfuk‰w òw«ngh¡F ãy§fëš
Iªjh©LfS¡F« nkyhf M¡»uä¤J tÁ¤J tUgt®fë‹
Å£L kidfis tu‹Kiw brŒJ Å£Lkid¥ g£lh tH§f Ϫj
muR Mizæ£LŸsJ. Ïj‹ _y« Rkh® 1.5 Ïy£r« FL«g§fŸ
ga‹bgW« vd v®gh®¡f¥gL»wJ. fâåkakh¡fš _y«
tUthŒ ã®thf¤ij nk«gL¤J« Ka‰Áfis Ϫj muR
bjhl®ªJ nk‰bfhŸS«. fâåtê g£lh khWjš £l« khãy«
KGtJ« brašgL¤j¥g£L tU»wJ. k¡fS¡F bghJ¢ nritfŸ
tH§Ftij nk«gL¤Jtj‰fhf, Ï-kht£l¤ £l«,
ãy Mtz§fis eÅdkakh¡F« £l« k‰W« Ï-ml§fš
£l« M»ait nkY« tY¥gL¤j¥gL«. nk«g£l bjhêšE£g
trÂfshš, kDjhu® Á£lh efiyÍ«, m-gÂntL efiyÍ«,
Ïizajs« thæyhf vªj neu¤ÂY«, vªj Ïl¤ÂèUªJ«
bg‰W¡ bfhŸsyh«. m›thW vL¡f¥gL« efšfëš, Ïizatê
ifbah¥gKl‹ Áw¥ò¡ F¿pL Ïiz¡f¥g£L, Ϫj Mtz§fŸ
r£l¥ó®tkhd Mtz§fshf mDk¡f¥gL»‹wd.
11
15. ‘cHt® ghJfh¥ò¤ £l¤Â‹’ Ñœ cŸs
gadhëfS¡F Ϫj muR ãÂÍjé tH§» tU»wJ.
2018-2019 M« M©oš ÏJtiu 3.14 Ïy£r« gadhëfS¡F
251.89 nfho %ghŒ ãÂÍjé tH§f¥g£LŸsJ. ég¤J ãthuz¤
£lK«, eèªnjh® ãthuz¤ £lK«, ViH vëa k¡fŸ
ga‹bgW« tifæš brašgL¤j¥g£L tU»wJ. våD«,
Ϥ£l§fë‹ Ñœ, bghUŸ <£Lgt® Ïw¥Ã‹nghJ 20,000 %ghŒ
k£Lnk ÏH¥Õ£L¤ bjhifahf tH§f¥g£L tUtjhš,
mJ ca®¤j¥gl nt©oa mtÁa« cŸsJ. vdnt, tWik¡
nfh£o‰F Ñœ thG« mid¤J¡ FL«g§fS¡F« gadë¡F«
tifæš, éçthd ég¤J k‰W« MÍŸ fh¥Õ£L¤ £l« x‹iw
Ϫj muR éiuéš m¿Kf¥gL¤J« v‹gij k»œ¢ÁÍl‹
bjçé¤J¡ bfhŸ»nw‹. Ϥ£l¤Â‹ _y«, Ïa‰if kuz«
k‰W« ég¤jhš V‰gL« kuz¤Â‹nghJ tH§f¥gL« ÏH¥Õ£L¤
bjhif, Kiwna Ïu©L Ïy£r« %ghŒ k‰W« eh‹F Ïy£r«
%ghahfΫ, ég¤jhš V‰gL« ãuªju Cd¤Â‰fhf tH§f¥gL«
ÏH¥Õ£L¤ bjhif xU Ïy£r« %ghahfΫ ca®¤j¥gL«.
Ϥ£l¤Â‰fhd fh¥Õ£L¡ f£lz¤ bjhif¡F 250 nfho %ghŒ
xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ. 2019-2020 M« M©o‰fhd
tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš, cHt® ghJfh¥ò¤ £l¤Â‰fhf
169.81 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ. tUthŒ¤ Jiw¡F
bkh¤jkhf 6,106.95 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
jäœbkhê ts®¢Á
16. jäœ Ïy¡»a¤ijÍ«, jäH® g©gh£ilÍ«
ghJfh¥gš Ϫj muR cWÂahf cŸsJ. 2018-2019 M« M©oš
12
j䜥 gšfiy¡fHf¤Â‰F 5.97 nfho %ghŒ tH§f¥g£LŸsJ.
Íbd°nfh jahç¤JŸs, bršth¡FŸs cyf bkhêfë‹
g£oaèš, jäœbkhêia j‰nghJŸs 14tJ ãiyæèUªJ 10tJ
ãiy¡F ca®¤j, brh‰Fit, jäœ ts®¢Á ika«, j䜥
g©gh£L ika« ngh‹w gšntW £l§fŸ brašgL¤j¥g£L
tU»‹wd. jäœ m¿P®fS¡F XŒñÂa¤ij bjhl®ªJ tH§»
tUtJ k£L« mšyhkš, òfœbg‰w jäœ m¿P®fë‹
gil¥òfis bkhêbga®¥gijÍ« Ϫj muR bjhl®ªJ
nk‰bfh©L tU»wJ. Ah®t®L gšfiy¡fHf¤Âš
jäœ ÏU¡if bt‰¿fukhf ãWt¥g£lij¤ bjhl®ªJ,
Ãw r®tnjr gšfiy¡fHf§fëY« ÏJngh‹w jäœ
ÏU¡iffis ãWÎtj‰fhd elto¡iffis Ϫj muR vL¤J
tU»wJ. 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l
kÂ¥ÕLfëš, jäœ ts®¢Á¤ Jiw¡fhf 54.76 nfho %ghŒ
xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
r£l« xG§F
17. khãy¡ fhtš Jiw Âw«gl brašgl¤ njitahd
gâahs®fisÍ«, eÅd cgfuz§fisÍ«, c£f£lik¥ò
trÂfisÍ« Ϫj muR bjhl®ªJ tH§» tU»wJ. f£ll§fŸ,
cgfuz§fŸ k‰W« Ïju c£f£lik¥ò trÂfS¡fhf
2016-2017 M« M©L Kjš 904.23 nfho %ghŒ
mDk¡f¥g£LŸsJ. Âw‹äF fhtš £l¤Â‹ xU gFÂahf,
xU§»izªj khãy f£L¥gh£L miwia Ϫj muR
njh‰Wé¤JŸsJ. K¡»akhd gFÂfëš f©fhâ¥ò
nfkuh¡fis ãWéaj‹ _y« F‰w§fŸ eilbgWtJ
13
f£L¥gL¤j¥gLtJ«, F‰wthëfŸ Jçjkhf¥ Ão¡f¥gLtJ«
cW brŒa¥g£LŸsd. jäœehL ÓUil¥ gâahs® nj®Î
thça«, 2018-2019 M« M©oš 6,428 gâahs®fis¤
nj®Î brŒJŸsJ. Ï›thça«, 2019-2020 M« M©oš nkY«
9,975 eg®fis fhèahd gâæl§fS¡F¤ nj®Î brŒa cŸsJ.
18. ‘fhtš Jiw eÅdkakh¡fš £l¤Â‹’ Ñœ
ä‹ MSik gâfŸ Âw«gl brašgL¤j¥g£L tU»‹wd.
nkY« 126.68 nfho %ghŒ bryéš brašgL¤j¥g£L tU« ‘F‰w«
k‰W« F‰wthëfis¡ f©fhâ¡F« fâå Ïiz¥ò¤
£l¤jhY«’, bghJ¢nrit ika§fŸ k‰W« FWŠbraèfŸ
_y« k¡fS¡fhd nritfis tH§FtjhY« F‰w§fis¡
f©l¿Í« ÂwD«, k¡fSl‹ fhtš Jiwædç‹ bjhl®ò«
nk«g£LŸsJ. 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ
£l kÂ¥ÕLfëš, ‘fhtš Jiw eÅdkakh¡fš’ £l¤Â‰fhf
111.57 nfho %ghŒ c£gl fhtš Jiw¡F 8,084.80 nfho %ghŒ
xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
Ôaiz¥ò k‰W« Û£ò¥ gâfŸ
19. eÅd fUéfis bjhl®ªJ tH§», Ôaiz¥ò
k‰W« Û£ò¥ gâfŸ Jiwia Ϫj muR eÅd¥gL¤Â tU»wJ.
2018-2019 M« M©oš k£L«, 3.73 nfho %ghŒ bryéš
IªJ Ôaiz¥ò ãiya¡ f£ll§fŸ f£Ltj‰F
mDk¡f¥g£LŸsJ. 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ
£l kÂ¥ÕLfëš, Ôaiz¥ò k‰W« Û£ò¥ gâfŸ Jiw¡F
403.76 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
14
Áiw¢rhiyfŸ
20. Áiw¢rhiyfë‹ c£f£lik¥ò trÂfŸ bjhl®ªJ
nk«gL¤j¥g£L tU»‹wd. 2018-2019 M« M©oš
Áiw¢rhiyfëš cŸs trÂfis nk«gL¤Jtj‰fhf
40.13 nfho %ghŒ mDk¡f¥g£LŸsJ. 2019-2020 M«
M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš, Áiw¢rhiyfŸ
Jiw¡fhf 319.92 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
Ú ã®thf«
21. br‹idæš Áw¥ò ÚÂk‹w« c£gl 33 òÂa
ÚÂk‹w§fis 2018-2019 M« M©oš Ϫj muR mik¤JŸsJ.
ÚÂk‹w§fS¡F 15 òÂa f£ll§fis¡ f£Ltj‰F
2018-2019 M« M©oš Ϫj muR 101.89 nfho %ghŒ
mDk¤JŸsJ. 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l
kÂ¥ÕLfëš, Ú ã®thf¤Â‰fhf 1,265.64 nfho %ghŒ xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ.
ntsh©ik
22. »uhk¥òw§fëš cŸs bgU«ghyhd FL«g§fS¡F
Ï‹wsΫ ntsh©ikna thœthjhukhf mikªJŸsJ.
ntsh©ik k‰W« ntsh©ik rh®ªj Jiwfëš F¿¥Ãl¤j¡f
K‹nd‰w« fhzhkš, rk¢Óuhd ts®¢Á v‹gJ rh¤Âaäšiy.
gæ®fë‹ c‰g¤Â¤Âwid mÂfç¥gÂèUªJ, g©iz
c‰g¤Â¤ÂwidÍ«, étrhæfë‹ tUkhd¤ijÍ« bgU¡FtJ
vd ntsh©ik¤ Jiw nk«gh£o‰fhd c¤Â j‰nghJ
kh¿ÍŸsJ. eh£o‹ K¡»akhd ftiy¡Fça Ãu¢Áidahf
15
étrhæfë‹ Jau« cUth»ÍŸsJ. jäHf¤Â‰F« ÏJ
bghUªJ«. Ï¥Ãu¢ÁidfS¡F Ú©lfhy¤ £l§fŸ _ynk
ãuªju¤ ԮΠfhz KoÍ«. gæ® rhFgoæš 79.38 Ïy£r« ãy
clikfŸ ekJ khãy¤Âš cŸsd. mt‰¿š, 92.51 rjÅj ãy
clikfëš ÁW, FW étrhæfŸ étrha« brŒ»‹wd®. Á¿a
ãy clikfŸ, gUtãiy kh‰w¤jhš rhFgoæš V‰gL« ghÂ¥ò,
ca® bjhêšE£g¤ij¥ ga‹gL¤Jtš cŸs Ïl®ghLfŸ, éiy
V‰w¤jhœé‹ _y« V‰gL« ghÂ¥òfŸ, mWtil¡F¥ êija
fhy¤Âš V‰gl¡Toa ÏH¥ò ngh‹w gšntW rthšfis étrha«
rªÂ¤J tU»wJ. Ϫj¢ rthšfŸ x›bth‹iwÍ« Âw«gl
v®bfhŸtj‰fhd £l§fis Ϫj muR tF¤J brašgL¤Â
tU»wJ.
23. btŸs« mšyJ tw£Áahš étrhæfŸ mo¡fo
gæ® ÏH¥ig¢ rªÂ¡f neçL»wJ. gUtãiy ghÂ¥òfëèUªJ
étrhæfis¥ ghJfh¡f 2016 M« M©L Kjš ‘Ãujk kªÂçæ‹
g殡 fh¥Õ£L¤ £l«’ brašgL¤j¥g£L tU»wJ.
2018-2019 M« M©oš, ÏJtiu 21.70 Ïy£r« étrhæfŸ
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ gÂÎ brŒa¥g£LŸsd®. ÏJ, flªj _‹W
M©Lfëš caça rhjidahF«. 2019-2020 M« M©oš, g殡
fh¥Õ£L¤ £l¤Â‹ Ñœ, òÂa gæ®fisÍ«, gFÂfisÍ« nr®¡f
Ϫj muR m¿é¡if brŒa cŸsJ. F¿¥Ã£l gF¡FŸ V‰gL«
Ïl®ghLfshd (Localised Calamities) My§f£o kiH, ãy¢rçÎ,
btŸs¥bgU¡F ngh‹wt‰whš V‰gL« ghÂ¥òfnshL
Ïoä‹dYl‹ Toa ÂO® kiH (Cloud Burst) k‰W« Ïa‰if
Ôædhš (Natural fire) V‰gL« ghÂ¥òfS« Ϥ£l¤Âš
nr®¡f¥gL«. 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l
16
kÂ¥ÕLfëš, Ϥ£l¤Â‰fhd fh¥Õ£L¡ f£lz¤Âš khãy
muÁ‹ g§F¤ bjhif¡fhf 621.59 nfho %ghŒ xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ.
24. jäœehL, Ú® g‰wh¡Fiw cŸs khãykhF«. ãfu
gæ® rhFgo¥ gu¥Ãš Rkh® 58 rjÅj¥ gu¥Ãš k£Lnk ghrd
ntsh©ik eilbgW»wJ. vdnt, Ú® nrä¥ig mÂfç¤J
x›bthU Jë ÚU¡Fkhd c‰g¤Â¤ Âwid mÂfç¡f,
E©Ù®¥ ghrd¤ £l¤Â‰F Ϫj muR Ôéukhd C¡f« më¤J
tU»wJ. ÏJtiu Ïšyhj msé‰F, 2018-2019 M« M©oš
1.80 Ïy£r« bA¡nl® gu¥gséš E©Ù® ghrd¤ £l«
brašgL¤j¥g£LŸsJ. 2019-2020 M« M©oš 1,361 nfho %ghŒ
ã xJ¡Ñ£oš nkY« Ïu©L Ïy£r« bA¡nl® gu¥gséš
Ϥ£l« brašgL¤j¥gL«. Nça r¡Âahš Ïa§F«
g«ò br£Lfis mik¥gj‰fhf étrhæfS¡F muR 90 rjÅj«
khåa« më¡»wJ. 2019-2020 M« M©oš, 84.09 nfho %ghŒ
khåa cjéÍl‹, 10 FÂiu Âw‹ tiu cŸs Nça r¡Âahš
Ïa§F« 2,000 g«ò br£Lfis étrhæfS¡F tH§f muR
elto¡if vL¡F«.
25. 2016-2017 M« M©oèUªJ 802.90 nfho %ghŒ
£l¢ bryéš m¿Kf¥gL¤j¥g£l ãiyahd khdhthç
ntsh©ik¡fhd Ïa¡f¤Âdhš, ÏJ tiu 6.0 Ïy£r« bA¡nl®
gu¥gsÎ ga‹bg‰WŸsJ. 2019-2020 M« M©oš
292 nfho %ghŒ ã xJ¡Ñ£oš nkY« 400 bjhF¥òfŸ
cUth¡f¥g£L Ϥ£l« bjhl®ªJ brašgL¤j¥gL«.
xU§»izªj g©iza Kiw gšntW ntsh© j£gbt¥g
k©ly¥ gFÂfëš 2018-2019 M« M©oš K‹ndho¤ £lkhf,
17
m¿Kf¥gL¤j¥g£lJ. ÏJtiu, 2,500 xU§»izªj g©iz
myFfS¡F ãÂÍjé më¡f¥g£LŸsJ. 2019-2020 M«
M©oš nkY« 5,000 xU§»izªj g©iz myFfŸ
25 kht£l§fëš 101.62 nfho %ghŒ £l¢ bryéš TLjyhf
mik¡f¥gL«.
26. bgU étrhæfŸ milÍ« bghUshjhu¥ ga‹,
bjhêšE£g trÂfis ga‹gL¤Â¡bfhŸSjš ngh‹w gšntW
ga‹fis ÁW, FW étrhæfS« bgw 2017-2018 M« M©oš
òJik Ka‰Áahf ‘T£L¥ g©iza £l¤ij’ Ϫj muR
m¿Kf¥gL¤ÂaJ. ÁW, FW étrhæfŸ bfh©l, cHt® M®ty®
FG¡fŸ (Farmers Interest Groups) bjhl§f¥g£L, m¤jifa
cHt® M®ty® FG¡fis xU§»iz¤J cHt® c‰g¤Âahs®
FG¡fŸ (Farmers Producer Groups) cUth¡f¥gL»wJ.
ÏWÂahf cHt® c‰g¤Âahs® FG¡fŸ cHt® c‰g¤Âahs®
mik¥òfshf (Farmer Producer Company) cUthF« tifæš,
Ϥ£l« brašgL¤j¥g£L tU»wJ. ÏJtiu, khãy¤Âš
20,000 cHt® M®ty® FG¡fS«, 4,000 cHt® c‰g¤Âahs®
FG¡fS« mik¡f¥g£LŸsd. nkY«, 483 cHt® c‰g¤Âahs®
mik¥òfŸ, muR k‰W« egh®L t§» ngh‹w Ïju KfikfŸ _y«
ÏJtiu mik¡f¥g£LŸsd. 2019-2020 M« M©oš,
100.42 nfho %ghŒ ã xJ¡Ñ£oš, 2,000 cHt® c‰g¤Âahs®
FG¡fS«, 100 cHt® c‰g¤Âahs® mik¥òfS« mik¡f¥gL«.
cHt® c‰g¤Âahs® mik¥òfŸ ãiy¤J¢ brašgl mt‰iw
xU§»iz¥gJ mtÁa¤ njitahf cŸsJ. cHt® c‰g¤Âahs®
mik¥òfis khãy mséY«, k©ly mséY«
xU§»iz¥gj‰fhd Ka‰Áfis muR vL¤J tU»wJ.
18
cHt® c‰g¤Âahs® mik¥òfS¡F C¡fkë¡f, jäœehL cHt®
c‰g¤Âahs® mik¥ò¡ bfhŸif x‹W cUth¡f¥g£L tU»wJ.
27. ntsh© bghU£fë‹ éiyæš cŸs ãiya‰w
j‹ikahš ntsh©ikæ‹ ãiy¤j‹ik bgU« ghÂ¥ig¢
rªÂ¡»‹wJ. mÂf c‰g¤Â Áy neu§fëš é‰gid éiyæš
rçit V‰gL¤J»wJ. vdnt, K¡»akhd ntsh© gæ®fS¡F
Fiwªjg£r MjuÎ éiyia cWÂ¥gL¤Jtj‰F Ϫj muR
Áw¥ò K‹Dçik tH§» tU»wJ. rhjhuz uf« k‰W«
r‹d uf« bešY¡F Kiwna Fé©lhY¡F bfhŸKjš
éiyahf 1,800 %ghiaÍ«, 1,840 %ghiaÍ« tU« gæ® gUt¤Âš
Ϫj muR tH§F«. Ïš khãy muÁ‹ C¡f¤bjhifahf,
rhjhuz uf« k‰W« r‹d uf« bešY¡F, Kiwna Fé©lhY¡F
50 %ghÍ«, 70 %ghÍ« ml§F«. 2019-2020 M« M©o‰fhd
tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš beš bfhŸKjY¡fhd
C¡f¤bjhif¡fhf 180 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
Fiwªjg£r MjuÎ éiy £l¤Â‹ Ñœ, bgça mséš cSªij
bfhŸKjš brŒÍ« £l« jäœeh£ošjh‹ Kj‹Kjyhf
brašgL¤j¥g£lJ. Ϥ£l« 2019-2020 M« M©oY«
bjhl®ªJ brašgL¤j¥gL«. fU«Ã‰F k¤Âa muR m¿é¤j
ãahakhd k‰W« Mjha éiyæid él (Fair and Remunerative
Price) TLjyhf 2018-2019 M« M©oèUªJ tH§f¥g£L tU«
fU«ò c‰g¤Â C¡f¤bjhifahdJ, 2019-2020 M« M©oY«
tH§f¥gL«. Ïj‰bfd 200 nfho %ghŒ xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ.
28. ãahakhd éiy ã®za« brŒaΫ, éiy
V‰w¤jhœédhš étrhæfS¡F V‰gL« ghÂ¥ig¤ jL¥gj‰F«,
19
rªij xU§»iz¥ò K¡»a¥ g§fh‰W»wJ. njÁa ntsh©
ä‹dQ¢ rªij £l¤ij¢ brašgL¤Jtj‰F¤ njitahd
ä‹dQ t®¤jf«, xUKid tçéÂ¥ò k‰W« xnu cçk«
M»at‰iw cŸsl¡», 1987 M« M©L, jäœehL ntsh©
éisbghUŸ é‰gid (Kiw¥gL¤Jjš) r£lK« mj‹ÑHhd
1991 M« M©L éÂfS¡F« ÂU¤j« bfh©Ltu¥g£LŸsJ.
nkY«, 23 xG§FKiw é‰gid¡ Tl§fëY«, 8 ntsh©
c‰g¤Âahs® T£LwÎ é‰gid¢ r§f é‰gid mu§FfëY«
bgça mséyhd nk«gh£L¥ gâfisÍ« òÂa trÂfisÍ«
V‰gL¤J« gâfŸ, k¤Âa muÁ‹ cjé k‰W« egh®L t§»
flDjéÍl‹, 159.25 nfho %ghŒ £l k¥Ú eilbg‰W
tU»‹wd. ÏJjéu, TLjyhf 70 xG§FKiw é‰gid¡
Tl§fis njÁa ntsh© ä‹dQ¢ rªij £l¤Â‹ Ñœ
2019-2020 M« M©oš xU§»iz¥gj‰F £läl¥g£LŸsJ.
nrä¥ò¡ »l§»‹ bfhŸssit mÂfç¥gj‰F Ϫj muR bgça
mséš elto¡iffis vL¤JŸsJ. 2011 M« M©L Kjš,
T£LwÎ xG§FKiw é‰gid ãiya§fëY«, jäœehL
nrä¥ò¡ »l§F ãWtd¤Â‹ ÑG«, 9.42 Ïy£r« bk£ç¡ l‹
TLjš bfhŸssÎ »l§F trÂfŸ V‰gL¤j¥g£LŸsd.
29. ntsh© bjhêyhs®fë‹ ga‹gh£L¤ Âwid
mÂfç¡fΫ, rhFgo bryÎfis¡ Fiw¡fΫ jäœeh£oš
ntsh©ik ÏaªÂukakh¡Fjš £l¤Â‰F Ôéukhd C¡f«
më¡f¥gL»wJ. muÁ‹ ãÂÍjéÍl‹ bjhl§f¥g£l
1,965 ntsh© ÏaªÂu thlif ika§fŸ V‰bfdnt khãy¤Âš
brašg£L tU»‹wd. étrhæfS¡F 50 rjÅj« khåa¤Jl‹
ntsh© ÏaªÂu§fŸ k‰W« fUéfŸ tH§f¥g£L tU»‹wd.
20
tU« ãÂah©oš 128 t£lhu mséyhd ntsh©
ÏaªÂu§fŸ thlif ika§fisÍ«, 360 »uhk mséyhd
ntsh© ÏaªÂu§fŸ thlif ika§fisÍ« ãWtΫ
c¤njÁ¡f¥g£LŸsJ. 2019-2020 M« M©oš ntsh©
ÏaªÂukakh¡fY¡fhf 172.06 nfho %ghŒ xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ.
30. gæ® gutyh¡fè‹ xU gFÂahf, étrhæfë‹
tUkhd¤ij mÂfç¡f ó¡fŸ, gH§fŸ k‰W« fhŒf¿fŸ ngh‹w
njh£l¡fiy éisbghU£fis éisé¡f bgUkséš
C¡fkë¡f¥gL»wJ. fhŒf¿fŸ k‰W« gH§fS¡fhd
éãnahf¤ bjhl® nkyh©ik¤ £l« 10 kht£l§fëš
482.36 nfho %ghŒ bryéš brašgL¤j¥g£L tU»wJ.
Ϥ£l¤Âš, 62 Kj‹ik gj¥gL¤J« ika§fëY«, 509 nrfç¥ò
ika§fëY«, nrfç¥ò, rªij¥gL¤Jjš, nrä¥ò, gj¥gL¤Jjš
k‰W« Fë®gjd trÂfis V‰gL¤Jtj‹ _y«, khãy¤Âš
mWtil¡F¥ êija c£f£lik¥Ã‰fhd bgU« trÂfis
Ϥ£l« V‰gL¤ÂÍŸsJ. gH§fŸ k‰W« fhŒf¿fŸ rhFgo
brŒtij C¡Fé¡F« Kjyik¢rç‹ Áw¥ò¤ £l«
2019-2020 M« M©L Kjš brašgL¤j¥gL«. Ïj‰bfd
50 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ. khãy muÁ‹
njh£l¡fiy g©izfë‹ _y« c©ik¤ j‹ikia rçgh®¤J
éšiy x£oa fhŒf¿ éijfis (Truthfully labelled vegetable
seeds) c‰g¤Â brŒJ, njit¥gL« Ïl§fëš nghÂa msÎ
éãnah»¡f¥gL«. xU§»izªj njh£l¡fiy mÃéU¤Â
Ïa¡f¤Â‰fhf 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l
kÂ¥ÕLfëš 100 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
21
31. 2018 M« M©ila jäœehL czÎ
gj¥gL¤J« bfhŸif rÛg¤Âš murhš btëæl¥g£lJ.
jäœeh£oš czÎ gj¥gL¤J« bjhê‰rhiyfis mÂfséš
mik¤ÂlΫ, j‰nghija ntsh© tâf¢ NHiy kh‰¿
m¤jifa bjhê‰rhiyfŸ cHt® c‰g¤Âahs® mik¥òfSl‹
xU§»izªJ brašgL« tifæY« Ϫj¡ bfhŸif
cUth¡f¥g£LŸsJ. flªj tuÎ-bryΤ £l m¿¡ifæš
m¿é¡f¥g£l 10 czÎ gj¥gL¤J« ó§fh¡fŸ mik¥gj‰fhd
gâfŸ eilbg‰W tU»‹wd. czÎ gj¥gL¤J« Jiwæš
KjÄL brŒtj‰F jåah® KjÄ£lhs®fŸ M®tKl‹ cŸsd®
v‹gijÍ«, Ãuh‹° eh£L ãWtd« br‹id¡F mU»š
xU§»izªj czÎ gj¥gL« ó§fhit 2,000 nfho %ghŒ
KjÄ£oš mik¥gj‰F òçªJz®Î x¥gªj« nk‰bfh©LŸsJ
v‹gijÍ« Ϫj khk‹w¤Â‰F¤ bjçé¥gš k»œ¢Á
mil»nw‹. »uhk¥òw§fëš thG« k¡fS¡F g©iz rhuh
ntiythŒ¥òfis V‰gL¤Jtj‰fhf, khbgU« czÎ gj¥gL¤J«
ó§fh¡fis mik¡f Ϫj muR bjhl®ªJ elto¡if vL¡F«.
czÎ gj¥gL¤J« bjhê‰rhiyfŸ mik¥gij
tY¥gL¤Jtj‰fhf, jäœehL cHt® c‰g¤Âahs® mik¥ò¡
bfhŸif éiuéš btëæl¥gL«.
32. khãy¤Âš gšntW ntsh© gUtãiy k©ly§fŸ
(agro climatic zones) cŸsjhš, V‰Wk¡F V‰w gštif ntsh©
gæ® rhFgo _y« V‰WkÂia mÂfç¡f thŒ¥òfŸ cŸsd.
ntsh© bghU£fë‹ V‰WkÂæ‹ K¡»a¤Jt¤ij Ϫj muR
cz®ªJŸsjhš, ntsh© é‰gid k‰W« ntsh© tâf
Ïa¡ff¤Âš xU Áw¥ò ntsh© V‰Wk nk«gh£L my»id
22
(Export Promotion Cell) Ϫj muR V‰gL¤J«. Ïa‰if
ntsh©ik (organic farming) k‰W« Ãw ju¢rh‹¿jœ më¤jš,
étrhæfS¡F«, V‰WkÂahs®fS¡F« C¡f¤bjhif
tH§Fjš ngh‹w mid¤J V‰Wk r«gªjkhd C¡Fé¥ò
elto¡iffis Ϫj ika« xU§»iz¤J brašgL¤J«.
Ïa‰if ntsh©ikia nk«gL¤Jtj‰F, khãy¤Âš cŸs
mid¤J kht£l§fëY« Ïa‰if ntsh©ik rh‹W më¡F«
ika§fŸ mik¡f¥gL« v‹gijÍ« Ï¥nguit¡F k»œ¢ÁÍl‹
bjçé¤J¡ bfhŸ»nw‹.
33. fhy¤Â‰nf‰g kh¿tU« étrha¤ njitfis¥
ó®¤Â brŒÍ« tifæš, ntsh©ik¡ fšé k‰W« MuhŒ¢Á
trÂfŸ bjhl®ªJ nk«gL¤j¥gl nt©L«. 2011 M« M©L Kjš
eh‹F òÂa fšÿçfis¤ bjhl§»Í«, 23 òÂa jåah®
fšÿçfis¤ bjhl§f mDk më¤J«, ntsh©ik¡ fšé
k‰W« MuhŒ¢Áia éçÎgL¤Jtš khãy muR bgça kh‰w¤ij
V‰gL¤ÂÍŸsJ. jäœehL ntsh©ik¥ gšfiy¡fHf cW¥ò¡
fšÿçfŸ k‰W« MuhŒ¢Á ãiya§fë‹ c£f£lik¥ò trÂfŸ
bjhl®ªJ nk«gL¤j¥g£L tU»‹wd. 2019-2020 M« M©oš
muR ntsh©ik¡ fšÿçfŸ k‰W« njh£l¡fiy¡
fšÿçfë‹ c£f£lik¥ò trÂfis bjhl®ªJ
nk«gL¤Jtj‰fhf 79.73 nfho %ghŒ bryél¥gL«.
34. 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ
£l kÂ¥ÕLfëš, njÁa ntsh©ik ts®¢Á¤ £l¤Â‰fhf
300 nfho %ghÍ«, Úo¤j ãiyahd ntsh©ik¡fhd njÁa
Ïa¡f¤Â‰fhf 87.22 nfho %ghŒ c£gl ntsh©ik¤ Jiw¡F
10,550.85 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
23
T£LwÎ
35. g殡 fl‹fis tH§Ftj‰F«, ntsh©
éisbghU£fis rªij¥gL¤Jtj‰F« khãy¤Âš tYthd
T£LwÎ mik¥òfŸ brašgL»‹wd. 2018-2019 M« M©oš,
g殡 fl‹ tH§f 8,000 nfho %ghŒ Ïy¡F ã®zæ¡f¥g£L,
ÏJtiu 9.37 Ïy£r« étrhæfS¡F 6,118 nfho %ghŒ msé‰F
g殡 fl‹ tH§f¥g£LŸsJ. cça fhy¤Âš g殡 flid¤
ÂU¥Ã¢ brY¤Jgt®fS¡F t£o KGtJkhf¤ jŸSgo
brŒa¥gL»wJ. bjhl¡f ntsh©ik T£LwΡ fl‹ r§f§fŸ
étrhæfS¡F ntsh© éisbghU£fŸ Ûjhd mlkhd¡
flidÍ« (produce pledge loan) tH§F»‹wd. 2019-2020 M«
M©oš, 10,000 nfho %ghŒ msé‰F g殡 fl‹ tH§f
c¤njÁ¡f¥g£LŸsJ. ÏJ jéu, g殡 fl‹fŸ Ûjhd t£o¤
jŸSgo¡fhf 200 nfho %ghŒ tuÎ-bryΤ £l¤Âš xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ.
fhšeil guhkç¥ò k‰W« ghšts«
36. ntsh©ikæ‹ m§fkhf¡ fUj¥gL« fhšeil
guhkç¥ò¤ Jiw »uhk¥òw¥ bghUshjhu¤Âš K¡»a¥ g§F
t»¡»wJ. 2011-2012 M« M©L m¿Kf¥gL¤j¥g£l éiyæšyh
fwit¥ gR¡fŸ tH§F« £l¤Â‹ Ñœ ÏJtiu 75,448 bg©fŸ
ga‹bg‰WŸsd®. Ϥ£l« 2019-2020 M« M©oš
49.83 nfho %ghŒ xJ¡Ñ£Ll‹ bjhl®ªJ brašgL¤j¥gL«.
2011-2012 M« M©oš m¿Kf¥gL¤j¥g£l éiyæšyh
btŸshLfŸ mšyJ br«k¿ahLfŸ tH§F« £l¤Â‹ Ñœ
ÏJtiu 8.72 Ïy£r« ViH¡ FL«g§fŸ ga‹bg‰WŸsd.
24
2019-2020 M« M©oš Ϥ£l¤Â‰fhf 198.75 nfho %ghŒ
xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ. mnjngh‹W, Ôtd mÃéU¤Â¤
£lK« 25 nfho %ghŒ ã xJ¡Ñ£oš bjhl®ªJ
brašgL¤j¥gL«. ‘mÓš’ Ïd eh£L¡nfhê ts®¥Ãid
C¡f¥gL¤Jtj‰fhf, 2018-2019 M« M©oš
m¿Kf¥gL¤j¥g£l Áw¥ò¤ £l« 50 nfho %ghŒ kÂ¥Õ£oš
2019-2020 M« M©oY« bjhl®ªJ brašgL¤j¥gL«.
»uhk¥òw§fëš cŸs ng%uh£ÁfëY« tU« M©L Kjš
Ϥ£l« brašgL¤j¥gL«.
37. fhšeil guhkç¥ò¤ Jiwæ‹ c£f£lik¥ig
Ϫj muR bgUkséš tY¥gL¤ÂÍŸsJ. 2011-2012 M« M©L
Kjš Ϫj muR 325 òÂa fhšeil »is ãiya§fis
cUth¡»ÍŸsJl‹, 1,035 fhšeil »is ãiya§fis
fhšeil kUªjf§fshf¤ ju« ca®¤ÂÍ«, 20 òÂa fhšeil
kUªjf§fis¤ njh‰Wé¤J«, IªJ fhšeil kUªjf§fis
fhšeil kU¤Jtkidfshf¤ ju« ca®¤ÂÍ«, IªJ
bgUkU¤JtkidfisÍ« xU fhšeil kU¤JtkidiaÍ«
fhšeil g‹Kf kU¤Jtkidfshf¤ ju« ca®¤ÂÍ« cŸsJ.
2011-2012 M« M©L Kjš, fhšeil ãiya f£ll§fŸ
f£Ltj‰fhf 557.28 nfho %ghŒ bryél¥g£LŸsJ.
Ϫj Ka‰Áfis 2019-2020 M« M©oY« bjhlu, fhšeil
ãiya f£ll§fŸ f£Lkhd¤Â‰fhf 60.27 nfho %ghŒ xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ.
38. Mé‹ ãWtdK« ghš c‰g¤Âahs® T£Lw΢
r§f§fS« khãy¤Â‹ ghš c‰g¤Âia mÂfç¡f K¡»a¥
g§fh‰W»‹wd. ghš c‰g¤Âahs® T£Lw΢ r§f§fëš,
25
ghš gj¥gL¤Jjš k‰W« Ïju c£f£lik¥ò trÂfis
nk«gL¤Jtj‰fhd elto¡iffŸ KL¡»él¥g£LŸsd.
el¥ò M©oš ghš c‰g¤Â c£f£lik¥ò nk«gh£L ãÂa¤Â‹
Ñœ, 237.27 nfho %ghŒ kÂ¥Õ£oyhd _‹W £l§fis¢
brašgL¤Jtj‰F £l MŒÎ¡ FG mDkÂaë¤JŸsJ.
Ϥ£l§fS¡fhd x¥òjšfŸ njÁa ghšts nk«gh£L
thça¤ÂläUªJ éiuéš v®neh¡f¥gL»wJ. 2019-2020 M«
M©oš ghš gj¥gL¤Jtj‰fhd c£f£lik¥ò trÂfis
tY¥gL¤Jtj‰F 200 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
kuò¤ Âw‹ ä¡f eh£od k‰W« fy¥Ãd¡ fhisfis¡ bfh©L
100 nfho %ghŒ £l kÂ¥Õ£oš òÂa ciwéªJ c‰g¤Â ãiya«
mik¡f¥gL« v‹gij ϤjUz¤Âš m¿é¥gš k»œ¢Á
mil»nw‹. 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ
£l¤Â‰fhd kÂ¥ÕLfëš fhšeil guhkç¥ò¤ Jiw¡F
1,252.41 nfho %ghÍ«, ghšts¤ Jiw¡F 258.45 nfho %ghÍ«
xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsd.
Ûds«
39. Ûdt®fë‹ eyid¥ ngzΫ, jäœeh£oš Ûds¤
Jiwæ‹ x£Lbkh¤j nk«gh£o‰fhd Û‹Ão c£f£lik¥ò
trÂfis tY¥gL¤Jtj‰fhd mid¤J elto¡iffisÍ«
Ϫj muR vL¤J tU»wJ. Û‹Ão jil¡fhy¤ÂY«, Û‹Ão
Fiwthf cŸs fhy¤ÂY« tH§f¥gL« cjé¤bjhif¤
£l¤Â‰fhf 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l
kÂ¥ÕLfëš 170.13 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
gh¡ éçFlh gFÂæš 2,000 ÏGtiy Û‹Ão¥ glFfis
1,600 nfho %ghŒ £l kÂ¥Õ£oš éçth¡f« brŒJ cça kh‰w«
26
brŒtj‰fhd Áw¥ò¤ £l« brašgL¤j¥g£L tU»wJ.
Ïj‹ Kj‰f£lkhf, 500 ÏGtiy¥ glFfis, ö©oš k‰W«
brΟtiyÍl‹ Toa Mœflš Niu Û‹Ão glFfshf kh‰¿l
bkh¤j« 286 nfho %ghŒ mDk¡f¥g£LŸsJ.
nkY«, Ïuhkehjòu« kht£l¤Âš cŸs _¡ifô® k‰W«
FªJ¡fš M»a Ïl§fëš 185 nfho %ghŒ £l kÂ¥Õ£oY«,
ehf¥g£od« kht£l¤Âš cŸs ó«òfh® Û‹Ão JiwKf¤Âš
148 nfho %ghŒ kÂ¥Õ£oY« Û‹Ão c£f£lik¥ò trÂfŸ
nk«gL¤j¥g£L tU»‹wd. _¡ifô® k‰W« ó«òfh®
JiwKf§fëš gâfŸ KoÎW« jUthæš cŸsd. FªJ¡fš
Û‹Ão JiwKf¥ gâfŸ éiuthf eilbg‰W tU»‹wd.
ÏJ jéu 420 nfho %ghŒ £l kÂ¥Õ£oš btŸs¥gŸs«,
ju§f«gho k‰W« ÂUbth‰¿ô® F¥g« M»a Ïl§fëš Û‹Ão
JiwKf§fis¡ f£Ltj‰F« Ϫj muR mDkÂ
më¤JŸsJl‹, f‹åahFkç kht£l¤Âš cŸs Únuho,
kh®¤jh©l¤Jiw k‰W« éšyéis M»a Ïl§fëš flyç¥ò¤
jL¥gh‹fis 116 nfho %ghŒ bryéš mik¥gj‰F«
mDkÂaë¡f¥g£LŸsJ v‹gij ϧF k»œ¢ÁÍl‹ bjçé¡f
éU«ò»‹nw‹.
40. X» òaY¡F¥ Ëd®, flèš Û‹Ão¡f¢ bršY«
glFfëèUªJ flnyhu gFÂfis¤ bjhl®ò bfhŸS« trÂfis
tY¥gL¤Jtj‰fhd Ka‰Áfis Ϫj muR vL¤JŸsJ.
Óuhd bjhiybjhl®ò trÂfis V‰gL¤J« £l¤Â‹ Ñœ,
1,076 »nyhÛ£l® ÚsKŸs fl‰fiu¥ gFÂfëš, 18 ca®k£l¡
nfhòu§fS«, fl‰fiu rh®ªj cgfuz§fŸ bfh©l
18 f£L¥gh£L miwfS«, ghu«gça Û‹Ão fy‹fS¡F
27
5 th£ f«Ãæšyh ifal¡f¡ fUéfS«, Û‹Ão
éir¥glFfS¡F 25 th£ f«Ãæšyh ifal¡f¡ fUéfS«
tH§f¥g£LŸsd. nkY«, 1,600 Û‹Ão éir¥glFfS¡F
Mg¤J¡fhy v¢rç¡if fUéfŸ tH§f¥g£LŸsd. ÏJ jéu,
500 Û‹Ão éir¥glFfS¡F gçnrhjid Kiwæš
bghU¤j¥g£LŸs ‘ouh‹°gh©l®fŸ (Transponders)’ cjéÍl‹
Mg¤J¡ fhy§fëš 200 flšikš öu« Mœflš Û‹Ão¥Ãš
<Lg£LŸs Ϫj Û‹Ão éir¥glFfis f©fhâ¡f ÏaY«.
tU« M©oš 80 Mœflš Û‹Ão glF¡ FG¡fS¡F 240 neé¡
jftš bgW« fUéfŸ, 160 Irh£-2 bra‰if¡nfhŸ
bjhiyngÁfŸ k‰W« 160 ne›bl¡° fUéfisÍ« muR tH§F«.
2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš
Ûds¤ Jiw¡fhf 927.85 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
Ú®ts Mjhu§fŸ k‰W« ghrd«
41. jäœehL Ú®¥ g‰wh¡Fiw cŸs khãy« v‹gjhš
Ú® nrä¥ò¡ bfhŸssit ca®¤Â Ú® ts¤ij¥ ghJfh¥gj‰F«,
Ú®¥ ga‹gh£L¤ Âwid mÂfç¥gj‰F« muR K‹Dçik më¤J
tU»wJ. Ú® Mjhu§fis guhkç¤J¥ ghJfh¡fΫ, bghJk¡fŸ
g§fnf‰òl‹ ghu«gçakhd ‘Fokuhk¤J’ Kiw¡F Ϫj muR
ò¤Jæ® më¤JŸsJ. 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ
£l kÂ¥ÕLfëš bghJ¥g⤠Jiwæ‹ Ñœ cŸs Vçfis
k¡fŸ g§fë¥òl‹ òduik¡F« ‘Fokuhk¤J’ £l¤Â‰F
300 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ. Cuf cŸsh£Á
mik¥òfë‹ Ñœ cŸs Á¿a ghrd VçfisÍ« òduik¥gj‰F
kfh¤kh fhªÂ Cuf ntiythŒ¥ò cW¤ £l¤Â‹ Ñœ ÏJ
ngh‹w elto¡iffŸ nk‰bfhŸs¥gL«.
28
42. ‘Ú®ts ãyts¤ £l«’ Áw¥ghf¢
brašgL¤j¥g£lij¤ bjhl®ªJ, 30 kht£l§fëš cŸs
66 cg toãy¥ gFÂfëš mikªJŸs 5.43 Ïy£r« bA¡nl®
Ma¡f£L ãy§fŸ gadilÍ« tifæš, 2,962 nfho %ghŒ
kÂ¥Õ£oš ghrd ntsh©ik eÅdkakh¡fš £l« (Irrigated
Agricultural Modernisation Project) brašgL¤j¥g£L tU»wJ.
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ, 4,778 VçfisÍ«, 477 miz¡f£LfisÍ«
òduik¥gj‰fhfΫ, jL¥gizfis¡ f£Ltj‰fhfΫ,
Vçæ‹ Ú®¥gu¥ò¥ gFÂæš bra‰if Kiwæš Ú®br¿ñ£L«
»zWfis mik¥gj‰fhfΫ, fhntç ghrd¥ gF k‰W« Ãw
cg toãy§fëš mikªJŸs tofhšfisÍ«, ghrd
thŒ¡fhšfisÍ« nk«gL¤Jtj‰fhd gâfŸ eilbg‰W
tU»‹wd. 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l
kÂ¥ÕLfëš ghrd ntsh©ik eÅdkakh¡fš £l¤Â‰fhf
235.02 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
43. gUtãiy kh‰w¤jhš V‰gL« jh¡f¤ij
jâ¥gj‰fhf, fhntç ghrd¥ gFÂfëš ‘gUtãiy
kh‰w¤ jGtš £l¤ij’ MÁa ts®¢Á t§»æ‹ flDjéÍl‹
1,560 nfho %ghŒ kÂ¥Õ£oš khãy muR brašgL¤Â tU»wJ.
Ϥ£l¤Â‹ Kj‰f£l¤Âš nk‰bfhŸs¥g£LŸs
960.66 nfho %ghŒ kÂ¥Õ£oyhd f£Lkhd¥ gâfŸ gšntW
ãiyfëš eilbg‰W tU»‹wd. 2019-2020 M« M©o‰fhd
tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš Ï¤Â£l¤Â‰fhf
478.73 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
44. jäœeh£oš cŸs 89 mizfëš 745.49 nfho %ghŒ
bryéš cyf t§» flDjéÍl‹ ‘mizfŸ òduik¥ò k‰W«
29
nk«gh£L¤ £l«’ brašgL¤j¥g£L tU»wJ. Ϥ£l¤Â‰fhf
2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš
43 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ. Ϥ£l¤ij¤
bjhl®ªJ 37 mizfŸ k‰W« miz rh®ªj f£lik¥òfis¥
òduik¤J, nk«gL¤J« gâfis, mizfŸ òduik¥ò k‰W«
nk«gh£L¤ £l¤Â‹ Ïu©lh« f£l¤ £lkhf nk‰bfhŸtj‰F
jäœehL muR x¥òjš më¤JŸsJ. Ϥ£l« 2020-2021 M«
M©L Kjš, Iªjh©L fhy¤Âš 610.26 nfho %ghŒ bryéš
brašgL¤j¥gL«.
45. m¤Â¡flÎ-méehÁ £l« éiuéš bjhl§f
cŸsJ v‹gij k»œ¢ÁÍl‹ bjçé¤J¡ bfhŸ»nw‹.
Ϥ£l¤Â‰fhf, tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš
1,000 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ. nkY«,
Ϥ£l¤Â‹ xU gFÂahf, Ra ga‹gh£o‰F ä‹rhu« c‰g¤Â
brŒJ tH§Ftj‰fhd Nçaxë ä‹Â£l¤ij, egh®L t§»
ãÂÍjéÍl‹ 132.80 nfho %ghŒ kÂ¥Õ£oš brašgL¤j
elto¡if vL¡f¥g£L tU»wJ.
46. egh®L t§» ãÂÍjéÍl‹ gšntW Ú® Mjhu
mik¥òfë‹ f£lik¥ò nk«gh£L¤ £l§fis Ϫj muR
brašgL¤Â tU»wJ. 2011-2012 M« M©L Kjš
2,712.26 nfho %ghŒ kÂ¥Õ£oyhd 380 £l¥ gâfŸ
nk‰bfhŸs¥g£LŸsd. egh®L £l§fë‹ Ñœ gšntW
gâfis 2019-2020 M« M©oš nk‰bfhŸtj‰F tuÎ-bryΤ
£l¤Âš 811.60 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš
30
Ú®ts Mjhu§fŸ k‰W« ghrd¤ Jiw¡F 5,983.98 nfho %ghŒ
xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
R‰W¢NHš k‰W« td«
47. gUtãiy kh‰w¤ jGtš k‰W« gUtãiy
kh‰w¤Âdhš V‰gL« ghÂ¥òfis¤ jâ¥gš td§fŸ K¡»a¥
g§F t»¡»‹wd. 2017 M« M©L ϪÂa tdãiy
m¿¡ifæ‹go, khãy¤Â‹ td« k‰W« ku ml®¤Â¥ gu¥gsÎ,
bkh¤j ãy¥gu¥Ãš 23.80 rjÅj« MF«. #¥gh‹ g‹dh£L¡
T£LwÎ Kfikæ‹ ãÂÍjéÍl‹ 686 nfho %ghŒ £l
kÂ¥Õ£oš 2011-2012 M« M©L m¿Kf¥gL¤j¥g£l ‘jäœehL
gšYæçd¥ ghJfh¥ò k‰W« gRik¤ £l«’, 2018-2019 M«
M©oš ãiwtila cŸsJ. ef®kakhjš k‰W« ef®¥òu
ts®¢Áæ‹ fhuzkhf br‹id k‰W« mj‹ R‰W¥òw§fëš
cŸs ghJfh¡f¥g£l td§fëš M¡»uä¥òfŸ k‰W« F¥igfŸ
bfh£Ljš ngh‹w brašfshš ghÂ¥ò V‰g£LŸsJ.
2019-2020 M« M©oš fh‹»ß£ k‰W« cæ®ntè mik¤J
br‹id efiu¢ R‰¿ÍŸs ghJfh¡f¥g£l td§fis¡ fh¥gj‰F
25 nfho %ghŒ xJ¡f¥g£LŸsJ.
48. milahW k‰W« Tt« eÂfë‹ kWÓuik¥Ã‰F
Kiwna, 555.46 nfho %ghŒ k‰W« 604.77 nfho %ghŒ kÂ¥Õ£oš
gâfŸ eilbg‰W tU»‹wd. nkY«, gU¤Â¥g£L Vçæš
R‰W¢NHš Û£blL¥ò¥ gâfŸ 28.16 nfho %ghŒ kÂ¥Õ£oš
eilbg‰W tU»‹wd. gRik gUtãiy ãÂa¤Â‹ Ñœ x¥òjiy
v®neh¡», ‘gŸë¡fuiz rJ¥òãy Û£blL¥ò £l¤ij’
165.68 nfho %ghŒ bryéš brašgL¤j Ϫj muR
31
mDk¤JŸsJ. 2018-2019 M« M©oš Ϥ£l¤Â‰fhf
20.30 nfho %ghŒ éLé¡f¥g£LŸsJ. Ϥjifa NHš
nk«gh£L¥ gâfS¡fhfΫ, Ϫj tuÎ-bryΤ £l
kÂ¥ÕLfëš 300 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
49. 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l
kÂ¥ÕLfëš 445.05 nfho %ghŒ k‰W« 31.78 nfho %ghŒ, Kiwna
td« k‰W« R‰W¢NHš JiwfS¡fhf xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsd.
bghJ éãnahf¤ £l«
50. khãy¤Âš j‰nghJ 18.64 Ïy£r« mªÂnahjah
m‹dnah#dh FL«g m£ilfŸ c£gl bkh¤jkhf
2.01 nfho FL«g m£ilfŸ òH¡f¤Âš cŸsd. 2013 M« M©L
njÁa czÎ¥ ghJfh¥ò¢ r£l¤Â‹ mid¤J¡ TWfisÍ«
cŸsl¡»a midtU¡Fkhd bghJ éãnahf¤ £l¤ij Ϫj
muR brašgL¤Â tU»wJ. bghJ éãnahf¤ £l«
fâåkakh¡f¥g£L, °kh®£ m£ilfŸ tH§f¥g£lj‹
gydhf, Ϥ£l¤Â‹ brašghLfŸ nk«g£LŸsd. Áw¥ò
bghJ éãnahf¤ £l¤Â‹ Ñœ, 2019 M« M©L #dtç khj«
tiu 1.56 Ïy£r« l‹ Jtu« gU¥igÍ«, 1.50 Ïy£r« l‹ rikaš
v©bziaÍ« Ϫj muR khåa éiyæš tH§»ÍŸsJ.
k©bz©bzŒ¡F tH§f¥g£L tªj khåa¤ij k¤Âa muR
ãW¤Âé£l nghJ«, FL«g m£iljhu®fS¡F khåa éiyæš
k©bz©bzŒ Ϫj murhš bjhl®ªJ tH§f¥g£L tU»wJ.
bgh§fš g©oifia Áw¥ghf¡ bfh©lhl x›bthU
FL«g¤Â‰F« 1,000 %ghŒ tH§f¥gL« vd V‰bfdnt
32
m¿é¤jgo, 1,985.46 nfho %ghia Ϫj muR tH§»ÍŸsJ.
2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš
6,000 nfho %ghŒ czÎ khåa¤Â‰fhfΫ, bghJ éãnahf¤
£l¤ij T£Lw΢ r§f§fŸ brašgL¤Jtj‰F ãÂÍjéahf
333.81 nfho %ghÍ« xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsd.
cŸsh£Á mik¥òfS¡fhd ãÂ¥ g»®Î
51. 2018-2019 M« M©L Cuf cŸsh£Á
mik¥òfS¡F 5,901.88 nfho %ghÍ«, ef®¥òu cŸsh£Á
mik¥òfS¡F 4,637.19 nfho %ghÍ« khãy ã¡FGé‹
gçªJiufë‹go g»®ªjë¡f¥g£LŸsJ. 2019-2020 M« M©oš
Cuf cŸsh£Á mik¥òfŸ k‰W« ef®¥òu cŸsh£Á
mik¥òfS¡F tH§Ftj‰fhf, Kiwna 6,573.61 nfho %ghÍ«,
5,164.98 nfho %ghÍ« xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ. k¤Âa ã¡FG
gçªJiu¥go 2017-2018 M« M©o‰fhd Áw¥ò brašgh£L
ãÂÍjéahf tH§f¥gl nt©oa 560.15 nfho %ghia k¤Âa muR
ÏJtiu éLé¡féšiy. 2018-2019 M« M©o‰fhd bghJthd
mo¥gil ãÂÍjéahfΫ, Áw¥ò brašgh£L ãÂÍjéahfΫ
3,852.17 nfho %ghiaÍ« cŸsh£Á mik¥òfS¡F k¤Âa muR
éLé¡f nt©oÍŸsJ. våD«, 2019-2020 M« M©o‰fhd
k¤Âa ã¡FG gçªJiuæ‹go cŸsh£Á mik¥òfS¡F
tH§f¥gl nt©oa khåa¤Â‰fhf 5,178.52 nfho %ghŒ Ϫj
tuÎ bryΤ £l¤Âš xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
Cuf ts®¢Á
52. mid¤J »uhk§fëY« mo¥gil trÂfisÍ«,
c£f£lik¥ò trÂfisÍ« nghJkhd msé‰F V‰gL¤j muR
33
K‹Dçik tH§» tU»wJ. gšntW £l§fis xU§»iz¤J,
mid¤J »uhk§fëY« Ïiz¥ò¢ rhiyfŸ mik¤jš, FoÚ®
tH§fš, bjU és¡FfŸ mik¤jš k‰W« Rfhjhu trÂfis
V‰gL¤Â¤ jUjš ngh‹w gšntW gâfëš Ïªj muR Áw¥ò¡
ftd« brY¤Â tU»wJ. 2018-2019 M« M©oš »uhk¥òw rhiy
nk«gh£o‰fhf gšntW £l§fë‹ Ñœ 1,077.46 nfho %ghŒ
ga‹gL¤j¥g£LŸsJ. 2019-2020 M« M©oY«, mnj ngh‹w
Ka‰ÁfŸ vL¡f¥g£L 1,200 nfho %ghŒ msé‰F gšntW
£l§fëèUªJ ã xU§»iz¡f¥g£L, »uhk¥òw rhiy¥
gâfS¡fhf¥ ga‹gL¤j¥gL«. nkY«, 20.05 Ïy£r« bjU
és¡FfŸ xë cäG« (LED) ä‹ és¡Ffshf kh‰w¥g£LŸsd.
Ïj‹ gydhf, ä‹rhu¡ f£lz¤Âš M©L¡F 74 nfho %ghŒ
nrä¡f¥g£LŸsJ. 2013-2014 M« M©L vL¡f¥g£l Rfhjhu«
F¿¤j fz¡bfL¥Ã‰F¥ ÃwF, khbgU« rhjidahf,
»uhk§fëš 48.94 Ïy£r« jåeg® Ïšy¡ fê¥giwfŸ
f£l¥g£ljhš, mid¤J kht£l§fS« Âwªjbtëæš ky«
fê¡fhj ãiyia v£oa kht£l§fshf m¿é¡f¥g£LŸsd.
öŒik ϪÂah Ïa¡f¤Â‰fhf (»uhk«) Ϫj tuÎ-bryΤ £l
kÂ¥ÕLfëš 400 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
53. ãiyahd brh¤J¡fis cUth¡F« tifæš,
kfh¤khfhªÂ njÁa Cuf ntiythŒ¥ò cW¤ £l«, khãy¤Âš
KG c¤ntf¤Jl‹ brašgL¤j¥g£L tU»wJ. Ϥ£l¤ij¢
brašgL¤Jtj‰fhd muÁ‹ Ka‰Áfis 2019-2020 M«
M©oY« bjhl®tj‰fhf 250 nfho %ghŒ bghU£bryé‰fhd
khãy muÁ‹ g§fhf xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
34
54. »uhk¥òw ViH vëa k¡fS¡F fh‹»ß£ ÅLfis¡
f£o¤ jUtš jäœehL K‹ndho khãykhf és§F»wJ.
V‰bfdnt m¿é¤jgo, 25 M©LfS¡F K‹d® f£l¥g£L,
gGjilªj ãiyæš cŸs 45,594 ÅLfis 227.97 nfho %ghŒ
kÂ¥Õ£oš gGJ Ú¡f« k‰W« kWf£Lkhd« brŒÍ« gâfŸ
nk‰bfhŸs¥g£LŸsd. Ãujk kªÂç Å£Ltr¤ £l¤Â‹
(Cuf«) Ñœ, 2019-2020 M« M©oš xU Ïy£r« ÅLfŸ
f£Ltj‰F Ϫj muR c¤njÁ¤JŸsJ. xU Å£o‰F myF¤
bjhifahf 1.20 Ïy£r« %ghŒ vd k¤Âa muR ã®zæ¤J,
m¤bjhifia k¤Âa muR«, khãy muR« Kiwna 60 rjÅj«
k‰W« 40 rjÅj« vd V‰WŸsnghÂY«, fh‹»ß£ nk‰Tiu
mik¥gj‰fhf khãy muR, TLjš ãÂahf 50,000 %ghia
x›bthU Å£o‰F« tH§F»wJ. Ïjdhš, xU Å£o‰fhd myF¤
bjhif 1.70 Ïy£r« %ghahfΫ, mš khãy muÁ‹ g§F¤
bjhif 98,000 %ghahfΫ cŸsJ. 2019-2020 M« M©o‰fhd
tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš 2,276.14 nfho %ghŒ
Ãujk kªÂç Å£Ltr¤ £l¤Â‰fhf (Cuf«) xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ. flªj M©il¥ ngh‹nw, tU« M©oY«
kh©òäF Kjyik¢rç‹ Nça ä‹r¡ÂÍl‹ Toa gRik ÅLfŸ
£l¤Â‹ Ñœ 20,000 ÅLfŸ f£o¤ ju¥gL«. Ϥ£l¤Â‰fhf,
2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l¤Âš
420 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
55. 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l
kÂ¥ÕLfëš, 18,273.96 nfho %ghŒ Cuf ts®¢Á¤ Jiw¡F
xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
35
efuh£Á ã®thf«
56. mÂf mséš ef®kakhd khãykhd jäœeh£oš
ef®¥òu mo¥gil¡ f£lik¥ig nk«gL¤Â, khefu§fëY«,
efu§fëY« thœ¡if¤ ju¤ij ca®¤JtJ mtÁakh»wJ.
khefu¥ gFÂfëY«, efuh£ÁfëY«, ng%uh£ÁfëY« FoÚ®
éçth¡f«, ghjhs¢ rh¡fil, btŸsÚ® tofhš ngh‹wt‰iw
cUth¡Fjš, rhiyfŸ nk«ghL M»at‰¿‰F Ϫj muR
K¡»a¤Jt« më¤J tU»wJ. m£lš ef®¥òu ò¤Jz®Î k‰W«
ef®¥òu kh‰w§fS¡fhd £l (Atal Mission for Rejuvenation and
Urban Transformation) ãÂia MÁa ts®¢Á t§» ãÂÍjéÍl‹
brašgL¤j¥gL« ‘jäœ ehL ef®¥òu K‹ndho KjÄ£L¤
£l¤Â‹’ (Tamil Nadu Urban Flagship Investment Programme)
ãÂÍl‹ xU§»iz¤J, FoÚ® tH§fš k‰W« ghjhs¢ rh¡fil
mik¥òfŸ V‰gL¤Jtj‰fhd nk«g£l c£f£lik¥ò¤ £l¥
gâfŸ nk‰bfhŸs¥g£L tU»‹wd. ef®¥òu rhiyfŸ, kiHÚ®
tofhš k‰W« bjU és¡FfŸ ngh‹w mo¥gil c£f£lik¥ò
trÂfis xU§»izªj ef®¥òu ts®¢Á¤ £l« (IUDM),
br‹id¥ bgUefu ts®¢Á¤ £l« (Chennai Mega City
Development Mission) _yK«, Âw‹äF efu§fŸ £l§fë‹ Ñœ
thœ¡if ju¤ij nk«gL¤Jtj‰fhd gâfS«
brašgL¤j¥g£L tU»‹wd.
57. Âw‹äF efu§fŸ k‰W« m£lš ef®¥òu ò¤Jz®Î
k‰W« ef®¥òu kh‰w§fS¡fhd (m«U¤) £l§fis jäœehL
br«ikahf¢ brašgL¤Â tU»wJ. ‘Âw‹äF efu§fŸ’
£l¤Â‹ Ñœ, 11,776 nfho %ghŒ kÂ¥Õ£oš 326 £l§fis¢
36
brašgL¤Jtj‰F mDk tH§f¥g£LŸsJ. 2019-2020 M«
M©oš, Ϥ£l¤Â‰fhf 1,650 nfho %ghŒ xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ. m«U¤ £l¤Âš 445 gâfŸ
11,441.32 nfho %ghŒ kÂ¥Õ£oš ÏJtiu nk‰bfhŸs¥g£LŸsd.
MÁa ts®¢Á t§» ãÂÍjéÍl‹ 8,155.81 nfho %ghŒ kÂ¥Õ£oš
brašgL¤j¥gL« ef®¥òu K‹ndho KjÄ£L¤ £l ãÂæèUªJ
m«U¤ £l¤Â‰F¤ njit¥gL« ef®¥òu cŸsh£Á
mik¥òfS¡fhd g§F¤ bjhif tH§f¥gL»wJ. 2019-2020 M«
M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš, m«U¤
£l¤Â‰fhf 1,450 nfho %ghÍ«, ‘jäœehL ef®¥òu K‹ndho
KjÄ£L¤ £l¤Â‰fhf’ 302 nfho %ghÍ« xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsd. xU§»izªj ef®¥òu ts®¢Á Ïa¡f¤Â‰fhf
750 nfho %ghÍ«, br‹id¥ bgUefu ts®¢Á Ïa¡f¤Â‰fhf
500 nfho %ghÍ« xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsd.
58. cyf t§» ãÂÍjéÍl‹, 3,831 nfho %ghŒ £l
kÂ¥Õ£oš, 2015 M« M©L Kjš ‘jäœehL ãiyahd ef®¥òu
ts®¢Á¤ £l¤ij’ (Tamil Nadu Sustainable Urban Develoment
Programme) khãy muR brašgL¤Â tU»wJ. Ϥ£l¤Â‹ Ñœ,
17 ef®¥òu cŸsh£Á mik¥òfëš, ÏJtiu 1,631.44 nfho %ghŒ
bryél¥g£LŸsJ. 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ
£l kÂ¥ÕLfëš ‘jäœehL ãiyahd ef®¥òu ts®¢Á¤
£l¤Â‰F’ 836.39 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ. nkY«,
egh®L t§» ãÂÍjéÍl‹ 200 nfho %ghŒ kÂ¥Õ£oyhd
gâfis ng%uh£Áfëš 2019-2020 M« M©oš Ϫj muR
nk‰bfhŸS«.
37
59. bgUefu br‹id khefuh£Á¡fhd éçthd
Âl¡fêÎ nkyh©ik¤ £l« x‹W jahç¡f¥g£LŸsJ.
v£L k©ly§fëš Ïu©L bjhF¥òfshf Âl¡fêÎfis
nrfç¤J¡ bfh©L brštj‰fhd £l¤ij 1,546.04 nfho %ghŒ
bryéš brašgL¤Jtj‰F muR ã®thf mDk më¤JŸsJ.
bfhL§ifô® k‰W« bgU§Foæš cŸs F¥ig bfh£L«
Ïl§fis R¤Âfç¥ò brŒJ mªj Ïl§fis Û£blL¥gj‰F«,
fêéš ÏUªJ ä‹rhu« jahç¡F« my»id mik¥gj‰Fkhd
£l¤ij muR-jåah® g§fë¥ò Kiwæš, 5,259.10 nfho %ghŒ
kÂ¥Õ£oš brašgL¤J« £l« muÁ‹ gçÓyidæš cŸsJ.
Ϥ£l¤Â‰F muR éiuéšmDk më¡F«.
60. 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l
kÂ¥ÕLfëš efuh£Á ã®thf« k‰W« FoÚ® tH§fš Jiw¡fhf
18,700.64 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
FoÚ® éãnahf«
61. khãy murhdJ ‘njÁa Cuf¡ FoÚ® £l«’
‘Fiwªjg£r njitfŸ £l«’ M»a £l§fë‹ Ñœ,
FoÚ® tH§fY¡fhd f£Lkhd¥ gâfis nk‰bfhŸtJl‹,
egh®L t§»æ‹ flDjéÍlD« FoÚ®¤ £l§fis
nk‰bfh©L tU»wJ. jäœehL FoÚ® tofhš thça«
2018-2019 M« M©oš gFÂasÎ FoÚ® tr tH§f¥g£l
2,310 FoæU¥ò¥ gFÂfëš KG msÎ FoÚ® trÂ
tH§Ftj‰fhd £l¥ gâfis nk‰bfh©LŸs ãiyæš,
ÛjKŸs 2,017 FoæU¥ò¥ gFÂfëš 2019-2020 M« M©oš KG
msÎ FoÚ® trÂia tH§Ftj‰fhd gâfis nk‰bfhŸS«.
38
f%® kht£l« f.guk¤Â x‹¿a« k‰W« mut¡F¿¢Á M»a
Ïl§fëš cŸs 282 Cuf¡ FoæU¥òfS¡F FoÚ® trÂ
tH§Ftj‰fhd T£L¡ FoÚ®¤ £l§fŸ c£gl gšntW gâfŸ,
2019-2020 M« M©oš 1,558.87 nfho %ghŒ kÂ¥Õ£oš
nk‰bfhŸs¥gL«. 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ
£l kÂ¥ÕLfëš, ‘njÁa Cuf¡ FoÚ® £l¤Â‰fhfΫ’,
‘Fiwªjg£r njitfŸ £l¤Â‰fhfΫ’, egh®L £l¥
gâfS¡fhfΫ, Kiwna 364.76 nfho %ghŒ, 286 nfho %ghŒ,
600 nfho %ghŒ xJ¡ÑLfŸ brŒa¥g£LŸsd.
62. eh‹F efuh£ÁfŸ, 12 ng%uh£ÁfŸ k‰W«
3,500 Cuf¡ FoæU¥òfëš tÁ¡F« 23.55 Ïy£r« k¡fS¡F¥
gadë¡f¡Toa tifæš, 12 bgça FoÚ® k‰W« ghjhs
rh¡fil¤ £l§fis 1,132.56 nfho %ghŒ kÂ¥Õ£oš jäœehL
FoÚ® tofhš thça« brašgL¤Â tU»wJ. Ït‰Wl‹,
ef®¥òu cŸsh£Á mik¥òfëY«, 4,944 Cuf¡ FoæU¥òfëY«
tÁ¡F« Vw¤jhH 1.55 nfho k¡fŸ gadilÍ« tifæš,
7,708.95 nfho %ghŒ kÂ¥Õ£oš FoÚ® tH§fš £l§fS¡F«,
ghjhs rh¡fil¤ £l§fS¡Fkhd f£Lkhd¥ gâfŸ gšntW
ãiyfëš eilbg‰W tU»‹wd.
63. fêÎÚiu R¤Âfç¤J, FoÚ® mšyhj Ãw
ga‹ghLfS¡fhf¥ ga‹gL¤Jtij Ϫj muR C¡Fé¤J
tU»wJ. Ïjdhš FoÚU¡F¥ ga‹gL« e‹Ü® ghJfh¡f¥gL«.
Rkh® 45 äšèa‹ è£l® bfhŸssÎ bfh©l v®kiw
r›ñL guÎjš Kiwæš _‹wh« ãiytiu R¤Âfç¥ò
brŒÍ« ãiya¤ij nfha«ng£oš 296.50 nfho %ghŒ
kÂ¥Õ£oš mik¥gj‰fhd gâfŸ eilbg‰W tU»‹wd.
39
tlbr‹id¥ gFÂæš mikªJŸs bjhê‰rhiyfŸ k‰W«
ä‹c‰g¤Â ãiya§fS¡F, e‹ÜU¡F¥ gÂyhf, fêÎÚiu
R¤Âfç¤J tH§Ftj‰fhf, bfhL§ifôçš ehŸ x‹W¡F
45 äšèa‹ è£l® R¤Âfç¥ò¤ Âw‹ bfh©l _‹wh« ãiytiu
R¤Âfç¥ò brŒÍ« ãiya¤ij 235 nfho %ghŒ kÂ¥Õ£oš
mik¥gj‰fhd gâfis br‹id¥ bgUefu FoÚ® tH§fš
k‰W« fêÎÚuf‰W thça« nk‰bfh©L tU»wJ. e‹Üiu¥
ghJfh¡F« bghU£L, fêÎÚiu R¤Âfç¤J¥ ga‹gL¤Jtj‰fhd
ÏJngh‹w £l§fis¢ brašgL¤Jtj‰F Ϫj muR bjhl®ªJ
C¡fkë¡F«.
Å£Ltr k‰W« ef®¥òu nk«ghL
64. 2011 M« M©oš vL¡f¥g£l k¡fŸbjhif
fz¡bfL¥Ã‹go, 48.45 rjÅj k¡fŸ ef®¥òu§fëš tÁ¤J tU«
ãiyæš, mt®fëš 14.63 Ïy£r« FL«g§fŸ Foir¥ gFÂfëš
thœªJ tU»‹wd®. 2030 M« M©o‰FŸ midtU¡F« nghÂa,
ghJfh¥ghd, th§F« ÂwD¡nf‰w Å£LtrÂÍ«, mo¥gil
trÂfS« »il¡f têtif brŒtJl‹, Foir¥ gFÂfis
nk«gL¤J« Ïy¡»id miltj‰fhf khãy ef®¥òu Å£LtrÂ
k‰W« FoæU¥ò¡ bfhŸifia Ϫj muR éiuéš btëæL«.
ViH, eL¤ju¡ FL«g k¡fS« Å£Ltr¢ rªijia vëš
mQ» mt®fŸ th§f¡Toa éiyæš Å£Ltr bgw têtif
brŒtij muR cW brŒÍ«.
65. ViHfS¡F Å£L trÂia V‰gL¤j 2014-2015 M«
M©oèUªJ, ‘Ãujk kªÂç Å£Ltr (ef®¥òu«) £l¤Â‹’ Ñœ,
26,601.02 nfho %ghŒ kÂ¥Õ£oš ef®¥òu Foir¥gFÂfëš
40
thG« 5.85 Ïy£r« FL«g§fS¡F ÅLfŸ f£Ltj‰F
mDk¡f¥g£LŸsJ. nkY«, Ϥ£l¤Â‹’ Ñœ 1.97 Ïy£r«
FoæU¥òfis f£Ltj‰fhd gâfis Ϫj muR 2019-2020 M«
M©oš nk‰bfhŸS«. 2019-2020 M« M©o‰fhd
tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš Ïj‰bfd 2,662.16 nfho %ghŒ
xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ. br‹id k‰W« mjid¢ R‰¿ÍŸs
gFÂfëš, M‰w§fiunahu« tÁ¤JtU« ViH¡ FL«g§fS¡F
äf¢ Áwªj kWFoak®¤J« eilKiwfis¥ Ëg‰¿, cyf t§»
cjéÍl‹ 4,647.50 nfho %ghŒ bryéš, 38,000 FoæU¥òfis
mik¥gj‰fhf ‘ef®¥òu ViH k¡fS¡fhd jäœehL Å£LtrÂ
k‰W« thœél nk«gh£L¤ £l«’ brašgL¤j¥gL« v‹gij
m¿é¥gš k»œ¢Á mil»nw‹. br‹id j鮤j Ïju ef®¥òu¥
gFÂfëš Å£LtrÂæid tH§Ftj‰F«, ef®¥òu ViHfS¡F¥
gadë¡f¡Toa tifæš bjhêyf k‰W« thlif
Å£LtrÂæid nghJkhd mséš cUth¡Ftj‰F«, ãiyahd
k‰W« midtiuÍ« cŸsl¡»a Å£Ltr¤ £l¤ij
5,000 nfho %ghŒ kÂ¥Õ£oš brašgL¤Jtj‰F« MÁa ts®¢Á
t§»æ‹ flDjé nfhu¥g£LŸsJ.
66. rKjha¤Â‰F ga‹ju¡Toa KjÄLfis¢ (Social
Impact Investments) brŒÍ« cŸeh£L k‰W« r®tnjr
KjÄ£lhs®fis¡ ft®tj‰fhf, jäœehL ciwél ãÂa«
cUth¡f¥g£L, ϪÂa¥ g§F k‰W« gçt®¤jid thça¤Âš gÂÎ
brŒa¥g£LŸsJ. th§F« éiyæš jukhd Å£LtrÂia ViH
vëa k‰W« eL¤ju¡ FL«g§fŸ th§Ftj‰fhd cfªj
NHiy V‰gL¤Jtj‰fhf Ϫj ãÂa« ga‹gL¤j¥gL«. gâ¡F¢
bršY« bg©fS¡F¤ njitahd jukhd, ghJfh¥ghd,
41
Fiwªj éiyæyhd éL trÂia më¥gj‰F«, _¤j
Fok¡fS¡F«, kh‰W¤ ÂwDilnahU¡F cjéahsUl‹ j§F«
FoæU¥ò trÂia V‰gL¤Â¤ jUtj‰F« Ϫj ãÂa«
ga‹gL¤j¥gL«. Ϫj ãÂa¤ij cyf t§» kÂ¥ÕL brŒJ,
Mu«g KjÄ£L¤ bjhifia tH§f cŸsJ v‹gijÍ«, Ϫj
ãÂa¤Âš m¿Îrh® g§Fjhuuhf njÁa Å£Ltr t§»
brašgLtJl‹, 500 nfho %ghia KjÄL brŒa cŸsJ
v‹gijÍ« bjçé¤J¡ bfhŸ»nw‹.
67. jäœehL Å£Ltr thça¤Â‹ _ykhf
2,888.20 nfho %ghŒ bryéš 20,789 myFfS¡fhd f£Lkhd¥
gâfis Ϫj muR nk‰bfh©L tU»wJ. brh‰gkhf cŸs ãy
Mjhu§fis KiwahfΫ, Âw«glΫ ga‹gL¤Jtij
C¡Fé¥gj‰fhf, ‘khãy ãy¥ ga‹gh£L¡ bfhŸif’
totik¡f¥g£L tU»wJ. khãy« KGtijÍ« £lä£l
ts®¢Áæ‹ Ñœ bfh©L tUtj‰fhf, khãy¤ij x‹gJ
ãiyahd k©ly§fshf¥ Ãç¤J, k©ly¤ £l§fis jah®
brŒtJl‹, khãy« KGik¡Fkhd xU K‹ndh¡F¤
£l¤ijÍ« Ïu©L M©LfS¡FŸ ef® Cuik¥ò Ïa¡ff«
jah® brŒÍ«. Ïj‹ Kj‰f£lkhf, nfha«ò¤ö® k‰W«
kJiu k©ly§fS¡fhd £l§fŸ Ô£l¥gL«. Ïj‹ _y« khãy
ts®¢Á¡fhd gšntW K¡»akhd £l§fis
K‹Dçik¥gL¤Jtj‰F«, brašgL¤Jtj‰F« têtif
brŒa¥g£L, khãy¤Â‹ x£Lbkh¤j £lä£l ts®¢ÁÍ«
cWÂbrŒa¥gL«. muR m©ikæš btëæ£l, bghJthd ts®¢Á
éÂKiwfŸ k‰W« f£ll§fS¡fhd éÂKiwfŸ,
xG§FKiwahd nk«gh£o‰F«, bjhêš eilKiwia
42
vëjh¡Ftj‰fhd C¡f¤ijÍ«, th§F« ÂwD¡nf‰g
Å£LtrÂia cUth¡» tH§FtijÍ« cW brŒÍ«.
68. 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l
kÂ¥ÕLfëš Å£Ltr k‰W« ef®¥òu nk«gh£L¤ Jiw¡fhf
6,265.52 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
tWik xê¥ò
69. tWik xê¥Ãš fârkhd msÎ K‹nd‰w¤ij¡
f©LŸs Ϫj muR, tWik xê¥ò¤ £l§fS¡F bjhl®ªJ
K‹Dçik më¤J tU»wJ. k¡fis¤ Âu£o xU§»iz¤jš,
Âw‹ gæ‰Á, t§»¡ fl‹ _y« Cuf FWªbjhêšfis
cUth¡Fjš ngh‹w bghUshjhu ts®¢Á¡fhd éçthd
c¤Âfis Ϥ£l§fëš muR ifah©L tU»wJ. gšntW
ef®¥òu k‰W« Cuf tWik xê¥ò¤ £l§fis¢
brašgL¤Jtj‰fhd ika ãWtdkhf jäœehL kfë®
nk«gh£L¡ fHf« cŸsJ. jäœehL khãy Cuf thœthjhu
Ïa¡f«, 31 kht£l§fëš cŸs 385 t£lhu§fëY«
brašgL¤j¥g£L tU»wJ. njÁa Cuf thœthjhu¤ £l«
k‰W« njÁa Cuf thœthjhu Ïa¡f« M»ait khãy
Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ xU m§fkhf¢
brašgL¤j¥gL»‹wd. 2019-2020 M« M©oš Ϫj
Ïa¡f¤ij¢ brašgL¤Jtj‰fhf 349.46 nfho %ghŒ xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ. »uhk¥òw ÏisP®fŸ gadilÍ« tifæš,
ntiythŒ¥òl‹ Toa Âw‹ gæ‰Á më¡f ‘ÔdjahŸ cgh¤ahah
»uhä‹ bfsršah nah#dh’ £l¤Â‹ Ñœ 230.89 nfho %ghŒ
tU« ãÂah©o‰F xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ. òJ thœÎ¤
43
£l¤Âid¤ bjhl®ªJ, cyf t§»æ‹ ãÂÍjéÍl‹
918.20 nfho %ghŒ £l kÂ¥Õ£oš ‘jäœehL Cuf ò¤jh¡f¤
£l«’ 2018-2019 M« M©L Kjš brašgL¤j¥g£L tU»wJ.
26 kht£l§fëš cŸs 120 t£lhu§fëš, 3,994 »uhk
Cuh£Áfëš brašgL¤j¥g£L tU« Ϥ£l¤Â‹ K¡»a
neh¡fnk Cuf¡ FWªbjhêš ãWtd§fis C¡Fé¥gJ MF«.
2019-2020 M« M©oš Ϥ£l¤Â‰fhf 172 nfho %ghŒ xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ. ‘ÔdjahŸ cgh¤ahah-njÁa ef®¥òu thœthjhu
Ïa¡f¤Â‹’ Ñœ, ef®¥òu tWik xê¥ò¥ gâfŸ nk‰bfhŸs¥g£L
tU»‹wd. ϤnjÁa £l¤Â‹ ãÂia, ‘jäœehL ef®¥òu
thœthjhu Ïa¡f¤Â‹’ ãÂÍl‹ xU§»iz¤J khãy muR
gâfis nk‰bfh©L tU»wJ. 2019-2020 M« M©o‰fhd
tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš ‘ÔdjahŸ cgh¤ahah njÁa
ef®¥òu thœthjhu Ïa¡f¤Â‰fhf’ 150 nfho %ghÍ«, jäœehL
ef®¥òu thœthjhu Ïa¡f¤Â‰fhf 50 nfho %ghÍ« xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsd. x£Lbkh¤jkhf 1,031.53 nfho %ghŒ tWik
xê¥ò¤ £l§fS¡fhf Ϫj ãÂãiy m¿¡ifæš xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ.
beLŠrhiy¤ Jiw
70. muÁ‹ K‹ndho¤ £l§fSŸ x‹whd,
‘xU§»izªj rhiy¡ f£lik¥ò nk«gh£L¤ £l¤Â‹ Ñœ’
(Comprehensive Road Infrastructure Development Programme),
rhiyfŸ, ghy§fŸ, ÁWghy§fŸ k‰W« rhiy¥ ghJfh¥ò
ngh‹w bgça mséyhd c£f£lik¥ò¥ gâfŸ
nk‰bfhŸs¥gL»‹wd. 2018-2019 M« M©oš Ïj‰fhd
ã fârkhf ca®¤j¥g£L 4,165.23 nfho %ghŒ xJ¡ÑL
44
brŒa¥g£lJ. 2019-2020 M« M©o‰F Ϥ£l¤Â‰F
4,570.43 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
71. brašghL mo¥gilæyhd guhkç¥ò x¥gªj
Kiwæ‹ (Performance Based Maintenance Contract) Ñœ,
ÏJtiu 3,074.84 nfho %ghŒ kÂ¥Õ£oš 1,768 »nyhÛ£l® rhiy¥
gâfŸ nk‰bfhŸs¥g£L, K¡»akhd rhiyfŸ KiwahfΫ,
ca® ju¤ÂY« guhkç¡f¥gLtJ cWÂbrŒa¥g£LŸsJ. Ϫj
x¥gªj Kiw, khãy« KGtJ« go¥goahf éçÎgL¤j¥g£L
tU»wJ. 2019-2020 M« M©oš, Ϥ£l« Átf§if
nfh£l¤Â‰F éçÎgL¤j¥g£L 622 »nyhÛ£l® rhiy¥ gâfŸ
715 nfho %ghŒ bryéš nk‰bfhŸs¥gL«. nkY« brašghL
mo¥gilæyhd guhkç¥ò x¥gªj Kiwæ‹ Ñœ £l§fis¢
brašgL¤Jtj‰F MÁa ts®¢Á t§» ngh‹w g‹dh£L
t§»fël« ãÂÍjé nfhUtj‰fhd éçthdbjhU £l¤ij
muR jahç¤J tU»wJ.
72. Ϫj muÁ‹ Áw¥ghd K‹Ka‰Áfëdhš,
7,964 »nyhÛ£l® Cuh£Á k‰W« Cuh£Á x‹¿a¢
rhiyfis, Ãw kht£l¢ rhiyfë‹ ju¤Â‰F Ïizahf¤ ju«
ca®¤j elto¡if vL¤J tUtj‹ _y«, khãy¤Â‹
Cuf¢ rhiyfë‹ ju« nk«g£LŸsJ. ÏJtiuæš,
Ϥ£l¤Â‹go 2,958 »nyhÛ£l® rhiy¥ gâfŸ
1,490.62 nfho %ghŒ bryéš nk‰bfhŸs¥g£LŸsd.
Ï«Ka‰Áia bjhl®ªJ nk‰bfhŸtj‰fhf, 2019-2020 M«
M©oš 1,986 »nyhÛ£l® ÚsKŸs rhiyfëš 1,142 nfho %ghŒ
bryéš gâfŸ nk‰bfhŸs¥gL«. 2019-2020 M«
45
M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš Ï¤Â£l¤Â‰fhf
1,050 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
73. cyf t§» flDjéÍl‹ ‘jäœehL rhiy
nk«gh£L¤ £l¤Â‹’ (Tamil Nadu Road Sector Project)
Ïu©lhtJ f£l £l¥ gâfŸ 5,171 nfho %ghŒ bryéš
nk‰bfhŸs¥g£L tU»‹wd. 2019-2020 M« M©o‰fhd
tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš ‘jäœehL rhiy nk«gh£L¤
£l¤Â‰fhf’ 459.74 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
MÁa ts®¢Á t§»æ‹ flDjéÍl‹, br‹id-f‹åahFkç
bjhêš tê¤jl¤ £l¤Â‹ Ñœ 654 »nyhÛ£l® rhiy¥ gâfŸ
6,448.24 nfho %ghŒ bryéš V‰bfdnt nk‰bfhŸs¥g£LŸsd.
br‹id R‰Wt£l¢ rhiy £l¤Â‰F flDjé bgWtj‰fhf
#¥gh‹ g‹dh£L¡ T£LwÎ KfikÍl‹ ÏWÂ f£l¥
ng¢Rth®¤ij eilbg‰W tU»wJ. Ϥ£l«, br‹id
efu¤Âid¢ R‰¿ÍŸs rhiyfë‹ Ïiz¥igÍ«, ju¤ÂidÍ«
fârkhf nk«gL¤J« vd v®gh®¡f¥gL»wJ.
74. Ïuæšnt gâfŸ £l¤Â‹ Ñœ, 2019-2020 M«
M©oš 256 Ïuæšnt nk«ghy§fS¡fhd f£Lkhd¥ gâfis,
726.62 nfho %ghŒ bryéš Ïªj muR nk‰bfhŸS«.
egh®L t§»æ‹ Cuf c£f£lik¥ò nk«gh£L ãÂæ‹ Ñœ,
299.60 nfho %ghŒ bryéY«, òJ¥Ã¡f¥g£l k¤Âa rhiy ãÂ
£l¤Â‹ (Revamped Central Road Fund) Ñœ 800 nfho %ghŒ
bryéY« £l¥ gâfŸ nk‰bfhŸs¥gL«. 2019-2020 M«
M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš beLŠrhiy k‰W«
ÁWJiwKf§fŸ Jiw¡fhf 13,605.19 nfho %ghŒ xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ.
46
gŸë¡ fšé
75. midtU¡F« fšé, F¿¥ghf ViH vëa
k¡fS¡F¤ jukhd fšéia tH§Ftš Ϫj muR cWÂ
bfh©LŸsJ. gŸë¡ fšéia vëjhf¥ bgWtj‰fhfΫ,
mj‹ ju¤ij nk«gL¤Jtj‰fhfΫ, 2011 M« M©L Kjš
Ϫj muR 247 bjhl¡f¥ gŸëfis òÂjhf¤ bjhl§»ÍŸsJl‹,
116 bjhl¡f¥ gŸëfis eLãiy¥ gŸëfshfΫ, 1,079 eLãiy¥
gŸëfis ca®ãiy¥ gŸëfshfΫ, 604 ca®ãiy¥ gŸëfis
nkšãiy¥ gŸëfshfΫ ju« ca®¤ÂÍŸsJ. khãy« KGtJ«,
khzt®fë‹ tÁ¥Ãl§fS¡F mU»nyna bjhl¡f k‰W«
eLãiy¥ gŸëfis ãWÎtj‰fhd Ïy¡»id Ϫj muR
KGikahf v£oÍŸsJ.
76. gŸë¡ fšé¤ ju¤ij ca®¤Jtj‰fhd
ey¤ £l§fS«, Ka‰ÁfS« m©ik¡ fhykhf Áw¥ghf¢
brašgL¤j¥g£L tUtj‹ éisthf, f‰wš Âw‹
nk«g£LŸsJl‹, bjhl¡fãiy tF¥òfëš ãfu nr®¡if
é»j« 99.8 rjÅjkhf ca®ªJŸsJ. 2011-2012 M« M©oš
63,178 Mf ÏUªj bjhl¡f¥ gŸë¡F¢ bršyhj FHªijfë‹
v©â¡if, 2018-2019 M©oš 33,519 Mf FiwªJŸsJ.
2018 M« M©L, fšé ãiy m¿¡ifæ‹go (ASER), muR¥ gŸë
khzt®fë‹ f‰wš x£Lbkh¤jkhf K‹nd¿ÍŸsJ v‹gJl‹,
jåah® gŸë khzt khzéaUl‹ x¥ÃL«nghJ, muR¥ gŸë
khzt khzéa® TLjš ntf¤Âš K‹nd¿ tU»‹wd®
v‹gij k»œ¢ÁÍl‹ bjçé¤J¡ bfhŸ»nw‹.
47
77. ò¤jf¥ igfŸ, fhyâfŸ, neh£L¥ ò¤jf§fŸ,
ghl¥ ò¤jf§fŸ, toéaš bg£ofŸ c£gl, khzt®fS¡F
éiyæšyhkš tH§F« ey¤ £l§fŸ bjhl®ªJ Áw¥ghf¢
brašgL¤j¥gL«. Ïj‰fhf, 2019-2020 M« M©o‰fhd
tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš 1,656.90 nfho %ghŒ xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ. mid¤J muR k‰W« muR cjébgW«
gŸëfëš Ïilã‰wiy¡ Fiw¥gj‰F, g¤J, gÂbdh‹W k‰W«
g‹åbu©lh« tF¥òfëš gæY« mid¤J khzt
khzéaU¡F« 5,000 %ghia Áw¥ò C¡f¤bjhifahf Ϫj muR
bjhl®ªJ tH§F«. Ïj‰fhf, tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš
313.58 nfho %ghŒ xJ¡f¥g£LŸsJ. 2019-2020 M« M©oš
ko¡fâå tH§F« £l¤Â‰fhf, tuÎ-bryΤ £l
kÂ¥ÕLfëš 1,362.27 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
muR¥ gŸëfS¡F¥ nghJkhd c£f£lik¥ig tH§Ftj‰fhf,
egh®L t§»æ‹ flDjéÍl‹, 381.31 nfho %ghŒ bryéš
tF¥giwfŸ f£Ljš, MŒtf§fŸ, fê¥giwfŸ k‰W« Ãw
trÂfis V‰gL¤Jtj‰fhd gâfis muR nk‰bfhŸS«.
78. ‘midtU¡F« fšé Ïa¡f«’ (Sarva Shiksha
Abhiyan) k‰W« ‘midtU¡F« Ïilãiy¡ fšé Ïa¡f«’
(Rashtriya Madhyamik Shiksha Abhiyan) M»at‰¿‹ Ñœ
ãYitahf cŸs, Kiwna 2,109.08 nfho %ghŒ k‰W«
1,092.22 nfho %ghia k¤Âa muR ÏJtiu éLé¡féšiy.
ÏUªjnghÂY«, khãy¤Âš gŸë bršY« FHªijfë‹ eyid¡
fUÂ, Ϥ£l§fis muR Kid¥òl‹ bjhl®ªJ brašgL¤Â
tU»wJ. k¤Âa muÁ‹ £l§fshd ‘midtU¡F« fšé
Ïa¡f«’ k‰W« ‘midtU¡F« Ïilãiy¡ fšé Ïa¡f«’
48
M»ait xU§»iz¡f¥g£L, 2019-2020 M« M©L Kjš
‘xU§»izªj gŸë¡ fšé¤ £l«’ (Samagra Shiksha
Abhiyan) v‹w òÂa £l« cUth¡f¥g£L, mij¢ brašgL¤j
2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš
2,791.32 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
79. thŒ¥ò kW¡f¥g£l k‰W« eètilªj Ãçédç‹
FHªijfŸ jåah® gŸëfëš gæštj‰F têtif brŒÍ«
FHªijfS¡fhd Ïytr k‰W« f£lha¡ fšé cçik¢
r£l¤Âid, Ϫj muR KGc¤ntf¤Jl‹ brašgL¤Â tU»wJ.
Ϥ£l« bjhl§f¥g£l ehŸ Kjš Ï‹W tiu, 4.19 Ïy£r«
FHªijfŸ gadilªJŸsd®. Ϥ£l¤Â‰fhf, 2019-2020 M«
M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš 248.76 nfho %ghŒ
xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
80. 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l
kÂ¥ÕLfëš gŸë¡ fšé¤ Jiw¡fhf 28,757.62 nfho %ghŒ
xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
ca®fšé
81. rKjha¤Âš mid¤J¥ ÃçédU« Fiwªj
bryéš, jukhd ca®fšé bgWtij cWÂbrŒtj‰fhd
K¡»a¤Jt¤ij Ϫj muR bjhl®ªJ më¤J tU»wJ. _‹W
gštif bjhêšE£g¡ fšÿçfis 2018-2019 M« fšé M©oš
muR ãWéÍŸsJl‹, 29 Raã fiy k‰W« m¿éaš
fšÿçfis¤ bjhl§fΫ mDk tH§»ÍŸsJ. 2019-2020 M«
M©oš, Ïuhnk°tu¤Âš lh¡l® V.Ã.n#. m¥Jš fyh« mt®fë‹
49
bgaçš òÂa muR fiy k‰W« m¿éaš fšÿç ãWt¥gL«
v‹gij k»œ¢ÁÍl‹ bjçé¤J¡ bfhŸ»nw‹.
82. Kjš jiyKiw g£ljhç khzt, khzéaU¡F
fšé¡ f£lz¤ij¤ ÂU«g tH§F« £l¤Â‰fhf
2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš
460.25 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ. r®tnjr¤ ju¤Â‰F
fšé ãWtd§fë‹ ju¤ij nk«gL¤Jtj‰fhd
elto¡iffSŸ x‹whf, jåah® gšfiy¡fHf§fis ãWΫ
r£l§fis muR Ïa‰¿ ÁtR¥ukâa ehlh® gšfiy¡fHf«,
rhŒ gšfiy¡fHf« M»a Ïu©L jåah® gšfiy¡fHf§fis
muR mDk¤JŸsJ. muR¡ fšÿçfëš cŸs c£f£lik¥ò
trÂfŸ bjhl®ªJ nk«gL¤j¥gLtJl‹, 10 khãy¥
gšfiy¡fHf§fŸ k‰W« 65 muR¡ fšÿçfëš, c£f£lik¥ò
trÂfis nk«gL¤Jtj‰fhf, ÏJtiu 269.36 nfho %ghŒ, njÁa
ca® fšé¤ £l¤Â‹ (RUSA 1.0) Ñœ bryél¥gLŸsJ.
Ïnjngh‹w Ka‰Áfis njÁa ca®fšé Ïu©lh« £l¤Â‹
(RUSA 2.0) Ñœ nk‰bfhŸtj‰fhf 382 nfho %ghŒ
mDk¡f¥g£LŸsJ.
83. gšfiy¡fHf§fS¡F tH§f¥g£L tU«
bjhF¥ò ešif¤ bjhiffëš 20 tUl§fS¡F¥ Ëd®
ÂU¤j§fŸ brŒa¥g£LŸsd. m©zhkiy gšfiy¡fHf¤Â‰F
250 nfho %ghŒ c£gl, gšntW gšfiy¡fHf§fS¡F
538.10 nfho %ghŒ bjhF¥ò ešif¤ bjhifahf Ϫj
tuÎ-bryΤ £l¤Âš xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
ca® bjhêšE£g¤ Âw‹fS« Áw¥ò¤ jFÂfS« bfh©l
gâahs®fS¡fhd njit cyf mséš ts®ªJ tUtij¡
50
fU¤Âš bfh©L, bjhê‰ fšÿçfëš cŸs trÂfis
r®tnjr¤ ju¤Â‰F bjhl®ªJ nk«gL¤JtJ mtÁakh»wJ.
vdnt, khãy¤Â‹ Kj‹ikahd gšfiy¡fHfkhd
m©zh gšfiy¡fHf¤ÂY«, bjhêšE£g¡ fšé Mizaç‹
f£L¥gh£oš cŸs bgh¿æaš fšÿçfëY« r®tnjr¤
ju¤Âš f‰Ã¤jY¡F¤ njit¥gL« cgfuz§fŸ cŸë£l
mj‹ c£f£lik¥ò trÂfis nk«gL¤Jtj‰fhf,
m©zh gšfiy¡fHf¤Â‰F 100 nfho %ghŒ ãÂÍjé
tH§f¥gL«. 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l
kÂ¥ÕLfëš ca®fšé¤ Jiw¡fhf 4,584.21 nfho %ghŒ xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ.
Rfhjhu« k‰W« ešthœÎ
84. ts®ªj ehLfŸ milªJŸs Rfhjhu¤ ju ãiyia,
2023-M« M©L¡FŸ mila nt©L« v‹gnj jäœehL muÁ‹
bjhiyneh¡F¥ gh®itahF«. jäœeh£oš flªj v£L
M©Lfëš gšntW £l§fŸ m¿Kf¥gL¤j¥g£L
brašgL¤j¥g£ljhš, kf¥ngW Ïw¥ò é»j«, g¢Ás« FHªij
Ïw¥ò é»j« k‰W« Ïju Rfhjhu¡ F¿pLfŸ F¿¥Ãl¤j¡f
mséš FiwªJŸsd. kf¥ngW Ïw¥ò é»j¤Âš 2030-¡FŸ
mila nt©oa ãiyahd ts®¢Á Ïy¡»id K‹djhfnt
milªjj‰fhf k¤Âa muÁ‹ éUÂid jäœehL bg‰WŸsJ.
bkh¤j¡ fUÎW é»j« (Total Fertility Rate) 1.6 Mf jäœeh£oš
cŸsJ. ÏJ eh£onyna Fiwthd msthF«.
85. jäœeh£L k¡fŸ, F¿¥ghf ViH vëa k¡fŸ,
muR k‰W« jåah® kU¤Jtkidfëš, ca®ju kU¤Jt Á»¢ir
51
bgWtij cWÂ brŒa ‘Kjyik¢rç‹ éçthd kU¤Jt¡
fh¥Õ£L¤ £l¤ij’ jäœehL muR 2012 M« M©L Kjš
brašgL¤Â tU»wJ. Ϥ£l« bjhl§f¥g£l 2011-2012 M«
M©L Kjš, ÏJtiu 28.34 Ïy£r« eg®fŸ, 5,527 nfho %ghŒ
mséyhd kU¤Jt Á»¢irfis¥ bg‰WŸsd®. Ϥ£l¤ij
k¤Âa muÁ‹ K‹ndho¤ £lkhd ‘Ãujh‹ kªÂç
#‹ Mnuh¡»a nah#dh’ £l¤Jl‹ xU§»iz¤J,
M©L x‹¿‰F xU FL«g¤Â‰fhd fh¥Õ£L¤ bjhif
2 Ïy£r« %ghæèUªJ 5 Ïy£r« %ghahf 2018 M« M©L
or«g® 1 M« nj Kjš ca®¤j¥g£LŸsJ. 2019-2020 M«
M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš Ï¤Â£l¤Â‰fhd
fh¥Õ£L¡ f£lz¤ bjhif¡fhf 1,363 nfho %ghŒ xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ.
86. muÁ‹ k‰WbkhU K‹ndho¤ £lkhd
‘lh¡l® K¤Jy£Rä bu£o kf¥ngW ãÂÍjé¤ Â£l¤Â‹’ Ñœ
f®¥Ã⥠bg©fS¡F 18,000 %ghŒ ãÂÍjéahf
tH§f¥gL»wJ. Ϥ£l¤Â‹ Ñœ, 14,000 %ghŒ buh¡fkhf
tH§f¥gLtJl‹, 4,000 %ghŒ bryéš ÏU«ò¢r¤J kUªJ k‰W«
C£l¢r¤J¥ bghU£fŸ ml§»a Ïu©L m«kh jhŒnrŒ ey
C£l¢r¤J bg£lf§fS« tH§f¥gL»‹wd. jF thŒªj
mid¤J f®¥Ã⥠bg©fë‹ Kjš Ãurt¤Â‰F k£L«
ãÂÍjé tH§f tif brŒÍ« k¤Âa muÁ‹ ‘Ãujh‹ kªÂç kh¤U
tªjdh nah#dh £l¤Jl‹’ khãy muÁ‹ Ϥ£l«
Ïiz¡f¥g£LŸsJ. Ϥ£l¤Â‰fhf, 2018-2019 M« M©oš
k¤Âa muÁläUªJ 111.24 nfho %ghŒ bgw¥g£LŸsJ.
2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš
52
lh¡l® K¤Jy£Rä bu£o kf¥ngW ãÂÍjé¤ Â£l¤Â‰fhf
959.21 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ. m«kh FHªijfŸ
ey gçR¥ bg£lf«, m«kh kf¥ngW rŠÓé £l§fŸ, rhå£lç
eh¥»‹fŸ tH§Ftj‰fhd kfë® Rfhjhu¤ £l« ngh‹wt‰iw
Ϫj muR bjhl®ªJ brašgL¤J«.
87. ‘Ãujh‹ kªÂç °t°Âa Ru¡õh nah#dh’
£l¤Â‹ Ñœ, kJiu, jŠrhñ® k‰W« ÂUbešntè M»a
kht£l§fëš jyh 150 nfho %ghŒ bryéš, ég¤J fha Á»¢ir¥
ÃçÎl‹ Toa ca®Áw¥ò kU¤JtkidfŸ cUth¡f¥g£L,
m©ikæš kh©òäF ghuj¥ Ãujk® mt®fshš
bjhl§»it¡f¥g£LŸsJ k»œ¢Á më¡»wJ. mnjnghš,
kJiuæš, 750 gL¡iffSl‹ Toa vŒ«° kU¤Jtkid,
kU¤Jt k‰W« bréèa® fšÿçia 1,264 nfho %ghŒ bryéš
mik¡f mo¡fš eh£oÍŸs kh©òäF ghuj¥ Ãujk® mt®fS¡F
eh§fŸ e‹¿ia bjçé¤J¡ bfhŸ»nwh«.
88. khãy¤Âš cŸs Ïilãiy k‰W« ca®ãiy muR
kU¤Jtkidfë‹ nk«gh£o‰fhf ‘jäœehL ef®¥òu Rfhjhu¤
£l¤ij’ 1,634 nfho %ghŒ bryéš, #¥gh‹ g‹dh£L¡
T£LwÎ Kfikæ‹ flDjéÍl‹, jäœehL muR brašgL¤Â
tU»wJ. Ϫj tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš, Ϥ£l¤Â‰fhf
242.92 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
89. muR kU¤JtkidfŸ _y« »il¡F«
kU¤Jt trÂfŸ ViH vëa k‰W« eètilªj ÃçédU¡F
vëš »il¡f¥ bgWtij cW brŒtj‰fhf, cyf t§»
53
flDjéÍl‹ 2,685.91 nfho %ghŒ bryéš ‘jäœehL Rfhjhu
Óuik¥ò¤ £l«’ éiuéš brašgL¤j¥gL«.
90. mid¤J muR kU¤JtkidfëY« m¤ÂahtÁa
kUªJfŸ njitahd msÎ ÏU¥ò it¥gš, eh£onyna
jäœehL K‹dâæš cŸsJ. mnjnghš, mid¤J ãiy
kU¤JtkidfëY« K¡»a cl‰ gçnrhjidfŸ bjhF¥ghf¡
»il¥gij cWÂbrŒa¡Toa K¡»akhd Ïy£Áa¤ £l¤ij
Ϫj muR brašgL¤J«. Ϥ£l¤Â‰F¤ njitahd
cgfuz§fŸ, fUéfŸ k‰W« bghU£fŸ tH§f¥gLtJl‹,
Ϥ£l¤Â‰fhd Á»¢ir be¿KiwfS« cUth¡f¥gL«.
Ϥ£l¤Â‰bfd _‹W M©Lfëš 247 nfho %ghŒ
bryél¥gL«.
91. 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l
kÂ¥ÕLfëš k¡fŸ ešthœÎ k‰W« FL«gey¤ Jiw¡fhf
12,563.83 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
ngh¡Ftu¤J
92. Âwikahd bghJ ngh¡Ftu¤J mik¥ò, Fiwªj
bryéš ngh¡Ftu¤J trÂia bghJk¡fŸ bgWtj‰F
mtÁakh»wJ. öŒikahd vçr¡Â Mjhu§fis¥
ga‹gL¤Jtj‰fhd muÁ‹ K‹ndho¡ bfhŸifæ‹ xU
gFÂahf, Á40 efu§fŸ gUtãiy jiyik¡ FGÎl‹
(C 40 Cities Climate Leadership Group) ‘öŒikahd
ngUªJ¡fhd m¿é¥Ãš’ (Clean Bus Declaration) ϪÂahényna
Kjš khãykhf jäœehL muR ifbaG¤Â£LŸsJ. khr‰w
54
ä‹rhu¥ ngUªJfisÍ«, khÁid Fiwªj msÎ btë¥gL¤J«
ngUªJfisÍ« ngh¡Ftu¤J¤ Jiwæš m¿Kf¥gL¤j Ϫj
cl‹ghL têtF¡F«. b#®k‹ ts®¢Á t§»æ‹ (KfW)
flDjéÍl‹, 5,890 nfho %ghŒ bryéš 12,000 òÂa BS-VI
ju¤Âyhd ngUªJfisÍ«, 2,000 ä‹rhu¥ ngUªJfisÍ«
th§»¥ ga‹gL¤J« tifæš òÂa £l« brašgL¤j¥gL«.
Ϥ£l¤Â‹ Kjš f£l¤Âš 500 ä‹rhu¥ ngUªJfis br‹id,
nfha«ò¤ö® k‰W« kJiu M»a Ïl§fëY« 2,000 BS-VI
ngUªJfis khãy« KGtJ« Ïa¡f muR elto¡if vL¡F«.
93. muR ngh¡Ftu¤J¡ fHf§fS¡F beU¡fo
fhy§fëš khãy muR cjé¡ fu« Ú£o tU»wJ. 2018-2019 M«
M©oš, XŒÎ bg‰w gâahsç‹ XŒÎ¡fhy gy‹fŸ,
gâahs®fë‹ XŒñÂa ãYitfŸ M»at‰¿‰F FW»afhy¡
fldhf 376.02 nfho %ghÍ«, têtif K‹gzkhf
1,322.06 nfho %ghŒ c£gl bkh¤jkhf 1,698.08 nfho %ghia
ãÂÍjéahf muR tH§»ÍŸsJ. 2018-2019 M« M©oš Orš
éiy ca®é‹ fhuzkhf V‰gL« ãÂæH¥ig <LbrŒa,
ngh¡Ftu¤J¡ fHf§fS¡F TLjyhf 333.07 nfho %ghŒ
‘Orš éiy ÏH¥Õlhf’ ÏJtiu tH§f¥g£LŸsJ. 2019-2020 M«
M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš khzt,
khzéaU¡fhd ngh¡Ftu¤J gaz¡ f£lz¢ rYif¡fhf
766 nfho %ghŒ k‰W« Orš khåa¤Â‰fhf 250 nfho %ghŒ
c£gl, ngh¡Ftu¤J¤ Jiw¡fhf 1,297.83 nfho %ghŒ xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ.
55
vçr¡Â
94. 2011-M« M©L Kjš, khãy k‰W« k¤Âa bjhF¥ò
ä‹ Â£l§fŸ, ä‹ bfhŸKjš k‰W« òJ¥Ã¡f¤j¡f ä‹r¡Â
M»at‰¿‹ _y« 13,619 bkfhth£ ä‹rhu¤ Âw‹
ä‹f£lik¥òl‹ Ïiz¡f¥g£L, khãy¤Â‹ j‰nghija x£L
bkh¤j ä‹Âw‹ 30,191 bkfhth£ Mf cŸsJ. mÂfç¤J tU«
ä‹ njit¡nf‰g 13,000 bkfhth£ msé‰F khãy¤Â‹
mdšä‹ £l§fis 91,880 nfho %ghŒ kÂ¥Õ£oš brašgL¤j
elto¡iffŸ nk‰bfhŸs¥g£L tU»‹wd. Ïij¤jéu,
2,500 bkfhth£ msé‰fhd òdšä‹ £l§fŸ
8,831.29 nfho %ghŒ kÂ¥Õ£oš nk‰bfhŸs¥gl cŸsd.
95. ä‹c‰g¤Â ãiya§fëš ÏUªJ c‰g¤Â
brŒa¥gL« ä‹rhu¤ij btë¡bfhz®ªJ ä‹éãnahf
ika§fS¡F (load centres) éãnah»¡F« r§»è¤
bjhlçš ä‹bjhluik¥ò K¡»a g§F t»¡»wJ.
2011 M« M©L Kjš 464 òÂa Jiz ä‹ ãiya§fŸ k‰W«
12,636 R‰W »nyhÛ£l® ÚsKŸs äf ca® ä‹dG¤j¥ ghijfŸ
Ïa¡» it¡f¥g£LŸsd. Cuf k‰W« efu§fë‹ ä‹g»®khd
cŸf£lik¥ig nk«gL¤j ‘ÔdjahŸ cgh¤ahah »uhk n#hÂ
nah#dh’ k‰W« ‘xU§»iz¡f¥g£l ä‹ nk«gh£L¤
£l§fë‹’ _ykhf, xUä¤j Ka‰ÁfŸ vL¡f¥g£L
tU»‹wd.
96. gRik vçr¡Âia nk«gL¤J« neh¡f¤Âš, njå,
nry« k‰W« <nuhL kht£l§fëš 1,125 nfho %ghŒ kÂ¥Õ£oš,
250 bkfhth£ Âw‹ bfh©l äj¡F« Nçar¡Â (Floating Solar)
56
ä‹ Â£l§fS«, 2,350 nfho %ghŒ kÂ¥Õ£oš 500 bkfhth£ Âw‹
bfh©l flyho äf cŒa Nça ä‹dG¤j¥ ó§fh £lK«,
jäœehL ä‹ c‰g¤Â k‰W« g»®khd¡ fHf« _y«
brašgL¤j¥gL«. rhFgo¡F ga‹glhj rKjha k‰W« g£lh
ãy§fëš, òJ¥Ã¡f¤j¡f ä‹ c‰g¤Âia C¡Fé¡F« tifæš,
gRik¢ NHš ãÂa¤Â‹ Ñœ cŸs ãÂæèUªJ, 5 bkfhth£ Âw‹
bfh©l Á¿a mséyhd Cuf òJ¥Ã¡f¤j¡f ä‹ ó§fhÎl‹,
‘m«kh gRik »uhk«’ v‹w ãiyahd ä‹ »uhk§fis, jäœehL
ä‹ nk«gh£L Kfik (Tamil Nadu Energy Development
Agency) V‰gL¤J«. m©ikæš kh©òäF Kjyik¢r®
mt®fshš btëæl¥g£l 2019 jäœehL Nçaxë ä‹r¡Â
bfhŸif, khãy¤Â‹ Nçaxë ä‹r¡Â c‰g¤Â¤ Âwid,
2023 M« M©L¡FŸ 9,000 bkfhth£ msé‰F ca®¤j têtif
brŒÍ«.
97. jäœehL ä‹ c‰g¤Â k‰W« g»®khd¡ fHf¤Â‹
22,815 nfho %ghŒ flid khãy muR ‘cjŒ’ £l¤Â‹ Ñœ
V‰W¡ bfh©lJ. Ïj‹ éisthf, M©o‰F t£o¢ bryéd«
1,779.42 nfho %ghŒ msé‰F muR¡F mÂfç¤JŸsJ.
Ϫj¡ fl‹ bjhif IªJ M©Lfëš muR khåakhf
kh‰w¥gl nt©L«. ÏJtiu, 9,126 nfho %ghŒ cjŒ
£l¡ flid khåakhf kh‰¿ÍŸsJl‹, 2019-2020 M«
M©oš 4,563 nfho %ghŒ flidÍ« Ϫj muR khåakhf
kh‰W«. étrha« k‰W« Ïju Ef®nth®fŸ c£gl
gšntW tifahd Ef®nthU¡F tH§f¥gL« ä‹ khåa«
bjhl®ªJ tH§f¥gL«. Ïj‰fhf 8,118.25 nfho %ghŒ Ϫj tuÎ
bryΤ £l¤Âš xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ. 2019-2020 M«
57
M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš vçr¡Â¤ Jiw¡F
18,560.77 nfho %ghŒ ã xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
br‹id bk£nuh Ïuæš
98. br‹id bk£nuh Ïuæš Â£l¤Â‹ Kj‰f£l¤Âš
45.01 »nyhÛ£l® ÚsKŸs Ïu©L tê¤jl§fŸ 2019 M« M©L
Ã¥utç §fŸ Kjš k¡fŸ ga‹gh£o‰F KGikahf tuΟsd.
ÂUbth‰¿ô® k‰W« é«nfh ef® tiuæyhd x‹gJ »nyhÛ£l®
ÚsKŸs Kj‰f£l¤Â‹ Ú£o¥ò¥ gâfŸ ãiwΉW,
2020 M« M©L #]‹ khj¤Â‰FŸ k¡fŸ ga‹gh£o‰F tU«.
2018-2019 M« M©oš br‹id bk£nuh Ïuæš Â£l¤Â‰fhf
1,950 nfho %ghŒ xJ¡f¥g£LŸsJ. V‰bfdnt m¿é¤jgo,
Ûd«gh¡f« ékhd ãiya« Kjš »sh«gh¡f« bk£nuh ngUªJ¥
gâkid tiu bk£nuh Ïuæš Â£l tê¤jl« Ú£o¥gj‰fhd
rh¤Âa¡TWfŸ MŒÎ brŒa¥g£L tU»‹wd.
99. br‹id bk£nuh Ïuæš Â£l¤Â‹ Ïu©lh«
f£l¤Â‹ Ñœ, 118.90 »nyhÛ£l® ÚsKŸs _‹W bk£nuh Ïuæš
tê¤jl§fëš khjtu« Kjš nrhê§fešÿ® tiuæY«,
khjtu« Kjš br‹id nfha«ngL ngUªJ ãiya« tiuæYkhd
52.01 »nyhÛ£l® ÚsKŸs tê¤jl§fëš Ï¤Â£l¤ij¢
brašgL¤j #¥gh‹ g‹dh£L¡ T£LwÎ Kfik 20,196 nfho
%ghŒ ãÂÍjé tH§f x¥òjš më¤JŸsJ. Ïj‰F khãy muR«
40,941 nfho %ghŒ bkh¤j kÂ¥Õ£oš Ϥ£l¥gâfis
nk‰bfhŸs ãUthf mDk më¤JŸsJ. Ϥ£l¥ gâfŸ
éiuéš bjhl§f¥gl cŸsd. k‰w tê¤jl§fS¡fhd
ã Mjhu§fis¤ Âu£L« gâfŸ eilbg‰W tU»‹wd.
58
br‹id bk£nuh Ïuæš Â£l¤Â‹ Ïu©lh« f£l¤Âid¢
brašgL¤Jtj‹ _y« br‹id¥ bgUefu¥ gFÂfëš bk£nuh
Ïuæè‹ nrit¥gF 172.91 »nyhÛ£luhf mÂfç¤J, bghJ¥
ngh¡Ftu¤Âš bk£nuh Ïuæè‹ g§F fârkhf mÂfç¡F«.
2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš
bk£nuh Ïuæš Â£l¤Â‰fhd g§F _yjd« k‰W« fldhf
bkh¤j« 2,681 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
bjhêyhs® ey‹
100. jäœehL f£Lkhd bjhêyhs® ey thça« c£gl,
17 mik¥òrhuh bjhêyhs®fS¡fhd ey thça§fŸ cŸsd.
f£Lkhd bjhêyhs® ey thça¤Âš gÂÎ brŒJŸs
21,071 òy« bga®ªj cW¥Ãd®fŸ c£gl, khãy¤Âš ÏJtiu
72.29 Ïy£r« bjhêyhs®fŸ gšntW mik¥òrhuh
bjhêyhs®fS¡fhd ey thça§fëš gÂÎ brŒJŸsd®.
gšntW gFÂfëš 31.66 nfho %ghŒ kÂ¥Õ£oš bjhêyhs®fŸ
j§F« miwfŸ f£Ltj‰fhd gâfis Ϫj muR
nk‰bfh©LŸsJ. k¤Âa muR j‰nghJ m¿é¤JŸs XŒñÂa¤
£l¤Â‹ gaid mik¥òrhuh bjhêyhs® bgW« tifæš Ïªj
muR elto¡if vL¡F«. mik¥òrhuh bjhêyhs®fS¡fhd
eythça§fS¡F khåa« tH§f Ϫj tuÎ-bryΤ £l
kÂ¥ÕLfëš 148.83 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
ntiythŒ¥ò k‰W« Âw‹ gæ‰Á
101. m©ik¡ fhy§fëš, eh£o‹ k¡fŸ bjhifæš
ÏisP®fë‹ v©â¡if ca®ªJ khbgU« kh‰w§fŸ ãfœªJ
tU« ãiyæš, ÏisP®fë‹ ntiy thŒ¥ig mÂfç¥gj‰fhd
59
Âw‹ nk«gh£oš, Ϫj muR äFªj ftd« brY¤Â tU»wJ.
bjhêš be¿ têfh£L« ika§fshf j‰nghJ ntiythŒ¥ò
ika§fŸ kh‰wkilªJŸsd. ngh£o¤ nj®ÎfS¡fhd
Ïytr gæ‰Á tF¥òfŸ el¤jΫ, Ïizatê Ra kÂ¥ÕL brŒJ
bfhŸsΫ, ntiy tH§F« ãWtd§fisÍ«, ntiy
njLgt®fisÍ«, mt®fsJ njitfis ãiwÎ brŒtj‰fhd
Ïiz¥ò¤ jskhfΫ, khãy mséš Kj‹ikahdbjhU jskhf,
fhbzhë¡ fh£Á trÂfSl‹ Toa ‘khãy bjhêš be¿
têfh£L« ika«’ br‹idæš mik¡f¥g£L tU»wJ.
102. bjhê‰gæ‰Á ãWtd§fŸ, ntiythŒ¥ò rh®ªj
fšéia tH§F« js§fshF«. bjhê‰gæ‰Á khzt®fS¡fhd
ntiythŒ¥ig nk«gL¤J« tifæš gæ‰Á tH§Ftš,
muR bjhê‰gæ‰Á ãWtd§fë‹ c£f£lik¥Ãš cŸs
Ïilbtëia ãu¥òtj‰fhf j‰fhy bjhêšE£g¤Â‰nf‰w
ÏaªÂu§fisÍ«, rhjd§fisÍ« 30 nfho %ghŒ bryéš tH§f
muR Mizæ£LŸsJ. kU¤Jt ä‹dQéaš, f£ll
totik¥ò, thfd§fëš gGJgh®¥ò k‰W« t©z« Ô£Ljš,
eÅd ÏaªÂu§fŸ Ïa¡Fjš, bjhêšE£g ä‹dQéaš,
Ôaiz¥ò¤ bjhêšE£g« k‰W« bjhêšJiw ghJfh¥ò
nkyh©ik ngh‹w, eÅd ca®ãiy bjhê‰ÃçÎfS¡fhd gæ‰Á
M»ait 20 muR bjhê‰gæ‰Á ãWtd§fëš 38 nfho %ghŒ
bryéš m¿Kf¥gL¤j¥g£L tU»‹wd.
103. ntiythŒ¥g‰w ÏisP®fis ntiythŒ¥ig¥
bgw¡Toat®fshf kh‰W« Âw‹ gæ‰Áia më¥gj‰fhf,
jäœehL Âw‹ nk«gh£L¡ fHf« cUth¡f¥g£lJ. 2018-2019 M«
M©oš Âw‹ gæ‰Á më¥gj‰fhf 200 nfho %ghŒ
60
tH§f¥g£LŸsJ. ‘Ãujk kªÂç Âw‹ ts®¥ò¤ £l«’ ngh‹w,
k¤Âa muR ã tH§F« £l§fëš bgw¥gL« ãÂiaÍ«
xU§»iz¤J, 2018-2019 M« M©oš ehsJ nj tiu,
82,064 ÏisP®fŸ Âw‹ gæ‰Áia¥ bg‰WŸsd®. K‹ f‰wš
m§Ñfhu« tH§F« £l¤Â‹ Ñœ ÏJtiu 20,295 eg®fS¡F
rh‹W tH§f¥g£LŸsJ. xU Áw¥ghd K‹Ka‰Áahf
nj®ªbjL¡f¥g£l IªJ kht£l¤ jiyikæl§fëš,
ntiythŒ¥g‰w bgh¿æaš g£ljhçfS¡F ca®ãiy
bjhêšE£g¤ Âw‹ gæ‰Áia më¥gj‰fhd gæ‰Á ika§fŸ
muR-jåah® g§fë¥ò Ka‰Áæš Ïªj murhš tU« ãÂah©oš
V‰gL¤j¥gL«. Ïj‹ _y«, ts®ªJ tU« bjhêšE£g¥
ÃçÎfëš cŸs Áw¥ò jF¤ Âw‹ njit¥gL« gâæl§fëš,
M©LnjhW« 10,000 ntiyæšyh bgh¿æaš g£ljhçfŸ gæ‰Á
bg‰W ntiythŒ¥ig¥ bgWth®fŸ.
104. 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ
£l kÂ¥ÕLfëš, Ãujk kªÂç Âw‹ ts®¥ò¤ £l¤Â‹ Ñœ
51.64 nfho %ghÍ«, jäœehL Âw‹ nk«gh£L¡ fHf¤Â‰F tH§f
200 nfho %ghÍ« xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsd.
if¤j¿, if¤Âw‹, Jâüš k‰W« fj®¤ Jiw
105. Kj‹ik berths® T£Lw΢ r§f§fŸ k‰W«
nfhM¥bl¡° ãWtd« M»at‰¿‹ if¤j¿¥ bghU£fë‹
é‰gidia muR khåa« tH§» C¡Fé¥gj‹ _y«, if¤j¿
berths®fŸ cWÂahd bjhl®¢Áahd, ntiythŒ¥ò
bgW»‹wd®. 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l
kÂ¥ÕLfëš Ï¤Â£l¤Â‰fhf 150 nfho %ghŒ xJ¡ÑL
61
brŒa¥g£LŸsJ. òÂjhf m¿Kf¥gL¤j¥g£l if¤j¿ cjé¤
£l¤ij 2019-2020 M« M©oš brašgL¤Jtj‰fhf
40 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ. ViH¡ FL«g§fS¡F
‘éiyæšyh nriyfŸ nt£ofŸ tH§F« £l¤ij’ bjhl®ªJ
brašgL¤Jtj‰fhf, 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ
£l kÂ¥ÕLfëš 490.20 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
iféid¥ bghU£fŸ é‰gidia C¡Fé¥gj‰fhf, eh£onyna
Kj‹Kiwahf, tho¡ifahs®fŸ Ïizatêahf¡ bfhŸKjš
brŒÍ« tifæš, ‘bkŒãf® njh‰w (Virtual Reality) é‰gid
ãiya¤ij’ jäœehL iféid¥ bghU£fŸ nk«gh£L¡ fHf«
cUth¡» tU»wJ. 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ
£l¤Âš, if¤j¿ k‰W« Jâüš Jiw¡F 1,170.56 nfho %ghÍ«,
iféid k‰W« fj®¤ Jiw¡F 211.11 nfho %ghÍ« xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsd.
jftš bjhêš E£géaš
106. jäœeh£o‹ bkh¤j bk‹bghUŸ V‰WkÂ
2017-2018M« M©oš 1,11,179 nfho %ghŒ MF«. Ïš,
Áw¥ò¥ bghUshjhu k©ly§fë‹ (SEZ) g§F 74,637 nfho
%ghahfΫ, všfh£ jftš bjhêšE£g Áw¥ò¥ bghUshjhu
k©ly§fë‹ (ELCOSEZ) g§F 15,957 nfho %ghahfΫ cŸsJ.
nkY«, 6.39 Ïy£r« eg®fS¡fhd bkh¤j neuo
ntiythŒ¥òfëš, jftš bjhêšE£g Áw¥ò¥ bghUshjhu
k©ly§fŸ (ELCOSEZ) _ykhd ntiythŒ¥òfŸ 76,875 MF«.
br‹id k‰W« Ïu©lh« ãiy efu§fshd nfha«ò¤ö®,
ÂU¢Áuh¥gŸë, nry«, ÂUbešntè, XN® k‰W« kJiuæš
Ïu©L Ïl§fŸ c£gl, v£L jftš bjhêšE£g« k‰W« jftš
62
bjhêšE£géaš rh®ªj Áw¥ò bghUshjhu k©ly§fis
1,321.61 V¡f® gu¥gséš jäœehL ä‹dQ ãWtd«
V‰gL¤ÂÍŸsJ. ÏJtiu, jftš bjhêšE£g Áw¥ò¥ bghUshjhu
k©ly§fëš cŸs bkh¤j ãy¥gu¥Ãš, Rkh® 71 rjÅj« jftš
bjhêšE£géaš ãWtd§fS¡F xJ¡f¥g£LŸsJ. vŠÁa
gFÂfëY« bjhêšE£g ãWtd§fis V‰gL¤j muR Ôéukhf
elto¡if vL¡F«.
107. m©ikæš jäœehL jftš bjhêšE£géaš
bfhŸif 2018, kh©òäF jäœehL Kjyik¢r® mt®fshš
btëæl¥g£lJ. jäœehL ä‹dQ t‹bghUŸ c‰g¤Â¡
bfhŸifÍ« éiuéš btëæl¥gL«. Ïit, ä‹dQ t‹bghUŸ
c‰g¤Âæš eh£onyna jäœehL Kj‹ikahd Ïl¤ij¥ bgw
têtF¡F«. jäœehL khãy bgU«gu¥ò tiyaik¥Ã‹ Ïu©lh«
f£l¥ gâfis Ú£o¡fΫ, mjid jäœbe£ £l¤Jl‹
xU§»iz¤ÂlΫ 443.64 nfho %ghŒ¡F muR x¥òjš
tH§»ÍŸsJ. njitahd c£f£lik¥ò k‰W« nrhjid¡
fUéfis¡ bfh©l r®t® g©iz (server farm) khãy¤ juÎ
ika¤Âš ãWt¥g£LŸsJ. jäœehL khãy¤ juÎ ika¤Âš nkf¡
fâåa« (cloud computing) ãWt¥g£L j‰nghJ brašg£L
tU»wJ. ngçl® juÎ Û£ò ika« 59.85 nfho %ghŒ kÂ¥Õ£oš
ÂU¢Áuh¥gŸëæš mik¡f¥g£LŸsJ. bra‰if E©z¿Î,
ÏaªÂu¡ f‰wš, bjhF¥ò¤ bjhl®, äif¤ juÎ, £nuh‹fŸ
k‰W« bghU£fë‹ Ïiza« ngh‹w bjhêšE£g§fŸ
k¡fS¡F Áw¥ghf nritah‰W« tifæš ga‹gL¤j¥gL«.
Ïj‰bfd, jäœehL ä‹-MSik Kfikæ‹ Ñœ
‘ts®ªJ tU« bjhêšE£g¤Â‰fhd ca® ika«’ V‰gL¤j¥gL«.
63
jäœehL igg®be£ fh®¥gnuõ‹ _y« ghu¤be£ £l¤ij¢
brašgL¤Jtj‰fhd elto¡iffis khãy muR vL¤J
tU»wJ. Ïj‹ _y«, mid¤J Cuh£ÁfS¡F« f©zho ÏiH
_y« jftš bjhl®ò trÂfŸ V‰gL¤j¥gL«. Ϫj tr jäœbe£
£l¤Â‹ _y« mid¤J ef®¥òu cŸsh£Á mik¥òfS¡F«
éçÎgL¤j¥gL«. Ϫj tuÎ-bryΤ £l¤Âš jftš
bjhêšE£g¤ Jiw¡F 140.62 nfho %ghŒ xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ.
bjhêšJiw
108. KjÄ£o‰fhd Kj‹ik khãykhf¤ jäœehL
cŸsJ v‹gij, 2019 M« M©L cyf KjÄ£lhs®fŸ khehL
giwrh‰¿ÍŸsJ. Ïu©L eh£fŸ eilbg‰w Ï«kheh£oš,
_‹W Ïy£r« nfho %ghŒ¡fhd KjÄLfis <®¥gj‰fhd
304 òçªJz®Î x¥gªj§fŸ KjÄ£lhs®fSl‹
nk‰bfhŸs¥g£LŸsd. Ϥ£l§fshš, 10.45 Ïy£r« eg®fŸ
ntiythŒ¥ò bgWth®fŸ. Ï«kheh£o‹nghJ, c‰g¤Â, jftš
bjhêšE£g ó§fh¡fŸ, Ášyiw é‰gid ó§fh, Å£LtrÂ,
òJ¥Ã¡f¤j¡f vçr¡Â, czÎ gj¥gL¤Jjš k‰W« fšé c£gl
gšntW Jiwfëš KjÄLfŸ <®¡f¥g£LŸsd. 2019 M« M©L
cyf KjÄ£lhs®fŸ khehL _y« ÁWFW eL¤ju bjhêšfS¡F
32,206 nfho %ghŒ msé‰F KjÄL bgw¥g£LŸsJ.
bj‹ kht£l§fŸ k‰W« ehf¥g£od« kht£l« ngh‹w
bjhêšßÂahf Ëj§»a kht£l§fëš KjÄLfŸ brŒtj‰F«
Ϫj khehL têtF¤JŸsJ. khãy¤Â‹ nk‰F k©ly¤Âš,
F¿¥ghf Jâ, Ma¤j MilfŸ k‰W« bgh¿æaš Jiwfëš
Ϫj kheh£o‹ _y« TLjš KjÄLfis eh« <®¤JŸnsh«.
64
Ï«kheh£oš ãiwnt‰w cW brŒJŸs £l§fë‹
brašgh£il c‹å¥ghf¡ ftå¤J, x‰iw¢ rhsu Kiw
mik¥Ã‹ _y« Ϥ£l§fis éiuthf¢ brašgL¤j
njitahd cjéfismuR tH§F«.
109. kh©òäF k¤Âa ghJfh¥ò¤ Jiw mik¢r®
mt®fshš, br‹id, XN®, nry«, nfha«ò¤ö® k‰W« ÂU¢Áæš
3,123 nfho %ghŒ £l kÂ¥Õ£oš k¤Âa bghJ¤ Jiw
ãWtd§fŸ k‰W« jåah® Jiw ãWtd§fŸ _y« ghJfh¥ò¤
jsthl§fŸ jahç¡F« jäœehL ghJfh¥ò cgfuz§fŸ c‰g¤Â
Kida§fŸ rÛg¤Âš bjhl§» it¡f¥g£ld. Ϥ£l¤Â‰F
TLjš C¡f« më¡F« tifæš, 2019 M« M©L jäœehL
th}®Â k‰W« ghJfh¥ò¤ bjhêš bfhŸif btëæl¥g£LŸsJ.
Ï¡bfhŸifæ‹ Ñœ, th}®Â k‰W« ÏuhQt¤ jsthl§fŸ
jahç¡F« bjhê‰rhiyfis khãy¤Âš mik¥gt®fS¡F cça
C¡f« më¡f¥gL«.
110. 2018-2019 M« M©oš KjÄ£L khåakhf muR
2,000 nfho %ghŒ tH§»ÍŸsJl‹, 2019-2020 M« M©o‰F
2,500 nfho %ghÍ« xJ¡ÑL brŒJŸsJ. Ϫj tuÎ-bryΤ
£l kÂ¥ÕLfëš bjhêš Jiw¡F 2,747.96 nfho %ghŒ xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ.
FW, ÁW k‰W« eL¤ju¤ bjhêšfŸ
111. jäœeh£oš 19.50 Ïy£r« gÂÎ brŒa¥g£l FW,
ÁW k‰W« eL¤ju¤ bjhêš ãWtd§fSl‹ jäœehL,
ϪÂahényna Kjèl¤Âš cŸsJ. FW, ÁW k‰W«
eL¤ju¤ bjhêšfëš 1.23 nfho¡F« mÂfkhd eg®fS¡F
65
ntiy thŒ¥ig më¡f¡Toa tifæš, 2.12 Ïy£r« nfho %ghŒ
KjÄL brŒa¥g£LŸsJ. 2018-2019 M« M©oš, 9.50 Ïy£r«
eg®fS¡F ntiy thŒ¥ig më¡f¡Toa tifæš,
18,174 nfho %ghŒ KjÄL brŒtj‰fhd c¤nah¡ Mjh®
x¥gªj§fis 1.70 Ïy£r« bjhêš Kidnth®fŸ gÂÎ
brŒJŸsd®. bjhêš Kidnth®fŸ bjhêš ãWtd§fis
jäHf¤Âš bjhl§Ftj‰F rhjfkhd NHiy òÂa bjhêš
Kidnth® k‰W« bjhêš nk«gh£L¤ £l« V‰gL¤ÂÍŸsJ.
2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš,
Ϥ£l¤Â‰fhf 87.92 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
112. FW, ÁW k‰W« eL¤ju¤ bjhêš ãWtd§fŸ
gadilÍ« tifæš, bjhê‰ng£ilfis jäœehL ÁW
bjhêšfŸ nk«gh£L¡ fHf« cUth¡»ÍŸsJ. gšntW
gFÂfëš 4,490.74 V¡f® ãy§fis ãy t§»¤ £l¤Â‹ Ñœ
mªãWtd« f©l¿ªJŸsJ. òÂa bjhêš ãWtd§fS¡fhd
ãy¤ njitfŸ mÂfç¤ÂU¥gij¡ fU¤Âš bfh©L,
ÂUKoth¡f« k‰W« My¤ö® bjhê‰ng£ilfŸ nkY«
éçÎgL¤j¥gL«. ntsh© ä‹ghij _y« ä‹ éãnahf« bgW«
jäœehL ÁWbjhêšfŸ nk«gh£L¡ fHf¤jhš cUth¡f¥g£L
guhkç¡f¥g£L tU« bjhê‰ng£ilfëš Ïa§» tU« FW, ÁW
k‰W« eL¤ju¤ bjhêš ãWtd§fŸ jila‰w jukhd
ä‹rhu¤ij¥ bgWtj‰fhf, 2019-2020 M« M©oš jåahf
bjhêš ä‹ghij mik¡f¥g£L, Ϥbjhê‰ng£ilfS¡F Óuhf
ä‹ éãnahf« tH§f¥gL« v‹gij m¿é¥gš k»œ¢Á
mil»nw‹.
66
113. FGk ts®¢Á¤ £l¤Â‹ Ñœ, FGk ts®¢Á
mQFKiwæš FW, ÁW bjhêš ãWtd§fŸ ga‹bgW«
tifæš bghJ tr ika§fis V‰gL¤Jtj‹ _y« mt‰¿‹
c‰g¤Â k‰W« ngh£o¤ Âw‹ mÂfç¡f¥gL»wJ. ÏJtiu,
121.27 nfho %ghŒ kÂ¥Õ£oš 22 bghJtr ika§fis V‰gL¤J«
£l§fŸ ãiwnt‰w¥g£LŸsd. 2019-2020 M« M©oš
ÏJ ngh‹w 25 £l§fŸ TLjyhf ãiwnt‰w¥gL«.
114. jäœeh£oš cŸs FW, ÁW k‰W« eL¤ju¤ bjhêš
ãWtd§fëš btëeh£L KjÄ£oid C¡Fé¡fΫ,
mªãWtd§fë‹ c‰g¤Â¥ bghU£fŸ k‰W« nritfŸ r®tnjr
rªijfS¡F br‹wiltj‰F« cjt¡Toa, FW, ÁW k‰W«
eL¤ju bjhêš ãWtd§fS¡fhd t®¤jf k‰W«
KjÄ£L nk«gh£L ika« (MSME Trade and Investment
Promotion Bureau) v‹w xU òÂa mik¥ig jäœehL muR
V‰gL¤J«. 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l
kÂ¥ÕLfëš FW, ÁW k‰W« eL¤ju¤ bjhêšfŸ Jiw¡fhf
476.26 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
R‰Wyh, fiy k‰W« g©ghL
115. mašeh£L k‰W« cŸeh£L R‰Wyh¥ gaâfis
<®¥gš, jäœehL njÁa mséš K‹dâæš cŸsJ. v©z‰w
tuyh‰W K¡»a¤Jt« thŒªj Ïl§fŸ, f£ll¡ fiy¢
Á‹d§fŸ, bjh‹ik thŒªj ÂU¡nfhéšfŸ, fl‰fiu¥ gFÂfŸ
k‰W« Ïa‰if vêš ãiwªj kiythêl§fis¡ bfh©l
ekJ khãy¤Â‰F R‰Wyhit C¡Fé¡f Áwªj thŒ¥òfŸ
cŸsd. MÁa ts®¢Á t§» ãÂÍjéÍl‹, R‰Wyh¤ jy« k‰W«
67
R‰Wyh¢ R‰W mo¥gilæš brašgL¤j¥g£L tU« £l¤Â‹
eh‹fhtJ f£l¤Â‰F 288 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
nkY«, `Ãurh¤’, `RnjÁ j®õ‹’ £l§fisÍ« khãy muR ãÂæš
R‰Wyh c£f£lik¥ò tr nk«gh£L¤ £l§fisÍ« Áw¥ghf¢
brašgL¤Â tU»wJ.
116. R‰Wyh¤ Jiwæš khãy¤Â‰F cŸs thŒ¥òfis
KGtJkhf¥ ga‹gL¤Â¡ bfhŸs nt©oaj‹ mtÁa¤ij¡
fU¤Â‰bfh©L, nk‰f¤Âa ehLfŸ, MÁa ehLfŸ k‰W«
cŸeh£L R‰Wyh¥ gaâfis nkY« <®¡F« jukhd R‰Wyh
R‰Wfis¡ f©l¿ªJ mªj¢ R‰W¡fëš Ïl« bg‰WŸs
ika§fëš mo¥gil trÂfisÍ«, c£f£lik¥ò trÂfisÍ«
nk«gL¤Â, cŸeh£L k‰W« btëeh£L R‰Wyh¥ gaâfis
<®¥gj‰F kf¤jhdbjhU £l¤ij Ϫj muR brašgL¤J«.
m¤jifa Áwªj R‰Wyh¤ jy§fS¡F mtÁakhd R‰Wyh rh®ªj
c£f£lik¥ò trÂfshd, cztf§fŸ, éLÂfŸ k‰W«
ngh¡Ftu¤J ngh‹wit muR jåah® g§fë¥ò Kiwæš
r®tnjr¤ ju¤Â‰F nk«gL¤j¥gL«. Ïjdhš bgça mséš
ntiythŒ¥ò cUth¡f¥gL« vd v®gh®¡f¥gL»wJ.
jäœehL c£f£lik¥ò nk«gh£L thça¤Â‹ £l¤ jahç¥ò
ãÂæid¥ ga‹gL¤Â, Ϥ£l¤Â‰fhd éçthd £l
m¿¡if jahç¡f¥g£L 2019-2020 M« M©oš Ϥ£l«
m¿Kf¥gL¤j¥gL«. Ϥ£l¤Â‰fhf, tuÎ-bryΠ£l¤Âš
100 nfho %ghŒ bjhl¡f KjÄlhf xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
117. 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l
kÂ¥ÕLfëš R‰Wyh¤ Jiw¡F 186.23 nfho %ghŒ xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ. fiy g©gh£L¤ Jiw¡F 56.23 nfho %ghÍ«,
68
mU§fh£Áaf§fŸ Jiw¡F 14.65 nfho %ghÍ«, bjhšèaš
Jiw¡F 10.19 nfho %ghÍ« xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsd.
ϪJ rka mwãiya¤ Jiw
118. khãy¤Âš 754 ÂU¡nfhæšfëš ‘m‹djhd¤
£l«’ brašgL¤j¥g£L tU»wJ. 2011 M« M©L Kjš
ÏJtiu 10,961 ÂU¡nfhæšfS¡F 515.05 nfho %ghŒ bryéš
FlKG¡F el¤j¥g£LŸsJ. 2011 M« M©L Kjš ÏJtiu
MÂ Âuhél® k‰W« gH§Foæd® thG« FoæU¥ò¥ gFÂfëš
cŸs 6,159 ÂU¡nfhæšfë‹ ÂU¥gâ¡fhf 43.39 nfho %ghŒ
ãÂÍjé tH§f¥g£LŸsJ. »uhk¥òw nfhæšfS¡fhd ãÂÍjé¤
£lK«, ‘xU fhy ói#’ £lK« bjhl®ªJ brašgL¤j¥gL«.
2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš
ϪJ rka mwãiya¤ Jiw¡F 281.86 nfho %ghŒ xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ.
r_f ey‹
119. bg©fŸ, FHªijfŸ F¿¥ghf bg© FHªijfŸ
ga‹bgW« tifæš gšntW ey¤Â£l§fŸ brašgL¤j¥g£L
tU»‹wd. Kjyik¢rç‹ bg© FHªij ghJfh¥ò¤ £l«,
kiwªj K‹dhŸ Kjyik¢r® òu£Á¤jiyé m«kh mt®fshš
1992 M« M©L bjhl§f¥g£lJ. Ϥ£l¤Â‰fhf
2019-2020 M« M©o‰F 140.11 nfho %ghŒ xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ. 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ
£l kÂ¥ÕLfëš gšntW ÂUkz ãÂÍjé¤ Â£l§fS¡fhf
726.32 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ. nkY«,
69
gâòçÍ« kfëU¡F khåa éiyæš ÏUr¡fu thfd« tH§F«
‘m«kh ÏUr¡fu thfd¤ £l¤ij’ bjhl®ªJ
brašgL¤Jtj‰fhf 250 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
120. òu£Á¤ jiyt® v«.í.M®. r¤JzΤ £l«
43,205 kÂa czÎ ika§fëš brašgL¤j¥g£L tU»wJ. Ïj‹
_y« 51.96 Ïy£r« khzt khzéa®fŸ gadilªJ tU»‹wd®.
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ, FHªijfS¡F K£ilÍl‹ nr®¤J gštif
czÎfŸ tH§f¥g£L tU»‹wd. j‰nghija rªij
ãytu¤ij¡ fU¤Âš bfh©L fhŒf¿, jhëj¥ bghU£fŸ,
vçbghUŸ M»at‰W¡fhd czΡ f£lz« ca®¤Â
tH§f¥gL«. Ïjdhš M©L¡F 98 nfho %ghŒ TLjš
bryéd« V‰gL«. 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ
£l kÂ¥ÕLfëš Ï¤Â£l¤Â‰fhf 1,772.12 nfho %ghŒ xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ.
121. xU§»izªj FHªijfŸ nk«gh£L¤ £l«
54,439 ika§fŸ _y« 24.23 Ïy£r« FHªijfS« 3.91 Ïy£r«
tsçs« bg©fS« ga‹bgW« tifæš brašgL¤j¥g£L
tU»wJ. g¤J kht£l§fëš cŸs m§f‹tho FHªijfS¡F
Ïu©L Ïiz t©z¢ ÓUilfŸ tH§f¥g£LŸsd.
xU§»izªj FHªij nk«gh£L¥ gâfŸ £l¤ij¢
brašgL¤j 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ
£l kÂ¥ÕLfëš 2,052.22 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš
r_fey¤ Jiw¡fhf 5,305.51 nfho %ghŒ xJ¡f¥g£LŸsJ.
70
ÉgL¤j¥g£nlh®, äfΫ ÉgL¤j¥g£nlh® k‰W« Ó®kuÃd® ey‹
122. ÉgL¤j¥g£nlh®, äfΫ ÉgL¤j¥g£nlh® k‰W«
Ó®kuÃdiu¢ rh®ªj khzt khzéa® Fiwªj bryéš
jilæ‹¿ fšé bgWtij cWÂ¥gL¤J« tifæš, gŸë¡ fšé
cjé¤bjhif, ca®fšé cjé¤bjhif M»at‰iw
Ϫj muR tH§» tU»wJ. 2019-2020 M©oš Ϥ£l¤ij
bjhl®ªJ brašgL¤j 290.71 nfho %ghŒ xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ. nkY«, 2019-2020 M« M©oš gŸë
k‰W« bjhê‰gæ‰Á khzt®fS¡F äÂt©ofŸ
tH§Ftj‰fhf muR 138.48 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒJŸsJ.
2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš,
éL khzt khzéaU¡fhd cz΢ bryéd§fS¡fhf
79.23 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ. ÉgL¤j¥g£nlh®,
äfΫ ÉgL¤j¥g£nlh® k‰W« Ó®kuÃd® ey¤Jiw¡fhf
911.47 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
ÁWgh‹ikæd® ey‹
123. bkhê k‰W« kj mo¥gilæyhd ÁWgh‹ikædç‹
ey‹ fh¡f Ϫj muR cW ó©LŸsJ. mDk¡f¥g£LŸs
1,300 ÁWgh‹ikæd ViH khzt khzéfë‹ eyD¡fhf
16 ÁWgh‹ikæd® ey éLÂfŸ murhš guhkç¡f¥gL»‹wd.
nkY« kNÂfŸ k‰W« »¿°jt njthya§fë‹ guhkç¥ò
k‰W« òduik¥Ã‰fhf muR ešiffis tH§» tU»‹wJ.
2019-2020 M©o‰F 14.99 nfho %ghŒ ÁWgh‹ikæd®
ey¤ Jiw¡fhf muR xJ¡»ÍŸsJ.
71
MÂ Âuhél® k‰W« gH§Foæd® ey‹
124. MÂ Âuhél®fŸ k‰W« gH§Foædç‹ Úo¤j
ts®¢ÁiaÍ«, mt®fŸ f©âa¤njhL thœtijÍ«
cWÂ¥gL¤JtJ Ϫj muÁ‹ Kj‹ikahd neh¡fkhF«.
muR, 1.29 Ïy£r« khzt, khzéa® ga‹bgW« tifæš
1,682 éLÂfis el¤Â tU»wJ. 2018-2019 M« M©oš,
23 muR éL¡ f£ll§fŸ 26.63 nfho %ghŒ bryéš f£o
Ko¡f¥g£LŸsJl‹, 33.83 nfho %ghŒ bryéš 29 òÂa éL¡
f£ll§fŸ f£Ltj‰fhd gâfŸ eilbg‰W tU»‹wd.
nkY«, 20 éL¡ f£ll§fŸ f£Ltj‰F 40 nfho %ghia
2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš
muR xJ¡ÑL brŒJŸsJ. fšÿç k‰W« gŸë éLÂ khzt,
khzéaU¡fhd khjhªÂu czΡ f£lz« tH§Ftj‰fhf,
tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš 103.55 nfho %ghŒ xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ.
125. ca®fšé¡fhd cjé¤bjhif £l¤Â‰fhd
(Post-Matric Scholarship) têfh£L Kiwfëš k¤Âa muR
m©ikæš nk‰bfh©l kh‰w§fëdhš, k¤Âa muÁ‹ ã¢Rik
khãy muÁ‰F kh‰w¥g£L jäœ eh£o‹ ãÂ¥ bghW¥ò
353.55 nfho %ghæèUªJ, 1,526.46 nfho %ghahf mÂfç¤JŸsJ.
nkY«, bjhl®ªJ Ú©lfhykhf ãYitæYŸs bjhifæid
éLé¡f k¤Âa muÁid bjhl®ªJ tèÍW¤Â tªJŸsnghJ«,
k¤Âa muR 985.80 nfho %ghia ÏJtiu éLé¡féšiy.
bgUksΠ㢠Á¡fšfis khãy« rªÂ¤J tªjnghÂY«
Ϥ£l¤ij bjhŒé‹¿ brašgL¤j, ca®fšé
cjé¤bjhif¡fhf 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ
72
£l kÂ¥ÕLfëš khãy muR 1,857.13 nfho %ghŒ xJ¡ÑL
brŒJŸsJ.
126. bg© FHªijfë‹ nr®¡ifæid 3 Kjš 8 tiu
cŸs tF¥òfëš C¡f¥gL¤J« tifæš buh¡f¥ gçR
C¡f¤bjhif tH§F« £l« 48.70 nfho %ghŒ tuÎ-bryΤ
£l xJ¡Ñ£Ll‹ bjhl®ªJ brašgL¤j¥gL«. muR k‰W« muR
cjébgW« gŸëfëš gæY« MÂ Âuhél® k‰W« gH§Foæd
khzt, khzéaU¡F éiyæšyh äÂt©ofŸ tH§Ftj‰F
2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš
71.01 nfho %ghŒ nr®¡f¥g£LŸsJ. Áw¥ò¤ £l¤Â‹ _y«
MÂ Âuhél® FoæU¥òfëš mo¥gil trÂfis
nk«gL¤Jtj‰fhf, el¥ò M©oš bjhl§f¥g£l
elto¡iffis¤ bjhl®tj‰fhf, 2019-2020 M« M©o‰fhd
tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëY« 100 nfho %ghŒ xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ.
127. xU§»izªj gH§Foæd® nk«gh£L¤
£l¤Â‹ _y« x›bthU M©L« 50 nfho %ghŒ
xJ¡ÑL brŒa¥g£L tUthŒ <£L« gâfS¡F cjtΫ,
FoæU¥ò¥ gFÂfëš mo¥gil trÂfisÍ«, c£f£lik¥ò
trÂfisÍ« nk«gL¤jΫ elto¡if vL¡f¥g£L tU»wJ.
2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l¤Âš,
Ϥ£l¤Â‰F 50 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
MSe® ciuæš m¿é¤jgo, bjhiyél§fëš mikªJŸs
gH§Foæd¥ gFÂfëš, gH§Foæd khzt®fŸ ga‹bgW«
tifæš, muR rhuh mik¥òfŸ òÂa gŸë¡Tl§fis¤
73
bjhl§Ftj‰F C¡f¤bjhif tH§f, Mu«gf£l xJ¡Ñlhf
25 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
128. MÂ Âuhél®fS¡fhd bghUshjhu nk«gh£o‰fhd
Áw¥ò k¤Âa ãÂÍjéæ‹ Ñœ 135 nfho %ghŒ c£gl M Âuhél®
k‰W« gH§Foæd® ey¤Jiw¡fhf 3,810.28 nfho %ghŒ xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ. 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ
£l kÂ¥ÕLfëš, gH§Foæd® eyD¡fhf 482.80 nfho %ghŒ
xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
kh‰W¤ ÂwdhëfŸ ey‹
129. kh‰W¤ Âwdhëfë‹ cçikfŸ r£l« 2016 I
eilKiw¥gL¤Jtš jäœehL K‹ndho khãy§fSŸ
x‹whf¤ ÂfœtJl‹, kh‰W¤ Âwdhëfë‹ eyD¡fhf khãy
mséš 10 nfho %ghŒ xJ¡Ñ£oš kh‰W¤ ÂwdhëfS¡fhd
ãÂa¤ij cUth¡»ÍŸsJ. kh‰W¤ ÂwdhëfS¡fhd
Ra ntiythŒ¥Ãid C¡Fé¡f, mt®fS¡F tH§f¥g£L tU«
éë«ò cjé¤bjhif 10,000 %ghæèUªJ 25,000 %ghahf
2018-2019 M« M©L Kjš ca®¤j¥g£LŸsJ. jir¢ ÁijÎ
nehædhš ghÂ¥gilªnjh®, KJF¤ j©Ltl« ghÂ¥gilªnjh®,
_is Kl¡Fthj¤Âdhš ghÂ¥gilªnjhU¡fhf, jå¤Jt¤Jl‹
totik¡f¥g£l Áw¥ò r¡fu eh‰fhèfŸ, ÏU fhšfŸ
ghÂ¥gilªnjhU¡F Ïiz¥ò¢ r¡fu§fŸ bghU¤j¥g£l
bg£nuhš °T£l®fŸ ngh‹w eÅd cjé cgfuz§fŸ kh‰W¤
ÂwdhëfŸ vëjhfΫ, j‹å¢irahf Ïa§Ftj‰fhfΫ
tH§f¥g£L tU»‹wd. j‰nghija njitia¡ fU¤Âš
bfh©L 2019-2020 M« M©o‰F Ïj‰fhd xJ¡ÑL
74
ca®¤j¥g£L 3,000 Áw¥ò r¡fu eh‰fhèfS« 3,000 bg£nuhš
°T£l®fS« tH§f¥gL«. ÏJ jéu bré¤Âw‹
ghÂ¥gilªnjhU¡fhd fhJ¡F¥Ã‹ mâÍ« fhbjhè¡
fUéfS«, gh®it¤Âw‹ FiwghL cŸst®fS¡fhd
ca® bjhêšE£g C‹WnfhšfS« tH§f¥gL»‹wd.
2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš,
kh‰W¤ ÂwdhëfŸ eyD¡fhf 572.19 nfho %ghŒ xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ.
ÏisP® ey‹ k‰W« éisah£L nk«ghL
130. fhŠÁòu« kht£l¤Âš bfndhæ§ k‰W« fah»§
éisah£o‰fhd Kj‹ik ãiy éisah£L ika«; jäœehL
cl‰fšéæaš k‰W« éisah£L¥ gšfiy¡fHf¤Âš ÏwF¥gªJ
éisah£o‰F«, nkir¥gªJ éisah£o‰F« Kj‹ik ãiy
ika§fŸ ngh‹w ca®ju éisah£L c£f£lik¥ò trÂfis
r®tnjr¤ ju¤Âš V‰gL¤Â¤ jUtj‰F mid¤J Ka‰ÁfisÍ«
muR nk‰bfh©L tU»wJ. Ïit k£Lkšyhkš, kndh‹kâa«
Rªjudh® gšfiy¡fHf tshf¤Âš cyf¤ju« thŒªj Ú¢ršFs
tshf«, br‹idæš cŸs xU§»izªj éisah£L
tshf¤Âš ÁWäa®fŸ j§Ftj‰F V‰g mid¤J trÂfSl‹
Toa òÂa éisah£L éLÂ ngh‹w nk«g£l éisah£L
trÂfS« V‰gL¤j¥g£L tU»‹wd.
131. xè«Ã¡, fhk‹btš¤, bj‰fhÁa, MÁa
k‰W« njÁa éisah£L¥ ngh£ofëš gj¡f« btšgt®fS¡F
tH§f¥gL« ca® C¡f¤ bjhif k‰W« ‘g‹dh£L mséyhd
éisah£L¥ ngh£ofëš gj¡f« bgW« £l«’
75
(Mission International Medals Scheme) M»ait bjhl®ªJ
brašgL¤j¥gL«. Ϫj tuÎ-bryΤ £l¤Âš, C¡f¤ bjhif
tH§F« £l§fS¡fhf 7.48 nfho %ghŒ xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ. ÏisP®fëilna éisah£o‹ Ûjhd
M®t¤ij C¡Fé¥gj‰fhf, 2018-2019 M« M©oš khãy¤Âš
cŸs 12,524 »uhk¥ gŠrha¤J¡fëš »uhk éisah£L¥
ngh£ofŸ el¤Jtj‰F Ϫj muR 25.05 nfho %ghŒ
mDk¤JŸsJ. 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l
kÂ¥ÕLfëš, ÏisP® ey‹ k‰W« éisah£L nk«gh£L¤
Jiw¡bfd 168.27 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
muR mYty®fŸ k‰W« XŒñÂa®fŸ ey‹
132. fLikahd ã¢Rik¡F ÏilæY«, muR¥
gâahs®fë‹ r«gs ca®Î k‰W« gofis Ϫj muR V‰bfdnt
ca®¤Â tH§»ÍŸsJl‹, mféiy¥ goiaÍ« fhyKiw
jtwhkš m›t¥nghJ ca®¤Â tH§» tU»wJ. giHa XŒñÂa¤
£l¤ij¤ bjhl®ªJ brašgL¤Jtj‰fhd rh¤Âa¡TWfis
MuhŒtj‰fhf mik¡f¥g£l, XŒÎbg‰w ϪÂa M£Á¥ gâahs®
ÂU.o.v°.$j® jiyikæyhd FGΫ, CÂa Ku©ghLfis¡
fistj‰fhf mik¡f¥g£l ÂU v«.V.Á¤Â¡, Ï,M.g., mt®fë‹
jiyikæyhd FGΫ j§fë‹ m¿¡iffis¢ rk®¥Ã¤JŸsd.
Ï›t¿¡iffŸ muÁ‹ gçÓyidæš cŸsd. muR¥ gâahs®fŸ
k‰W« XŒñÂajhu®fS¡fhd òÂa kU¤Jt¡ fh¥Õ£L¤
£l§fS¡fhd fh¥Õ£L¤ jtiz¤ bjhif brY¤Jtj‰fhf
Ϫj tuÎ-bryΤ £l¤Âš, Kiwna 253 nfho %ghŒ
k‰W« 299.28 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsd.
nkY«, r«gs§fŸ k‰W« XŒñÂa§fŸ k‰W« Ãw XŒÎfhy¥
76
gy‹fS¡fhf Ϫj tuÎ-bryΤ £l¤Âš, Kiwna
55,399.75 nfho %ghÍ«, 29,627.11 nfho %ghÍ« xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsd.
ghf« - M
tuÎ-bryΤ £l¤Â‰fhd ã Mjhu§fŸ
kh©òäF nguit¤ jiyt® mt®fns,
133. 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ
£l¤Âš fâ¡f¥g£LŸs bryéd§fis nk‰bfhŸtj‰F¤
njitahd ã Mjhu§fis¥ g‰¿ Ïå és¡f éiH»nw‹.
134. ã Mjhu§fis¥ bgU¡Ftj‰F, Âw‹ä¡f
tç ãUthf mik¥ò mtÁa« v‹gij Ϫj muR e‹F
cz®ªJŸsJ. khãy¤Â‹ ã nkyh©ikia nk«gL¤J«
neh¡Fl‹ ä‹ MSik Ka‰Áfis Ϫj muR bgça mséš
nk‰bfh©L tU»wJ. khãy fUñy¤ Jiw elto¡iffis
kåjts juÎfSlD«, tuÎ bryΤ £l¤JlD«
xU§»iz¤J brašgL¤J« bghU£L ‘xU§»izªj ã k‰W«
kåjts nkyh©ik¤ £l«’ bjhl§f¥g£LŸsJ. Ϥjifa
£l« eh£onyna Kjyhtjhf jäœeh£oš jh‹ brašKiw¡F
tªJŸsJ v‹gij¤ bjçé¤J¡ bfhŸ»nw‹. Ϥ£l«,
2019 M« M©L #dtç §fŸ 10 M« nj m‹W kh©òäF
Kjyik¢r® mt®fshš bjhl§» it¡f¥g£LŸsJ.
2019 M« M©L V¥uš khj« Kjš khãy« KGtJ« Ϥ£l«
KGikahd fâå têæš brašgL¤j¥gl cŸsJ.
77
135. gÂΤ Jiwæš Ïizatêæš gâfis
nk‰bfhŸs °lh® 2.0 bk‹bghUŸ ga‹gL¤j¥gL»wJ.
Ï«bk‹bghUŸ _y« g¤Âu¥ gÂÎfŸ, ä‹dQ Kiw
brY¤JiffŸ, Ïizatê rçgh®¤jš, gšntW elto¡iffë‹
j‰nghija ãiyia bjçªJbfhŸSjš, Ïizatê ifbah¥g«,
Áw¥ò¡ F¿p£Ll‹ gÂntLfis tH§Fjš ngh‹w gšntW
gâfis Ïizatê _ynk nk‰bfhŸsyh«. mnj nghš tç
brY¤Jgt®fSlD«, tâf®fSlD«, Ïizatê _y«
tâftç¤Jiw neuo¤ bjhl®ig V‰gL¤Â, tç brY¤JtJ
bjhl®ghd mid¤J eilKiwfisÍ« fâå _y«
brašgL¤Jtij, tâftç¤ Jiwahš brašgL¤j¥gL«
‘KGikahd ԮΤ £l«’ (Total Solution Project) cW brŒÍ«.
136. khãy¤Â‹ brhªj tç tUthæš tâf tçfŸ
K¡»a g§F t»¡»‹wd. bghU£fŸ k‰W« nritfŸ tç éÂ¥ò
Kiw mkšgL¤Âajhš V‰bfdnt khãy§fS¡F ÏUªj Fiwªj
tç éÂ¥ò mÂfhu§fis¡ Fiw¤J, khãy§fŸ tç tUthŒ
<£L« Âwid nkY« Fiw¤JŸsJ. nkY«, bghU£fŸ k‰W«
nritfŸ tç éÂ¥ò Kiwæ‹ Ñœ bjhl®ªJ Fiw¡f¥g£L tU«
tç é»j§fŸ, Ïizajs¤Âš e_dh¡fis jh¡fš brŒtš
ãyΫ Á¡fšfŸ, xU§»izªj bghU£fŸ k‰W« nritfŸ
tçahf tNè¡f¥g£l bjhifæš khãy muÁ‹ g§if
éLé¥gÂY«, bghU£fŸ k‰W« nritfŸ tçæš
cWÂbrŒa¥g£l ÏH¥Õ£oid éLé¥gÂY« k¤Âa muR fh£L«
jhkj« ngh‹wit bghU£fŸ k‰W« nritfŸ tç éÂ¥ò
Kiwæ‹ Ñœ tU« tç tUthŒ tuÎfis bgUkséš
e«ÃæU¡F« jäœehL ngh‹w khãy§fë‹ ã ãiyik¡F
78
bgU« rthiy V‰gL¤J»wJ. tâf tç tUthæš, bg£nuhèa
bghU£fŸ k‰W« kJghd¥ bghU£fŸ é‰gidæ‹ Ûjhd tç
k‰WbkhU K¡»akhd tUthahf cŸsJ. Ït‰iwbašyh«
fU¤Âš bfh©L, 2018-2019 M« M©o‰fhd tâftçæ‹
tUthŒ, ÂU¤j kÂ¥ÕLfëš 84,365.91 nfho %ghahfΫ,
2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš
96,177.14 nfho %ghahfΫ ÏU¡F« vd fâ¡f¥g£LŸsJ.
137. jäœeh£oš, lh°kh¡ _y« V‰bfdnt
el¤j¥g£L tªj 7,896 Ášyiw kJghd é‰gid ika§fŸ
5,198 Mf j‰nghJ Fiw¡f¥g£LŸsd. khãy Ma¤Ô®itfëš
j‰nghJŸs ngh¡»id¡ fU¤Âš bfh©L, Ïj‹ tUthŒ
tuéd« 2018-2019 M« M©o‰fhd ÂU¤j kÂ¥ÕLfëš
6,724.38 nfho %ghahfΫ, 2019-2020 M« M©o‰fhd
tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš 7,262.33 nfho %ghahfΫ
ÏU¡F« vd v®gh®¡f¥gL»wJ. K¤Âiu¤jhŸ k‰W«
g¤Âu¥gÂΡ f£lz§fë‹ Ñœ bgw¥gL« tUthŒ
tuéd§fëš ešy ts®¢Á fhz¥gLtjhš, 2018-2019 M«
M©o‰fhd ÂU¤j kÂ¥ÕLfëš K¤Âiu¤jhŸ k‰W«
g¤Âu¥gÂΡ f£lz§fë‹ Ñœ bgw¥gL« tUthŒ
11,512.10 nfho %ghahf kÂ¥Ãl¥g£LŸsJ. ãWtd§fë‹
xU§»iz¥ò mšyJ kWf£lik¥ò (Amalgamation or
Reconstruction) bjhl®ghd brh¤J¥ gçkh‰w§fS¡fhd
K¤Âiu¤ Ô®it brh¤Â‹ rªij k¥Ú 2 rjÅj« mšyJ
g§Ffë‹ x£Lbkh¤j rªij k¥Ú 0.6 rjÅj«, Ïš vJ
mÂfnkh mJ ã®zæ¡f¥gL«. mnjnghy, Ϥjifa
gçkh‰w§fS¡fhd gÂΡ f£lz« mÂfg£rkhf 30,000 %ghŒ
79
vd ã®zæ¡f¥gL«. Ïj‹ _y«, Ϥjifa gçkh‰w§fë‹ ÛJ
brY¤j¥gl nt©oa K¤Âiu¤ Ô®it k‰W« gÂΡ f£lz«
F¿¤j bjëÎ V‰gL«. Ït‰iw¡ fU¤Âš bfh©L
2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš
K¤Âiu¤jhŸ k‰W« g¤Âu¥gÂΡ f£lz§fë‹ Ñœ bgw¥gL«
tUthahf 13,122.81 nfho %ghŒ kÂ¥Ãl¥g£LŸsJ. ÏJ,
2018-2019 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfis él
2,187.14 nfho %ghŒ mÂfkhF«. 2018-2019 M« M©o‰fhd
ÂU¤j kÂ¥ÕLfëš thfd§fŸ Ûjhd tç tUthŒ
5,918.82 nfho %ghahf ÏU¡F« vdΫ, 2019-2020 M«
M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l¤Âš 6,510.70 nfho %ghahf
ÏU¡F« vdΫ fâ¡f¥g£LŸsJ.
138. 2018-2019 M« M©o‰fhd ÂU¤j
kÂ¥ÕLfëš khãy¤Â‹ brhªj tç tUthŒ tuéd§fŸ
1,10,178.43 nfho %ghahf ca®¤Â fâ¡f¥g£LŸsJl‹,
2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš
1,24,813.06 nfho %ghahf ÏU¡F« vdΫ fâ¡f¥g£LŸsJ.
2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš
khãy¤Â‹ brhªj tçašyhj tUthŒ 13,326.91 nfho %ghahf
kÂ¥Ãl¥g£LŸsJ.
139. khãy§fS¡F Ïilæyhd k¤Âa tçfë‹
g»®éš, jäœeh£o‰fhd g§F x‹gjhtJ ã¡FGé‹
gçªJiuahd 7.931 rjÅj¤Âš ÏUªJ, gÂdh‹fhtJ
ã¡FGé‹ gçªJiufë‹ go 4.023 rjÅjkhf x›bthU
ã¡ FGé‹ gçªJiufshY« bjhl®ªJ Fiw¡f¥g£L
80
tªJŸsJ. gÂdh‹fhtJ ã¡FG fhy¤Âš khãy§fS¡fhd
ãÂ¥ g»®Î¥ g§F 32 rjÅj¤ÂèUªJ 42 rjÅjkhf
ca®ªjnghJ«, nrit tç k‰W« Vida tçfëš khãy§fS¡F
Ïilæyhd k¤Âa tçfë‹ g»®éš jäœeh£o‹ g§F, Kiwna,
5.047 rjÅj¤ÂèUªJ 4.104 rjÅjkhfΫ, 4.969 rjÅj¤ÂèUªJ
4.023 rjÅjkhfΫ Fiw¡f¥g£LŸsJ. Ïj‹ fhuzkhf,
jäœehL k£Lnk k¤Âa tç¥ g»®éš 14tJ ã¡FG gçªJiu
eilKiw¡F tªj M©oš 30 rjÅj¤Â‰F« Fiwthd
ts®¢Áia bg‰wJ. khãy§fS¡»ilnaahd ãÂ¥ g»®éš,
gÂidªjhtJ ã¡ FG eLãiyahd, ãahakhd gçªJiufis
k¤Âa muÁ‰F më¡F« vdΫ, flªj fhy§fëš jäœeh£o‰F
ÏiH¡f¥g£l mÚ rçbrŒa¥gL« vdΫ khãy muR
e«Ã¡ifÍl‹ cŸsJ. Ï¡fhuâfŸ mid¤ijÍ« fU¤Âš
bfh©L, 2018-2019 M« M©o‰fhd ÂU¤j kÂ¥ÕLfëš,
30,638.87 nfho %ghahfΫ, 2019-2020 M« M©o‰fhd
tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš 33,978.47 nfho %ghahfΫ
k¤Âa tçfëš g§F ÏU¡Fbkd fâ¡f¥g£LŸsJ.
140. gÂdh‹fhtJ ã¡ FGé‹ gçªJiuia
eilKiw¥gL¤Âa Ëd®, k¤Âa muR bghW¥ng‰F« £l§fëš
jdJ g§if k¤Âa muR fârkhf¡ Fiw¤JŸsJ.
m¤Â£l§fë‹ têfh£L be¿Kiwfëš k¤Âa muR
nk‰bfh©l kh‰w§fshš, khãy muÁ‹ Ûjhd 㢠Rik nkY«
mÂfç¤JŸsJ. j‰nghija ngh¡Ffë‹ mo¥gilæY«,
k¤Âa muR jdJ 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ
£l¤Âš brŒj ã xJ¡ÑLfë‹ mo¥gilæY«, 2019-2020 M«
81
M©oš k¤Âa muÁläUªJ bgw¥gL« cjé khåa§fŸ
25,602.74 nfho %ghahf ÏU¡F« vd fz¡»l¥g£LŸsJ.
ãÂãiy¡ F¿pLfŸ
141. 2018-2019 M« M©o‰fhd ÂU¤j kÂ¥ÕLfëš,
khãy¤Â‹ bkh¤j tUthŒ tuÎfŸ 1,80,618.71 nfho %ghahfΫ,
tUthŒ¢ bryéd§fŸ 1,99,937.73 nfho %ghahfΫ ÏU¡F«.
Ïj‹ éisthf, 2018-2019 M« M©o‰F tUthŒ¥ g‰wh¡Fiw
19,319.02 nfho %ghahf ÏU¡Fbkd fâ¡f¥g£LŸsJ.
2019-2020 M« M©oš, khãy¤Â‹ bkh¤j tUthŒ tuÎfŸ
1,97,721.17 nfho %ghahf ÏU¡Fbkd fz¡»l¥g£LŸsJ. CÂa
ca®édhš V‰gL« 㢠Rik, cjŒ £l¤jhš muR¡F V‰gL«
TLjš bghW¥ò ngh‹wit 2019-2020 M« M©oY« bjhlU«.
Ït‰iw¤ jéu, ä‹ khåa«, czÎ khåa«, r_f ey¤
£l§fë‹ Ñœ XŒñÂa§fŸ, Å£Ltr ngh‹w k¤Âa muR
bghW¥ng‰F« £l§fŸ c£gl gšntW ey¤ £l§fisÍ« Ϫj
muR bjhl®ªJ nk‰bfhŸ»wJ. vdnt, bkh¤j tUthŒ¢
bryéd§fŸ 2,12,035.93 nfho %ghahfΫ, Ïj‹ éisthf
tUthŒ¥ g‰wh¡Fiw 14,314.76 nfho %ghahfΫ ÏU¡F« vdΫ
fz¡»l¥g£LŸsJ.
142. rhiyfŸ k‰W« ghy§fŸ f£Ljš, Ú®¥ghrd«
k‰W« ä‹ Â£l§fŸ ngh‹w _yjd¢ bryéd§fS¡F
Ϫj muR v¥nghJ« jå¡ ftd« brY¤Â tªJŸsJ.
khãy¤Â‹ ãiyahd bghUshjhu ts®¢Áæš c£f£lik¥ò
nk«gh£o‹ K¡»akhd g§if fU¤Âš bfh©L,
2018-2019 M« M©o‰fhd ÂU¤j kÂ¥ÕLfëš,
82
26,191.98 nfho %ghŒ _yjd¢ bryÎfS¡fhf xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ. ÏJnt, 2019-2020 M« M©o‰fhd
tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš, 31,251.21 nfho %ghŒ ãÂahf
ca®¤Â xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ. Ϫj xJ¡ÑL 2018-2019 M«
M©L ÂU¤j kÂ¥Õ£il él 19.32 rjÅj« TLjyhF«.
143. jäœehL, ã nkyh©ik be¿fis tGthkš
Ëg‰¿ tªJŸsJl‹, ãÂ¥ g‰wh¡Fiw, khãy bkh¤j c‰g¤Â
k¥Ú fl‹ é»j« ngh‹w ãÂãiy¡ F¿pLfis
tiuaiw¡FŸ guhkç¤J tU»wJ. 2018-2019 M« M©o‰fhd
ÂU¤j kÂ¥ÕLfëš, ãÂ¥ g‰wh¡Fiw é»j«, khãy bkh¤j
c‰g¤Â k¥Ú 2.85 rjÅjkhf ÏU¡F« vd fz¡»l¥g£LŸsJ.
tU« M©Lfëš, bghUshjhu ts®¢Á¡fhd thŒ¥òfisÍ«,
ä‹ MSik k‰W« Á¡fd elto¡iffŸ ngh‹W muR
nk‰bfh©LŸs Ïju ã nkyh©ik elto¡iffisÍ«
fU¤Âš bfh©L, 2019-2020 M« M©oš khãy bkh¤j c‰g¤Â
k¥Ú ãÂ¥ g‰wh¡Fiw é»j« 2.56 rjÅjkhf FiwÍ«
vd v®gh®¡f¥gL»wJ. ÏJ, khãy bkh¤j c‰g¤Â k¥Ú
ãÂ¥ g‰wh¡Fiw¡F tiuaW¡f¥g£l _‹W rjÅj¤Â‰F
FiwthdjhF«.
144. 2018-2019 M« M©oš Ϫj muR Á¡fd
elto¡iffis nk‰bfh©L, mDk¡f¥g£l msthd
47,350 nfho %ghŒ¡F« Fiwthd msényna, mjhtJ
44,066.82 nfho %ghia k£Lnk ãfu¡ fldhf¤ Âu£o fl‹
msit¡ f£L¥gL¤ÂÍŸsJ. 2019-2020 M« M©oš
mDk¡f¥g£l ãfu¡ fl‹ msÎ 51,800 nfho %ghahf
83
ÏUªjhY« 43,000 nfho %ghŒ msényna ãfu fl‹ bgw
c¤njÁ¡f¥g£LŸsJ. vdnt, 2020 M« M©L kh®¢ §fŸ 31
m‹W, ãfu ãYit¡ fl‹fŸ 3,97,495.96 nfho %ghahf ÏU¡F«.
khãy bkh¤j c‰g¤Â k¥Ú Ϫj ãYit¡ fl‹ msÎ
23.02 rjÅjkhf ÏU¡F« v‹gjhš, mDk¡f¥g£l 25 rjÅj
msé‰F c£g£nl fl‹ msÎ ÏU¡F«.
145. Ϫj ãÂãiy m¿¡ifæ‹ Ïiz¥ghf Ïil¡fhy
ã ãytu¤ £l« Ïiz¡f¥g£LŸsJ. Ïjid ãÂãiy
m¿¡ifæ‹ xU gFÂahf¡ fUÂ mitæš go¡f¥g£ljhf
vL¤J¡ bfhŸs nt©L»nw‹.
146. flªj Áy M©Lfshf gšntW fhuz§fshš
jäœeh£o‹ tUthŒ¥ g‰wh¡Fiw ca®ªJ tªJŸsJ.
‘cjŒ’ £l¤Â‹ Ñœ khãy muR V‰W¡bfh©l jäœehL ä‹
c‰g¤Â k‰W« g»®khd¡ fHf¤Â‹ 22,815 nfho %ghŒ fl‹,
VHhtJ CÂa¡ FGé‹ gçªJiuia brašgL¤ÂaJ
M»at‰Wl‹, tçtUthŒ tuéš V‰g£l bjhŒÎ, k¤Âa muÁ‹
Fiwthd ãÂ¥ g»®Î ngh‹w fhuz§fns tUthŒ¥ g‰wh¡Fiw
ca®ªJ tUtj‰fhd fhuz§fŸ MF«. r«gs§fŸ,
XŒñÂa§fŸ, t£o brY¤Jjš M»a bghW¥òfŸ bjhl®ªJ
ca®ªJ bfh©nl tUtJl‹, khãy§fël« ÏUªj tç éÂ¥ò
mÂfhu§fŸ Fiw¡f¥g£LŸsjhš khãy¤Â‹ ã ãiyikia
tY¥gL¤JtJ rthyhfnt cŸsJ. våD«, tU« M©Lfëš,
khãy«, ca® ts®¢Á¥ ghij¡F¢ bršY« vd
v®gh®¡f¥gL»wJ. Ïjdhš tçtUthŒ caU« v‹gjhY«,
CÂa ca®Î tH§»ajhš V‰g£l 㢠Rik XusÎ rk‹
84
brŒa¥gL« ãiyæY«, xU§»izªj ã k‰W« kåj ts
nkyh©ik, bryéd§fë‹ Óuik¥Ã‰fhf rÛg¤Âš
mik¡f¥g£l gâahs® Óuik¥ò¡ FG ngh‹w ã ãiyikia
rç brŒtj‰fhd Ka‰ÁfshY«, tU§fhy¤Âš ãÂãiy
guhkç¥Ãš cW¤ j‹ik V‰g£L tUthŒ¥ g‰wh¡Fiw
go¥goahf¡ Fiwtj‰F thŒ¥ò V‰gL«.
147. gšntW ã beU¡fo¡F ÏilæY«,
ãÂ¥ g‰wh¡Fiwia khãy bkh¤j c‰g¤Â k¥Ú
_‹W rjÅj¤Â‰F« Fiwthf muR guhkç¤J tUtj‹ _y«,
ã nkyh©ikæš jäœehL j‹ cW¤j‹ikia¤ bjhl®ªJ
ãiyãW¤Â tU»wJ. fl‹ bgWtij Koªjtiu Fiw¥gj‹
_y« khãy bkh¤j c‰g¤Â k¥Ú fldsit 25 rjÅj¤Â‰FŸ
f£L¥gL¤Jtj‰fhd mid¤J têKiwfisÍ« muR bjhl®ªJ
nk‰bfhŸS«. k¡fŸ ey¤ £l§fŸ mid¤ijÍ«
ãiwnt‰Wtj‰fhd Ka‰ÁfisÍ« Ϫj muR bjhl®ªJ vL¡F«
mnjntisæš, ã nkyh©ikiaÍ« cWÂnahL guhkç¥gJl‹,
ãÂãiy¡ F¿pLfisÍ« tiuaiw¡FŸ guhkç¡F«. vdnt,
tUthŒ¥ g‰wh¡Fiwia¡ Fiw¡F« tifæš jahç¡f¥g£LŸs
Ϫj tuÎ-bryΤ £l¤Âš tF¡f¥g£LŸs ãÂãiy braš
£l«, Úo¤j bghUshjhu ts®¢Áia khãy« miltj‰F«,
midtU¡F« gadë¡F« ts®¢Áia¥ bgWtj‰F«
têtifia V‰gL¤J« vd fUJ»nw‹.
85
kh©òäF nguit¤ jiyt® mt®fns,
J‹g« cwtçD« brŒf JâÎM‰¿
Ï‹g« ga¡F« éid
(FwŸ 669)
148. vL¤j gâæ‹ bjhl¡f¤Âš J‹g« äFÂahf
tªjhY«, Koéš V‰gL« e‹ikia¡ fUÂ kdcWÂnahL
brašg£L mjid¢ brŒJ Ko¡f nt©L«. Ïit cyf¥òfœ
bg‰w ÂUtŸStç‹ bghUSŸs th®¤ijfshF«. ‘ngh‰Wnth®
ngh‰¿dhY«, ö‰Wnth® ö‰¿dhY« mij bghU£gL¤jhkš
brašgl nt©L«’ v‹w m¥g® mofë‹ c©ikahd
th®¤ijfS¡»z§f v¤jid jilfŸ tªjhY«, jh¡FjšfŸ
tªjhY«, v¤jid ék®rd§fis eh« v® bfh©lhY«,
cWÂÍlD« m®¥gâ¥ò cz®nthL«, k¡fŸey¥ gâfis
bjhl®ªJ nk‰bfhŸtnj ekJ jiyaha flikahF«. rk¢Óuhd
r_f¥ bghUshjhu nk«gh£il j䜢 rKjha« bgwΫ; ViHfŸ
thœéš K‹ndwΫ; ÏisP®fŸ ntiythŒ¥ig¥ bgwΫ;
eètilªj Ãçéd® bghUshjhu K‹nd‰wkilªJ tskhd
thœit mt®fŸ bgwΫ; khãy« mid¤J JiwfëY« nk«g£L
brê¥gilaΫ; ekJ òu£Á¤ jiyé m«kh mt®fë‹ moã‹W
mid¤J ey¤Â£l§fisÍ« br«ikahf¢ brašgL¤Â,
khãy¤Â‹ x£Lbkh¤j ts®¢Á¡fhf eh« bjhl®ªJ ghLgLnth«
v‹W cW V‰W, k¡fŸ gâia¤ bjhlUnth« vd bjçé¤J¡
bfhŸ»nw‹.
149. Ϫj muÁ‹ K‹khÂçahd Ka‰ÁfS¡F
mo¤jskhf mikªj ekJ òu£Á¤ jiyé m«kh mt®fë‹
86
Ïiza‰w bjhiyneh¡F¥ gh®itia ϤjUz¤Âš
eh‹ e‹¿¥bgU¡Fl‹ ãidÎ T®ªÂl éiH»nw‹.
Ϫj tuÎ-bryΤ £l¤ij cUth¡Ftš, Áwªj têfh£oahf
Ï‹W« mt® Âfœ»wh®. Ϫj tuÎ-bryΤ £l¤ij
cUth¡Ftš KGkdJl‹ Mjutë¤J, Áwªj
Mnyhridfis tH§», rk®¥Ã¡f vd¡F thŒ¥gë¤j
kh©òäF Kjyik¢r® mt®fS¡F eh‹ e‹¿ia bjçé¤J¡
bfhŸ»nw‹.
150. Ϫj ãÂãiy m¿¡ifia totik¤J jahç¥gš
v‹Dl‹ mauhJ gâah‰¿a ã¤Jiw TLjš jiyik¢
brayhs® ÂU. f. r©Kf«, Ï.M.g., mt®fS¡F«, mtUl‹
fodkhf¥ gâah‰¿a ã¤Jiwæ‹ mid¤J mYty®fS¡F«
vdJ e‹¿ia¤ bjçé¤J¡ bfhŸ»nw‹.
151. kh©òäF nguit¤ jiyt® mt®fns,
2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l¤Â‰F Ϫj
mitæ‹ x¥òjiy¥ bg‰W¤ jUkhW j§fis¡ nf£L¡
bfhŸ»nw‹.
e‹¿
tz¡f«
X.g‹Ü®bršt«
Jiz Kjyik¢r®
br‹id
2019 M« M©L
Ã¥utç §fŸ 8 M« ehŸ
ÂUtŸSt® M©L 2050
és«Ã – ij¤ §fŸ 25 M« ehŸ
87
Ïiz¥ò
Ïil¥g£l fhy ã ãytu¤ £l«
2003 M« M©L jäœehL ã ãiy ãUthf¥
bghW¥òilik¢ r£l¤Â‹ 3 M« Ãçé‹ c£ÃçÎ (1)-‹go,
tuÎ-bryΤ £l m¿¡ifÍl‹, Ïil¥g£l fhy ã ãytu¤
£l« F¿¤j m¿¡if x‹iwÍ«, khãy muR r£l¥
nguitæš it¡f nt©L«. nkY«, Ï¢r£l¤Â‹, 3 M« Ãçé‹
c£ÃçÎ (2)-‹go, tUthŒ¥ g‰wh¡Fiw, ãÂ¥ g‰wh¡Fiw ngh‹w
ã ãiy¡ F¿pLfS¡fhd Ïy¡Ffis mL¤jL¤J tU«
M©LfS¡F¡ F¿¥Ã£L«, mt‰¿‹ fz¡Ñ£o‰fhd
mDkhd§fis¤ bjëthf és¡»Í« Ïil¥g£l fhy
ã ãytu¤ £l« tF¡f¥gl nt©L«. nk‰brh‹d r£l¤Â‹
Ñœ Tw¥g£LŸs éÂfë‹go, 2019-2020 M« M©L Kjš
2021-2022 M« M©L tiuæyhd fhy¤Â‰F Ïil¥g£l fhy ãÂ
ãytu¤ £l« r£lk‹w¥ nguit K‹ it¡f¥gL»wJ.
neh¡f§fŸ
ts®¢Á £l¢ bryéd§fS¡fhd njitfŸ k‰W«
㢠Á¡fd¤Â‰F« Ïilna rkãiyia V‰gL¤J« tifæY«,
K¡»a¤ Jiwfëš KjÄ£L¡F¤ njitahd mo¥gil ãÂ
Mjhu¤ij cUth¡f¡ Toa, ca® bghUshjhu ts®¢Áia
milÍ« tifæY« Ïil¥g£l fhy ã ãytu¤ £l«
tF¡f¥g£LŸsJ. r_f¥ ghJfh¥ò, fšé, Rfhjhu« ngh‹w
gšntW gâfS¡fhd ey¤ £l§fis Ϫj muR brašgL¤Â
tU»wJ. mnj ntisæš, mféiy¥goæ‹ fhyKiw ca®Î,
CÂa ca®Î, òÂa gâæl§fŸ njh‰Wé¥ò k‰W« fhèahf cŸs
88
gâæl§fis ãu¥òjš, XŒñÂa« k‰W« t£o brY¤Jjš
ngh‹wt‰¿‹ fhuzkhf bjhl®ªJ ca®ªJ tU« ãUthf¢
bryéd§fS¡fhd 㤠njitfisÍ« khãy muR ãiwÎ
brŒa nt©oÍŸsJ. Ϫj tUthŒ bryéd§fSl‹, rhiyfŸ
k‰W« ghy§fŸ f£Ljš, Ú®¥ghrd« k‰W« ä‹ Â£l§fŸ ngh‹w
_yjd¢ bryÎfS¡F« Ϫj muR cça K¡»a¤Jt« më¤J
tU»wJ. k¤Âa ã¡FG tF¤JŸs Ïy¡FfS¡F c£g£L
ãÂãiy cW¤ j‹ikia milaΫ khãy muR cWÂahf
cŸsJ.
2019-2022 M« M©L fhyf£l¤ÂY«, mjid¤ bjhl®ªJ
tU« fhy¤ÂY«, tUthŒ¥ g‰wh¡Fiw msit¡ f£L¥gL¤Jjš,
ãÂ¥ g‰wh¡Fiwia khãy bkh¤j c‰g¤Â k¥Ú _‹W
rjÅj¤Â‰FŸ f£L¥gL¤Jjš k‰W« k¤Âa ã¡FG
ã®zæ¤JŸs tu«Ã‰FŸ khãy bkh¤j c‰g¤Â k¥Ú ãYit¡
fl‹ msÎ rjÅj¤ij¥ guhkç¤jš M»a ãÂãiy Ïy¡FfŸ
guhkç¡f¥gLtij Ϫj Ïil¥g£l fhy ã ãytu¤ £lkhdJ
cW brŒ»wJ.
v®fhy¡ fâ¥òfŸ
tU« M©Lfëš, cyf¥ bghUshjhu« äjkhd
ts®¢Áia¡ bfh©oUªjhY«, ϪÂa¥ bghUshjhu«
Áwªj ts®¢Á¥ ghijæš bršY« vd v®gh®¡f¥gL»wJ.
2011-2012 M« M©o‹ ãiyahd éiyfë‹ mo¥gilæš,
khãy¤Â‹ bkh¤j c‰g¤Â kÂ¥ÕL fâ¡f¥g£L Ϫj
tuÎ-bryΤ £l¤Âš nr®¡f¥g£LŸsJ.
89
I. tUthŒ¡ fz¡F tuÎfŸ
k¤Âa muÁ‹ ã cjé c£gl khãy muÁ‹ bkh¤j
tUthŒ tuÎfŸ 2019-2020 M« M©oš 1,97,721.17 nfho %ghahf
ÏU¡Fbkd kÂ¥Ãl¥g£LŸsJ. mj‹ K¡»a¡ TWfŸ k‰W«
mt‰¿‹ ts®¢Á¥ ngh¡FfŸ ÑnH étç¡f¥g£LŸsd.
1. khãy muÁ‹ brhªj tç tUthŒ
khãy bghUshjhu ts®¢Áæš fhz¥gL« rhjfkhd
Nœãiy, khãy¤Â‹ brhªj tç tUthia ca®¤J« vd
v®gh®¡f¥gL»wJ. 2017 M« M©L #&iy §fŸ
m¿Kf¥gL¤j¥g£l bghU£fŸ k‰W« nritfŸ tç éÂ¥ò Kiw,
eilKiw¥gL¤J«nghJ Mu«g¡ f£l¤Âš Á¡fšfŸ ãyédhY«,
Á¿J fhy¤Â‰F Ëd® tç tUthæš XusÎ ts®¢Á
f©LŸsJ.
khãy muÁ‹ brhªj tç tUthŒ 2018-19 M«
M©o‰fhd ÂU¤j kÂ¥ÕLfëš 1,10,178.43 nfho %ghahf
kÂ¥Ãl¥g£LŸsJ. 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ
£l kÂ¥ÕLfëš ÏJ 1,24,813.06 nfho %ghahf caU« vd
kÂ¥Ãl¥g£LŸsJ. 2020-2021 k‰W« 2021-2022 M©Lfëš
brhªj tç tUthæ‹ ts®¢Á é»j« Kiwna 13.12 rjÅjkhfΫ,
13 rjÅjkhfΫ, ÏU¡F« vd v®gh®¡f¥gL»wJ.
khãy muÁ‹ brhªj tç tUthæ‹ K¡»a m«r§fŸ ÑnH
F¿¥Ãl¥g£LŸsd:-
90
bghU£fŸ k‰W« nritfŸ tçæ‹ cWÂbrŒa¥g£l
ts®¢Á k‰W« bghU£fŸ k‰W« nritfŸ tç mšyhj tçfshd
bg£nuhèa¥ bghU£fŸ k‰W« kJghd§fŸ Ûjhd é‰gid
tçæ‹ ts®¢Áæid fU¤Â‰bfh©L tâftçfŸ _y«
bgw¥gL« tuÎfŸ 96,177.14 nfho %ghahf 2019-2020 M«
M©o‹ tuÎ-bryΠ£lkÂ¥ÕLfëš fz¡»l¥g£LŸsJ.
khãy Ma¤Ô®itfëš 2018-2019 M« M©o‹
ÂU¤j kÂ¥Õ£ilél 2019-2020 M« M©oš 8 rjÅj ts®¢Á
v®gh®¡f¥gLtjhš, 2019-2020 M« M©oš ÏJ 7,262.33 nfho
%ghahf ÏU¡F« vd v®gh®¡f¥gL»wJ.
kÂ¥Ãl¥g£l ts®¢Áahd 14 rjÅj¤Â‹ go,
2018-2019 M« M©o‰fhd ÂU¤j kÂ¥ÕLfëš 11,512.10 nfho
%ghahf kÂ¥Ãl¥g£l K¤Âiu¤jhŸ Ô®it k‰W« gÂΡ
f£lz§fŸ _ykhf¡ »il¡F« tuÎfŸ, 2019-2020 M«
M©oš, 13,122.81 nfho %ghahf ÏU¡F« vd
v®gh®¡f¥gL»wJ.
2018-2019 M« M©o‰fhd ÂU¤j kÂ¥ÕLfëš
5,918.82 nfho %ghahf¡ fâ¡f¥g£l nkh£lh® thfd tçtUthŒ,
2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš
6,510.70 nfho %ghahf ÏU¡F« vd kÂ¥Ãl¥g£LŸsJ.
2. tç mšyhj tUthŒ
2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l
kÂ¥ÕLfëš, khãy¤Â‹ brhªj tç mšyhj tUthŒ
13,326.91 nfho %ghahf kÂ¥Ãl¥g£LŸsJ. ekJ khãy¤Âš
91
Ru§f¤ bjhêY¡fhd thŒ¥òfŸ FiwÎ v‹gjhY«, bgU«ghyhd
muR nritfŸ f£lz« Ïšyhknyh mšyJ Fiwªj
f£lz¤Ânyh tH§f¥gLtjhY«, 2020-2021 k‰W«
2021-2022 M« M©Lfëš tç mšyhj tUthæ‹ ts®¢Á
é»j« 5 rjÅjkhf ÏU¡Fbkd kÂ¥Ãl¥g£LŸsJ.
3. k¤Âa tçfëš khãy muÁ‹ g§F
flªj IªJ ã¡ FG¡fëY« k¤Âa tçfë‹ g§»š
ãiyahd rçit bjl®ªJ v®bfhŸS« xnu khãykhf jäœehL
cŸsJ. gÂdh‹fhtJ ã¡FG fhy¤Âš khãy§fS¡fhd ãÂ¥
g»®Î¥ g§F 32 rjÅj¤ÂèUªJ 42 rjÅjkhf ca®ªjnghJ«,
khãy§fS¡F Ïilæyhd k¤Âa tçfë‹ g»®éš jäœeh£o‹
g§F 4.969 rjÅj¤ÂèUªJ 4.023 rjÅjkhf¡ Fiw¡f¥g£ljhš,
k¤Âa muÁläUªJ jäœehL bgW« bkh¤j ãÂ¥ g»®éš ãfu
ÏH¥Ãid rªÂ¤jJ. gÂdh‹fhtJ ã¡FG gçªJiufŸ
eilKiw¡F tªj M©oš, khãy§fS¡F Ïilæyhd k¤Âa
tç¥g»®é‹ ts®¢Áæš 30 rjÅj¤Â‰F« Fiwthf¥ bg‰w
khãy§fëš jäœehL k£Lnk cŸsJ. k¤Âa muR g§FbgW«
£l§fëš k¤Âa muR j‹ g§if bjhl®¢Áahf¡ Fiw¤jJ«,
k¤Âa muÁläUªJ bgW« bkh¤j ãÂæš ÏH¥Ãid
V‰gL¤ÂÍŸsJ. rÛg¤Âš mik¡f¥g£l gÂidªjhtJ
ã¡FGé‰F khãy muR më¤j gçªJiufSl‹ Ϫj tuyh‰W
mÚÂfS« bjçé¡f¥g£lJ. gÂidªjhtJ ã¡ FGé‹
gçªJiufŸ Ï‹D« më¡f¥glhj ãiyæš, 2019-2020 M«
M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš k¤Âa
muÁläUªJ bgW« cjé khåa§fŸ 33,978.47 nfho %ghahf
ÏU¡F« vd kÂ¥Ãl¥g£LŸsJ. 2020-2021 k‰W« 2021-2022 M«
92
M©Lfëš ts®¢Á é»j« 10 rjÅjkhf ÏU¡FbkdΫ
kÂ¥Ãl¥g£LŸsJ.
4. k¤Âa muÁläUªJ bgW« cjé khåa§fŸ
2019-2020 M« M©o‹ k¤Âa tuÎ – bryΤ £l¤Â‹
j‰nghija ngh¡FfŸ k‰W« xJ¡ÑLfë‹ mo¥gilæš
2019-2020 M« M©o‰fhd k¤Âa muÁläUªJ bgw¥gL«
cjé khåa« 25,602.74 nfho %ghahf, kÂ¥Ãl¥g£LŸsJ.
2020-2021 k‰W« 2021-2022 M« M©Lfëš Ïj‹ ts®¢Á
é»j« 5 rjÅjkhf ÏU¡F« vd¡ fUj¥gL»wJ.
II. tUthŒ¡ fz¡»š bryÎfŸ
2019-2020 M« M©oš tUthŒ¡ fz¡F bryÎfŸ
2,12,035.93 nfho %ghahf kÂ¥Ãl¥g£LŸsJ. ÏJ, 2018-2019 M«
M©L ÂU¤j kÂ¥ÕLfis él 6.1 rjÅj« TLjyhF«.
tUthŒ¡ fz¡F bryÎfë‹ K¡»a TWfŸ ÑnH
étç¡f¥g£LŸsd.
2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ
£l kÂ¥ÕLfëš r«gs bryéd¤Â‰fhd xJ¡ÑL
55,399.74 nfho %ghahF«. XŒñÂa« k‰W« Ïju XŒÎ¡fhy
gy‹fŸ F¿¤j bryéd¤Â‰fhd xJ¡ÑL 29,627.11 nfho
%ghahF«. VHhtJ CÂa¡FGé‹ gçªJiufŸ
eilKiw¥gL¤Âajhš, 2018-2019 M« M©o‰fhd ÂU¤j
kÂ¥ÕLfŸ k‰W« 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l
kÂ¥ÕLfëš r«gs§fŸ, XŒñÂa« k‰W« Ïju XŒÎ¡fhy
bryéd§fS¡fhd xJ¡Ñ£oš ca®Î fhz¥gL»wJ.
93
Ϫj Ïu©L TWfS¡fhd ã xJ¡ÑLfŸ, 2019-2020 M«
M©o‰fhd bkh¤j tUthŒ¢ bryéd¤Âš 40.10 rjÅjkhF«.
mféiy¥goæ‹ fhyKiw ca®Î, CÂa ca®Î k‰W« fhè¥
gâæl§fis ãu¥òjš M»at‰whš V‰gl¡Toa bryÎfë‹
fhuzkhf, 2020-2021 k‰W« 2021-2022 M« M©LfS¡fhd
r«gs¢ bryéd«, k‰W« XŒñÂa« k‰W« Ïju XŒÎfhy¥
gy‹fŸ F¿¤j bryéd§fŸ M»at‰¿‹ ts®¢Á é»j«,
Kiwna 9 k‰W« 8 rjÅjkhf ÏU¡F« vd¡ fUj¥gL»wJ.
2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l
kÂ¥ÕLfëš cjé¤bjhiffŸ k‰W« ã kh‰w§fS¡fhd
xJ¡ÑL 82,673.32 nfho %ghahF«. czÎ khåa«, ä‹rhu
khåa«, fšé cjé¤bjhiffŸ, Å£Ltr¤ £l§fŸ, r_f
ghJfh¥ò XŒñÂa§fŸ k‰W« étrha¡ fl‹ jŸSgo £l«
ngh‹w gšntW ey¤Â£l§fS¡fhd bryéd§fŸ Ϫj
kÂ¥ÕLfëš cŸsl§»ÍŸsd. nkY«, IªjhtJ khãy
ã¡FGé‹ gçªJiufë‹go cŸsh£Á mik¥òfS¡fhd
ãÂ¥ g»®Î mÂfç¡f¥g£L Ϫj tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš
nr®¡f¥g£LŸsJ. 2020-2021 k‰W« 2021-2022 M« M©Lfëš
cjé¤bjhiffŸ k‰W« ã kh‰w§fS¡fhd ts®¢Á é»j«
5.5 rjÅjkhf ÏU¡F« vd fâ¡f¥g£LŸsJ.
2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l
kÂ¥ÕLfëš CÂa« mšyhj brašKiw k‰W« guhkç¥ò
bryÎfŸ 11,083.42 nfho %ghahf ÏU¡F« vd
fâ¡f¥g£LŸsJ. Ï«kÂ¥ÕL F¿¥ghf, guhkç¥ò, ã®thf¢
bryÎfŸ, vçbghUŸ bryÎfŸ k‰W« gŸë khzt®fS¡F
ÓUil tH§Fjš M»a £l§fS¡fhd xJ¡ÑLfis
94
cŸsl¡»ajhF«. 2020-2021 k‰W« 2021-2022 M« M©Lfëš
Ïj‹ ts®¢Á é»j« 5 rjÅjkhf ÏU¡F« vd¡ fUj¥gL»wJ.
2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ
£l kÂ¥ÕLfëš t£o brY¤Jtj‰fhd bryéd«
33,226.27 nfho %ghŒ vd kÂ¥Ãl¥g£LŸsJ. ÏJ bkh¤j
tUthŒ¢ bryéd¤Âš 15.67 rjÅjkhF«. 2019-2020 M«
M©o‰fhd t£o brY¤JjY¡fhd bryéd«, bkh¤j tUthŒ
tuéš 16.80 rjÅjkhF«. ÏJ, 2020-2021 k‰W« 2021-2022 M«
M©Lfëš, Kiwna, 17.41 k‰W« 18.04 rjÅjkhf ÏU¡F«
vd v®gh®¡f¥gL»wJ.
III. _yjd¡ fz¡»š bryÎfŸ
bghUshjhu ts®¢Áia nk«gL¤Jtj‰fhf, _yjd
c£f£lik¥ig cUth¡f nt©oaj‹ njitia cz®ªJ,
2018-2019 M« M©o‰fhd ÂU¤j kÂ¥ÕLfëš
26,191.98 nfho %ghŒ _yjd¢ bryéd¤Â‰F xJ¡ÑL
brŒa¥g£lJ. 2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l
kÂ¥ÕLfëš 31,251.21 nfho %ghahf ca®¤Â xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ. ÏJ 2020-2021 k‰W« 2021-2022 M«
M©Lfëš 18 rjÅjkhf nkY« caU« vd v®gh®¡f¥gL»wJ.
IV. tUthŒ¥ g‰wh¡Fiw k‰W« ãÂ¥ g‰wh¡Fiw
cjŒ £l¤Â‹ Ñœ jäœehL ä‹ c‰g¤Â k‰W«
g»®khd¡ fHf¤Â‹ 22,815 nfho %ghŒ flid munr
V‰W¡bfh©lJ k‰W« VHhtJ CÂa¡ FGé‹ gçªJiufis
eilKiw¥gL¤ÂaJ M»at‰whš, tUthŒ¥ g‰wh¡Fiw
95
mÂfç¤J tªJŸsJ. ÏUªjnghÂY«, v®tU« M©Lfëš
khãykhdJ ca® ts®¢Á ghijia v£L« vd
v®gh®¡f¥gL»wJ. CÂa kh‰w§fëdhš V‰g£l ghÂ¥òfŸ
go¥goahf Fiw¡f¥g£LŸsJl‹, ã ãiy nkyh©ik
nk«gL¤Jtj‰fhd elto¡iffŸ nk‰bfhŸs¥g£L tU»wJ.
gšntW ã Ãu¢ÁidfŸ ÏU¥ÃD«, khãy
bkh¤j c‰g¤Â k¥Ú ãÂ¥g‰wh¡Fiw é»j¤ij
_‹W rjÅj¤Â‰FŸshfnt muR guhkç¤J tU»wJ. v®tU«
M©Lfëš cŸs ešy ts®¢Á¡fhd thŒ¥òfŸ khãy
bkh¤j c‰g¤Â k¥Ú ãÂ¥g‰wh¡Fiw é»j¤ij _‹W
rjÅj¤Â‰F« ÑHhf guhkç¡f cjΫ. Ïjdhš, jäœehL Áwªj
ã nkyh©ik brŒJ tU« khãy« v‹w ãiy bjhlU«.
2019-2020 M« M©o‰fhd tuÎ-bryΤ £l
kÂ¥ÕLfëš tUthŒ¥ g‰wh¡Fiw 14,314.76 nfho %ghahfΫ,
ãÂ¥ g‰wh¡Fiw 44,176.36 nfho %ghahfΫ ÏU¡F«
vd v®gh®¡f¥gL»wJ. 2019-2020 M« M©o‰fhd
tuÎ-bryΤ £l kÂ¥ÕLfëš, khãy bkh¤j c‰g¤Â k¥Ú
ãÂ¥g‰wh¡Fiwæ‹ é»j« 2.56 rjÅjkhf ÏU¡F«
vd kÂ¥Ãl¥g£LŸsJ. ÏJ ãÂ¥ g‰wh¡Fiw tu«ghd
_‹W rjÅj¤Â‰FŸshfnt ÏU¡F«. tU« fhy§fëš,
khãy bkh¤j c‰g¤Â k¥Ú ãÂ¥ g‰wh¡Fiwæ‹ é»j«
2020-2021 M« M©oš 2.39 rjÅjkhfΫ, 2021-2022 M«
M©oš 2.25 rjÅjkhfΫ ÏU¡F«.
96
V. fl‹fŸ
gÂdh‹fhtJ ã¡ FG gçªJiu¤j fz¡Ñ£o‹go
k¤Âa muR ã®zæ¤j x£Lbkh¤j¡ fl‹ tu«Ã‹ mo¥gilæš,
fl‹ tuÎfŸ k‰W« ÂU«g¢ brY¤Jjš kÂ¥Ãl¥g£LŸsd.
2019-2020 M« M©o‰fhd, ãfu¡ fl‹ tu«ò 51,800 nfho %ghŒ
v‹W fâ¡f¥g£oUªjhY«, khãy muR 43,000 nfho %ghŒ
k£Lnk ãfu¡ fl‹ th§f £lä£LŸsJ. tU§fhy it¥ò ãÂ
c£gl ãYitæYŸs bkh¤j¡ fl‹ 2019-2020 M« M©oš
3,97,495.96 nfho %ghahf ÏU¡F«. ÏJ khãy bkh¤j c‰g¤Â
k¥Ú 23.02 rjÅj« k£Lnk MF«.
VI. fl‹ c¤Âuthj§fŸ
x›bthU M©oY« ãYitæYŸs muR c¤Âuthj§fŸ
Kªija M©o‹ bkh¤j tUthŒ¡ fz¡F tuÎfëš 100 rjÅj
msÎ mšyJ khãy bkh¤j c‰g¤Â kÂ¥Õ£oš 10 rjÅj msÎ,
Ït‰¿š vJ Fiwthdnjh mªj msé‰FŸ mika¥bgw
nt©L«. 2018 M« M©L kh®¢ §fŸ 31 M« nj m‹W
cŸsgo ãYitæYŸs muR c¤juthj§fë‹ msÎ, bkh¤j
tUthŒ tuÎfëš 25.77 rjÅjkhfΫ, khãy¤Â‹ bkh¤j c‰g¤Â
kÂ¥Õ£oš 2.5 rjÅjkhfΫ cŸsJ. x›bthU M©oY«
Ûs¥bgW« rh¤Âa¡ TWfë‹ mo¥gilæš (Risk weighted)
fz¡»l¥g£l ãYitæYŸs muR c¤Âuthj§fŸ Kªija
M©o‹ bkh¤j tUthŒ¡ fz¡F tuÎfëš 75 rjÅj« mšyJ
khãy bkh¤j c‰g¤Â kÂ¥Õ£oš 7.50 rjÅj« Ït‰¿š vJ
Fiwthdnjh mªj msé‰FŸ mika¥bgw nt©L«. 2018 M«
M©L kh®¢ §fŸ 31 M« nj m‹W cŸsgo Ûs¥bgW«
97
rh¤Âa¡ TWfë‹ mo¥gilæš fz¡»l¥g£l ãYitæYŸs
muR c¤Âuthj§fë‹ (Risk weighted guarantees) msÎ,
Kªija M©o‹ bkh¤j tUthŒ tuÎfëš
4.47 rjÅjkhfΫ khãy¤Â‹ bkh¤j c‰g¤Â kÂ¥Õ£oš
0.43 rjÅjkhfΫ cŸsJ.
KoÎiu
Ïilæš j‰fhèf ËdilÎ V‰g£l nghÂY«,
2012-2013 M« M©oš 5.37 rjÅjkhf ÏUªj khãy bkh¤j
c‰g¤Â k¥Ë ts®¢Á é»jkhdJ (ãiyahd éiyfë‹
mo¥gilæš), 2018-2019 M« M©oš 8.16 rjÅjkhf
ca®ªJŸsJ.
jäœeh£o‹ tçtUthŒ ts®¢Á¥ ghijæš ÏU¡F« vd
kÂ¥Ãl¥g£l nghÂY«, xU§»izªj bghU£fŸ k‰W«
nritfŸ tçæš khãy¤Â‹ g§F k‰W« jäœeh£o‰F
»il¡f¥bgw nt©oa ÏH¥Õ£L¤ bjhif jhkjkhf k¤Âa
murhš éLé¡f¥gLtjhš, khãy¤Â‰F mÂf ãÂ
beU¡foæid më¤JŸsJ. nkY«, gÂdh‹fhtJ ã¡ FGé‹
gçªJiufshš k¤Âa muR khãy§fS¡F g»®ªjë¡f¡Toa
ãfu tç tUthæš jäHf¤Â‹ g§F FiwªjJ k‰W« k¤Âa muR
bghW¥ng‰F« £l gâfëš khãy muÁ‹ g§F ca®ªjJ, k¤Âa
muÁ‹ g§F bjhifæid éLé¥gš fhyjhkj« M»ad khãy
muÁ‹ ãÂãiyia gh¤JŸsJ. VHhtJ k¤Âa CÂa¡FGé‹
gçªJiufis brašgL¤Âajhš r«gs§fŸ k‰W« XŒñÂa§fŸ
ca®¤j¥g£lij¤ jéu, Ïju¢ bryÎfë‹ g§F ãiyahf
ÏU¡F« vd v®gh®¡f¥gL»wJ. ãÂãiy¡ F¿pLfshd,