P:AMSAGIR TLKAmsagir 2014-6tert.nla.am/archive/NLA AMSAGIR/Bulletin2006/2015/2015(5).pdf · issn...

ISSN 1829-4197

ՀՀ ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆ МИНИСТЕРСТВ О ОБ РАЗОВАНИЯ И НАУКИ РА

RA MINISTRY OF EDUCATION AND SCIENCE

ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՇԻՆԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ

ԱԶԳԱՅԻՆ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆԻ

Տ Ե Ղ Ե Կ Ա Գ Ի Ր

ИЗВЕСТИЯ

НАЦИОНАЛЬНОГО УНИВЕРСИТЕТА АРХИТЕКТУРЫ И СТРОИТЕЛЬСТВА АРМЕНИИ

B U L L E T I N

OF NATIONAL UNIVERSITY OF ARCHITECTURE AND CONSTRUCTION OF ARMENIA

5(48) / 2 0 15

ԵՐԵՎԱՆ . ЕРЕВАН . Y E R E VA N 2015

ՀԻԴՐՈԼՈԳԻԱ

3 ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ 5/2015

ՀՏԴ 556.531 ՀՀ ՏԱՐԱԾՔՈՒՄ ՁՅԱՆ ԾԱԾԿԻ ՎՐԱ ԿԼԻՄԱՅԻ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅԱՆ

ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ

Բ.Գ. Զաքարյան, Ա.Ն.Ամազարյան, Վ.Հ. Սարգսյան Ի.Վ.Եղիազարովի անվան Ջրային հիմնահարցերի և հիդրոտեխնիկայի ինստիտուտ, Գյումրու պետական մանկավարժական ինստիտուտ, Ճարտարապետության և շինարարության Հայաստանի ազգային համալսարան

Առանցքային բառեր. ձյան ծածկ, կլիմայի փոփոխություն, հալոցքային ջուր, տրենդ, կլիմայական սցենար

Հաշվի առնելով, որ լեռնային գետերի ջրային ռեժիմը հիմնականում կախված է ձյան տեսքով եկած տե-

ղումների քանակից, աշխատանքում ուսումնասիրվել է Հայաստանի տարածքում պինդ տեղումների ռեժիմը ինչպես ներկա պայմաններում, այնպես էլ մոտագա ապագայում, կախված կլիմայի գլոբալ փոփոխությունից: Հանրապետու-թյան լեռնային շրջաններում տեղաբաշխված օդերևութաբանական կայաննների տվյալների հիման վրա բացահայտ-վել, է որ ձյան տեսքով տեղումները վերջին մի քանի տասնամյակների ընթացքում հիմնականում նվազման միտում ունեն (տարեկան 0,02-ից մինչև 0.92 մմ): Սպասվում է, որ ՀՀ տարածքի ձյան տեղումների քանակը, կլիմայական տարբեր սցենարների դեպքում, կլիմայի գլոբալ փոփոխության հետևանքով 2100 թ. կարող է նվազել բազիսայինի համեմատ մինչև 40 %-ով:

Տնտեսական գործունեության զարգացմանը զուգընթաց, զգալի չափով աճում է ջրային ռեսուրսների

և ջրաապահովվածության կախվածությունը կլիմայական բնութագրիչներից: Դա հատկապես դրսևորվում է խոնավության անբավարարություն ունեցող շրջաններում, ինչպիսին է նաև Հայաստանի տարածքը, որտեղ կլիմայական պայմանները որոշում են ոչ միայն բնական գետային հոսքը, այլ նաև զգալի չափով` դրա փոփոխության աստիճանը: Ինչպես ցույց են տվել հետազոտությունները [1, 2], վերջին տասնամյակ-ներին Հայաստանի գետերի ջրայնությունը խոշոր չափով նվազել է, ինչի գլխավոր բնական պատճառը մթնոլորտային տեղումների նվազումն է, կապված կլիմայի գլոբալ փոփոխությունից: Հանրապետության գետային հոսքի թե քանակի և թե ջրային ռեժիմի վրա իր զգալի ազդեցությունն է թողնում ձյան տեսքով տեղումների փոփոխությունը, ինչն էլ պայմանավորված է հիմնականում կլիմայի գլոբալ փոփոխությու-նով: Գարնանը, երբ օդի ջերմաստիճանն անցնում է 00C-ից և սկսվում է ձյան ինտենսիվ հալքը, վարարման ընդհանուր ծավալի մեջ հիմնական դերը պատկանում է հալոցքային ջրերին: Հանրապետության տարածքում ձնածածկույթի և, բնականաբար, ձյան մեջ եղած ջրի պաշարի մասին առկա տվյալների անբավարարության պատճառով (հատկապես բարձր լեռնային շրջաններում, որոնք հոսքագոյացման շրջաններն են) աշխատանքում, որպես հաշվարկային ընտրվել են օդերևութաբանական կայաններում ձմռան շրջանում (XII-II) չափված տեղումները:

Հանրապետության տարածքի համեմատաբար երկար տարիների դիտարկումների շարք ունեցող օդերևութաբանական կայանների տվյալների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ձյան տեսքով տեղումնե-րը 1961-2012 թթ. ընթացքում, բացառությամբ Ձորագետի ավազանի և Սևանա լճի առափնյա օդերևութա-բանական կայանների, որտեղ նկատվում է որոշակի աճ, մյուս տարածքներում այն հիմնականում նվազ-ման միտում ունի: Ընդ որում, եթե Գյումրի, Հրազդան, Գորիս, Վանաձոր օդերևութաբանական կայաննե-րում ձյան տրենդները թույլ նվազող են, ապա Ապարանում, Դիլիջանում, Ջերմուկում, Սիսիանում` ավելի կտրուկ նվազող:

Անհրաժեշտ է նշել, որ գրեթե նույն օրինաչափությամբ նկատվում է հանրապետության գետերի հոսքի նվազման կամ աճի միտում: Գետավազանների ձյան վերաբերյալ տվյալները բնութագրելու և ընկած ժամանակահատվածում ձյան փոփոխության միտումները բացահայտելու համար ընտրվել են ՀՀ տարածքում ձնածածկույթը բնորոշող մի շարք օդերևութաբանական կայաններ (աղ. 1):



Աղյուսակ 1 ՀՀ տարածքում ձյան տեղումների արժեքների փոփոխությունը

Օդերևութաբանական կայան

Դիտարկումների ժամանակահատվածը

Փոփոխությունը դիտարկման ժամանակա-

ընթացքում, մմ

Փոփոխությունը մեկ տարվա ընթացքում,

մմ 1.Վանաձոր 1935-2012 -2,1 -0,02

2.Տաշիր 1961-2012 22,7 0,380

3.Ստեփանավան 1961-2012 2,3 0,038 4.Դիլիջան 1961-2012 -9,0 -0,150

5.Գյումրի 1961-2012 -6,8 -0,120

7.Ապարան 1961-2012 -49,5 -0,850

8.Հրազդան 1961-2012 -54,4 -0,920

9.Գավառ 1924-2012 17,3 0,180

10.Մարտունի 1926-2012 -54,0 -0,570

11.Ջերմուկ 1961-2012 -2,1 -0,038

12.Գորիս 1935-2012 -2,1 -0,023

Ինչպես երևում է աղ. 1-ից, հանրապետությունում ձյան տեսքով տեղումները վերջին մի քանի տասնամյակների ընթացքում հիմնականում նվազման միտում ունեն (տարեկան 0,02-ից 0,92 մմ):

Կլիմայական գործոնների փոփոխության պայմաններում, տարբեր ֆիզիկաաշխարհագրական գո-տիներում տեղաբաշխված ջրհավաք ավազանների համար, գետային հոսքի բնութագրերի հնարավոր փո-փոխությունների քանակական գնահատման նպատակով սովորաբար օգտագործվում են մթնոլորտային տեղումների (պինդ և հեղուկ), գոլորշիացման, օդի ջերմաստիճանի և խոնավության հնարավոր փոփո-խությունների տարբեր հիպոթեզային սցենարները:

Հաշվի առնելով, որ հոսքի փոփոխությունը գետային ավազաններում պայմանավորված է կլիմայա-կան գործոններով, իսկ մյուս գործոնների ազդեցությունը գետային հոսքի վրա արտահայտվում է վերջի-նիս և մթնոլորտային տեղումների ու օդի ջերմաստիճանի միջև կապակցություններով, ինչպես նաև, որ Հայաստանի գետերը հիմնականում սնվում են ձնհալքի ջրերից, ուստի կլիմայի գլոբալ փոփոխության պայմաններում հանրապետության ջրային ռեսուրսների կանխատեսման համար որպես խոցելիության հիմնական չափորոշիչներ ընտրվել են ձյան տեսքով մթնոլորտային տեղումները:

Կլիմայի փոփոխության հետևանքով ջրային ռեսուրսների խոցելիության ուսումնասիրման, գնա-հատման ու կանխատեսման համար ներկայումս լայնորեն կիրառվում են ֆիզիկավիճակագրական մոդել-ներ, որոնք հնարավորություն են տալիս ջրային ռեսուրսների առանձին տարրերի և դրանք պլանավորող կլիմայական գործոնների միջև գոյություն ունեցող կապերի միջոցով գնահատել կլիմայի փոփոխության հետևանքով նշված ռեսուրսների խոցելիությունը:

Գետային հոսքի թե° քանակի և թե° ռեժիմի վրա իր ազդեցությունն է թողնում նաև կլիմայի գլոբալ փոփոխությունը: Ըստ Հ. Մելքոնյանի [3], հանրապետության ողջ տարածքում ապագայում սպասվում է օդի ջերմաստիճանի և տեղումների փոփոխություն հետևյալ սցենարներով` օդի ջերմաստիճանի ավելա-ցում 2030 թ. 1,10C-ով, 2070 թ.` 2,70C-ով և 2100 թ.` 4,40C-ով, իսկ տեղումների քանակի նվազում, համապա-տասխանաբար`3,1, 5,9 և 8,7 մմ:

Հաշվի առնելով ձյան տեսքով տեղումների Բազիսային արժեքները (1961-1990 թթ.), գնահատվել են դրանց սպասվելիք փոփոխությունները 2030 թ., 2070 թ. և 2100 թ. (աղ. 2): Աղ. 2-ից հետևում է, որ հանրա-պետության տարածքում ձյան ծածկը հիմնականում ունի նվազման միտում: Ամենաշատ խոցելիությունը նկատվում է հանրապետության 1800 և ավելի մետր բարձրություններում ընկած տարածքներում, որոնք գետային հոսքի ձևավորման հիմնական գոտիներն են:



Աղյուսակ 2

ՀՀ տարածքի ձյան տեղումների արժեքները կլիմայական տարբեր սցենարների դեպքում, %

Ստացված արդյունքները ցույց են տալիս, որ հանրապետության հյուսիս-արևելքում ձյան տեսքով տեղումներն ավելանալու են 2030 թ. մոտ 7 %-ով, 2100 թ.` 20 %-ով, իսկ հարավ-արևելքում` համապա-տասխանաբար, 30 և 40 %-ով:

Ըստ աղ. 2-ում բերված արդյունքների, հաշվարկվել են հանրապետության տարածքում ձյան տե-ղումների փոփոխության արժեքները, որոնք ներկայացված են աղ. 3-ում: Աղ. 3-ից հետևում է, որ առավել խոցելի քաղաքային տարածքները տեղաբաշխված են Ախուրյանի, Քասախի, Հրազդանի և Արփայի գետա-վազաններում:

Աղյուսակ 3 Հանրապետության քաղաքների տարածքում ձյան տեղումների փոփոխությունը, մմ

Այս տարածքներում բազիսային ժամանակաշրջանի համեմատ սպասվում է ձյան տեղումների

խիստ նվազում` 2030 թ. մինչև 32 մմ, 2070 թ.` մինչև 65 մմ և 2100 թ.` մինչև 88 մմ, իսկ համեմատաբար քիչ

Հ/հ Օդերևութաբանական կայան Բազիսային

(1961-1990 թթ.) 2030 թ. 2070 թ. 2100 թ.

1 Վանաձոր 63 7 15 20

2 Տաշիր 70 7 15 20

3 Ստեփանավան 74 7 15 20 4 Դիլիջան 96 7 15 20

5 Գյումրի 108 -11 -21 -30

6 Ապարան 213 -11 -21 -30 7 Հրազդան 231 -11 -21 -30

8 Գավառ 63 7 15 20

9 æ»ñÙáõÏ 292 -11 -22 -30 10 Սիսիան 93 15 29 40

11 Գորիս 110 15 29 40 12 Արագած 407 -2 -5 -11 13 Որոտանի լեռնանցք 148 3 4 13

Օդերևութա-բանական

կայան

Բազիս, 1961-90

թթ.

Փոփոխու-թյունը,

2030 թ.

Արդ- յունքը, 2030 թ.

Փոփոխու-թյունը, 2070 թ.

Արդյունքը, 2070 թ.

Փոփոխու-թյունը 2100 թ.

Արդյունքը 2100 թ.

Վանաձոր 63 4,41 67,4 9,45 72,5 12,6 75,6

Տաշիր 70 4,90 74,9 10,50 80,5 14,0 84,0

Ստեփանավան 74 5,18 79,2 11,10 85,1 14,8 88,8

Դիլիջան 96 6,72 102,7 14,40 110,4 19,2 115,2 Գյումրի 108 -11,88 96,1 -22,68 85,3 -32,4 75,6

Ապարան 213 -23,43 189,6 -44,73 168,3 -63,9 149,1

Հրազդան 231 -25,41 205,6 -48,51 182,5 -69,3 161,7

Գավառ 63 4,41 67,4 9,45 72,5 12,6 75,6

æ»ñÙáõÏ 292 -32,12 259,9 -64,24 227,8 -87,6 204,4

Սիսիան 93 13,95 107,0 26,97 120,0 37,2 130,2

Գորիս 110 16,50 126,5 31,90 141,9 44,0 154,0



խոցելի են Դեբեդի գետավազանի տարածքները, որտեղ սպասվում է պինդ տեղումների նվազում համապատասխանաբար` մինչև 5, 11 և 15 մմ: ОЦЕНКА ВЛИЯНИЯ ИЗМЕНЕНИЙ КЛИМАТА ТЕРРИТОРИИ РА НА СНЕЖНЫЙ ПОКРОВ Б.Г. Закарян, А.Н.Амазарян, В.О. Саркисян Институт водных проблем и гидротехники им. И.В.Егиазарова, Государственный педагогический институт г. Гюмри, Национальный университет архитектуры и строительства Армении Ключевые слова: снежный покров, изменение климата, талая вода, тренд, климатический сценарий

Учитывая то, что водный режим горных рек в основном зависит от количества осадков в виде снега, изучен режим твердых осадков территории Армении, как в нынешних условиях, так и в ближайшем будущем, в зависимости от глобальных изменений климата. На основе данных метеорологических станций, установлено, что осадки в горных районах Республики, выпадающие в виде снега, в течение последних десятилетий, имеют тенденцию снижения (0.02…0,92 мм/год). Предполагается, что количество твердых осадков при разных климатических сценариях в условиях глобального изменения климата до 2100 г. может сократиться до 40 %.

ASSESSMENT OF CLIMATE CHANGE EFFECT ON SNOW COVER IN THE TERRITORY OF THE REPUBLIC OF ARMENIA

B.G. Zaqaryan, A.N. Amazaryan, V.H. Sargsyan Institute of Water Problems and Hydraulic Engineering named after Academician I.V.Yeghiazarov Gyumri State Pedagogical Institute National University of Architecture and Construction of Armenia Keywords: snow cover, climate change, meltwater, trend, climate scenario

Both current and future situation of hard precipitation regime in the territory of Armenia is studied depending on global climate change considering the fact that the river water regime mainly depends on rainfall coming in the form of snow. Based on the obtained data from the meteorological stations, located in the mountainous regions of the country it is disclosed that the precipitation in form of snow is a decreasing trend (from 0.02 to 0.92 mm a year) in the last few decades.

It is suppered that due to global warming in the area of the Republic of Armenia the amount of snow precipitation in the case of different climatic scenarios compared to its initial indicator can decrease up to 40 percent in 2100.

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

1. Հայաստան: Կլիմայի փոփոխության հիմնահարցերը: Հոդվածների ժողովածու: 1-ին թողարկում, Երևան, 1999. - 67 էջ:

2. Հայաստան: Կլիմայի փոփոխության հիմնահարցերը: Հոդվածների ժողովածու: 2-րդ թողարկում, Երևան, 2003. - 112 էջ:

3. Մելքոնյան Հ. Ա., Հովսեփյան Ա. Ռ., Հովհաննիսյան Դ. Մ. և ուր. Հայաստանի տարածքում կլիմայի փոփոխության մոդելային գնահատականը // Հայաստանի գիտատեխն. ազգ. ակադ. տեղեկագիր.- Երևան.- 2009.- N.1.- էջ 54-61:

Ներկայացվել է՝ 05.10.2015 թ.

ՇԻՆԱՐԱՐԱԿԱՆ ՄԵԽԱՆԻԿԱ


ՀՏԴ 539.3

ԿԱԶՄՈՎԻ ՕՂԱԿԱՁԵՎ ՍԱԼԻ ՋԵՐՄԱԱՌԱՁԳԱԿԱՆ ԿԱՅՈՒՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

Մ. Զ. Պողոսյան, Ա. Լ. Գրիգորյան Ճարտարապետության և շինարարության Հայաստանի ազգային համալսարան Առանցքային բառեր. օղակաձև կազմովի սալ, կայունություն, կրիտիկական ջերմաստիճան, առանցքահամաչափ:

Դիտարկվում է հաստատուն հաստությամբ ազատ եզրերով համակենտրոն օղակաձև կազմովի

սալի ջերմաառաձգական կայունության խնդիրը: Ջերմաստիճանի կրիտիկական արժեքների գնահատ-ման նպատակով կիրառվում է մոտավոր եղանակ, հիմնված կոշտ հատույթների վարկածի վրա: Ընդուն-վում է, որ կայունությունը կորցնելիս սալը պահպանում է առանցքահամաչափությունը՝ միջին մա-կերևույթը ստանալով հատած կոնի տեսք: Ուսումնասիրության արդյունքում առաջարկվում է կրիտիկա-կան ջերմային դեֆորմացիաների որոշման հաշվարկային բանաձև: Կառուցված են գրաֆիկներ, որոնց օգնությամբ կարելի է որոշել առանձին մասերի երկրաչափական և ֆիզիկամեխանիկական պարամետ-րերը՝ առավել կայունություն ապահովելու նպատակով:

Պտտվող սկավառակները, օղակաձև կլոր սալերը, տափօղակներն ամենատարբեր կառուցվածք-ների և մեքենաների կարևորագույն տարրերն են, որոնց ամրությամբ, երկարակեցությամբ և նշանակու-թյամբ որոշվում են կառուցվածքների ու դրանց հանգույցների բնորոշ պարամետրերը: Այս ուղղությամբ կատարված աշխատանքների մանրամասն վերլուծություն կատարված է [1]-ում, որտեղ նաև հեղինակի կողմից առաջարկված ինժեներական մեթոդի կիրառմամբ լուծված են մի շարք կիրառական խնդիրներ օղակաձև սալերի հարթ ձևի կայունության վերաբերյալ [2]:

Ներկա աշխատանքում դիտարկվում է հաստատուն h հաստությամբ կազմովի օղակաձև սալ բաղ-կացած երկու համակենտրոն օղակներից, որոնք միացված են b շառավիղ ունեցող ընդհանուր եզրագծով (նկ. 1): Արտաքին և ներքին եզրագծերն ազատ են ինչպես արտաքին ուժերից, այնպես էլ կինեմատիկա-կան կապերից: Լարումներ և դեֆորմացիաներ, ինչպես նաև սալի հարթ ձևի կայունության կորուստ կա-րող են առաջանալ ջերմային ազդեցություններից: Այս խնդիրն առաջին անգամ դիտարկվել է [3]-ում՝ կիրառելով հետազոտության ճշգրիտ մեթոդներ: Հաղթահարելով մաթեմատիկական բոլոր դժվարություն-ները՝ հեղինակներին հաջողվել է ընդհանուր տեսքով ստանալ խնդրի լուծումը, որը յուրաքանչյուր մաս-նավոր դեպքի համար հեշտությամբ բերվում է համապատասխան տրանսցենդենտ հավասարման լուծ-ման: Չնայած դրան, մեր կողմից խնդիր առաջացավ շարունակելու հետազոտությունը, կիրառելով կոշտ հատույթների վարկածը [2], ինժեներական հաշվարկների համար ավելի մատչելի բանաձևեր առաջար-կելու նպատակով:

Կազմովի սալի առանձին մասերի համար առաձգականության մոդուլը, Պուասոնի և ջերմային ըն-դարձակման գործակիցները և ջերմաստիճանի հավասարաչափ փոփոխությունը նշանակենք համապա-

տասխանաբար ( )21,,,, =iTE iiii αµ (նկ. 1):

Առանցքահամաչափության հետևանքով հարթ լարվածային վիճակի ջերմաառաձգականության

խնդիրը բերվում է ( )rui շառավղային տեղափոխության որոշմանը.

01122

2

=−+ iii u

rdrdu

rdrud

, ( )21,=i : (1)



b

d

a

2

1

Նկ. 1. 1 և 2 օղակներից բաղկացած կազմովի սալ

Համապատասխան լարումները 0riσ , 0

iθσ կորոշվեն՝

( )

+−+−

= iiii

ii

i

iri T

ru

drduE

αµµµ

σ 11 2

0 ,

( )

+−+−

= iiii

ii

i

ii T

drdu

ruE

αµµµ

σθ 11 2

0 : (2)

Դիտարկվող խնդրի եզրային պայմանները կլինեն՝

001 =

=crrσ , 002 =

=arrσ ,

brbr

uu==

= 21 , brrbrr uu

=== 0

201 : (3)

Համատեղ լուծելով (1), (2)-ը և բավարարելով եզրային (3) պայմանները, կունենանք՝

−⋅

+−= ∗

221

101

111 rd

DlEr γ

µσ ,

+⋅

+−= ∗

221

101

111 rd

DlE γµ

σθ ,

(4)

−

+= 22

2

202

111 ra

DEr µ

σ ,

+

+= 22

2

202

111 ra

DEµ

σθ ,

որտեղ 1

2

GG

=γ , 1G և 2G -ը օղակի առանձին մասերի սահքի մոդուլներն են, իսկ

i

ii

TTbDµµµαα

+−

=∆−

= ∗∗ 1

1,)( 22112

, ( )21,=i ,

1

12

1

22

−−

=∗

lll , 11 >=

dbl , 12 <=

abl , ( )∗∗∗∗ +⋅++=∆ 1

212

22 11 µγµ lll :

Այժմ, դիտարկվող խնդրի համար նույնպես ընդունելով կոշտ հատույթների վարկածը, պատկերենք

առանցքային հատույթի պտտման օ կենտրոնը, որը ենթադրաբար գտնվում է կազմովի օղակաձև սալի

(նկ. 1) առաջին մասում, առանցքից c հեռավորության վրա (նկ. 2):



Նկ. 2. Կազմովի օղակաձև սալի դեֆորմացիոն սխեման

Յուրաքանչյուր տեղամասի համար որոշելով շրջանային դեֆորմացիան, [2]-ում առաջարկված

վարկածի կիրառմամբ կունենանք շրջանային լարումները, որոնք կորոշվեն հետևյալ բանաձևերով՝

xc

xyE+

−=∗ 22

11/ϕϕσθ , cbxcd −≤<− ,

22hyh

≤≤−

(5)

xc

xyE+

−=∗ 2/2

22ϕϕσθ , caxcb −≤<− ,

22hyh

≤≤− ,

որտեղ x,y փոփոխականները A կետի կոորդինատներն են (նկ. 2), ընդ որում հետագայում պետք է

նկատի ունենալ՝ xcr += : Լրիվ լարումը, որն առաջանում է առանցքային հատույթի ընթացիկ կետում կայունությունը կորց-

նելուց հետո, կլինի

∗+= iii θθθ σσσ 0 , ( )21,=i , (6)

որտեղ 0iθσ -ն որոշվում է (4)-ի համապատասխան բանաձևերով:

Կայունությունը կորցնելուց հետո օղակաձև կազմովի սալի միջին մակերևույթը կընդունի հատած կոնի տեսք: Դիտարկելով դրա կես մասի հավասարակշռությունը և նկատի ունենալով, որ այս դեպքում

արտաքին ուժերի ստատիկական համարժեքները՝ 0≡R և 0≡M , կստանանք՝

0=∑∫∫ ii dssi

θσ , (7)

( )[ ] 0=−−∑∫∫ ii dss

ycri

ϕσθ , ( )21,=i (8)

որտեղ is -ն օղակի հատույթի i -րդ մասի մակերեսն է :

Այնուհետև (6)-ը տեղադրելով (7)-ի մեջ և նկատի ունենալով, որ 00 ≡∑∫∫ ii dssi

θσ ,

որը բխում է անմիջականորեն հարթ խնդրի լուծումից, կունենանք՝

( ) 02

2/21

22

=

−+

−−=

−−= ∫ ∫∑∫∫∑∫∫ ∗

b

d

a

biii dr

rcrEdr

rcrEhdrdy

rcry

sEds

s ii

ϕϕϕσθ ,

որտեղից կստանանք չեզոք շրջանագծի շառավղի որոշման հետևյալ բանաձևը՝



( ) ( )

baE

dbE

baEdbEc

lnln 21

21

+

−+−= : (9)

Այժմ iθσ համատեղ լուծելով (6), (8) հավասարումները, կունենանք՝

( ) ( ) ( ) ( )[ ]

( ) ( )[ ] :02/

2/

2

2

2

2

2

2

2

10

201

=−−−−

+

+−−−−

+

−+−

∫ ∫

∫ ∫∫ ∫

−

−

drdyycrr

cryE

drdyycrr

cryEdrcrdrcrh

a

b

h

h

b

d

h

h

b

d

a

b

ϕϕϕ

ϕϕϕσσϕ θθ

Այնուհետև (4)-ից iθσ առնչությունները տեղադրելով այս վերջին հավասարման մեջ և կատարելով

համապատասխան ինտեգրման գործողություններ, որոշակի ձևափոխություններից հետո (արհամարհելով

−3ϕ ը) կստանանք ջերմային դեֆորմացիաների կրիտիկական արժեքների որոշման հետևյալ բանաձևը`

( ) ( )2

22

1

22

22

22112

21lnln

12l

lEE

kl

lTT

ha

Tψαα

+

⋅∆

=−∗

Ïñ , ( )12 ≤≤ lk , (10)

որտեղ կատարված են հետևյալ նշանակումները՝

1

2

ll

adk == ,

( )( )

+−

⋅+−

−⋅

++

++−

⋅+=∆∗1

12

22

2

22

22

21

12

2

222 1

111

111

111

µµ

µµ

µµ

kl

kl

lEEl ,

( ) ( )( )( )

,ln211

1

1111ln

2111

12

22

22

2

22

22

221

12

22211

22

+

−

−

−

−⋅

++

−

+

−

−

+=

kl

alc

kl

kl

lEE

lac

lEElT µ

µµ

ψ

( ) ( )

21

22

21

22

1lnln

1

lEE

kl

lEEkl

ac

+

−+−= :

Նկ. 3-ում պատկերված են ջերմային դեֆորմացիաներով պայմանավորված և (10) բանաձևով ներկայաց-ված առնչության կրիտիկական արժեքների գրաֆիկները հաստատունների թվային հետևյալ արժեքների

դեպքում. 5,0/ 12 =EE և 2, 3,021 == µµ , 2,0=k :

Գրաֆիկների վրա I-կորը համապատասխանում է 5,0/ 12 =EE , իսկ II-ը՝ 2/ 12 =EE արժեքներին:

Պատկերված գրաֆիկներից պարզ երևում է, որ 2l պարամետրերի սահմանային արժեքների դեպքում

( kl =2 ¨ 12 =l ) սկավառակի հարթ ձևը կայուն է: I և II կորերի հատման կետը բնորոշ է նրանով, որ

դրան համապատասխանող ∗2l պարամետրի դեպքում (10) բանաձևով ներկայացված առնչության կրիտի-

կական արժեքը կախված չէ նկ.1- ում պատկերված կազմովի սալի օղակների նյութերի ընտրության

հերթականությունից:

Նկատենք նաև, որ ուսումնասիրվող սալի կայունության կորուստ հնարավոր է միայն ( ) 02211 >− TT αα

պայմանի դեպքում, որը բխում է (10) բանաձևից և կառուցված գրաֆիկներից: Մասնավորապես, երբ սալը



գտնվում է համասեռ ջերմային դաշտում՝ TTT == 21 , իսկ 50=ha և 16

21 106 −−⋅=− ³ëïαα , ապա 2,0=k դեպ-

քում և 4,02 =l արժեքին համապատասխան I և II կորերից կորոշվեն համապատասխանաբար ( ) 0111=IÏñT ;

( ) 0166=IIÏñT :

Նկ.3. Ջերմային դեֆորմիացիաների կրիտիկական արժեքները

Ջերմաստիճանի ստացված կրիտիկական արժեքներից հետևում է, որ ուսումնսիրվող դեպքի

համար նպատակահարմար է նկ.1-ում պատկերված սալի 2 մասը պատրաստված լինի ավելի կոշտ նյութից քան 1 մասը, այսինքն՝ 12 EE > :

Ընդհանուր առմամբ, կառուցված գրաֆիկներից հետևում է, որ եթե ∗< 22 ll (նկ.3), ապա սալի կայու-

նությունը բարձրացնելու համար պետք է ապահովել 12 EE < պայմանը:

УСТОЙЧИВОСТЬ ТЕРМОУПРУГОСТИ СОСТАВНОЙ КОЛЬЦЕВОЙ ПЛАСТИНКИ М.З.Погосян, А.Л.Григорян Национальный университет архитектуры и строительства Армении Ключевые слова: составная кольцевая пластинка, устойчивость, критическая температура, асимметрич-ность

Рассматриваются проблемы устойчивости термоупругости круглой составной пластинки с фиксиро-

ванной толщиной и свободными краями. С целью оценки критических значений температуры применяется приближенный метод, основанный на гипотезе жестких сечений. Принято, что при потере устойчивости пластинка сохраняет асимметричность: срединная поверхность получает форму усеченного конуса. В результате исследования предлагается расчетная формула для определения критических значений тепловых деформаций. Построены графики, с помощью которых можно определить геометрические и физико-механические параметры отдельных частей с целью обеспечения максимальной устойчивости.



ТHERMOELASTIC STABILITY OF COMPOSITE ANNULAR (RING-SHAPED) PLATE M.Z. Poghosyan National University of Architecture and Construction of Armenia Keywords: composite annular plate, stability, critical temperature, axisymmetricity

The problem of thermoelastic stability of free-edged axisymmetric annular composite plate of constant

thickness is considered. Approximate method is used to evaluate the critical values of temperature based on the hypothesis of rigid cross-sections

It is accepted that losing stability the plate maintains its axisymmetricity _ the middle surface obtains the shape of a truncated cone. As a result of investigation, calculation formula has been suggested to define critical values of thermal deformations.

Graphs have been plotted with the help of which it is possible to determine the geometrical and physical-mechanical parameters for maximum stability.


1. Պողոսյան Մ.Զ. Տարատեսակ տարրերից կազմված կառուցվածքների ամրությունը: Տեխն. գիտ. ... դոկտ. գիտ. աստ. հացման ատենախոս.: Ե. 23. 04- §Շինարարական մեխանիկա¦.- Երևան, 2010.- 234 էջ:

2. Պողոսյան Մ.Զ. Բարակապատ օղակաձև սկավառակի կայունության հետազոտման ինժեներական եղանակ // Հայաստանի շինարարների տեղեկագիր,- 2006.- № 11/12.- Էջ 29-32:

3. Аветисян А.С., Алексанян Д.Р. Об одной задаче термоупругой устойчивости составной круговой кольцевой пластинки // Докл. НАН Армении. -2006.-Т.106, №2 - С. 136-143.

Աշխատանքն իրականացված է ՀՀ պետական բյուջեից գիտական և գիտատեխնիկական գործունեության բազային ֆինանսավորմամբ «ՀՀ ջրային համակարգերի պահպանում, զարգացում և կատարելագործում» ծրագրի շրջանակներում:

Ներկայացվել է՝ 28.09.2015 թ. Ընդունվել է տպագրության՝ 06.11.2015 թ.

ՀԻԴՐԱՎԼԻԿԱ


ՀՏԴ. 627.844

ՄԵԾ ՃՆՇՄԱՆ ԳՐԱՎԻՏԱՑԻՈՆ ՋՐԱՏԱՐՆԵՐԻ ԼՑՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ

Ա.Յա. Մարգարյան, Մ.Պ. Հակոբյան Ճարտարապետության և շինարարության Հայաստանի ազգային համալսարան Առանցքային բառեր. գրավիտացիոն ջրատար, օդային կուտակում, խառը շարժում, դյուկեր, սիֆոնային տեղամաս

Քննարկվում են լեռնային տեղանքի գրավիտացիոն խողովակի լցման ընթացքում առաջացող հիդ-րավլիկական ռեժիմները: Ջրատարի լցման տեխնիկական նորմերում, կախված խողովակի տրամագծից, տրվում է ջրատարի գլխամասից լցվող թույլատրելի ելքի մեծությունը, որը շատ անգամ փոքր է հաստատված ռեժիմում ջրատարով թողարկվող ելքից: Քանի որ լեռնային տեղանքում գրավիտացիոն ջրատարը կարող է ունենալ դյուկերային և սիֆոնային բազմաթիվ տեղամասեր, ապա խողովակաշարի վայրընթաց տեղամասերում առաջանում է հիդրավլիկական խառը ռեժիմ: Ոչ ճնշումային շարժումից ճնշումային շարժման անցումը կատարվում է հիդրավլիկական թռիչքով: Շարժման ուղղությամբ, սկսած երկրորդ սիֆոնային տեղամասից, խողովակաշարի վայրընթաց հատվածներում առաջանում են օդային մեծ կուտակումներ, որի հետևանքով նկատելիորեն ընկնում է ջրատարի ճնշումը, հետևաբար փոքրանում է թողարկվող ելքը: Ջրատարի հաշվային ելքի վերականգնման համար առաջարկվում է սիֆոնային տեղամասերը կահավորել համապիտանի օդատրման և օդաթողման սարքով, որը կատարում է երեք գործառույթ փոքր քանակի օդահանում շահագործման ընթացքում, մեծ քանակի օդահանում լցման ընթացքում և մեծ քանակի օդատրում դատարկման ու վթարի դեպքում:

Մեծ երկարության ջրատարների առաջին լցումը (կառուցումից անմիջապես հետո), իսկ այնուհետև՝

պարբերական լցումները, զբաղեցնում են բավականին մեծ ժամանակ: Ըստ տեխնիկական նորմերի, 1 մ տրա-մագիծ ունեցող խողովակաշարի լցումը պահանջվում է կատարել 15 մ3/ժ = 4,17 լ/վ ելքով [1]: Վայոց Ձորի Հերմոն-Ելփին ինքնահոս ջրատարի, որի մայրուղային խողովակաշարի երկարությունը 30 կմ է, առաջին լցումը վերևում բերված ելքով տևում է երկու ամիս: Սովորաբար ջրատարի լցումն իրականացվում է դրա գլխամասի ավազանից: Փոքր ելքով ջրատարի առաջին լցումը կատարելը պայմանավորված է երկու հան-գամանքով՝ նախ թաղված տեղամասերում գրունտի վրա խողովակի դանդաղ նստեցմամբ (դանդաղ բեռնավորում) և խողովակի բարձրադիր կետերից շահագործողական օդահան սարքերով, որոնք ունեն փոքր թողունակություն [1], օդահեռացումամբ:

Վայոց Ձորի Հերմոն-Ելփին ջրատարի լցման համար եղավ առաջարկ, որի հիմնական գաղափարը լցման իրականացումն էր ջրատարի ընթացագծի մի քանի տեղամասերից [2]: Առաջարկի հիմնական դրդապատճառը արագ և անվտանգ լցման անհրաժեշտությունն էր, քանի որ ոռոգման գործընթացն արդեն սկսվել էր: Առաջարկի իրականացման համար առկա էին նպաստավոր պայմաններ. ջրատարի մեծ ճնշման դյուկերային (ծնկավոր) տեղամասները (Էլեգիս գետի կիրճ) անցնում են գետից մի քանի մետր հեռա-վորության վրա: Մյուս կողմից, առաջարկը ենթադրում է մեկ այլ կարևոր հանգամանք, այն է՝ ջրատարի առանձին դյուկերային տեղամասերի միմյանցից անկախ միաժամանակյա լցումը հնարավորություն է տա-լիս դանդաղորեն բեռնավորել ջրատարը, արագորեն հայտնաբերել և վերացնել շինարարության ընթաց-քում կատարված բացթողումների և թերությունների հետևանքները, ինչպես նաև դյուրին դարձնել խողո-վակաշարից օդի հեռացումը [3, 4]: Ինչպես նշվեց վերևում, գլխամասից ինքնահոս ճնշումային ջրատարի

առաջին լցումը կատարվում է դրա հաշվային Q0 ելքից շատ անգամ պակաս q0 ելքով, որի մեծությունը

սահմանվում է ջրատարի խողովակի տրամագծից կախված: Փոքր ելքով ջրատարի լցման պարագայում



գլխամասին հարող խողովակաշարի վայրընթաց 𝑎𝑎𝑎𝑎 տեղամասի ողջ երկարության վրա առաջանում է ան-ճնշում ազատ շարժում, քանի դեռ առաջին դյուկերային տեղամասի b-b կտրվածքը չի փակվել (նկ. 1):

Նկ.1. Ջրատարի կողատեսքը

Այդ կտրվածքի փակումից հետո դյուկերի ձախ ու աջ տեղամասերում առաջանում է ճնշումային

շարժում` աստիճանաբար մեծացող երկարության վրա, ընդ որում ձախ տեղամասում բուռն ազատ անճնշում շարժման անցումը հանդարտ ճնշումային շարժման կատարվում է հիդրավլիկական թռիչքով: Անճնշում շարժման տեղամասում հեղուկի ազատ մակերևույթը մասնագիտական գրականության մեջ

հայտնի b2 տիպի անկման կոր է [5], ազատ հոսանքի խորությունն աստիճանաբար փոքրանալով՝

մոտենում է խողովակի տվյալ թեքությանը և 𝑞𝑞0 ելքին համապատասխանող նորմալ խորությանը: Դյուկերի աջ տեղամասում հեղուկի մակերևույթը հորիզոնական դիրքով աստճանաբար բարձրանում է: Խողովակա-շարի լցմանը զուգընթաց ոչ ճնշումային շարժման տեղամասի երկարությունն աստիճանաբար փոքրանում է` հիդրավլիկական թռիչքի տեղը տեղափոխվում է դեպի վեր: Այդ ընթացքում 𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎 դյուկերի աջ վերընթաց տեղամասում հեղուկի մակարդակն աստիճանաբար բարձրանում է: Ժամանակի ցանկացած պահի դյուկերի ճնշումային շարժման տեղամասի ձախ և աջ մասերի մակարդակների տարբերությունը հավա-սար է այդ տեղամասի էներգիայի կորստին [3]:

Քանի որ ջրատարը լցնող ելքն անհամեմատ փոքր է դրա հաշվային ելքից, էնրգիայի կորստի մեծությունը կարելի է անտեսել և ընդունել, որ դյուկերի ձախ և աջ տեղամասերում հեղուկի մակարդակ-ները ժամանակի ցանկացած պահին նույն բարձրության վրա են: Երբ դյուկերի վերընթաց խողովակում

հեղուկի մակարդակը հասնում է մինչև սիֆոնային տեղամասի c-c կտրվածքը, սկսվում է cde դյուկերային

տեղամասի լցումը` սկզբում ազատ անճնշում շարժումով, քանի դեռ d-d -ն չի փակվել, իսկ կտրվածքի փա-

կումից հետո՝ ոչ ազատ անճնշում շարժումով: Երբ երկրորդ դյուկերի d-d կտրվածքը փակվում է, սիֆոնի

վայրընթաց խողովակի cd տեղամասում օդը փակվում է հեղուկի հոսանքի աջ և ձախ սյուների ճակատների

արանքում (նկ. 2.): Մինչև d-d կտրվածքի փակման պահը գլխամասից ջրատար լցվող ելքը անփոփոխ է

մնում: d-d կտրվածքի փակման պահն ընդունենք որպես ժամանակի սկիզբ՝ t=0: Ժամանակի t>0 պահին

խողովակի cd տեղամասում փակված օդը սեղմվում է, որի պատճառով խողովակաշարի այդ տեղամասում

կատարվում է անճնշում, սակայն ոչ ազատ շարժում, քանի որ հեղուկի մակերևույթի վրա օդի ճնշումը մթնոլորտայինից մեծ է: Ժամանակի ցանկացած պահին օդի ճնշումը հեղուկի մակերևույթի ողջ երկա-

րության վրա նույնն է: Ինչպես ab խողովակում, այնպես էլ այդ տեղամասում օդային կուտակման ամենա-

ներքևում ոչ ճնշումային շարժման անցումը ճնշումայինի կատարվում է հիդրավլիկական թռիչքով: Ինչպես նախորդ դյուկերի տեղամասում, այնպես էլ այս տեղամասի ձախ մասում հիդրավլիկական թռիչքի տեղն աստիճանաբար բարձրանում է դեպի վեր` փոքրացնելով բանտարկված օդի ծավալը, հետևաբար, մեծաց-նելով դրանում ճնշումը: Վերջինիս ազդեցության տակ աջ տեղամասում գոյացող հեղուկի սյան ճակատը ևս տեղափոխվում է դեպի վեր:



Նկ.2. Ջրատարի կողատեսքը, սիֆոնային տեղամասում փակկված

օդի առկայության պարագայում

Եթե օդի փակում չլիներ, այսինքն՝ տեղամասը լցված լիներ հեղուկով, ապա d'-d' և c-c կտրվածքների

ճնշումների տարբերությունը կլիներ 𝑃𝑃𝑐𝑐 − 𝑃𝑃𝑑𝑑 = 𝜌𝜌𝜌𝜌հ, մինչդեռ օդի առկայության պարագայում` 𝑃𝑃𝑐𝑐 − 𝑃𝑃𝑑𝑑 = 0, քանի որ օդի սյունից առաջացող ճնշումն աննշան մեծություն ունի: Այստեղից գալիս ենք կարևոր հետևության. ջրատարի ճնշումը սիֆոնի վայրընթաց խողովակում առաջացող բանտարկված օդի

սյան h բարձրությամբ փոքրանում է [6]:

Նկատենք, որ սկսած ժամանակի t=0 պահից, օդի սեղմման պատճառով c-c կտրվածքում ճնշման

մեծացմամբ գոյանում է հակաճնշում, որի հետևանքով գլխամասից ջրատար մտնող ելքը սկսում է պակասել: Սրա հետևանքով ճնշման ավազանում տեղի է ունենում հեղուկի մակարդակի բարձրացում մինչև ջրհեռ կառուցվածքի շուրթը, որի պատճառով ջրատարը շարունակում է սնվել 𝑄𝑄 < 𝑄𝑄0 ելքով: Այդ գործընթացի ընթացքում փակված օդի ճնշումը շարունակում է բարձրանալ, որն ուղեկցվում է գլխամասից ջրատար մտնող ելքի փոքրացումով:

Ակնհայտ է, որ ճնշումային ջրատարի լցման մեխանիզմի վերևում բերված նկարագրությունն անկախ է գլխամասից տրվող 𝑄𝑄0 ելքի մեծությունից, այսինքն՝ սույն երևույթներն ունեն նույն հերթականությունը, սակայն ընթանում են տարբեր արագություններով: Եթե օդի սյան բարձրությունը գերազանցում է

ջրատարի ստատիկական ճնշումը, այսինքն՝ h>H0, ապա շարժումը դադարում է` ջրատարով թողարկվող

ելքը հավասարվում է զրոյի և գլխամասին տրվող ելքն ճնշման ավազանից ջրհեռ կառուցվածքի վրայով ամբողջությամբ հեռանում է: Եթե ℎ < 𝐻𝐻0, ապա ջրատարով թողարկվում է 𝑄𝑄 < 𝑄𝑄0 ելք, որտեղ 𝑄𝑄0-ն ջրատարի հաշվային ելքն է օդային կուտակումների բացակայության դեպքում:

Կապ հաստատենք խողովակաշարի երկրաչափական տարրերի և օդային կուտակման (փակկված օդի) ճնշման միջև: Ընդունենք, որ ջրատարը գլխամասից լցվում է 𝑞𝑞0 ելքով, որի մեծությունը տրվում է համա-

պատասխան նորմերում` կախված խողովակի տրամագծից: Որպես ժամանակի սկիզբ t=0 ընդունենք b-b

կտրվածքի փակման պահը: Ընդունենք նաև, որ ժամանակի T պահին, հաշված d-d կտրվածքի փակման

պահից, ջրատարում շարժումը դադարում է: Ակնհայտ է, որ ժամանակի t<T պահերին ջրատարում դեռ

առկա է հեղուկի շարժում, հետևաբար սիֆոնի վայրընթաց խողովակում օդը շարունակում է սեղմվել,

ճնշումը դրանում բարձրանում է, որը սկսվում է օդի փակման`t=0 պահից սկսած: Հետևաբար, ab տեղամասի վերջում առաջանում է հակաճնշում, որի պառճառով գլխամասից ջրատարի մեջ մտնող ելքն աստիճանաբար փոքրանում է:

Ջրատարով թողարկվող ելքն օդային կուտակման բացակայության դեպքում կլինի

𝑄𝑄0 = �𝐻𝐻0𝑆𝑆

, (1)

որտեղ 𝐻𝐻0 = 𝐻𝐻1 − 𝐻𝐻2, իսկ S-ը խողովակի հիդրավլիկական դիմադրությունն է: Օդային կուտակման առկայության պարագայում ջրատարով թողարկվող ելքը կլինի



𝑄𝑄 = �𝐻𝐻0−ℎ𝑆𝑆

: (2)

(1) և (2) բանաձևերից հետևում է, որ 𝑄𝑄 < 𝑄𝑄0, այսինքն՝ ջրատարը չի թողարկում հաշվային ելքը: Ակնհայտ է, որ հաշվային ելքը վերականգնելու համար սիֆոնային տեղամասի 𝑎𝑎 − 𝑎𝑎 կտրվածքը պետք է կահավորել օդահան սարքով: Շահագործական օդահան սարքի միջոցով օդային մեծ կուտակման հեռացումը ջրատարի հատվածից կարող է երկար ժամանակ տևել, քանի որ սարքի անցքն ունի փոքր տրամագիծ: Ուրեմն, ջրատարի թողունակության վերականգնումը պետք է կատարվի խողովակից մեծ քանակությամբ օդ հեռացնող սարքի միջոցով, որպիսին է համապիտանի օդատրման և օդաթողման սարքը [6]: Վերջինս հնարավորություն է տալիս նաև մեծ տրամագծի խողովակը պաշտպանել կայունության կորստից՝ մեծ քանակության օդ ներմուծելով դրա մեջ, երբ ջրատարը զանազան պատճառներով վթարվում է (պատռում):

ОСОБЕННОСТИ ЗАПОЛНЕНИЯ ГРАВИТАЦИОННЫХ ВОДОВОДОВ БОЛЬШОГО НАПОРА

А.Я. Маркарян, M.П. Акопян Национальный университет архитектуры и строительства Армении Ключевые слова: гравитационный водовод, воздушное скопление, смешанный режим, дюкер, сифонный участок

Рассматриваются возможные гидравлические режимы, возникающие при заполнении гравитационных

водоводах гористой местности. В технических нормах приводятся допустимые величины расхода, заполняющего водовод, в зависимости от диаметра трубы. Этот расход в десятки раз меньше, чем расход установившегося режима работы водовода. Поскольку водоводы имеют многочисленные сифонные и дюкерные участки, то при их заполнении малым расходом, в ниспадающих участках образуются смешанные режимы движения. При переходе безнапорного режима движения в напорное возникает гидравлический прыжок. Начиная от второго сифонного участка, в ниспадающих ветвях водовода образуются большие скопления защемленного воздуха, что приводит к уменьшению пропускаемого расхода. Для восстановления пропускной способности водовода рекомендуется оборудовать сифонные участки вместо обыкновенных вантузов - универсальными вантузами авторов, которые выполняют три функции: выпуск малого количества воздуха при эксплуатации, большого количества при заполнении и впуск в водовод большого количества воздуха при опорожнении и аварии.

THE FILLING PECULIARITIES OF HIGH PRESSURE GRAVITY AQUEDUCTS

A.Ya. Margaryan, M.P. Hakobyan National University of Architecture and Construction of Armenia Keywords: gravity aqueduct, air pocket, composite regimes, siphon barrel

Hydraulic regimes emerging during the mountainous gravity aqueduct filling are discussed hereby. The permissible feeding flow discharge amount from the pipe is given in the technical norms depending on the pipe diameter, which is much smaller than flow released from the aqueduct operating on mixed hydraulic regime. As gravity aqueducts may have many siphon sections in the mountainous areas so mixed regimes may occur in the downward sections of the pipeline. The shift from free flow regime to the full pipe flow hydraulic regime is done by the hydraulic jump. Starting from the second siphon section and in the motion’s direction, large air pockets are formed in the downward sections of the pipeline causing the reduction of the aqueduct pressure and small amount of released flow. For the pipe capacity restoration it is recommended to equip the siphon sections by common universal air climinator, which has three basic functions of discharging small amount of air pocket during its exploitation, large amount of air pocket during filling as well as large amount of air supply in the case of dumping and accidents.




1. СНиП 2.04.02-84*. Строительные нормы и правила. Водоснабжение. Наружные сети и сооружения. -М., 2005. -128 с.

2. Մարգարյան Ա.Յա., Չոբանյան Գ.Ա. Արտոնագիր N 2247 A, Համապիտանի օդաթողման սարք, գրանցված 01.10.2008.

3. Մարգարյան Ա.Յա. Հիդրավլիկական հարված և խողովակաշարերի պաշտպանություն.- Երևան, ԵՃՇՊՀ, 2010.- 291 էջ.

4. Chanson H., Brattberg T. Experimental study of the air-water shear flow in a hydraulic jump // Int. Journal of Multiphase Flow. - 2000. - Vol 26.- P. 583-607.

5. Հովսեփյան Վ.Մ. Հիդրավլիկա և աէրոդինամիկայի տարրերը. -Երևան. Լույս, 1988. - 496 էջ: 6. Касымбеков Ж.К., Ботантаева Б.С. Исследование условии образования скоплений воздуха на

изгибе напорного водовода в вертикальной плоскости // Mat. V Miedzynarod. nauk. konf.: «Wschodnia spolka – 2009»,Vol. 7, Techn. nauki.– Пшемысль (Польша): Nauka i studia, 2009. - С. 27-31.


ԳԵՈԴԵԶԻԱ


ՀՏԴ 528.7(20/21)

ՋՐԱՅԻՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԻ ՀԱՄԱՊԱՐՓԱԿ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ

Ս.Վ. Թովմասյան, Ա.Ա. Մարգարյան, Ա.Լ. Վասիլյան Ճարտարապետության և շինարարության Հայաստանի ազգային համալսարան Առանցքային բառեր. ջրային ռեսուրսներ, ջրավազան, գլոբալ նավիգացիոն արբանյակային համակարգեր (GNSS), խորաչափ, հանութագրում, մոդել

Մշակվել է ջրավազանների փաստացի վիճակի մասին՝ տարողության, ծավալի և շահագործման կանխատեսվող ժամանակահատվածի վերաբերյալ ճշգրիտ ինֆորմացիա ստանալու արդյունավետ եղա-նակ: Այն իրականացվում է գլոբալ նավիգացիոն արբանյակային համակարգերի (GNSS) և համապատաս-խան ճշտություն ապահովող խորաչափական սարքավորումների կիրառմամբ: Այս սարքավորումների օգտագործմամբ մշակվել է հանութագրման նոր խորաչափապլանային մեթոդ, որը հնարավորություն է տալիս ստանալ ջրավազանի մասին հավաստի տեղեկատվություն: Չափագրման վերջնական արդյունք է հանդիսանում ավազանի 3D մոդելը` եռաչափ պատկերը, որի հիման վրա կարելի է կատարել ցանկացած հաշվարկ:

Ջրային ռեսուրսների պատշաճ կառավարումն առանցքային դեր է խաղում Հայաստանի սոցիալ-

տնտեսական զարգացման հարցում: Ընդհանուր առմամբ Հայաստանն ունի բավարար ջրային ռեսուրս-ներ: Հաշվի առնելով երկրում առկա բոլոր ջրային ռեսուրսները, վերջիններս բավարար են տարեկան մեկ շնչի հաշվով 3100 խորանարդ մետր ջրի մատակարարման համար: Գետերի հոսքի զգալի շրջանային և տարեկան տատանողականության արդյունքում ջրային ռեսուրսների տարածքաժամանակային բաշխվա-ծությունն անհավասար է: Գետահոսի շրջանային տատանումների դեմ պայքարելու համար երկրում կա-ռուցվել են 1,4 մլդ խոր.մ ընդհանուր հզորությամբ 87 պատվարներ: Սակայն տարբեր աղբյուրներով ստացվող տվյալներն էապես տարբերվում են միմյանցից, այսինքն, մի աղբյուրում նշվում է, որ պաշարվող ջրի ծավալը կազմում է 1,1 մլդ խոր.մ, իսկ մյուսում, ինչպես նշվեց՝ 1,4: Հասկանալի է, որ հնարավոր չէ հստակ նշել այդ մեծությունը քանի որ դրանք ստացվում են վերլուծական եղանակով՝ հիմքում ունենալով ջրավազանների կառուցման նախագծային տվյալները: Ջրի կառավարման և պլանավորման համալիր համակարգի համար անհրաժեշտ է ջրի քանակի մասին արժանահավատ, ժամանակին և որակյալ տվյալ-ների հավաքագրում: Հնարավոր չէ ամբողջությամբ կատարել ապագա ներդրումներն առանց առկա ջրա-յին պաշարների մասին հիմնարար գիտելիքների: Ավելին, տարբեր ջրային համակարգերի ամենօրյա աշխատանքը, ինչպես արտադրական (օրինակ՝ ոռոգման, քաղաքային ջրամատակարարման, բնապահ-պանական թողքի), այնպես էլ ռիսկի կանխման նպատակով (օրինակ՝ ջրհեղեղի մասին նախազգուշաց-ման) չի կարող օպտիմալացվել առանց արդյունավետ և իրական ժամանակի ռեժիմով գործող մոնիթորին-գային ցանցի: Ի վերջո ընդհանուր ջրի պաշարի կայունության կառավարումը (օրինակ՝ թույլտվություն-ների, նորագույն սարքավորումների կիրառման միջոցով) և զանազան լարվածությունների մեղմացումը հնարավոր է միայն տվյալների մշտադիտարկման և պաշարների գնահատման կանոնավոր անցկացման դեպքում: Որպեսզի հնարավոր լինի կատարել ջրային ռեսուրսների ճիշտ պլանավորում, հարկավոր է ունենալ գոյություն ունեցող ջրավազանների փաստացի վիճակի մասին տվյալներ, այսինքն՝ ջրամբարնե-րի փաստացի տարողության, ջրաբերուկների փաստացի ծավալի և շահագործման կանխատեսվող ժա-մանակահատվածի վերաբերյալ ճշգրիտ ինֆորմացիա: Այդ ինֆորմացիան կարելի է ստանալ բավակա-նին արդյունավետ եղանակով, այն է՝ գլոբալ նավիգացիոն արբանյակային համակարգերի (GNSS) և համապատասխան ճշտություն ապահովող խորաչափական սարքավորումների կիրառմամբ: Այս սար-քավորումների օգտագործմամբ մշակվել է հանութագրման նոր խորաչափապլանային մեթոդը, որը հնարավորություն է տալիս ստանալ ջրավազանի մասին հավաստի տեղեկատվություն: Չափագրման

ԳԵՈԴԵԶԻԱ


վերջնական արդյունք է ավազանի 3D մոդելը` եռաչափ պատկերը, որի հիման վրա կարելի է կատարել ցանկացած հաշվարկ.

• ստանալ յուրաքանչյուր նիշում ջրավազանի փաստացի տարողությունը, • հաշվարկել ջրաբերուկների փաստացի ծավալը, • ունենալով ջրապահանջարկը և փաստացի լցվածությունը՝ հաշվարկել ջրի պակասորդը, • պատկերացում կազմել ավազանի էկոլոգիական վիճակի մասին, • այս գործընթացը երկու անգամ կրկնելով, համապատասխան պարբերությամբ հնարավոր է հաշ-

վարկել ջրամբարի կյանքի տևողությունը: Այս մեթոդիկան կիրառվել է ԼՂՀ մի շարք խոշոր ջրամբարներում՝ Սարսանգի, Մատաղիսի, Խաչենի և Վարանդայի: Պլանավորվում է նաև հանութագրման այս եղանակը կիրառել նաև Արփի լճի համալիր ուսումնասիրության ընթացքում, որի համար մեր կողմից մծակվել է առկա խնդիրների լուծման հաջորդականությունը և այն ընդունվել է պատվիրատուի կողմից:

Հայաստանում առկա են նաև զգալի ստորերկրյա ջրային պաշարներ, որոնք կարևոր դեր ունեն ընդհանուր ջրային հաշվեկշռում: Խմելու ջրի մոտ 96 %-ը և ընդհանուր ջրառի շուրջ 40 %-ը կազմում են ստորերկրյա ջրերը: ՀՀ-ում ջրային ռեսուրսների խոշորագույն սպառող է համարվում ոռոգման ոլորտը (նկ. 1) [1]:

Նկ.1. Ջրի սպառումն ըստ տնտեսության ոլորտների

Գյուղատնտեսությունը Հայաստանում մեծապես կախված է ոռոգումից: Մշակաբույսերի համա-

խառն արտադրության ավելի քան 80 %-ը ստացվում է ոռոգվող տարածքներում: 2011 թ. տարեկան ջրառը կազմել է 2 941,1 մլն խոր.մ, ջրօգտագործումը`2 187,2 մլն խոր.մ, որի 88,3 %-ը

բաժին է ընկել գյուղատնտեսական, ձկնաբուծական և անտառտնտեսական, 8,3 %-ը` արտադրական և կոմունալ տնտեսություններին, 3,4 %-ը` խմելու: Ջրի տրանզիտային կորուստները կազմել են 753,9 մլն խոր.մ կամ ջրառի 25,6%-ը: 2012 թ. հեռացված կեղտաջրերի ծավալը կազմել է 813,4 մլն խոր. մ [2]:

Հայաստանի Հանրապետության ամենախոշոր ջրային պաշարը դա Սևանա լիճն է: Այն ունի բնա-պահպանական, տնտեսական և սոցիալական կարևորություն և կարևոր բազմանպատակային ջրամբար է ոռոգման, հիդրոէներգետիկայի և ռեկրեացիոն օգտագործումների համար: 1930-1980 թթ. գերշահագործ-ման արդյունքում Սևանա լճի մակարդակը զգալիորեն իջավ, հանգեցնելով լուրջ բնապահպանական և էկոլոգիական խնդիրների, այդ թվում՝ ջրի որակի վատթարացմանը, բնական միջավայրի ոչնչացմանը և կենսաբազմազանության կորստի: 1980-ականներից սկսած իրականացվեցին լճի մակարդակի կայունաց-ման և բարձրացման ծրագրեր: Դրանց թվում էր Արփա-Սևան և Որոտան-Արփա թունելների կառուցումը, որոնք տարեկան Սևանա լիճ են փոխադրում, համապատասխանաբար, 250 և 152 մլն խոր.մ ջուր, ինչպես նաև լճից ջրի բացթողման սահմանափակումը (ոչ ավել քան 170 մլն խոր.մ տարեկան): Այդ միջոցառում-ների արդյունքում 2001 թ. սկսած Սևանա լճի մակարդակը շարունակաբար բարձրանում է (նկ. 2) [3]:

ԳԵՈԴԵԶԻԱ


Վերջին 10 տարիների ընթացքում Հայաստանում իրականացվել են կարևոր օրենսդրական և ինստիտուցիոնալ բարեփոխումներ ջրային ռեսուրսների կառավարման և պահպանության ոլորտում: Դրանցից կարելի է առանձնացնել 2002 թ. լրամշակված Ջրային օրենսգիրքը, 2002 թ.՝ Ջրօգտագործողների ընկերությունների և ջրօգտագործողների ընկերությունների միությունների մասին օրենքը, 2005 թ.՝ Ջրի ազգային քաղաքականության հիմնադրույթների մասին օրենքը և 2006 թ.՝ Ջրի ազգային ծրագրի մասին օրենքը: Այդ միջոցառումները սահմանում են երկրում ջրային ռեսուրսների համալիր կառավարման (ՋՌՀԿ) սկզբունքներն ու կառուցակարգերը:

Ընդհանուր առմամբ, այդ օրենքները բավականին համապարփակ և ընդգրկուն են և ամուր հիմքեր են ստեղծում ջրային տնտեսության պլանավորման և կառավարման համար: Սակայն բացի օրենսդրա-կան դաշտի փոփոխությունից հարկավոր են նաև այլ փոփոխություններ, ավելին՝ անհրաժեշտ են երկ-րորդ սերնդի բարեփոխումներ, մասնավորապես, աջակցություն ապակենտրոնացման գործընթացին, ջրային թույլտվությունների համակարգի ուժեղացում, մոնիտորինգի համակարգի ուժեղացում, ՋՌՀԿ-ի ընդհանուր կարողությունների զարգացում, հատկապես գետավազանների պլանավորման հարցում: Այդ առումով ՋՌԿԳ-ի կարողությունների զարգացումն առանցքային նշանակություն ունի: Անհրաժեշտ է գետավազանների կառավարման պլանավորման բարելավում և երկրի յուրաքանչյուր գետավազանի ՋՌՀԿ-ի ռազմավարական տեսլական: Չնայած դոնորների համայնքի աջակցությամբ իրականացված զանազան ծրագրերի և երկար տարիների ջանքերի, Հայաստանի ջրային տնտեսությանը դեռևս բնորոշ են տարբեր հիմնախնդիրներ գետավազանների կառավարման պլանավորման հարցում, որոնք պայմանա-վորված են կարողությունների պակասով, տեղեկատվական ու վերլուծողական գործիքների անբավարար մակարդակով:

Նկ.2. Սևանա լճի մակարդակի ընթացքը 2002-2014 թթ. ընթացքում (01.01 դրությամբ)

ՀՀ-ի համար կարևորագույն հիմնախնդիրն է ջրի ոչ բավարար պահեստավորման հարցը, որը

ռազմավարական դեր ունի Հայաստանի Հանրապետության տատանողական ջրահոսի կարգավորման համար: Այն չափազանց կարևոր է ոռոգման, ջրամատակարարման և էներգետիկայի ենթաոլորտների համար, մասնավորապես, չոր կլիմայական գոտիների տարածքներում, որտեղ բնակչությունը կանգնել է ջրային ռեսուրսների սպառման վտանգի առջև:

ԳԵՈԴԵԶԻԱ


Մինչ այսօր երկրում կառուցվել է 87 պատվար: Հայաստանում մեկ շնչի հաշվով ջրի պահեստավոր-ման հզորությունները միջինում կազմում է մոտ 450 խոր.մ, որը համարվում է ցածր ցուցանիշ կիսաչոր կլիմայական պայմաններով երկրի համար: Հարևան երկրների համեմատ Հայաստանի ջրի պահեստա-վորման հզորությունները հավասար են Իրամի Իսլամական Հանրապետության մակարդակին, կազմելով Ադրբեջանի կամ Թուրքիայի պահեստավորման հնարավորությունների 20 %, իսկ Վրաստանի 60 %-ից քիչ (նկ. 3):

Նկ. 3. Հայաստանում մեկ շնչի հաշվով ջրային պահեստավորման հզորությունները հարևան

և այլ երկրների համեմատ

Ըստ տվյալների, Հայաստանում շինարարության, նախագծման կամ պլանավորման փուլերում գտնվող ջրամբարների թիվը հասնում է 157-ի: Նախագծերի հիմնական մասը կազմվել է Խորհրդային տա-րիներին: Այդ ջրամաբարների ընդհանուր պահեստավորման հզորությունը կազմում է 1,72 մլրդ խոր.մ (աղ.):

Աղյուսակ Ջրամբարները Հայաստանում

Ջրամբարների կարգավիճակը քանակը Պահեստավորման ծավալը, մլն

խոր.մ

Շինարարությունն անավարտ է 9 185,4

Նախագծային (նախագծման տարբեր փուլերում) 23 733,2

Նախնական ուսումնասիրություն 67 452,8

Պլանավորված, բայց չուսումնասիրված 60 345,9

Ընդամենը 157 1717,3

Առաջընթացի ապահովման համար մշակվել է Հայաստանում առաջնահերթ կարևորության ջրամ-

բարների շինարարության ռազմավարական ծրագիր, որն անդրադարձել է հարցի տնտեսական, ֆինան-սական, բնապահպանական և սոցիալական կողմերին: Ջրամբարների կառուցման բազմաթիվ ծրագրեր կազմվել են դեռ ԽՍՀՄ-ի տարիներին, ուստի որոշվել է լրամշակել անավարտ պատվարների տեխնիկա-տնտեսական հիմնավորումները և վերագնահատել ներդրումների տեխնիկական ու տնտեսական նպա-տակահարմարությունը:

Գեոդեզիական ուսումնասիրությունների համար օգտագործվել են բոլորովին նոր մոտեցումներ: Աշխատանքների կազմակերպման համար օգտագործվել են անօդաչու թռչող սարք: Ինչպես խորաչափա-պլանայինի անյպես էլ այս դեպքում ամբողջական տեխնիկական առաջադրանքը կազմվել է մեր կողմից և մշակվել է ամբողջական համակարգ, որպեսզի հնարավոր լինի աշխատանքները համապատասխանեցնել ՀՀ-ում գործող ArmWGS-84 կոորդինատային համակարգին:

ԳԵՈԴԵԶԻԱ


Հանութագրման և մշակման բոլոր աշխատանքները ավտոմատացվել են: Ի սկզբանե դժվարություն կար կոորդինատային համակարգին համապատասխանեցմանը, սակայն, մեր կողմից որոշվեցին և TBC ծրագրային փաթեթ ավելացվեցին անհրաժեշտ այն պարամետրերը, որոնք իրականացրեցին կոորդինա-տային համակարգի տրանսֆորմացիան:

Իհարկե հասկանալի է, որ նմանատիպ մոտեցումների դեպքում հնարավոր կլինի ամբողջական պատկերացում կազմել ՀՀ-ում կուտակվող ջրի ծավալի վերաբերյալ, որն էլ իր հերդին կոգնի ջրոգտագործման երկարաժամկետ պլանավորմանը:

ИНТЕГРИРОВАННОЕ УПРАВЛЕНИЕ ВОДНЫМИ РЕСУРСАМИ В РЕСПУБЛИКЕ АРМЕНИЯ С.В. Товмасян, А.А. Маргарян, А.Л. Василян Национальный университет Армении архитектуры и строительства Армении Ключевые слова: водные ресурсы, бассейны, глобальные навигационные спутниковые системы (GNSS), эхолот, съемка, модель

Разработан эффективный способ получения информации о фактическом состоянии водных бассейнов:

емкости, объемов наносов, прогнозирования сроков и эксплуатации. Для решения этих параметров используются глобальные навигационные спутниковые системы (GNSS) и эхолоты. С помощью этих оборудований был разработан новый метод батиметрической съемки, который позволил получить точные данные о водном бассейне. Конечным устройством для измерения является 3Д модель, которая может быть применена для решения разных инженерных задач.

INTEGRATED MANAGEMENT OF WATER RESOURCES IN THE REPUBLIC OF ARMENIA

S.V. Tovmasyan, A.A. Margaryan, A.L. Vasilyan National University of Architecture and Construction of Armenia Keywords: water resources, water basins, global navigation satellite system (GNSS), echo-sounding equipment, topographic survey, model

An efficient method has been elaborated for collecting meticulous information regarding the actual condition of

water basins, the actual capacity of reservoirs and quantity of sedimentation as well as information on the period of their planned utilization. This is implemented through the global navigation satellite system (GNSS) and echo-sounding equipment used with respective accuracy. By the means of mentioned equipment a new echo-sounding planning method for topographic survey is developed which gives the opportunity to obtain reliable information about water basins. Basin’s 3D modeling, three-dimensional image is he final result of planning based on which it is possible to do any calculation.


1. Товмасян С.В., Маркарян В.А., Голубкина Ю. Об использовании новейших геодезических методов для определения обьема накопившихся в водохранилищах наносов, Сб. докл, XVIII Междунар. науч.-техн. симп.- Алушта (Крым), 2013.- С. 306-311.

2. Ջրային հաշվեկշիռ http://www.mnp.am/?p=164 3. Սևանա լճի ջրային հաշվեկշռի տարրերի և մակարդակի փոփոոության դինամիկան 2002-2014 թթ.

http://shamshyan.com/hy/article/2015/02/17/43380/


http://www.mnp.am/?p=164

http://shamshyan.com/hy/article/2015/02/17/43380/

ԱՎՏՈՄԵՔԵՆԱՆԵՐ ԵՎ ՏՐԱԿՏՈՐՆԵՐ


ՀՏԴ 629.11.012

ՏՐԱԿՏՈՐԻ ՀԵՏ ԱՍԻՄԵՏՐԻԿ ԱԳՐԵԳԱՏԱՎՈՐՎԱԾ ՇԱՐԱՅԻՆ ՄՇԱԿԱԲՈՒՅՍԵՐԻ ԲԵՐՔԱՀԱՎԱՔԻ ՄԵՔԵՆԱՅԻ ԸՆԹԱՑՔԻ ԿԱՅՈՒՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

Ա.Ա. Առաքելյան, Վ.Զ. Մելիքյան, Ա.Պ. Տոնապետյան Հայաստանի ազգային պոլիտեխնիկական համալսարան Առանցքային բառեր. տրակտոր, հենարանային անիվ, կուրսային կայունություն, գլորման ուժ, անվի շառավիղ

Կատարված է տրակտորի հետ անհամաչափ ագրեգատավորված մշակաբույսերի բերքահավաքի

մեքենայի վրա ազդող ուժերի ուսումնասիրություն: Տեսականորեն ստացվել է արտահայտություն, որը կապ է հաստատում բերքահավաքի մեքենայի հենարանային անվին կիրառված գլորման ուժի, անվի լայ-նության, շառավղի և հողի ամրության միջև: Ստացված արտահայտությունը հնարավորություն է տալիս որոշել մեքենայի ընթացքի կայունությունը ապահովող հենարանային անիվների օպտիմալ չափերը:

Շարային մշակաբույսերի բերքահավաքի որակը մեծ կախում ունի մեքենայի ընթացքի կայունու-

թյունից: Միջշարային տարածություններով շարժվող բերքահավաքի մեքենաների ընթացքի կայունության

ապահովման համար հիմնականում կիրառվում են հիդրավլիկ սարքավորումներ, որոնց գործարկման

ուշացումը սահմանափակում է ագրերագտի աշխատանքային արագության և արդյունավետության բարձ-

րացումը: Ուստի միջշարային տարածությունով բերքահավաքի մեքենայի ընթացքի կայունության ապա-

հովումն արդիական խնդիր է [1, 2]:

Տրակտորի հետ անհամաչափ ագրեգատավորված շարային մշակաբույսերի բերքահավաքի մեքե-

նայի ընթացքի կայունության ապահովման նպատակով կատարենք ուժերի ուսումնասիրություն ըստ նկ.

1-ում բերված սխեմայի: Համաձայն դինամիկայի հիմնական օրենքի, մեքենայի համընթաց շարժման

հավասարումը կնդունի հետևյալ տեսքը [2, 3]՝

𝑚𝑚𝑑𝑑𝑑𝑑

𝑑𝑑𝑑𝑑= 𝑃𝑃𝑇𝑇 = −𝑅𝑅,

որտեղ m-ը մեքենայի զանգվածն է, V- ն՝ ագրեգատի համընթաց շարժման արագությունը, ТP -ն՝

տրակտորի քարշի ուժը, R -ը՝ մեքենայի քարշային դիմադրության ուժը (նկ. 1):

Տրակտորի կայունացված շարժման դեպքում քարշի ուժը կորոշվի հետևյալ արտահայտությամբ`

𝑃𝑃𝑇𝑇 = 𝑅𝑅 = 𝑅𝑅ձախ + 𝑅𝑅աջ + 𝑅𝑅𝐶𝐶, (1)

որտեղ 𝑅𝑅ձախ, 𝑅𝑅աջ համապատասխանաբար ձախ և աջ անիվների գլորման դիմադրության ուժերն են,

𝑅𝑅𝐶𝐶-ն՝ մեքենայի բանվորական օրգանների դիմադրության ուժը:

Բերքահավաքի մեքենայի ընթացքի կայունության գնահատման համար որոշենք բոլոր ուժերի

մոմենտների գումարը տրակտորի կցորդագնդի վրա գտնվող C կետի նկատմամբ.

∑𝑀𝑀𝐶𝐶(𝐹𝐹𝑘𝑘) = 𝑅𝑅ձախ𝑙𝑙ձախ − 𝑅𝑅աջ𝑙𝑙աջ + 𝑅𝑅𝐶𝐶𝑙𝑙𝐶𝐶(𝐹𝐹𝑇𝑇1 + 𝐹𝐹𝑇𝑇)𝐿𝐿, (2)

որտեղ 𝑙𝑙ձախ, 𝑙𝑙աջ, 𝑙𝑙𝐶𝐶 և L-ը համապատասխան ուժերի բազուկներն են, 𝐹𝐹𝑇𝑇1, 𝐹𝐹𝑇𝑇-ը՝ անիվների կողային

ռեակցիաները:



C

Rc

PT

C

V

FT2FT1

lC

lÓ³Ë

L

ϕ

RÓ³Ë R³ç

l³ç

Նկ.1. Դաշտի հարթությունում բերքահավաքի մեքենայի վրա ազդող ուժերի սխեման

Միջշարային տարածությունով շարային մշակաբույսների բերքահավաքի մեքենայի ընթացքի կա-

յունությունը կապահովվի հետևյալ պայմանի առկայության դեպքում [3]՝ ∑𝑀𝑀𝐶𝐶(𝐹𝐹𝐾𝐾) = 0 կամ

𝑅𝑅ձախ𝑙𝑙ձախ − 𝑅𝑅աջ𝑙𝑙աջ − 𝑅𝑅𝐶𝐶𝑙𝑙𝐶𝐶 + (𝐹𝐹𝑇𝑇1 + 𝐹𝐹𝑇𝑇)𝐿𝐿 = 0: (3)

Ըստ (3) արտահայտության որոշենք 𝑅𝑅ձախ ուժը՝

𝑅𝑅ձախ =𝑅𝑅𝐶𝐶𝑙𝑙𝐶𝐶 + 𝑅𝑅աջ𝑙𝑙աջ − (𝐹𝐹𝑇𝑇1 + 𝐹𝐹𝑇𝑇2)𝐿𝐿

𝑙𝑙ձախ:

Քանի որ կայունացված շարժման դեպքում բերքահավաքի մեքենայի անիվների կողատարում տեղի չի ունենում,

անիվների կողային ռեակցիաները (𝐹𝐹𝑇𝑇1 + 𝐹𝐹𝑇𝑇) կձգտեն 0-ի: Այս դեպքում, հաշվի առնելով, որ

𝑙𝑙ձախ = 0,7մ, 𝑙𝑙աջ = 1,4մ, 𝑙𝑙𝐶𝐶 = 1,75մ կստանանք՝

𝑅𝑅ձախ = 2,5𝑅𝑅𝐶𝐶 + 2𝑅𝑅աջ𝑙𝑙ձախ: (4)

Այն դեպքում, երբ բերքահավաքի մեքենայի վրա տեղադրում են նույնատիպ անիվներ, որոնց վրա նորմալ լարումները հավասարաչափ են բաշխվում, ձախ և աջ անիվների գլորման դիմադրության ուժերը մոտավորապես հավասարվում են�𝑅𝑅ձախ ≈ 𝑅𝑅աջ�, որը հակասում է (4) արտահայտությանը:

Հետևաբար, ագրեգատի վրա առաջանում է պտտող մոմենտ, որի ազդեցության տակ ագրեգատը պտտվում է կցորդի С կետով անցնող ուղղաձիգ առանցքի նկատմամաբ ϕ անկյունով (նկ. 1), որի դեպքում (1) արտահայտությունը կընդունի հետևյալ տեսքը`

𝑃𝑃𝑇𝑇 = 𝑅𝑅ձախ + 𝑅𝑅աջ + 𝑅𝑅𝐶𝐶 + (𝐹𝐹𝑇𝑇1 + 𝐹𝐹𝑇𝑇2)𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠: (5)



Շարային մշակաբույսերի բերքահավաքի բարձրորակ տեխնոլոգիական գործընթացի համար

անհրաժեշտ է ապահովել հավասարակշռության պայմանն այնպես, որ ϕ անկյունը, հետևաբար և աշախատանքային տարրերի շեղումը շարքում նվազագույն լինի, որին կարելի է հասնել հենարանային անիվների վրա տարբեր գլորման դիմադրության ուժեր ստեղծելով:

Անվի հավասարաչափ գլորման դեպքում`𝑅𝑅𝑅𝑅 = 𝑁𝑁𝑁𝑁, կամ 𝑅𝑅 = 𝑁𝑁𝑁𝑁: որտեղ 𝑅𝑅–ը հենարանային անվի շառավիղն է, իսկ 𝑁𝑁–ը` հենարանային անվի և հողի գլորման դիմադրու-թյան գործակիցը:

𝐹𝐹ձախ և 𝐹𝐹աջ ուժերը կախված են հողի վիճակից (𝑁𝑁), անիվների չափերից �𝑅𝑅ձախ, 𝑅𝑅աջ�, դրանց վրա

ուղղահայաց բեռնվածքներից �𝑃𝑃ձախ,𝑃𝑃աջ�:

Երբ մեքենան ազդող անհամաչափ է ագրեգատավորված տրակտորի նկատմամբ, ապա հենարա-նային անիվների համապատասխան օպտիմալ չափերի ընտրությամբ կարելի է անիվների վրա ստեղծել տարբեր գլորման դիմադրության ուժեր և այդպիսով ապահովել ագրեգատի ընթացքի կայունությունը: Անվի հետքը դեֆորմացվող հողի վրա կարելի է ընդունել որպես էլիպս, որի մակերեսը որոշվում է նկ. 2-ում բերված 2𝑎𝑎 և b չափերով:

AB

P

N

C

O

Rα

h z

Vr

a

b

r ¹

а

Նկ. 2. Միջշարային մշակաբույսերի բերքահավաքի մեքենայի հենարանային անվի և հողի

փոխազդեցության սխեման Անվի հպման մասում հողի մակերևույթի մակերեսը կախված է a/b հարաբերությունից, իսկ a

մեծությունը` r-ից և b-ից (a =f(r,b)): Անվի վրա կիրառված բոլոր ուժերի մոմենտների գումարը Օ կետի նկատմամբ կլինի (նկ. 2)`

∑𝑀𝑀0(𝐹𝐹𝐾𝐾) = −𝑅𝑅𝑅𝑅դ + 𝑁𝑁𝑁𝑁 = −𝑅𝑅𝑅𝑅դ + 𝑃𝑃𝑁𝑁 , (6)

որտեղ R–ը հենարանային անվի գլորման դիմադրության ուժն է, rդ = r-hz-ը` անվի դինամիկ շառավիղը, hz–ը՝ անվի դեֆորմացիայի մեծությունը, N–ը՝ անվի վրա նորմալ հակազդեցության ուժը (P=N):

Անվի հավասարաչափ շարժման դեպքում` ∑𝑀𝑀0(𝐹𝐹𝐾𝐾) = 0: (7)

Հաշվի առնելով (7)-ը (6) արտահայտությունից կստանանք` 𝑅𝑅 = 𝑃𝑃𝑁𝑁/𝑅𝑅դ ∶ (8)

Անվի տակ դեֆորմացվող հողի մոտավոր մակերեսը կարելի է որոշել ըստ հողի ամրության`



𝐴𝐴𝑧𝑧 = 𝑃𝑃/𝑞𝑞 , (9) որտեղ q –ն հողի ամրությունն է, Ն/մ2: Մյուս դեպքում` 𝐴𝐴𝑧𝑧 = 0,5𝜋𝜋𝑎𝑎𝜋𝜋, (10)

որտեղ a-ն և b –ն էլիպսի կիսաառանցքներն են: Համատեղ լուծելով (9)-ը և (10)-ը, կստանանք՝

𝑎𝑎 = 𝑃𝑃/0,5𝜋𝜋𝜋𝜋𝑞𝑞: (11)

a-ն կարելի է որոշել որպես այն շրջանագծի լար, որի տրամագիծը հավասար է մեքենայի անվի տրամագծին (նկ. 2).

α = 𝑎𝑎𝑅𝑅𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑠𝑠�𝑅𝑅դ/𝑅𝑅� (12)

որտեղից` 𝑅𝑅դ = 𝑅𝑅�1 − (𝑎𝑎/𝑅𝑅)2: (13)

Համատեղ լուծելով (8), (11) և (13) հավասարումները կստանանք հենարանային անվին կիրառած

գլորման Q ուժը կախված անվի վրա նորմալ լարումներից և հողի ամրությունից.

𝑄𝑄 = 𝑅𝑅 = 𝑃𝑃∙𝐶𝐶

𝑟𝑟�1−� 𝑃𝑃0,5𝜋𝜋𝜋𝜋𝜋𝜋𝜋𝜋�

2: (14)

Քանի որ կառուցվածքում աջ հենարանային անիվը մնում է անփոփոխ, նորմալ լարումները

որոշվում են, ելնելով մեքենայի կառուցվածքային պարամետրերից, ապա ձախ անվի վրա դիմադրությու-

նը ( Ó³ËR ) կորոշվի (14) բանաձևով:

Ըստ (4) և (14) բանաձևերի կստանանք՝

𝜋𝜋ձախ =2𝑃𝑃ձախ

𝑟𝑟ձախ𝑞𝑞�1−�𝑃𝑃

0,5𝜋𝜋𝜋𝜋𝜋𝜋𝜋𝜋�2: 15)

Ինչպես երևում է, հենարանային անվի գլորման դիմադրության ուժը կախված է առաջին հերթին

դրա շառավղից և լայնությունից, իսկ (15) հավասարումը կապ է հաստատում բերքահավաքի մեքենայի ձախ հենարանային անվի լայնության և վերը թվարկված պարամետրերի միջև:

СТАБИЛЬНОСТЬ ПРОЦЕССА АССИМЕТРИЧНО АГРЕГАТИРОВАННОЙ С ТРАКТОРОМ МАШИНЫ ПО СБОРУ УРОЖАЯ РЯДОВЫХ КУЛЬТУР

А.А. Аракелян, В.З.Меликян, А.П. Тонапетян Национальный политехнический университет Армении Ключевые слова: трактор, опорное колесо, курсовая устойчивость, сила перекатывания, радиус колеса

Проведены исследования сил, действующих на ассиметрично агрегатированную с трактором машину. Теоретически получено выражение, которое устанавливает связь между приложенной к опорному колесу машины силой перекатывания, шириной и радиусом опорного колеса и твердостью почвы. Полученное выражение дает возможность установить оптимальный размер опорных колес, обеспечивающих устойчивость машины.



STABILITY OF ASYMMETRICALLY AGGREGATED TRACTOR ATTACHMENTS

FOR THE HARVEST OF CROPS A.A. Araqelyan, V.Z. Meliqyan, A.P. Tonapedyan National Polytechnic University of Armenia Keywords: tractor, supporting wheel, operating stability, torque, wheel radius

Forces affecting the operation of asymmetrically aggregated tractor attachments for the harvest of crops are studied. Theoretically there is a correlation among the torque applied to the supporting wheel of tractor harvesting attachment, the width of the wheel, its radius and the hardness of soil. Obtained results enable to determine the optimal size of supporting wheels which afford the stability of tractor during its operation.


1. Хачатрян Х.А. Стабльность работы почвообрабатывающих агрегатов.- М., 1974. 2. Анутов Р.М., Котельников В.Я., Козявин А.А., и др. Параметры устойчивости хода почвообрабаты-

вающего агрегата. Современные наукоемкие технологии, 2012.-№12, с.12-13. 3. Хантадзе З.А. Сила тяги плугов и ее наивыгоднейшее направление.- Тбилиси, 1960.


ԳԵՈԴԵԶԻԱ


Ðî¸ 528.(075.8)

ՀՀ ԱԶԱՏԻ ՋՐԱՄԲԱՐԻ ԳԵՈԴԵԶԻԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐԻ

ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Վ.Ա. Մարգարյան, Ն.Խ. Գյուրջյան Ճարտարապետության և շինարարության Հայաստանի ազգային համալսարան Առանցքային բառեր. պատվար, GPS, դեֆորմացիա, մակարդակաչափում, հենանիշ

Բերված են Ազատի ջրամբարի պատվարի գեոդեզիական դիտարկումների արդյունքները, որոնք

իրականացվել են ակնադիտական և գործիքային եղանակներով: Ներկայացված է պատվարի վրա ընդ-լայնված պլանային գեոդեզիական ցանցը, որը հիմք է հանդիսացել կատարելու պատարի հանութագրու-մը և որոշել գոյություն ունեցող բոլոր պիեզոմետրական կետերի կոորդինատները:

ՀՀ ողջ տարածքը գտնվում է սեյսմիկ տեսանկյունից անկայուն գոտում: Ցանկացած մեծ կամ միջին

ջրամբարների ծավալների մեծացմանը զուգընթաց մեծացնում է ճնշման ուժերի ազդեցության տակ պատ-վարի փլուզման հավանականության ռիսկը [1, 2]:

Գեոդեզիական դիտարկումները թույլ են տալիս որոշել ջրամբարների պատվարի դեֆորմացիայի չափերը, կայունության և ամրության խախտման պատճառները, ինչպես նաև շահագործման անհրաժեշտ ռեժիմը: Գեոդեզիական մոնիթորինգի միջոցով կարելի է ամրագրել նույնիսկ ամենափոքր դեֆորմացիա-ները, որոնց նկատմամբ մշտական դիտարկումների կազմակերպումն ու իրականացումը նպաստում է ժա-մանակին դեֆորմացիաների հայտնաբերմանը, սպառնացող ռիսկի կանխատեսմանն ու կանխարգելմանը:

Պարբերական չափումների արդյունքների հիման վրա որոշվում է գեոդեզիական հիմնային ցանցի բազիսային կետերի դիրքերի կայունությունը և վերահսկման կետերի շեղումները: Չափումների ընդհա-նրացման արդյունքում բացահայտվում են գոտիներ, որոնք բնութագրվում են դեֆորմացիայի չափով, ինչպես նաև եզրակացություն է կազմվում պատվարի մարմնի ընդհանուր վիճակի մասին [3, 4]: Ստաց-ված տվյալները օգտագործվում է հնարավոր վթարային իրավիճակների կանխատեսման և ժամանակին դրանց կանխարգելման միջոցառումների իրականացման համար:

Պատվարի դեֆորմացիոն գործընթացների նկատմամբ մշտադիտարկումն իրականացվում է հետևյալ նպատակներով.

• դեֆորմացիաների բացարձակ և հարաբերական մեծությունների որոշման,

• դեֆորմացիայի առաջացման պատճառների և դրա վտանգավորության աստիճանի բացահայտման,

• կառույցի հիմքի կայունության բնութագրիչների որոշման,

• դեֆորմացիաների թույլատրելի արժեքների սահմանման,

• դեֆորմացիոն պրոցեսների զարգացման կանխատեսման,

• հնարավոր ռիսկերից զգուշացման,

• առաջացող դեֆորմացիաների և դրանց հետևանքների նկատմամբ ժամանակին միջոցներ ձեռ-նարկելու համար [3, 5]:

Գիտության և տեխնիկայի նորագույն նվաճումները անկասելի ձևով ներխուժում են նաև գեոդե-զիայի բնագավառ: Այդ նորույթները բարձրացնում են աշխատանքների արդյունավետությունը, կատար-վող աշխատանքների ճշտությունները, կրճատում են ծախսատար գործընթացները: Գլոբալ դիրքորոշման

համակարգի (GPS)-ի ունակությունները գեոդեզիայում` այն է դիտարկվող կետերի կոորդինատների որո-շումը միլիմետրերի ճշտությամբ:

GPS-ը թույլ է տալիս կատարել ցանկացած եղանակի շուրջօրյա գեոդեզիական աշխատանքներ,

նույնիսկ դիտարկվող կետերի միջև ուղիղ տեսանելիության բացակայության պայմաններում:

ԳԵՈԴԵԶԻԱ


Ամբողջ աշխարհում, ինչպես նաև ՀՀ-ում, այսօր առկա են բազմատեսակ արբանյակային ընդունիչ կայաններ, որոնք միևնույն կետերի դիտարկումների ժամանակ տալիս են տարբեր արդյունքներ`

կախված ընդունիչ կայանի մոդելից և ֆիզիկական հնարավորություններից:

Ներկայումս դիտարկումների արբանյակային մեթոդները ավելի լայն կիրառություն են գտել տարբել կառույցների դեֆորմացիաների ուսումնասիրման և մոնիթորինգի համար: GPS-ով դեֆորմացիոն պրո-ցեսների ուսումնասիրության ժամանակ հիմնականում կիրառվում են չափումների ստատիկ ռեժիմը:

Հաճախ շարունակական չափումներ իրականացնելիս կիրառում են նաև չափումների կոմբինացված ռե-ժիմը, երբ զրոյական ցիկլի ժամանակ որոշվում է կայանների ելակետային կոորդինատները, իսկ հերթա-կան ցիկլերի ժամանակª շեղումներն ու դեֆորմացիաները:

Ազատի ջրամբարի պատվարի մանրամասն ուսումնասիրությունը բացահայտեց մի շարք թերու-թյուններ.

• հատակային ջրթողի թունելում բացակայում են թունելի վիճակը ստուգող անհրաժեշտ սարքա-վորումները,

• թունելի շինարարական կարերում տեղադրված են ինքնագիր ճաքաչափեր, որոնք ամբողջովին շարքից դուրս են եկել,

• գեոդեզիական հենանիշերի մեծ մասը չի պահպանվել, իսկ տեղադրված պիեզոչափերի մեծա-մասնության աշխատունակության վերաբերյալ կասկած է առաջանում,

• պատվարի վրա տեղակայված սեյսմիկ ազդեցությունները դիտարկող սարքը չի գործում, • շահագործող անձնակազմի մոտ բացակայում են դիտարկումների և հրահանգների մատյան-

ները՝ տեղակայված ստուգաչափական սարքավորումների վերաբերյալ և այլն [2]: Իսկզբանե նպատակն էր՝ կատարել շրջանային գեոդեզիական չափումներ, որոշելու ջրամբարի

պատվարի վրա գոյություն ունեցող գեոդեզիական կետերի տեղաշարժը, դրանց չափերը և համեմատել նախագծով նախատեսված թույլատրելի սահմանաչափի հետ: Ցավոք, ջրամբարի պատվարի վրա կա-տարված ակնադիտական ուսումնասիրության արդյունքում պարզ դարձավ, որ պատվարի վրա պահպա-նվել է ընդամենը մեկ գեոդեզիական կետ, որի կոորդինատներն ու նիշը հայտնի էին: Գեոդեզիական աշխատանքներն իրականացնելու համար պատվարի շուրջ ժայռային ապարների վրա տեղադրվել են չորս հիմնավորման կետեր, դրանք կապակցելով հայտնի կոորդինատներով կետի հետ:

Նկ.1. Պատվարի վրա տեղակայված նոր

բազիսաին կետեր

Նկ.2. Պատվարի մարմնի վրա գեոդեզիական ցանցի կետեր

ԳԵՈԴԵԶԻԱ


Պատվարի վրա գոյություն ունեցող բոլոր պիեզոչափական կետերն ու հանույթ կատարելու համար

ամրացվել են ժամանակավոր հենանիշեր: Այդ կետերի նիշերն ու կոորդինատները չափագրվել են պիեզո-չափի խողովակի կափարիչից: Պատվարի վրա ընդլայնված պլանային գեոդեզիական ցանցի կետերի կոորդինատները չափագրվել են Leica Viva GPS-արբանյակային ընդունիչներով, իսկ բարձրությունները՝ Leica Viva էլեկտրոնային հեռաչափով (тахеометр): Վերականգնված գեոդեզիական ցանցը չի կարող մշտապես ծառայել պատվարի վրա պարբերաբար դիտարկումներ կատարելու համար, քանի որ ցանցի կետերը ժամանակավոր հենանիշեր են: Դրանք հնարավոր է փոխարինել հիմնական հենանիշերով, որպեսզի պատվարը մշտապես լինի վերահսկողության տակ:

Ջրամբարի գեոդեզիական բարձունքային ցանցը հնարավոր է ներկայացվել երկու հատ երկրորդ դասի մակարդակաչափման ընթացքներով: Առաջին ընթացքը պետք է անցնի պատվարի կատարով և արտահայտի պատվարի վիճակը: Երկրորդը` առաջինին զուգահեռ, ըստ ստորին բիեֆի: Մակարդակա-չափումը պետք է իրականացվի ըստ ծածկագծի հենակետերի, պատվարի մակերևութային դրոշմանիշ-երի, գրունտային ելակետային հենանիշերի երկրորդ դասի թվային մակարդակաչափերին բնորոշ ճշգրիտ մեթոդներով:

Գեոդեզիական բազիսային, բարձունքային և պիեզոչափական ցանցերի վերականգնումն առաջին անհետաձգելի ինժեներական միջոցառումներից է, որի իրականացմամբ պայմաններ կստեղծվեն պարբե-րաբար կատարելու գեոդեզիական չափագրություններ և հավաքագրված տվյալների ամփոփմամբ ստա-նալու եզրակացություններ՝ պատվարի տեխնիկական վիճակի վերաբերյալ:

О ВОЗОБНОВЛЕНИИ ГЕОДЕЗИЧЕСКИХ РАБОТ АЗАТСКОГО ВОДОХРАНИЛИЩА РЕСПУБЛИКИ АРМЕНИЯ

В.А. Маркарян, Н.Х. Гюрджян Национальный Университет Архитектуры и Строительства Армении

Ключевие слова: плотина, GPS, деформация, измерение уровня, стандарт

Приведены результаты геодезических наблюдений плотины Азатского водохранилища, которые были осуществлены как визуальным, так и инструментальным методами. Представлена расширенная плановая геодезическая сеть на плотине, которая стала основой для проведения наблюдений и определения координат всех существующих пьезометрических точек плотины.

ON THE RESTORATION OF GEODETIC NETWORKS OF THE RA AZAT RESERVOIR

V.A. Margaryan, N.Kh. Gyurjyan National University of Architecture and Construction of Armenia

Keywords: dam, GPS, deformation, leveling, basic point

The results of geodetic observations of Azat reservoir dam are presented in the article performed both in visual monitoring and instrumental ways. Geodetic plan of grids extended on the dam is described, which became the basis for the observations and determination of coordinates for all existing piezometer points.

ԳԵՈԴԵԶԻԱ


¶ՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

1. ՀՀՇՆ II-6.02-2006 Սեյսմակայուն շինարարություն: Նախագծման նորմեր.- Երևան,2006.-62 էջ: 2. Գյուրջյան Ն.Խ. Ազատի ջրամբարի հողային պատվարի նստվածքների և դեֆորմացիաների

ուսումնասիրությունները // ԵՃՇՊՀ Տեղեկագիր.- 2009.- №3.- էջ 24-26: 3. Эйдельман С.Я. Исследование деформаций и напряжений в бетонных плотинах // Проектирование и

строительство больших плотин: Мат. VI конгр. по большим плотинам.- М. - Л., 1962.- С. 175-260. 4. Эйдельман С.Я. Компенсационный метод измерения напряжений бетона// Гидротехническое

строительство.- 1949.- № 11.- С. 1-6. 5. Сарайкин Н.И. Разработка методики инженерно-геодезических наблюдений за осадками и кренами

зданий повышенной этажности при их строительстве на слабых грунтах.- Минск, 1984.-184 с.


ԳԵՈԴԵԶԻԱ


ՀՏԴ 528.9 352:

ՀՀ ՊԵՏԱԿԱՆ ՄԱՍՇՏԱԲԱՅԻՆ ՇԱՐՔԻ ՏԵՂԱԳՐԱԿԱՆ ՔԱՐՏԵԶՆԵՐԻ ՍՏԵՂԾՄԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԴՐԱՆՑ

ԱՐԴԻԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

Հ.Ս. Պետրոսյան, Ա.Ա. Արտեմյան, Ն.Վ. Հարությունյան Ճարտարապետության և շինարարության Հայաստանի ազգային համալսարան Առանցքային բառեր. բազային տեղագրական քարտեզ, օդատիեզերանկար, պետական մասշտաբային շարքի տեղագրական քարտեզներ, լուսանկարչափական եղանակ, թվային տեխնոլոգիաներ

Ներկայացված են ՀՀ պետական մասշտաբային շարքի բազային 1:10000 մասշտաբի տեղագրական

քարտեզների ստեղծման ուսումնասիրությունը և դրանց վերլուծությունը: Վերլուծական տվյալների հիման վրա առաջարկվում է տեղագրական քարտեզների թարմացումը՝ ներկայումս գործող հրահանգով նախատես-վածի (բնակեցված տարածքներում՝ 5…7, իսկ այլ տարածքներում՝ 10…15 տարին մեկ պարբերականությամբ) փոխարեն իրականացնել թվային քարտեզները, դրանք համադրելով տիեզերանկարների հետ: Արդյունքում թարմացման աշխատանքներ կիրականացվեն միայն փոփոխության ենթարկված տարածքներում, որով ամեն տարի հնարավոր է ապահովել բազային տեղագրական քարտեզների թարմացումը:

ԽՍՀՄ-ի օրոք Հայաստանի Հանրապետության ողջ տարածքը ծածկված էր 1:25000 - 1:1000000 մասշ-

տաբի տեղագրական քարտեզներով, որոնք հրատարակվել են ԽՍՀՄ Գեոդեզիայի և քարտեզագրության գլխավոր վարչության կողմից 1948-1978 թթ. ընթացքում: Նշված մասշտաբային շարքի տեղագրական քար-տեզները 1984 թվականից չէին թարմացվել:

Հայաստանի Հանրապետության անկախության հռչակումից հետո նշված մասշտաբների քարտեզ-ների լիարժեք օգտագործումը սահմանափակվում է հետևյալ հիմնական պատճառներով.

• քարտեզների հրատարակման վաղեմությունը 15…50 տարի է, • բոլոր քարտեզներն առկա են միայն ավանդական (թղթային) տեսքով, • քարտեզների լեզուն ռուսերենն է, որում աղավաղումներով են փոխանցված հայեցի աշխարհագրա-

կան անվանումները, • տեղանունների մեծ մասը (մոտ 70%) օտարալեզու է, • քարտեզները հիմնականում նախատեսված են եղել պաշտպանական նպատակներով օգտագործ-

ման համար, որի հետևանքով տեղանքի տարրերի մի մասի վերաբերյալ տեղեկատվությունը դաս-վում է «գաղտնիների» շարքին,

• 1:25000 - 1:1000000 մասշտաբների քարտեզների հիմքերը (մշտական պահպանության դիապոզի-2տիվները) գտնվում են Ռուսաստանի Դաշնությունում, Հայաստանի Հանրապետությունում առկա են միայն 1:10000 մասշտաբի տեղագրական քարտեզների կազմողական օրինակները:

Նկատի ունենալով, որ ՀՀ տարածքի համար ամենախոշորը 1:10000 մասշտաբի տեղագրական քարտեզն է, որն ամբողջությամբ ծածկում է հանրապետության տարածքը և այն բազային է ՀՀ պետական մասշտաբային շարքի փոքր մասշտաբի տեղագրական քարտեզների համար, առաջնահերթ անհրաժեշտ էր թվային եղանակով ստեղծել 1:10000 մասշտաբի տեղագրական քարտեզները, ինչը հնարավորություն կտար ընդհանրացման եղանակով գրասենյակային պայմաններում ստեղծել 1:25000-ից մինչև 1:1000000 մասշտաբի

ԳԵՈԴԵԶԻԱ


տեղագրական քարտեզները: Բազային քարտեզների ստեղծման նպատակն է ՀՀ տարածքը պետական մասշ-տաբային շարքի քարտեզներով ապահովելը, որի իրականացման համար անհրաժեշտ է լուծել հետևյալ խնդիրները.

• բազային տեղագրական քարտեզների և հատակագծերի մասշտաբների սահմանումը, թարմացումն ու հրատարակումը,

• բազային քարտեզագրական նյութեր ստանալու համար օդատիեզերահանութագրման աշխատանք-ների իրականացումը,

• տեղագրական ու թեմատիկ քարտեզների և հատակագծային նյութերի հիման վրա ՀՀ պետական քարտեզագրագեոդեզիական ֆոնդի ստեղծումը և կառավարումը,

• բազային քարտեզների գաղտնիության ռեժիմի և բաց հրատարակման ենթակա բազային քարտեզ-ների տեղեկատվության պարունակության սահմանումը,

• աշխարհագրական անվանումների կանոնակարգումը, • նոր թվային տեխնոլոգիաների ներդրումը, թվային լուսանկարչափական սարքավորումների և

դրանց ծրագրային ապահովման փաթեթների ձեռքբերումը, թվային տեխնոլոգիաների մասնա-գետների պատրաստումը,

• պետական մասշտաբային շարքի տեղագրական և կադաստրային քարտեզների ստանդարտների և պայմանական նշանների մշակումը և սահմանումը,

• երկրատեղեկատվական համակարգի (ԵՏՀ) ներդրումը, • իրավական և նորմատիվատեխնիկական փաստաթղթերի մշակումը և սահմանումը: Բազային քարտեզները ստեղծվում են միասնական կոորդինատային և բարձունքային համակարգերում

և կազմվում են տեխնիկական պահանջների ու սահմանված տեղեկատվության հիման վրա: Դրանք արտա-ցոլում են տեղանքի պատկերը տվյալ ժամանակահատվածում և նախատեսված են պետության առջև ծառա-ցած տարաբնույթ խնդիրների լուծման համար:

Թվային քարտեզների վրա բոլոր օբյեկտները և տարրերը պատկերվում են վեկտորային ձևաչափով: Դա թույլ է տալիս անհրաժեշտության դեպքում տեղեկատվություն տրամադրել ոչ միայն ողջ քարտեզի ծա-վալով, այլև առանձին շերտերի ձևով, որով վերջնականապես կարգավորվում է «գաղտնի» և «հատուկ նշանա-կության օբյեկտների» վերաբերյալ տեղեկատվության տրամադրման սահմանափակման խնդիրը, ինչպես նաև քաղաքացիական օգտագործման նպատակներով քարտեզների և հատակագծերի հրատարակումը: Ստեղծված թվային բազային քարտեզները հիմք են տարբեր գերատեսչական (քաղաքաշինական, բնապահ-պանական, արդյունաբերության, կադաստրի, տարածքների պլանավորման, գյուղատնտեսական հողերի հաշվառման, միավորման, օգտագործման և գոտիավորման սխեմաների կազմման, գույքահարկի և գնահատ-ման բազաների ճշգրտման, վարչական և տնտեսական գործունեության, հողաբարելավման, երկրաբանական հետախուզական աշխատանքների, անտառտնտեսության և այլ) խնդիրների լուծման նպատակով թեմատիկ քարտեզների ստեղծման համար [1]:

ՀՀ տարածքի բազային 1:10000 մասշտաբի քարտեզների կազմման համար հիմք են հանդիսացել ՀՀ քարտեզագրագեոդեզիական ֆոնդում առկա 1:10000 մասշտաբի տեղագրական քարտեզների կազմողական կամ հրատարակչական օրինակները, այդ նպատակով արված օդալուսանկարները և տիեզերանկարները: Ելնելով հանրապետության տարածքի ռելիեֆի և աշխարհագրական դիրքի առանձնահատկություններից՝ Հայաստանի Հանրապետության տարածքի բազային տեղագրական քարտեզներն ստեղծվել են օդահանութա-գրման, տիեզերական հանութագրման, վերգետնյա (ավանդական) և համակցված եղանակներով:

Ընդհանրապես, օդատիեզերանկարահանումը բազային տեղագրական և կադաստրային քարտեզների ստեղծման (թարմացման) ամենաարդյունավետ եղանակն է, որը հանութագրման մյուս եղանակների համե-

ԳԵՈԴԵԶԻԱ


մատ ունի մի շարք առավելություններ` ճշտության, հավաստիության, տեղանքի պատկերման մանրամաս-նության, օպերատիվության և էժանության առումով: Հայաստանի Հանրապետության տարածքում օդալուսա-նկարահանման աշխատանքներն իրականացվել են Երևան քաղաքի, Արարատի, Արմավիրի, Շիրակի, Լոռու և Կոտայքի մարզերի 6207 քառ. կմ տարածքում 1:17000 մասշտաբով, բացառությամբ այդ մարզերի սահմանա-մերձ գոտու 5…6 կմ շերտով ընդգրկված տարածքների: Հանրապետության սահմանամերձ գոտու ընդհանուր տարածքի մակերեսը մոտ 6,4 հազ. քառ. կմ է: Այդ տարածքներն օդալուսանկարներով ապահովելու համար անհրաժեշտ է հարևան պետությունների հետ համաձայնեցնել ինքնաթիռների թռիչքները, իսկ նկարահան-ման աշխատանքներն ավարտելուց հետո պետք է սահմանակից երկրի մասնագետների ներկայությամբ ջնջել տվյալ երկրի տարածքի մաս կազմող նկարները: Նշված խոչընդոտներից խուսափելու համար հանրապետու-թյան մնացած տարածքների բազային 1:10000 մասշտաբի տեղագրական քարտեզները թարմացվել են ամերի-կյան «Իկոնոս» և ռուսական «Ռեսուրս ԴԿ-1» արբանյակներով 1 մ թույլատրելիությամբ մոնո տիեզերանկար-ներով: Տիեզերանկարների գրասենյակային մշակման աշխատանքներն իրականացվել են ֆոտոգրամետրիա-կան եղանակով լուսանկարչափական կայանների միջոցով: Տեղանքի ռելիեֆը թվայնացվել է ավանդական եղանակով հրատարակված տեղագրական քարտեզների սկանավորված ռաստրներով: Բազային քարտեզնե-րում պետական գաղտնիք հանդիսացող տվյալները թվայնացվել են առանձին շերտերի տեսքով: Դա հնարա-վորություն է տալիս տեղագրական ողջ տեղեկատվությունը, բացառությամբ «գաղտնի» դրոշմագիր ունեցող-ների, տրամադրել քաղաքացիական նպատակով օգտագործողներին:

Տեղագրական տվյալների բաշխման ապագան անհրաժեշտ է կապել ամբողջական տեղեկատվական համակարգի շրջանակներում այդ գործընթացի իրականացման հետ, որը տնօրինվում է տեղանքի վերաբեր-յալ տվյալների համալիր ռեսուրսով, ինչպես նաև տեղեկատվության և թվային տեխնոլոգիաների նորագույն ձեռքբերումների կիրառմամբ, դրա վերլուծության, ընդհանրացման և արտացոլման հնարավորությամբ: XX դարի 2-րդ կեսը մեր կյանքում ներդրեց տարածական տվյալների ստացման թվային տեխնոլոգիաների արագ զարգացում: Ի հայտ եկան թվային օդանկարներ, ինչպես նաև բարձր թույլատրելիությամբ արբանյակային պատկերներ: Դա թույլ տվեց մոդելավորել երկրային տարածությունը համապատասխանաբար բարձր կարգի մանրամասներով, ինչպես նաև հնարավոր դարձրեց հետազոտվող տարածքում օբյեկտների և երևույթների միջև կապերի և կախվածության թվային վերլուծության անցկացումը:

Ներկայումս քարտեզագրությունը զբաղվում է ոչ միայն վերջնական քարտեզագրական հորինվածք-ների ստեղծմամբ, այլև տարածական տվյալների ռեֆերենց բազաներում տեղեկատվության մոդելավորմամբ: Այդ տվյալներն արդյունքում հիմք են ծառայում թեմատիկ և ճյուղային մշակումների համար: Ելնելով ներկա-յումս գործող «1:10000, 1:25000, 1:50000, 1:100000 մասշտաբի տեղագրական քարտեզների կազմման, հրատա-րակման նախապատրաստման և թվայնացման հրահանգ»-ի պահանջներից (կախված քարտեզագրումից հետո տեղանքում կատարված փոփոխությունների քանակից և բնույթից)` տեղագրական քարտեզները պետք է թարմացվեն. բնակեցված տարածքներում` 5…7, իսկ այլ տարածքներում՝ 10…15 տարին մեկ պարբերակա-նությամբ [2]: Թարմացվող քարտեզների սահմանները պետք է ընտրվեն այնպես, որ կարճ ժամանակահատ-վածում հնարավոր լինի թարմացնել ընտրված տարածքն ընդգրկող անբողջ մասշտաբային շարքի քարտեզ-ները` 1:200000 մասշտաբը ներառյալ: Արդյունքում ստացվում է, որ հանրապետության ամբողջ տարածքը Պետական մասշտաբային շարքի թարմ տեղագրական քարտեզներով հնարավոր է ապահովել մաս-մաս 10-ից 11 տարվա ընթացքում:

Ի նկատի ունենալով ներկայումս տեխնոլոգիաների զարգացման առաջընթացը՝ պետական կառավար-ման և տեղական ինքնակառավարման մարմիններին թարմ տեղագրական քարտեզներով ապահովելու նման մոտեցումը գրեթե անհնար է դառնում: Հանրապետության ամբողջ տարածքն ամեն տարի Պետական մասշ-տաբային շարքի տեղագրական թարմ քարտեզներով ապահովելու նպատակով առաջարկվում է 2008 թ.

ԳԵՈԴԵԶԻԱ


ք.Երևանում տեղակայված Երկրի հեռահար զոնդավորման ընդունիչ կայանի (այսուհետ՝ Ընդունիչ կայան) միջոցով ամեն տարի բարձր գծային թույլատրելիությամբ տիեզերանկարահանել հանրապետության ողջ տա-րածքը, SkanMagic ծրագային փաթեթի միջոցով մշակել ստացված տիեզերանկարահանման նյութերը և դրանք համադրել բազային 1:10000 մասշտաբի թվային տեղագրական քարտեզների հետ, որի արդյունքում կստա-նանք տեղանքում իրադրության փոփոխությունների մասին տեղեկատվություն: Պարզաբանված փոփոխու-թյունները կնշվեն տիեզերանկարների վրա և կհաշվարկվի տեղանքի իրադրության փոփոխված տարածք-ների մակերեսը, իսկ այնուհետ՝ փոփոխության ենթարկված տարածքների հատվածները հանրապետության ողջ տարածքի համար: Բազային տեղագրական թվային քարտեզների թարմացման համար կկազմվի աշխատանքների իրականացման տեխնիկական նախագիծ, որի հիման վրա կկատարվեն նախատեսված աշխատանքները: Նշված մեթոդի կիրառման դեպքում հնարավորություն է ստեղծվում ամեն տարի ունենալ հանրապետության ողջ տարածքի պետական մասշտաբային շարքի տեղագրական թարմացված քարտեզներ:

Ընդունիչ կայանը հնարավորություն ունի 2000 կմ շառավղով ռադիոտեսանելիության գոտում 8,4 ԳՀց հաճախությամբ ուղիղ կապով ընդունելու մինչև 1 մ թույլատրելիությամբ տիեզերանկարահանման տվյալներ ռուսական «Ռեսուրս ԴԿ-1», ԱՄՆ «Տերրա» և «Աքուա» արհեստական արբանյակներից: Դրանց մշակման արդյունքում ստեղծվում են օրթոֆոտոհատակագծեր և ՀՀ պետական մասշտաբային շարքի տեղագրական քարտեզներ: Արդյունքում խնայվում են դաշտային պայմաններում փոփոխության չենթարկված տարածքների ուսումնասիրման համար անիմաստ կատարվող աշխատանքային ռեսուրսներն ու ֆինանսական միջոցները:

2011 թ. առ այսօր Ընդունիչ կայանը չի աշխատել՝ ՌԴ «Ռեսուրս ԴԿ-1» արհեստական արբանյակի նա-խատեսված աշխատանքային ռեսուրսները վերջանալու կապակցությամբ: Դրան փոխարինելու համար 2013 թ. հունիսի 25-ին ուղեծիր են ուղարկել «Ռեսուրս-Պ» արհեստական արբանյակը, որի նկարահանման թույլա-տրելիությունը մոնո և ստերեո ռեժիմներով 0,8…1,0 մ է: Գտնում ենք, որ առաջին հերթին անհրաժեշտ է միջոցներ ներդնել վերագործարկելու Ընդունիչ կայանը «Ռեսուրս-Պ» արհեստական արբանյակի հետ, որը հնարավորություն կտա առաջարկված մեթոդով ամեն տարի թարմացնել բազային 1:10000 մասշտաբի տեղագրական քարտեզները: Ընդունիչ կայանով ՀՀ պետական մասշտաբային շարքի տեղագրական քարտեզ-ների ամենամյա թարմացման համար կպահանջվի «Ռեսուրս-Պ» արհեստական արբանյակով իրականացնել տարեկան տիեզերանկարահանման աշխատանքներ 5…7 րոպե տևողությամբ:

АНАЛИЗ РАБОТ ПО СОЗДАНИЮ И ПРЕДЛОЖЕНИЯ ОБ ОБНОВЛЕНИИ ТОПОГРАФИЧЕСКИХ КАРТ

РА ГОСУДАРСТВЕННОГО МАСШТАБНОГО РЯДА О.С. Петросян, А.А. Артемян, Н.В. Арутюнян Национальный университет архитектуры и строительства Армении Ключевые слова: базовая топографическая карта, аэрокосмический снимок, топографические карты государст-венного масштабного ряда, фотограмметрический метод, цифровые технологии

Представлены исследования и создание базовой топографической карты РА масштаба 1:10000 из

государственного масштабного ряда. В настоящее время по действующей инструкции производится обновление карт в населенных пунктах периодически каждые 5…7 лет, а на других участках – 10…15 лет. На основании аналитических данных, предлагается проводить обновление цифровых карт, сравнивая их с космическими снимками, на тех участках, где имеются определенные изменения. В результате, обновление будет осуществляться только на открытых участках. Таким образом, возможно обеспечение обновления базовых топографических карт ежегодно.

ԳԵՈԴԵԶԻԱ


THE ANALYSIS OF THE WORK DONE TO CREATE THE RA STATE SCALE SERIES OF TOPOGRAPHIC MAPS AND PROPOSALS FOR THEIR UPDATING

H.S. Petrosyan, A.A. Artemyan, N.V. Harutyunyan National University of Architecture and Construction of Armenia Keywords: basic topographic map, aero-space image, topographic maps of the state scale series, photogrammetric method, digital technologies

The study of the RA state scale series of the basic topographic maps’ creation on scale 1: 10,000 and their analysis

is given. Based on analyzed data the updating proposals for the topographic maps are drawn with putting together the digital maps and the satellite images instead of current instructions (with the frequency of every 5...7 years in populated area and in other areas for every 10....15 years). As a result only modified areas will be updated hence ensuring the annual upgrading of basic topographic maps.


1. ՀՀ Կառավարության 2002 թ. սեպտեմբերի 19-ի N 1565-Ն որոշմամբ հաստատված՝ Հայաստանի Հանրապետության պետական մասշտաբային շարքի բազային քարտեզների ստեղծման և օդալուսանկարահանման աշխատանքների իրականացման ծրագիր:

2. 1:10000, 1:25000, 1:50000, 1:100000 մասշտաբի տեղագրական քարտեզների կազմման, հրատարակ-ման նախապատրաստման և թվայնացման հրահանգ. – Երևան. -79 էջ:

Աշխատանքն իրականացված է ՀՀ պետական բյուջեից գիտական և գիտատեխնիկական գործունեության բազային ֆինանսավորմամբ «Երկրակեղևի սեյսմոգեն խզվածքներում տեղաշարժերի գրանցում և գեոդե-զիական մոնիտորինգի իրականացում լազերային չափիչ գերճշգրիտ սարքերի կիրառմամբ» ծրագրի շրջանակներում:


ՔԱՂԱՔԱՇԻՆՈՒԹՅՈՒՆ


ՀՏԴ 712.2.025

ՔԱՂԱՔՆԵՐՈՒՄ ԿԱՆԱՉ ՏԱՐԱԾՔՆԵՐԻ ՀԱՆՐԱՅՆԱՑՄԱՆ ՇՈՒՐՋ Ա.Ա. Հակոբյան Ճարտարապետության և շինարարության Հայաստանի ազգային համալսարան Առանցքային բառեր. քաղաք, քաղաքաշինական տեսություններ, կանաչ գոտիներ, հասարակական այգիներ, զբոսայգիներ, հանրային տարածք

Ներկայացված է քաղաքների կանաչ գոտիների զարգացման ընթացքի առանձնահատկությունները

սկսած հնագույն ժամանակներից և առաջին փորձից կազմակերպելու հասարակական այգիներ և զբոսայգիներ մինչև ժամանակակից ձևավորվող հասկացությունները կանաչ ճարտարապետությունը քաղաքային ենթակառուցվածքներում: Հետազոտությունը հիմնաված է քաղաքաշինական տեսություն-ների վերլուծության և գրականության նյութերի վրա:

Կանաչ գոտիները ժամանակակից քաղաքների կենագործնեության տարածքներ են, որոնք ունեն քաղաքաշինական և ռեկրեացիոն կարևոր նշանակություն: Քաղաքների զարգացման ընթացքի ու հեռա-նկարների համատեքստում անհրաժեշտ է հասկանալ, թե երբ առաջացան քաղաքային կանաչ հասարա-կական տարածքները, ինչ գործոններ են ազդել դրանց կազմավորման ու գործառնության վրա, ինչպիսի տեսական մոտեցումներ են ձևավորվել այդ հարցերի հետ կապված և որոնք են դրանց քաղաքաշինական կոնկրետ դրսևորումները:

Կանաչ տարածքների, զբոսայգիների և այգիների ձևավորման և լանդշաֆտային արվեստը հնա-գույն, միջնադարի և վերածննդի ժամանակաշրջաներում հիմնականում զարգանում էր պալատական ան-սաբլներում և շքեղ առանձնատների սահմանափակ ցանկապատված տարածքներում: Միայն պալատնե-րի տարածքներում է ձևավորվում և հատակագծվում ընդարձակ կանաչ և ջրային մակերեսներ պալատա-կանների հանգիստը կազմակերպելու համար և քաղաքից դուրս կառուցվում են շքեղ առանձնատներ ընդարձակ այգիներով և շրջապատված պարիսպներով: Կանաչ տարածքների հանրայնացումը քաղա-քում տեղի էր ունենում սահմանափակ քանակով:

Զարգացման պատմության հնագույն ժամանակահատվածում հայտնի էին Եգիպտոս, Բաբելոն՝ «Կախովի այգիներ», ք.ա. IX դ., Սիրիա, Չինաստան՝ Բեիհաի զբոսայգի, XI դ. և այլն [1]: Քաղաքի սպոր-տային և մշակութային կյանքն իրականանում էին թերմերի (Հռոմում) ներքին բակերում, այգիներում և ծածկված սրահներում [2]:

Միջնադարում ֆեոդալները կառուցում էին պարիսպներ և ամրոցներ քաղաքները պաշտպանելու նկատառումով: Ամրոցների տարածքում կառուցապատման խտությունն ազատ տարածքների համեմատ մեծ էր և կանաչ տարածքները բավարար մակերեսներ չունեին:

Վերածննդի ժամանակաշրջանում ձևավորում է համաչափությունների համակարգ, կանոնավոր-վում հատակագծային և հորինվածքային կառուցվածքը, սակայն դեռևս շարունակվում էին կանաչ գոտի-ները կառուցվել պալատական կառույցների շուրջ [1]:

XVI-XVIII դդ. հիմնվեցին այգեպուրակային կառուցման սկզբունքներ և մշակվեցին տեսակներ՝ կանոնավոր (ֆրասիական), բնապատկերային (անգլիական), որոնք տարածում գտան եվրոպական մի շարք քաղաքներում: Օրինակ՝ Պալատական անսամբլներին կից կառուցվեցին կանաչ մեծ մակերեսներ ունեցող զբոսայգիներ Ավստրիայում՝ Շենբրունն, Բելվեդեր, Անգլիայում՝ Հիպտոն Կորտ, Թվիկենհեմ, Ստոու, Հայդ-պարկ, Գերմանիայում՝ Սան-Սուսի, Իսպանիա՝ Ալհամբրա, և այլն [3]:



Քաղաքների (Վիենա, Լոնդոն, Պոտսդամ և այլն) ընդարձակման արդյունքում այս կանաչ տարածք-ներն ընդգրկվում են քաղաքի կառուցվածքի մեջ: Շինություններն ընդլայնվելով՝ խլում են կանաչ տա-րածքները և խախտում բնության պայմանների ռեժիմը: Վերջին երկու հարյուրամյակների ընթացքում պահպանված այս տարածքների վրա կառուցվեցին շինություններ՝ փոխարինելով ծառերին և մարգագե-տիներին [4]:

XIX-XX դդ. եվրոպական մի շարք քաղաքների արդյունաբերական զարգացման ժամանակահատ-վածում նախագծման մեջ ստեղծվել էին խնդիրներ՝ բնակչության կուտակում, արվարձաներում համա-տարած հետնախորշեր, միջնադարյան անկանոն փողոցներ, էկոլոգիական, կառավարման և այլն: Կանաչ հասարակական տարածքները կրճատվել կամ ընդհանրապես բացակայում էին և այսպիսի հանրային տարածքների առկայությունը հաճախ ավելորդ էր համարվում: Այս հարցերի շուրջ ձևավորվեցին մի շարք քաղաքաշինական հայեցակարգեր ու տեսություններ, որոնք հետագայում իրենց ազդեցությունն ունեցան քաղաքների հետագա զարգացման վրա [5]:

Կանաչ տարածքների հանրայնացման հարցը ի հայտ է գալիս քաղաք-այգի տեսությունում, ժամա-նակակից քաղաք նախագծում, Աթենքի խարտիայում, տարածքների կայուն զարգացման հայեցակարգում և քաղաքաշինական այլ գաղափարներում, որոնք իրենց ազդեցություն ունեցան քաղաքների նախագծման պրակտիկայում:

Քաղաք-այգի: XIX դ. ընթացքում քաղաքաշինական գաղափարներից էր, որի նպատակն էր միա-վորել քաղաքի և գյուղական բնակավայրերի դրական հատկությունները: Գյուղական բնակավայրում պահպանվում էին բնակիչների և բնության կապը, կյանքի առողջ պայմանները, իսկ քաղաքում՝ աշխա-տանքը, մշակութային և կրթական հիմնարկների առակայությունը, լուսավոր և բարեկարգ փողոցներն ու հրապարակները: Ընդհանուր առմամբ հայցակարգում ընդգծվում էր կանաչ տարածքների կարևորությու-նը քաղաքներում և այդ առումով գործընթացը անվանվեց քաղաք-այգի:

Այս աշխատության մեջ ներկայացվում է նոր քաղաքի մանրամասն նախագիծ, որում հաշվի են առնվում քաղաքի և գյուղական բնակավայրի առավելությունները:

Քաղաք-այգու սխեմատիկ հատակագիծը կրում է «քաղաքացիական արվեստ» գաղափարի և ընդ-հանրապես ԱՄՆ-ի քաղաքների ազդեցությունը: Քաղաքի հատակագիծը ներառում էր և կենտրոնական այգի, և ուղղաձիգ կանաչ պողոտա, որը նման էր չիկագոյան Միդուեյին: Ընդարձակ զբոսայգիները հիշեց-նում էին բռուկլինյան Օլմստեդի (ճարտ. Ֆ. Լ. Օլմստեդ) բուլվարները, փողոցները համարակալված էին ինչպես Նյու Յորքում և այլն: Շնորհիվ փոքր քաղաքի չափերի, հնարավորություն էր ստեղծվում ցանկա-ցած կետ հասնել ոտքով [5]: Քաղաք-այգի հայեցակարգում կանաչ տարածքներն ընդգրկվեցին և ազդե-ցություն ունեցան նոր քաղաքների հատակագծային կառուցվածքի ձևավորման մեջ: Քաղաքի բնակիչների և բնություն կապը տեղ գտավ կանաչ հասարակական գոտիների ներմուծման արդյունքում:

Ժամանակակից քաղաք: Լե Կորբյուզիեի երեք միլիոն բնակչության ժամանակակից քաղաքի նա-խագիծում ներառված բոլոր գործառույթներից և ձևավորված սկզբունքներից բացի, այն նախատեսում է կանաչ տարածքների ընդարձակ մակերեսներ, որոնք քաղաքի «թոքերն են»: Բնակելի շենքերի պատու-հանները պետք է ուղղված լինեն այգիների և զբոսայգիների կողմը [2]: Նախագծված կանաչ գոտիների ապահովվածությունը կազմում էր. երկնաքերերի շրջանում 3000 հա/մարդ՝ 95 %, մյուս թաղամասերում 305 հա/մարդ` 85 % և 300 հա/մարդ` 48 % (այգիներ, սպորտային հրապարակներ): Անգլիական այգին շա-րունակվում էր քաղաքի կենտրոնական մասում, քաղաքի սահմանները կառուցապատումից ազատ էին, առկա էր կանաչ (անտառներ, մարգագետնիներ, և այլն) պաշտպանիչ գոտի, որը պահուստային տարածք էր քաղաքի հետագա զարգացման համար [2]: Այսպիսով, քաղաքի նախագծում նախատեսվում են տարբեր գործառույթներ ունեցող գոտիներ, այդ թվում՝ կանաչ տարածքներ:



Աթենքի խարտիա: Սոցիալական տեսանկյունից քաղաքներում կանաչ տարածքներին հաղորդվում է նոր իմաստ, քանի որ նախկինում դրանք հանրային զբոսայգու նշանակություն չունեին և ծառայում էին հանգիստի և ժամանցի տեղ միայն պալատակաների և ազնվականների համար: Մի շարք եվրոպական քաղաքներում դեռևս պահպանվել էին այսպիսի ազատ տարածքներ, որոնք հասել են մեր ժամանակները՝ պալատների շուրջ, առանձատներին հարակից ընդարձակ այգիներ, ճեմելիքներ և այլ: Սակայն կանաչ ընդարձակ տարածքները գտնվում էին քաղաքի ծայրամասում և բավականին հեռավորության պատճա-ռով հաճախ քիչ էին հարմարեցված մեծ քանակությամբ բնակիչների օգտագործման համար:

Խարտիայում մի շարք դրույթներից բացի սահմանվեց, որ այգիները և զբոսայգիները պետք է ծառայեն ինչպես ուղիղ, այնպես էլ անուղղակի՝ լինեն բնակելի շարունակություն, ուղիղ, երբ դրանք ան-միջապես տեղակայված են բնակելի տան շուրջ, անուղղակի` եթե կենտրոնանում են մի շարք մեծ մակե-րեսներով և մի քանի հատվածներով: Երկու դեպքում էլ դրանց նշանակությունը նույնն է՝ ծառայել հան-րությանը, նպաստել երիտասարդության ակտիվությանը, ստեղծել լավագույն պայմաններ ժամանցի, զբո-սանքի և հանգստի ժամերին և դառնալ տարբեր խաղերի կազմակերպաման տարածքներ: Հանգստի ժամանակը կարելի է բաժանել երեք մասի՝ ամենօրյա, շաբաթական մեկ անգամ և տարին մեկ անգամ: Ազատ ամենօրյա ժամանակը պետք է անցկացնել տնից ոչ հեռու: Ամենշաբաթյա ժամանակն ընդունելի է քաղաքից դուրս կամ տարբեր տեղեր ուղևորության համար: Տարվա ազատ ժամանակը, այլ կերպ ասած՝ արձակուրդները նախատեսվում են քաղաքից կամ շրջանից դուրս երկարատև ճանապարհորդություն-ների համար: Հանգտի օգտագործման խնդիրը նախատեսում է տարբեր կանաչ գոտիների ստեղծում քաղաքի շուրջ, շրջանում և ամբողջ երկրում [4]:

Քաղաքներում զբոսայգիները փոփոխական տարածքներ են, դրանք կարող են լինել հանրաճանաչ և ծայրահեղ ոչ հանրայնեցված: Վերջիներս դառնում են քաղաքային դատարկություն, քանի որ քիչ օգտա-գործելի և ոչ ընդունելի են: Սակայն քաղաքաշինությունը նման տարածքներին զարմանալիորեն ոչ քննա-դտական է վերաբերվում: Այսպես կոչված մեծ կանաչ տարածքները տարածված են նախագծման գործու-նեությունում և գոտիավորվում են նախագծողների կողմից որպես բաց կանաչ տարածքներ: Սակայն մար-դիկ պարզապես չեն օգտագործում այդ բաց տարածքները, որոնք կան քաղաքաշինական նախագծերում, իսկ դիզայներները ենթադրում են իրենց օգտագործումը: Այդպիսի կանաչ գոտիները սահմանվում են որպես «քաղաքի թոքեր», սակայն փողոցների մակերեսները և մարդկանց կողմից սպառված թթվածինը շատ ավելի է, քան կանաչ մակերեսները քաղաքներում:

Ամենօրյա օգտագործման համար նախատեսված զբոսայգիները գործում են ամբողջությամբ (ԱՄՆ, Ֆիլադելֆիա, Ռիթթենհուս սքուեր, Նյու Յորք, Վաշինգտոն սքուեր պարկ, XVII դ.), ինչպես օրինակ` փո-ղոցների մայթերը կամ օրվա որոշակի ժամերին և կախված քաղաքի տեղադրությունից, վերածվում են դատարկ տարածքներi: Այսպիսի տարածքների վրա հիմնականում բացասական ազդեցություն են ունե-նում հարևանությամբ գտնվող գոտիների գործառույթների բազմազանության բացակայությունը և մի շարք այլ գործոներ [6]:

Տարածքների կայուն զարգացում: XX դ. փոփոխությունների գործընթացում ձևավորվեցին սկզբունք-ներ, որոնցում մեծ ուշադրություն էր դարձվում կանաչ տարածքների պահպանմանը, համաչափ զար-գացմանը և նորերի ստեղծմանը: Տարածական պլանավորման համատեքստում արժևորվում էր քաղաքի հասարակական տարածքների դերի բարձրացումը` բնակչության համար ապահովելու առողջ, ապահով և հարմարավետ կենսամակարդակ [7]։ Հանրային տարածքների միասնական կապը կարևոր է քաղաքի թաղամասերի և հասարակությանը համախմբվածության համար: Երբ այն մասնատված և անհամակարգ-ված է, ինչպես շատ ժամանակակից քաղաքային զարգացումներում, այն նպաստում է սոցիալական զատ-մանը և օտարմանը [8]:

Քաղաքային հասարակական տարածքների մեջ առանձնահատուկ տեղ է հատկացվում կանաչ գո-տիներին՝ այգիներին, պուրակներին, որոնք կազմում են գործառնական և գեղագիտական կարևոր հան-



գույցներ: Կանաչ գոտիների առկայությունը բնորոշում է քաղաքային միջավայրի, հանգստի, հասարակա-կան վայրերի կազմակերպման հարցերի որակը և կարևորում է բնակլիմայական պայմանների համապա-տասխան խնդիրները: Ըստ էության, քաղաքային տարածության ու միջավայրի ձևավորման ողջ պատմու-թյան ընթացքում հասարակական տարածքները տարբեր սոցիալական խմբերի հանդիպման ու հաղոր-դակցման վայրեր են եղել [9]:

Այսպիսով քաղաքներում կանաչ տարածքների զարգացման ընթացքը ցույց տվեց, որ մասնավոր կանաչ տարածքները ժամանակի ընթացքում փոխարկումների ենթարկվեցին: Հիմնականում եվրոպա-կան քաղաքների պալատական համալիրների կանաչ տարածքները, որոնք ծառայում էին պալատական-ների հանգստի և ժամանցի կազմակերպման համար, XIX դ. ընթացքում դրանց գործառական նշանա-կությունը փոխվեց թանգարանների, իսկ տարածքները բաց դարձան հանրության համար: Սակայն այդ գոտիների քաղաքաշինական տեղադրության, կիրառելիության և հասանելիության սղության հետևանքով ամբողջական հանրայնացումը տեղի չունեցավ:

XIX-XX դդ. քաղաքաշինական խնդիրների հետևանքով առաջ եկան տեսություններ (քաղաք-այգի, ժամանակակից քաղաքի նախագիծ, Աթենքի խարտիա, տարածքների կայուն զարգացում, նոր ուրբանիզմ և այլն), որտեղ մի շարք պահանջների հետ ընդգծվեց քաղաքներում կանաչ հանրային տարածքների կարևորությունը: Հանրայնացման այս գործընթացը և կանաչ մակերեսների վերաբերյալ մոտեցումների և սկզբունքների ձևավորումը հիմք հանդիսացավ հետագա քաղաքների քաղաքաշինական ծրագրերի մշակման և կանաչ հասարակական գոտիների նախատիպերի ձևավորման համար:

Տեսություններում առաջ քաշված հարցերը հրատապ են դարձել նաև ժամանակակից ք. Երևանի կանաչ տարածքների համար:

OБ ОБОБЩЕСТВЛЕНИИ ЗЕЛЕНЫХ ПРОСТРАНСТВ В ГОРОДАХ А. А. Акопян Национальный университет архитектуры и строительства Армении Ключевые слова: город, градостроительные теории, общественное пространство, зеленые зоны, общественное пространство, общественные парки

Рассмотрены особенности исторического развития зеленых зон в городах, с античных времен и первых

опытов организации общественных садов и парков до современных формообразующих концепций зеленой архитектуры в городской инфраструктуре. Методика исследования основана на анализе градостроительных теорий и библиографического материала.

ON MAKING PUBLIC GREEN AREAS IN THE CITIES

A.A. Hakobyan

National University of Architecture and Construction of Armenia

Keywords: city, urban construction theories, green areas, public gardens, parks, community area

The peculiarities of the development process of cities enhanced with green areas are given from the ancient

period and the first attempt to organize public gardens and parks till the modern concepts under construction

concerned to green architecture in urban substructures. Current research is based on the analysis of urban

construction theories and bibliographic data.




1. Горохов В. А., Лунц Л. Б. Парки мира. – М.: Стройиздат, 1985. - 328 с. 2. Шуази О. Всеобщая история архитектуры. – М.: Изд-во "Эксмо", 2009. – 704 с. 3. 100 великих заповедников и парков. – М.: Вече, 2009. – 416 с. 4. Рыбчинский В. Городской конструктор: Идеи и города. – М.: Стрелка пресс, 2014. - 220 с. 5. Մանուկյան Դ., Թամանյան Ա. Քաղաք-այգու տեսությունը և Երևանի հատակագիծը.-Երևան:

ԵրՃՇՊՀ հրատ., 2003. - 15 էջ. 6. Ле Корбюзье. Архитектура XX века. – М.: изд-во "Прогресс", 1977. - 305 с. 7. Jacobs J. The death and life of great American cities. - New York: Random House, Inc., 1961. - 473 p. 8. https://en.wikipedia.org/wiki/Sustainable_development 9. Towards an urban renaissance, Final report of the Urban Force chaired by Lord Rogers of Riverside.,

Taylor & Francis - 2005.-234 p. 10. Հակոբյան Ա. Ա. Երևանի Գլխավոր պողոտայի հանրային տարածքների սոցիալական փոխակեր-

պումների շուրջ // Հայաստանի շին. միութ. գիտ. աշխ. ժող. – Երևան, ՃՇՀԱՀ հրատ., 2014. – 214 էջ.


Ընդունվել է տպագրության՝ 20.11.2015 թ.

https://en.wikipedia.org/wiki/Sustainable_development

ՇԻՆԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆ


ՀՏԴ 666.9.01

ՂԱՓԱՆԻ ՊՂՆՁԱՀԱՆՔԱՅԻՆ ԿՈՄԲԻՆԱՏԻ ԹԱՓՈՆԸ, ՈՐՊԵՍ ԱԼՅՈՒՄԻՆԱՍԻԼԻԿԱՏԱՅԻՆ

ԲԱՂԱԴՐԻՉ ԿՈՌՈԶԻՈՆ ԿԱՅՈՒՆ ՑԵՄԵՆՏՆԵՐԻ ՍՏԱՑՄԱՆ ՀԱՄԱՐ

Ն.Վ Չիլինգարյան, Ա.Ս. Մեյմարյան, Հ.Ա. Սարգսյան Ճարտարապետության և շինարարության Հայաստանի ազգային համալսարան Առանցքային բառեր. թափոններ-պոչեր, ալյումասիլիկատային բաղադրիչ, կոռոզիոն կայուն ցեմենտներ, հումքային խառնուրդ, օպտիմալ կազմ

Հայաստանի Հանրապետության հումքային բազայի և տարբեր արտադրական թափոնների համալիր

ֆիզիկաքիմիական ուսումնասիրության եղանականերով բացահայտված է հումքային խառնուրդներում որ-պես ալյումասիլիկատային բաղադրիչ Ղափանի պղնձահանքային կոմբինատի թափոնների-§պոչերի¦ օգտա-գործման հնարավորությունը կոռոզիոն կայուն ցեմենտների ստացման համար: Հումքային խառնուրդների հաշվարկներով տեսականորեն հիմնավորված են բովախառնուրդների օպտիմալ կազմերը:

Ցեմենտային կլինկերների արտադրությունը բավականին բարդ բազմամիներալային ֆիզիկաքիմիա-

կան գործընթաց է, որը սկսվում է խիստ որոշակի հարաբերությամբ հումքային բաղադրիչների խառնումով, որոնք պետք է ապահովեն անհրաժեշտ միներալային կազմի կլինկերի ստացում, հետևաբար ցեմենտի ար-տադրության սկզբնական փուլը հումքային խառնուրդների հաշվարկն է, որի ընթացքում որոշվում է բովա-խառնուրդի յուրաքանչյուր բաղադրիչի տոկոսային պարունակությունը:

Գործնականում ցեմենտի հումքային խառնուրդների հաշվարկները կատարվում են համաձայն հում-քային բաղադրիչների քիմիական կազմի [1]: Մշակվող հումքային խառնուրդների, հետևաբար նաև կլինկերի բնութագրերի ընտրման ժամանակ անհրաժեշտ է, որ ստացվող բովախառնուրդները իրենց էությամբ լինեն մատչելի ջերմամշակվող, այսինքն՝ ապահովեն կլինկերագոյացման պրոցեսների բնականոն ընթացքը` կրի առավել լրիվ կապմանը: Համաձայն դրված խնդրի, նախատեսվող հումքային խառնուրդների հաշվարկների համար, որպես կարբոնատային բաղադրիչ ընտրված է Արարատի կրաքար տրավերտինը, իսկ որպես ալյումասիլիկատային բաղադրիչ` Ղափանի պղնձահանքային կոմբինատի թափոնները, որոնց միջև քիմիական կազմերը ներկայացված են աղ.1-ում:

Աղյուսակ 1

Ելակետային բաղադրիչների միջին քիմիական կազմերը

Բաղադրիչի անվանումը

Հիմնական օքսիդների պարունակությունը, %

SiO2 Al2O3 Fe2O3 CaO Շիկ. կոր.

Կրաքար 0,98 0,50 0,08 54,79 43,17

Թափոն 63,74 10,61 11,28 1,49 3,68



Հաշվարկված են բազմաթիվ հումքային խառնուրդներ, որոնք մեկը մյուսից տարբերվում են հագեցման գործակցի, սիլիկատային և կավահողային մոդուլների արժեքների բավականին լայն սահմաններով: Հումքա-յին խառնուրդների բնութագրերի վերլուծությամբ ընտրված են երեք օպտիմալ բովախառնուրդներ, որոնց հաշվարկային բնութագրերը ներկայացված են աղ. 2-ում:

Աղյուսակ 2 Հումքային խառնուրդների հաշվարկային միներալային կազմերը և մոդուլային բնութագրերը

N Խառնուրդի կազմը, % Միներալային կազմը, % Մոդուլներ

C3S C2S C3A C4AF KH n p

1 Կրաքար- 76,95 Թափոն- 23,05

48,82 30,84 4,53 12,18 0,85 2,82 1,05

2 Կրաքար- 77,80 Թափոն- 22,20

60,35 19,52 4,22 11,91 0,90 2,84 1,06

3 Կրաքար- 78,15 Թափոն- 21,85

64,80 15,43 4,16 11,35 0,92 2,86 1,11

Աղյուսակի տվյալները ցույց են տալիս, որ վերը նշված ալյումասիլիկատային բաղադրիչի օգտագոր-

ծումն ապահովելով հաշվարկներով ստացված բովախառնուրդների անհրաժեշտ քիմիական և միներալոգիա-կան կազմեր, որոնք կարող են ապահովել կոռոզիոն կայուն կլինկերների (ցեմենտների) ստացում, միաժա-մանակ հնարավորություն են ստեղծում բովախառնուրդների կազմերից բացառել ավանդական և ոչ միշտ որակյալ բաղադրիչի` կավի լրիվ փոխարինումը: Ընտրված հումքային խառնուրդները բնութագրվում են բա-վականին բարձր սիլիկատային մոդուլի արժեքով (n-ը հասնում է մինչև 2,86) և կավահողային մոդուլի համեմատաբար ցածր արժեքով (p=1,11):

Ընտրված և ներկայացված հումքային խառնուրդների կազմերն իրարից տարբերվում են միներալ սիլի-կատների քանակության աճով, որտեղ նշված միներալների չափաքանակները տատանվում են 79,66...80,23% և միներալ հալիչների քանակների հարաբերական նվազմամբ` 16,71...15,51% հումքային խառնուրդների կազ-մերի մոդուլային բնութագրերի և միներալոգիական կազմերի նման փոփոխությունը վերջնական արդյուն-քում անպայման պետք է ազդեն կլինկերագոյացման պրոցեսների ընթացքի, կլինկերի կառուցվածքի և դրա հիման վրա ստացվող ցեմենտի շինարարատեխնիկական հատկությունների վրա: Մասնավորապես, սիլիկա-տային մոդուլի արժեքի բարձրացումը մինչև 2,86 բերում է կլինկերում ալիտի քանակի աճին՝ 8...10%, եռկա-լցիումական սիլիկատի չափաքանակի ավելացումը փոխում է C3S-ի հարաբերությունը C2S-ի, որը պետք է նպաստի ստացվող ցեմենտի շինարարատեխնիկական հատկությունների բարելավմանը: Ընտրված խառ-նուրդներում C3A-ի չափաքանակի փոքրացումը և հետևաբար C4AF-ի ավելացում նպաստելով կլինկերային հալույթի մածուցիկության իջեցմանը, պետք է ապահովի կլինկերա- և միներալագոյացման գործընթացների ավելի հեշտ ընթացքին, ինչպես նաև ստացվող կլինկերի (ցեմենտի) ավելի բարձր կոռոզիոն կայունությանը [2-5]:



ОТХОДЫ КАПАНСКОГО МЕДНОРУДНОГО КОМБИНАТА АЛЮМОСИЛИКАТНОГО КОМПОНЕНТА ДЛЯ ПОЛУЧЕНИЯ КОРРОЗИОННОСТОЙКОГО ЦЕМЕНТА

Н.В. Чилингарян, А.С. Меймарян, А.А. Саргсян Национальный университет архитектуры и строительства Армении Ключевые слова: отходы (“хвосты”), алюмосиликатный компонент, коррозионностойкие цементы, сырьевая смесь, оптимальный состав

Комплексом физико-химических методов исследований сырьевой базы Республики Армения и отходов различных производств выявлена возможность использования отходов (“хвостов”) Капан-ского Меднорудного комбината в качестве алюмосиликатного компонента сырьевых смесей, для получения коррозионностойкого цемента. При помощи расчета сырьевых смесей теоретически обо-снован оптимальный состав содержания смеси.

WASTES OF KAPAN COPPER-ORE FACTORY, AS AN ALUMINOSILICATE COMPONENT FOR

OBTAINING CORROSION-RESISTENT CEMENT

N.V. Chilingaryan, A.S. Meymaryan, H.A. Sargsyan National University of Architecture and Construction of Armenia

Keywords: waste-tails, aluminosilicate component, corrosion-resistant cements, raw mix, optimal composition

Complex research of physical and chemical methods of raw base and various industrial wastes in the Republic of

Armenia reveals the possibility of using the "tails" of Kapan copper ore plant as aluminosilicate component raw mixtures for the corrosion-resistant cement production. The optimal charge compositions are theoretically justified by the calculation of raw mixes.


1. Бутт Ю. М., Окороков С. Д. и др. Технология вяжущих веществ. Изд. “ Высшая школа”. М., 1965, -С. 186-191.

2. Данюшевский С. И., Егоров Г. В. и др. Белов Л. В., Никифоров Ю. В. Основы технологии приготов-ления портландцементных сырьевых смесей.-Л., Стройздат, 1971, -С. 182-185.

3 . Рыбьев И.А. Строительное материаловедение . -М.: “Высшая школа”, 2002, 701с. 4 . Шмидко Е.И., Крылова А.В .и др. Химия цемента и вяжущих веществ. Санкт -Петер -

бург, 2006, 200с. 5. Саргсян А. А., Меймарян А. С. Разработка составов коррозионностойких цементов на основе природ-

ного сырья и промышленных отходов Республики Армения// Бюлл. ЕГУАС.-2013, I (48), С. 202-206.

Աշխատանքն իրականացված է ՀՀ պետական բյուջեից գիտական և գիտատեխնիկական գործունեու-թյան բազային ֆինանսավորմամբ իրականացվող «ՀՀ ճարտարապետական և շինարարական համա-լիրների կայուն զարգացման ուղիների բացահայտում, ճշգրտում, ներդրման առաջարկությունների և հանձնարարականների մշակում՝ մշտական մոնիտորինգի կիրառմամբ» ծրագրի շրջանակներում:




ՀՏԴ 666.971.3:725.945(479.25)

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆԱՅԻՆ ՀՆԱԳՈՒՅՆ ԿԱՌՈՒՅՑՆԵՐՈՒՄ ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ՈՒ ԴՐԱՆՑ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՄԱՆ ՀԱՄԱՐ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏ ԿՐԱՇԱՂԱԽՆԵՐԻ

ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Հ.Հ. Քարամյան Ճարտարապետության և շինարարության Հայաստանի ազգային համալսարան Առանցքային բառեր. կրավազային շաղախ, պեմզա, ֆլորենտյան մեթոդ, մանրադիսպերս նորագոյացում-ներ, բազալտ

Բերված են տվյալներ հրաբխածին ծակոտկեն ապարների` տուֆերի, պեմզաների ու խարամների

կառուցվածքային բնութագրերի մասին: Հետազոտությունը կատարված է օպտիկական և էլեկտրոնային մանրադիտակների օգնությամբ: Այս եղանակներով ծակոտկեն կառուցվածքի ուսումնասիրությունն իրա-

կանացնելու համար կիրառված է նաև ապարներին պոլիմերներով հագեցնելու մեթոդ: Ցույց է տրված, որ

ապարների ապակենման ֆազն ունի բաց և փակ բնույթի ծակոտկենություն: Բաց ծակոտկենությունը, որն

արտահայտված է միկրոճեղքերով և միկրոմազանոթներով, նպաստում է քիմիապես ակտիվ ապակենման ֆազի և կապակցանյութի միջև տեղի ունեցող ռեակցիաների ընթացքին` նմանեցնելով դրանց նուրբ դիս-

պերս համակարգերի: Ապարահատիկների միկրոծակոտկենությունը ստեղծում է կապակցանյութի հետ հպման զարգացած տեսակարար մակերևույթ, որով և նպաստում է կապակցման ամրության մեծացմանը:

Պատմաճարտարապետական հուշարձանների վերականգնման արդյունավետությունը կախված է

պահպանված ու նոր տեղադրվող նյութերի հարակցման ու համատեղ աշխատելու ունակություններից, ինչն իր հերթին կախված է նոր շաղախի բաղադրակազմի ու կիրառվող տեխնոլոգիայի ընտրությունից: Դրա համար անհրաժեշտ է լիարժեք պարզել հուշարձաններում ի սկզբանե կիրառված նյութերի բաղադ-րակազմերն ու ֆիզիկամեխանիկական բոլոր բնութագրերը: Ելնելով այս սկզբունքից, սույն աշխատան-քում նախ ուսումնասիրվել է երիտասարդ հրաբխային քարանյութերով մ.թ. V-XIII դ. 11 հուշարձանների քարաշարվածքային շաղախները:

Հայտնի է, որ սկսած վաղ քրիստոնեական շրջանից, հուշարձանները կառուցվել են կրային կապակ-ցանյութերով պատրաստվող շաղախների կիրառմամբ: Նման կառույցների վերականգնման համար պորտ-լանդցեմենտային կապակցանյութով պատրաստված շաղախների ու բետոնների օգտագործումը կարող է էապես նվազեցնել վերականգնվող հուշարձանների երկարակեցությունը: Դա հիմնականում տեղի է ունե-նում հին և նոր շաղախների տարամոդուլության հետևանքով: Այս պարագայում առաջանում են տարբեր աստիճանի լարվածությամբ գոտիներ, որոնք նվազեցնում են ընդհանուր զանգվածի միաձուլությունը և, հետևաբար, վերականգնվող կառույցի երկարակեցությունը: Ասվածից հետևում է, որ վերականգնողական աշխատանքների ժամանակ պետք է օգտագործել շաղախների այնպիսի բաղադրակազմեր, որոնք ընդու-նակ լինեն ապահովելու ոչ միայն կառույցի պատշաճ կրողունակությունն ու հուսալիությունը, այլ նաև չխախտեն իր ժամանակաշրջանի ճարտարապետաշինարարական ավանդույթն ու ոճը: Այս առումով հարկ է նշել նաև, որ Յունեսկոն և Իկոմոսը հովանավորում են միայն այն հուշարձանները, որոնց վերականգնո-ղական աշխատանքներն իրականացվում են նախնական կառույցներին համապատասխանող շինանյու-թերով:

Հետազոտության եղանակները: Շաղախների հետազոտման համար կիրառվել է «ֆլորենտյան» մե-թոդը [1]: Կատարվել են նաև ռենտգենագրային, էլեկտրագրային և ջերմագրային հետազոտություններ, որոնք ցույց են տվել, որ կրի ու հրաբխածին ապարների փոշենման մասնիկների խառնուրդներից կազմ-ված բաղադրանյութերի ամրացման նորագոյացումները ներկայացված են կալցիումի հիդրոսիլիկատների



և հիդրոալյումինատների տեսքով, որոնք ինչ-որ չափով նման են հիդրատացված պորտլանդցեմենտի նո-րագոյացումներին:

Փորձարկման արդյունքները և դրանց քննարկումը: Որպես շաղախների լցանյութեր օգտագործված խոշոր և մանր ապարահատիկները ներկայացված են պեմզաներով, տուֆի տարատեսակներով, երբեմն խարամներով, բազալտներով ու այլ հրաբխածին քարանյութերով: Հայտնի է, որ ապակենման կառուց-վածքով հրաբխածին ապարները (տուֆեր, պեմզաներ, խարամներ և այլն) ունեն նշանակալից քիմիական (հիդրավլիկական) ակտիվություն և կարող են քիմիական փոխազդեցության մեջ մտնել 𝐶𝐶𝑎𝑎(𝑂𝑂𝐻𝐻)2-ի հետ: [2-4]-ում ներկայացված է, որ բարձր քիմիական ակտիվությունը պայմանավորված է ապարի քարածագու-մաբանական տեսակով և նշված ապարներից առավելագույն ակտիվություն ցուցաբերում է պեմզան: Ամ-րացած կրավազային շաղախներում ապարների ռեակցիոնաունակ բաղադրիչների որակական և քանա-կական կազմերը որոշվել են «ֆլորենտյան» մեթոդով [1]: Ինչպես ցույց տվեցին հետազոտության արդ-յունքները, բացի 𝑆𝑆𝑆𝑆𝑂𝑂2-ից, ակտիվ փոխազդող բաղադրիչ է նաև 𝐴𝐴𝐴𝐴2 𝑂𝑂3 R -ը:

Հուշարձանների կրավազային շաղախների մեջ կրի և ավազի հարաբերակցությունը որոշվել է ըստ չլուծվող նստվածքի և պարզվել է, որ այն գտնվում է 1:1-ից մինչև 1:4 սահմաններում: 1:1 հարաբերակ-ցություն նկատվում է այն շաղախներում, որտեղ օգտագործված են բարձր քիմիական ակտիվություն ունեցող Իրինդի և Անիի հանքավայրի պեմզաներից ավազներ: Կրի և ավազի 1:1 հարաբերակցությունը պեմզային ավազների շաղախներում ակնհայտորեն կարելի է բացատրել ինտենսիվ քիմիական փոխազ-դեցությամբ 𝐻𝐻𝐶𝐶𝐴𝐴 −ում լուծվող տարբեր 𝐶𝐶𝑎𝑎-ի հիդրոսիլիկատի և հիդրոալյումինատի գոյացմամբ: Այդ են-թադրությունը հաստատվում է ապարագիտական-հանքաբանական հետազոտության արդյունքներով: Թափանցիկ հղկուկներում պեմզային հատիկների մնացորդները միահյուսվում են մանրադիսպերս նորագոյացումների հետ, ողողելով կոնտակտային սահմանները: Նորագոյացումները խորը թափանցում և լրացնում են ապարի ծակոտկեն տարածությունը:

Այլ դեպքում, երբ ներկայացված է ավազի քիչ ակտիվ տեսակը (բազալտ կամ տուֆ), հպման սահմանն ավելի հստակ է արտահայտված: Առաջացած ռեակցիոն եզրաշերտով հպման գոտին կազմված է նուրբ դիսպերս նորագոյացումներից: Պարզված է, որ փոխազդեցությունները հիմնականում ընթանում են ապարների ապակեֆազի հետ, որը վկայում է ապարի բյուրեղային բաղադրիչի հաստատուն քանակը:

Հիմնվելով ռենտգենային հետազոտությունների արդյունքների վրա, նմանօրինակ եզրակացության են հանգել նաև այլ հեղինակներ: Որպես շաղախների լցանյութեր օգտագործվող պեմզայի, տուֆի և բազալտի չորս տիպի ապարների ռեակցիոն ունակության համեմատական գնահատական ստանալու համար ուսումնասիրվել են հատուկ պատրաստված ու տարբեր ժամանակահատվածներում ամրացած մանրադիսպերս ապարի և կրի խառնուրդների չորս բաղադրակազմեր: Հետազոտության արդյունքները բերված են աղ. 1-ում:

Աղյուսյակ 1 Շաղախներում օգտագործված լցանյութերի ռեակցիոն ունակության արդյունքները

Ապարներ

HCl-ի լուծույթ (d=1,12 գ/սմ3) անցած 𝑆𝑆𝑆𝑆𝑂𝑂2, R 𝐴𝐴𝐴𝐴2 𝑂𝑂3 և 𝐹𝐹𝐹𝐹2𝑂𝑂3 %-ով

Մաքուր ապար, %

հումքախառնուրդի մեջ կրի և ապարների հարաբերակցությունը (30…70)

ամրացման հասակը 6ամիս 12ամիս

𝑆𝑆𝑆𝑆𝑂𝑂2 𝐴𝐴𝐴𝐴2 𝑂𝑂3 𝐹𝐹𝐹𝐹2𝑂𝑂3 𝑆𝑆𝑆𝑆𝑂𝑂2 𝐴𝐴𝐴𝐴2 𝑂𝑂3 𝑆𝑆𝑆𝑆𝑂𝑂2 𝐴𝐴𝐴𝐴2 𝑂𝑂3

Պեմզա (Իրինդի) 0,35 0,45 1,59 8,17 2,75 8,40 2,70

Պեմզա (Անիի) 0,21 0,13 1,42 9,70 3,90 9,60 3,58

Տուֆ (Աղավնատան) 0,16 0,23 1,48 5,25 1,38 5,48 1,82

Բազալտ(Փարաքարի) 1,01 0,88 4,05 2,81 1,30 2,90 1,53



Հուշարձանների շաղախների ռենտգենային, էլեկտրագրային և ջերմագրային հետազոտություննե-րը ցույց են տվել, որ նորագոյացումներն իրոք ներկայացված են 𝐶𝐶𝐶𝐶-ի հիդրոսիլիկատների և հիդրոալյու-մինատների ձևով, հիդրատացված պորտլանդցեմենտի նորագոյացումների նման: Նորագոյացումների քանակը մեծանում է օգտագործվող ավազի քիմիական ակտիվության բարձրացմանը զուգընթաց: Դրանց բաղադրությունը գործնականում բոլոր շաղախներում նույնն է, չնայած օգտագործվող ապարները բավա-կանին տարբերվում են միմյանցից քիմիական կազմով և պատկանում են տարբեր ծագումնաբանական տեսակների:

Բազալտե կամ նվազ ակտիվության տուֆե ավազներով շաղախներում նորագոյացումների քանակի որոշակի նվազումը և կարբոնատային ֆազի ավելացումը կարելի է բացատրել դրանցում ապակեֆազի փոքր պարունակությամբ: Շաղախի նմուշների ֆիզիկամեխանիկական փորձարկումները ցույց են տվել, որ ամրության ցուցանիշները կախված են օգտագործվող ավազի տեսակից: Պեմզաների և տուֆերի ակտիվ տարատեսակների ավազներից պատրաստված ավելի համասեռ մանրահատիկ շաղախները

ցուցաբերում են ամենամեծ ամրությունը ( 25 ՄՊա, աղ. 2):

Աղուսյակ 2 Կրաշաղախների ֆիզիկամեխանիկական փորձարկումների արդյունքները

Ապարի անվանումը

Շաղախում ապարի ակտիվությունը, մգ

𝐶𝐶𝐶𝐶𝑂𝑂/գ

Ամրության սահմանը 28 օր հասակում, ՄՊա

ըստ սեղմման ըստ ձգման

6 12 6 12

Պեմզա 7,36 28,35 31,27 3,27 3,89

Տուֆ 9,65 23,45 26,75 2,86 3,09

Խարամ 6,96 16,34 24,37 2,03 2,97

Բազալտ 7,93 4,99 10,67 0,65 1,42

Ամրության աճի կինետիկան, ինչպես նաև օգտագործված ապարի դերն այս գործընթացում պար-

զելու համար փորձանմուշները փորձարկվել են, սկսած 7 օրական հասակից: Բոլոր փարձանմուշներն ամրացել են նույն օդախոնավ պայմաններում: Ինչպես երևում է բերված գրաֆիկից (նկ. 1), շաղախների ամրությունները ժամանակի ընթացքում անընդհատ աճում են, ինչը վկայում է դրանցում քիմիական փո-խազդեցությունների շարունակական բնույթի մասին:

Հին կառույցների կրավազային շաղախների ֆիզիկաքիմիական հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ դրանցում օգտագործվել են տեղական ավազներ: Ամենայն հավանականությամբ, կրի և ավազի հարաբերությունը ընտրվել է հիմնականում 1:3 չափով, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ օգտագործվել են փոքր ակտիվության ապարից (բազալտի) ավազներ: Անհրաժեշտության դեպքում առանց ցեմենտի,

կրի կիրառմամբ շաղախների բարձր մակնիշներ ( 15...20 ՄՊա) կարելի է ստանալ՝ օգտագործելով բարձր

ակտիվության ապարների ավազներ: Եզրակացություն: Ելնելով հետազոտման արդյունքներից (ըստ չլուծվող նստվածքի)՝ ստացվեց, որ

հուշարձանների կրավազային շաղախների մեջ կրի և ավազի հարաբերությունը գտնվել է 1:1-ից մինչև 1:4 սահմաններում: 1:1 հարաբերակցություն նկատվում է այն շաղախներում, որտեղ ներկայացված են բարձր քիմիական ակտիվություն ունեցող ավազի տեսակներ (պեմզաների և տուֆերի ակտիվ տարատե-

սակներ): Կիրառված §ֆլորենտյան¦ մեթոդի և ռենտգենային, էլեկտրագրային և ջերմագրային հետազո-

տությունների արդյունքում որոշվել են բաղադրիչների որակական ու քանակական կազմերը: Պարզվել է, որ նորագոյացումները ներկայացված են 𝐶𝐶𝐶𝐶-ի հիդրոսիլիկատների և հիդրոալյումինատների ձևով, իսկ փոխազդեցությունը հիմնականում ընթանում է ապարների ապակեֆազի և 𝐶𝐶𝐶𝐶-ի հիդրօքսիդի միջև:



Նկ.1. Կրաշաղախների ամրության կախվածությունն օգտագործված ապարից.

1-պեմզա, 2-տուֆ, 3-խարամ, 4-բազալտ

Պեմզայի հատիկների մնացորդները միահյուսվելով մանրադիսպերս նորագոյացումների հետ՝ նպաստում են ամրության և հետևաբար երկարակեցության բարձրացմանը: Պարզված է, որ ամենամեծ

ամրություն ( 25 ՄՊա) ցուցաբերում են պեմզաների և տուֆերի ակտիվ տարատեսակների ավազներով

պատրաստված ավելի համասեռ մանրահատիկ շաղախները: Բազալտի փոշու կիրառմամբ պատրաստ-ված շաղախի ամրությունը (չնայած բազալտի անհամեմատ մեծ ամրությանը) աճելով՝ շատ դանդաղ զիջում է պեմզայի փորձանմուշին 3…3,5 անգամ, ինչը պայմանավորված է բազալտի փոքր քիմիական ակտիվությամբ:

Ելնելով վերը նշված տվյալներից, հուշարձանների վերականգնման աշխատանքների կատարման համար կարելի է ընտրել շաղախների այնպիսի բաղադրակազմեր, որոնք առանց ճարտարապետաշինա-րարական ոճի խեղաթյուրման ընդունակ լինեն ապահովելու կառույցների անհրաժեշտ կրողականու-թյունը և հուսալիությունը:

ОСОБЕННОСТИ ИЗВЕСТКОВЫХ РАСТВОРОВ, ИСПОЛЬЗОВАННЫХ В ДРЕВНИХ АРМЯНСКИХ ПАМЯТНИКАХ И НЕОБХОДИМЫХ ДЛЯ ИХ ВОССТАНОВЛЕНИЯ

А.A.Карамян Национальный университет архитектуры и строительства Армении Ключевые слова: известково-песчаная смесь, пемза, флорентийский метод, мелкодисперсное новообразование, базальт

Приводятся данные о структурных характеристиках пород вулканического происхождения: туф, пем-

за, структура пористых и микропористых шлаков. Исследования проведены с помощью оптических и элек-тронных микроскопов. Для проведения исследований пористой структуры использован также метод обо-гащения пород полимерами. Показано, что стекловидная фаза пород имеет открытую и закрытую пористость. Открытая пористость, которая выражается микротрещинами и микрокапиллярами, способ-ствует процессу реакции между химически активной стекловидной фазой и вяжущим веществом, моделируя их в чувствительные дисперсные системы. Микропористость создает развитую удельную поверхность, чем и способствует повышению прочности соединения.

0

5

10

15

20

25

30

35

0 2 4 6 8 10 12 14

Series1

Series2

Series3

Series4

Rë»Õ., Øä³

t³ÙÇë

1

2

3

4



PECULIARITIES OF MORTARS USED IN THE ANCIENT MONUMENTS OF ARMENIA AND

THEIR RESTORATION METHODS

A.A. Qaramyan National University of Architecture and Construction of Armenia

Keywords: sand-lime mortar, pumice, florentine method, fine-dispersed new formations, basalt

Data on porous volcanic rocks such as tuff, pumice, structure of porous and micro porous slag are presented.

The study is conducted via optical and electronic microscopes. The method of rock enrichment by polymer was also applied for the investigation of porous slag. The data reveals that the glassy phase of rocks has both open and closed porosity.

The open porosity, which is described by the microcracks and microcapillars, facilitates the reaction process between the chemically active glassy phase and binding material making them similar to sensitive disperse systems. Microporosity or glass granules forms developed specific touch surface with binders which facilitates the enhancement of the binding strength.


1. Ицкович С.М., Чумаков Л.Д., Боженов Ю.М. Технология заполнителей бетона. Изд. М.: Высш. шк., 1991.- 124 с.

2. Багдасарян Л.Б., ЗаХаров Л.А. О природе активныХ минеральныХ добавок вулканического происхождения, Сб. тр. ЕрПИ, сер. хим.- Ереван.- 1971.- Т. 34, вып. 3.- 169 с.

3. Шмитько Е.И., Крылова А.В., Шаталова В.В. химия цемента и вяжущих веществ: уч. пос. Воронеж, 2005.- 164 с.

4. Скольный В.С., Крыжановский И.И., Косыгин Е.В. Проблемы, реконструкция и востановления архитектурного памятника., tectronika.ru/pub 29.html.


ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ


ՀՏԴ 338.35

ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԱՌԵՎՏՐԻ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ Ա.Ա. Բեգլարյան Ճարտարապետության և շինարարության Հայաստանի ազգային համալսարան Առանցքային բառեր. համեմատական առավելություն, մաքսադրույք, բաժնեչափ, դեմպինգ, հովանավորիչ տարիֆներ, բազմատեսականացում

Ներկայացված են` պետությունների միջազգային առևտրին մասնակցելու շահավետ մի շարք

պատճառներ, ինչպիսիք են` արտադրության պայմանների տարածքային բազմազանությունը, արտա-դրության նվազող ծախսերը և ճաշակների տարբերությունը: Ինչպես նաև բացարձակ և համեմատական առավելությունների սկզբունքը, միջազգային առևտրի սահմնափակման եղանակներն ու պատճառները:

Միջազգային առևտուրը՝ դա համաշխարհային տնտեսության գործընթաց է, որտեղ ապրանքներն

ու ծառայությունները փոխանակվում են ազգային սահմանների միջոցով: Տնտեսագիտությունը ցույց է

տալիս, որ միջազգային առևտուրը մասնագիտացման շնորհիվ նպաստում է ազգի կենսամակարդակի

բարձրացմանը և արտադրողականության ավելացմանը: Միջազգային առևտրի մեջ ընդգրկված տնտեսու-

թյունը կոչվում է բաց տնտեսություն: Որևէ երկրի բացության չափանիշը ներմուծման կամ արտահանման

հարաբերությունն է իր ՀԱԱ-ին: Պետությունները միջազգային առևտրին մասնակցելը շահավետ են հա-

մարում մի շարք պատճառներով, ինչպիսիք են` արտադրության պայմանների տարածքային բազմա-

զանությունը, արտադրության նվազող ծախսերը և ճաշակների տարբերությունը:

1. Երկրների միջև առևտուրը կարող է տեղի ունենալ արտադրական հնարավորությունների բազմա-

զանության պատճառով: Որպես օրինակ վերցնենք մերձարևադարձային կլիմայով երկրները.

դրանք բնականաբար, կմասնագիտանան այնպիսի ապրանքների և ծառայությունների մեջ, որոնք

համապատասախանում են երկրի բնակլիմայական պայմաններին և կփոխանակվեն այլ երկրների

(ավելի ցուրտ կլիմա ունեցող) ապրանքների հետ:

2. Միջազգային առևտրի երկրորդ պատճառն է` մեծածավալ արտադրության նվազող ծախսերը: Ար-

տադրական շատ գործընթացներ հակված են արտադրության ավելի ցածր միջին ծախսեր ունե-

նալու, երբ արտադրության ծավալն ընդարձակվում է, որի արդյունքում ծավալարդյունք են ձեռք բե-

րում: Արտադրանքը համաշխարհային շուկայում վաճառելը, դա արտադրությունն ընդարձակելու

ամենալավ հնարավորությունն է: Ինչպե՞ս կարելի է զարգացնել արտադրության գործընթացը:

Ենթադրենք, թե մի որոշակի երկիր տվյալ ճյուղում ձեռք է բերում առաջատար դիրք, օրինակ` Մեծ

Բրիտանիան գործվածքեղենի արտադրության մեջ վաղ 1800-ական թվականներին, ԱՄՆ-ը` ավտո-

մեքենաների արտադրության մեջ 1920-ական թվականներին կամ Ճապոնիան` սպառողական

էլեկտրոնիկայում 1980-ական թվականներին: Հենց որ երկիրն սկսում է արտադրել և արտահանել

ապրանքը, ծավալարդյունքը դրան արժեքի և տեխնոլոգիական էական առավելություն է տալիս այլ

երկների նկատմամբ: Նվազող ծախսերի օրինակն օգնում է բացատրելու ընդարձակ ներարդյունա-

բերական առևտրի կարևոր գործոնը` ԱՄՆ-ը միաժամանակ և արտահանում, և ներմուծում է ավ-

տոմեքենաներ: Պատճառն այն է, որ ԱՄՆ-ը մշակել է ծավալարդյունքը մեծ ավտոմեքենաների

արտադրության մեջ և մասնագիտացել այդ բնագավառում: Այնինչ Ճապոնիան փոքր մեքենաների

արտադրության մեջ ձեռք է բերել արժեքի առավելություն և միտում ունի մասնագիտանալու և



արտահանելու շուկայի այդ հատվածում: Ներարդյունաբերական մասնագիտացման օրինակները

շատ են` համակարգիչների, պողպատի, գործվածքեղենի և այլ արդյունաբերական ապրանքների

արտադրության մեջ:

3. Միջազգային առևտրի երրորդ պատճառն է` նախընտրանքը: Անգամ եթե բոլոր երկրներում պայ-

մանները նույնը լինեին, միևնույն է դրանք միմյանց հետ առևտուր կանեին ապրանքների հանդեպ

իրենց ճաշակների տարբերության պատճառով: Վերը նշված ուսումնասիրությունները միջազգային

առևտրի տրամաբանական պատճառներն են, բայց ամբողջ առևտրի հիմքում կան շատ կարևոր

սկզբունքներ` առևտրի բացարձակ և համեմատական առավելությունների սկզբունքը: Երբ մի երկիր

կարող է որևէ ապրանք ավելի արդյունավետ արտադրել, քան մյուսը, նշանակում է, որ այդ երկիրը

բացարձակ առավելություն ունի տվյալ ապրանքի արտադրության մեջ ի շնորհիվ երկրի աշխար-

հագրական դիրքի, կլիմայի, բնական պաշարների, աշխատուժի, կապիտալի և տեխնոլոգիայի

պայմանների տարբերության, ինչն էլ թույլ է տալիս ապրանքներ արտադրել ավելի ցածր ինքնար-

ժեքով, քան կարող են մյուս երկրները: Մինչդեռ ազգերի մեծամասնությունը, չունենալով բացար-

ձակ առավելություններ, այնուամենայնիվ ընգրկվում է արտաքին առևտրի մեջ համեմատական

առավելության սկզբունքի շնորհիվ [1]: 1817 թ. անգլիացի տնտեսագետ Դավիթ Ռիկարդոն, ով մի-

ջազգային տնտեսագիտության մեջ հայտնի է ազատ առևտրի առավելությունները ներկայացնելու

գործում, առաջ է քաշել հետևյալ դրույթը. ազատ առևտուրը քաղաքականություն է, որի դեպքում

տարիֆների (մաքսադրույքներ) և ժողովուրդների միջև առևտրի մյուս խոչընդոտները վերացվում

են: Իր տեսակետն ապացուցելու համար Ռիկարդոն զարգացրեց մի ուսմունք, որը անվանեց համե-

մատական առավելության սկզբունք, որի հիմքում ընկած է միջազգային մասնագիտացումը: Այս

սկզբունքը թույլ տվեց ցուցադրել, որ մի ժողովուրդ կարող է շահավետորեն ապրանքներ ներմուծել

մեկ ուրիշ երկրից նույնիսկ այն դեպքում, եթե ներմուծող երկիրն այդ նույն ապրանքը կարող է

ինքնուրույն արտադրել ավելի ցածր ինքնարժեքով, քան արտահանողը: Համեմատական առավե-

լության օրենքը բացատրում է, թե ինչու իմաստ ունի ժողովուրդների համար մասնագիտանալ այն

ապրանքների և ծառայությունների արտադրության մեջ, որոնցում նրանք ամենամեծ համեմատա-

կան առավելությունն ունեն և փոխանակել դրանց ավելցուկները այն ապրանքների հետ, որոնց

կարիքն իրենք ունեն: Համեմատական առավելության սկզբունքը պնդում է, որ պետությունը կարող

է առևտուր անել անգամ այն դեպքում, եթե ամեն մի ապրանքի արտադրության մեջ ինքը բացար-

ձակապես ավելի ընդունակ է (կամ անընդունակ), քան այլ երկրներ: Ամեն մի երկիր պետք է մաս-

նագիտանա այն ապրանքների արտադրության և արտահանության մեջ, որոնք կարող է արտադրել

հարաբերականորեն ցածր արժեքով (որոնցում նա հարաբերականորեն հմուտ է այլ երկրներից):

Ամեն մի երկիր պետք է ներմուծի այն ապրանքները, որոնք արտադրում է հարաբերականորեն

բարձր արժեքով (որոնցում նա հարաբերականորեն պակաս հմուտ է այլ երկրներից):

Առևտրի ազդեցությունները և համեմատական առավելության ոլորտներում մասնագիտանալու

օգուտները վերլուծելու համար պետք է չափել ապրանքների այն քանակությունները, որ կարող են

արտադրել և սպառել յուրաքանչյուր երկրում. ա) եթե չկա միջազգային առևտուր, բ) եթե կա ազատ

առևտուր, երբ յուրաքանչյուր երկիր մասնագիտանում է համեմատական առավելության իր ոլորտում:

Երբ առևտուրն ազատ է, և յուրաքանչյուր երկիր կենտրոնանում է իր համեմատական առավելության

բնագավառում, բոլորն էլ օգտվում են: Համեմատական առավելության սկզբունքը լավ պատկերացնելու

համար այն բացատրենք հետևյալ օրինակով: Ենթադրենք, թե ԱՄՆ-ը համակարգիչների և պողպատի

արտադրության մեջ մեկ աշխատողի (կամ ներդրանքի մեկ միավորի) հաշվարկով ստանում է ավելի շատ

արտադրանք, քան աշխարհի մնացած մասը, բայց ԱՄՆ-ը հարաբերականորեն ավելի հմուտ է համակար-



գիչների, քան պողպատի արտադրության մեջ, օրինակ` ԱՄՆ-ի արտադրողականությունը համակարգիչ-

ների արտադրության մեջ կարող է 50%-ով ավելի բարձր լինել այլ երկրներից, իսկ պողպատի

արտադրության մեջ՝ 10%-ով: Այս դեպքում ԱՄՆ-ի համար ավելի շահավետ կլինի արտահանել այն

ապրանքը, որում նա հարաբերականորեն ավելի հմուտ է (համակարգիչներ) և ներմուծել այն ապրանքը,

որում պակաս հմուտ է (պողպատ): Այս պարզ սկզբունքը կիրառվում է ինչպես զարգացած այնպես էլ

զարգացող երկրներում, և միջազգային առևտրի համար անսասան հիմք է ապահովում:

Չնայած այն մեծաթիվ առավելություններին, որ ընձեռում է միջազգային առևտուրը, շատ երկրներ

հաճախ սահմանափակում են այդ առևտուրը: Հասույթները մեծացնելու և առանձին արտադրությունների

վրա ազդելու նպատակով կառավարությունները դարեր շարունակ կիրառել են մաքսադրույքներ

(տարիֆներ) և բաժնեչափեր (քվոտներ): Սկսած XVIII դարից, երբ Բրիտանիայի խորհրդարանը փորձեց

իր ամերիկյան գաղութներից ներմուծվող թեյի, շաքարի և այլ ապրանքների վրա մաքսադրույքներ

սահմանել, այդ քաղաքականությունը պատճառ դարձավ հեղաշրջման և քաղաքական պայքարի համար:

[1] Միջազգային առևտրի սահմանափակման եղանակները բազմաթիվ են: Ստորև ուսումնասիրենք այդ

եղանակներից մի քանիսը: Մաքսադրյուքներ (տարիֆներ)` մաքս է կամ հարկ ներմուծվող ապրանքների

վրա: Գոյություն ունի մաքսադրույքների երկու հիմնական տեսակ. եկամտային` գանձվում է դրամ կու-

տակելու նպատակով, հովանավորող` գանձվում է հայրենական արդյունաբերությունը արտասահման-

յան մրցակցությունից պաշտպանելու համար: Այս մաքսադրույքի (տարիֆի) նպատակն է արտասահման-

յան արտադրանքն ավելի թանկ դարձնել, քան հայրենականն է, այդ դեպքում ժողովուրդը կդադարի գնել

արտասահմանյան արտադրության ապրանք, նախապատվությունը տալով հայրենական տարբերակին:

Բաժնեչափեր (քվոտներ)` որոշակի հատկորոշված ապրանքների ներմուծման քանակությունների սահ-

մանափակումներն են: Հովանավորող տարիֆների նման, քվոտները սահմանափակում են օտար մրցակ-

ցությունը, որին դիմակայելու է պետության կողմից հովանավորվող արդյունաբերությունը: Չնայած մաք-

սադրույքի և բաժնեչափի միջև զգալի տարբերությունների, բաժնեչափերի պատճառով արդյունաբերու-

թյունն ավելի է հակված առաջարկի ցնցումներին: Ավելին` մաքսադրույքը եկամուտ է բերում պետությա-

նը, հնարավորություն տալով իջեցնելու մնացած հարկերը` փոխհատուցելով ներմուծող երկրի սպառող-

ների վնասի որոշ մասը: Մյուս կողմից` բաժնեչափի հետևանքով առաջացած գների տարբերությունից

ստացված շահույթը հասնում է նրանց, ում հաջողվել է կաշառել պաշտոնյաներին ներմուծելու թույլտվու-

թյուն կամ արտոնագիր ստանալու համար: Այս տարբերությունների պատճառով տնտեսագետները խոր-

հուրդ են տալիս, որ եթե կառավարությունը որոշել է մաքսադրույքներ սահմանել, ապա պետք է ներմուծ-

ման սուղ արտոնագրերն աճուրդի հանի: Աճուրդը կապահովի, որ ներմուծողի կամ արտահանողի

փոխարեն պետությունը եկամուտ ստանա ներմուծման սուղ իրավունքից: Բացի այդ, բյուրոկրատ կաշառ-

քով, ընկերաբար կամ ընտանեվարությամբ բաժնեչափի իրավունք տալու գայթակղություն չի ունենա:

Գոյություն ունեն բազմաթիվ այլ միջոցներ, որոնք անմիջականորեն ազդում են երկրների միջև առևտրի

հոսքի վրա: Դրանցից մեկն արտահանման լրավճարն է` պետության կողմից իր արտահանողներին

տրվող նպաստը, որը հնարավորություն է տալիս նրանց իրենց ապրանքները վաճառել արտասահմանում

ավելի ցածր գներով, քան կկարողանային վաճառել դրանք իրենց սեփական երկրում: Նույն ապրանքն

արտասահմանում ավելի էժան վաճառելը, քան հայրենիքում, կոչվում է ապրանքային դեմպինգ (վնասա-

բեր գներ): Դեմպինգը հիմնականում առաջանում է տնտեսական անկումների ժամանակ, երբ արդյունա-

բերությունը չի ցանկանում կրճատել արտադրությունը, բայց ապրանքն ամբողջությամբ վաճառել իր

երկրում չի կարողանում: Այս պատճառով արդյունաբերությունը դիմում է արտասահմանյան շուկանե-

րին` իր ապրանքն առաջարկելով ինքնարժեքից ցածր գներով: Դեմպինգը ժամանակավոր երևույթ է,

քանի որ մասնավոր ֆիրմաները չէին ցանկանա երկար ժամանակ իրենց ապրանքները ինքնարժեքից



ցածր գներով վաճառել: Մեկ այլ միջոց էլ, որ կիրառվում է արտաքին առևտուրը սահմանափակելու

համար, կարելի է կոչել §բյուրոկրատական քաշքշուկ¦: Դա պետական օրենքների և կանոնների միտում-

նավոր օգտագործումն է արտասահմանից ապրանքների ներմուծումը դժվարեցնելու նպատակով:

Վերլուծելով վերը նշված միջազգային առևտրի սահմանափակումները, կարելի է եզրակացնել, որ

մաքսադրույքները, բաժնեչափերը և այլ առևտրային սահմանափակումները նպատակ ունեն ներմուծված

ապրանքներն ու ծառայություններն ավելի թանկ և, հետևաբար, քիչ հասանելի դարձնել, քան դրանք

կարող էին լինել այլ պայմաններում: Ավելի քիչ ապրանքների և ծառայությունների բաշխումով կյանքի

կենսամակարդակը իջնում է շատ մարդկանց համար: Այնուամենայնիվ, արտաքին առևտրի սահմանա-

փակումները բացատրվում են մի շարք պատճառներով և փաստարկներով [1]: Դրանցից են.

1. Ազգի անվտանգության համար կենսական նշանակություն ունեցող արտադրական ճյուղերի պաշտպանումը: Եթե դրանք կուլ գնան օտար մրցակիցներին, կարող են իրենց պակասը զգացնել

տալ պատերազմի ժամանակ:

2. §Նորաստեղծ¦ արտադրությունները պաշտպանելու համար: Այս սկզբունքի նպատակն այն է, որ

եթե արդյունաբերությունն աճելու հնարավորություն ստանա, ապա ընդունակ կդառնա մրցակ-

ցելու իր արտասահմանյան գործակիցների հետ և այդ դեպքում սահմանափակումները կարելի

կլինի հանել: 1719 թ. Ալեքսանդր Համիլթոնն օգտագործեց այս սկզբունքն ամերիկյան նոր զար-

գացող արդյունաբերությունները պաշտպանելու նպատակով հովանավորիչ մաքսադրույքներ

մտնցելու համար: Առանց այդ հովանավորության ամերիկյան արտադրողները ի վիճակի չէին

լինի մրցակցել ավելի արդյունավետ արտասահմանյան գործարարների հետ: Որոշ ժամանակա-

վոր հովանավորության դեպքում, այնուամենայնիվ, նրանք կկարողանային զարգացնել զանգ-

վածային արտադրությունը, որակյալ աշխատուժի պաշարները, տեղական տնտեսությանը լավ

հարմարված գյուտներն ու հասուն արդյունաբերության շատ ճյուղերին բնորոշ տեխնոլոգիա-

կան արդյունավետությունը: Չի բացառվում, որ հովանավորությունը սկզբում կբարձրացնի

սպառման գինը, սակայն զարգանալուց հետո արդյունաբերությունն այնքան արդյունավետ

պետք է լինի, որ գործնականում ծախսն ու գինը կնվազեն: Մաքսադրույքն արդարացված կհա-

մարվի, եթե հետագայում սպառողների օգուտն ավելի քան բավարար լինի հովանավորության

շրջանում գների բարձրացումը փոխհատուցելու համար: Պատմական ուսումնասիրությունները

ներկայացնում են նորաստեղծ արդյունաբերությունների որոշ փաստեր, որոնք զարգացել և

կանգնել են սեփական ոտքերի վրա: Նոր հաջողությամբ արդյունաբերական դարձած երկրների

(ինշպես, օրինակ Սինգապուրը և Կորեան) ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ արդյունա-

բերականացման վաղ փուլերում դրանք ներմուծումներից հաճախ են պաշտպանել իրենց

պատրաստի ապրանքների արտադրությունը:

3. Տնտեսությունը բազմատեսականացնելու համար: Սա նման է §նորաստեղծ արդյունաբերութ-

յան¦ հովանավորման սկզբունքին: Որոշ ազգերի տնտեսություններ, մասնավորապես թույլ զար-

գացած երկրներինը, գրեթե ամբողջությամբ կախված են մեկ գյուղատնտեսական մշակաբույսից

կամ արտադրատեսակից, կա վտանգ, որ անհաջողությունների դեպքում այդ երկրի ժողովուրդը

կարող է սնանկանալ: Նման աղետը բացառելու համար, պետությունը պետք է (մաքսադրույքնե-

րով և լրավճարներով) ակտիվորեն օժանդակի նոր արտադրությունների ստեղծմանը` տնտեսու-

թյունը բազմատեսակացնելու նպատակով:

4. Սեփական երկիրն օտար էժան արտադրանքի մրցակցությունից պաշտպանելու համար: Այս

սկզբունքի նպատակն է սահմանափակումներ դնել §օտար էժան աշխատուժի¦ արտադրած

ապրանքների ներմուծման վրա, հովանավորիչ մաքսադրույքների միջոցով պաշտպանելով



երկրի աշխատուժին: Սակայն այս փաստարկի սխալն այն է, որ անտեսվում է համեմատական

առավելության սկզբունքը, որը պնդում է, որ Ա երկրի համար շահավետ է Բ երկրի հետ առևտուր

անելը, եթե նույնիսկ Բ երկրում բոլոր ապրանքների արտադրությունն ավելի արդյունավետ է,

քան Ա երկրում: Առևտուրն ընթանում է ըստ համեմատական և ոչ բացարձակ առավելության:

Ընդհանուր առմամբ §էժան արտաքին աշխատուժի¦ տնտեսագիտական պատասխանը հենվում

է համեմատական առավելության վերլուծության վրա, այսինքն, երկիրը կշահի առևտրից,

թեպետև աշխատավարձն այդ երկրում շատ ավելի բարձր է, քանի իր առևտրակից երկրներում:

Բարձր աշխատավարձը բարձր արդյունավետության հետևանք է, այլ ոչ թե մաքսադրույքների

հովանավորության:

5. Մաքսադրույք և գործազրկություն: Ուսումնասիրելով հովանավորության ներուժորեն ծանրա-

կշիռ փաստարկները` չի կարելի անտեսել պատմականորեն հովանավորության ամենաազդե-

ցիկ դրդապատճառը` զբաղվածության մեծացումն անկման կամ լճացման շրջանում: Թեպետև

հովանավորությունն աշխատատեղեր է ստեղծում, բարձրացնելով ներմուծման գները, փոխելով

պահանջարկը հօգուտ տեղական արտադրության, այս մոտեցումը կարելի է որակավորել

որպես §հարևանին կողոպտելու¦ քաղաքականություն, քանի որ այն տեղական պահանջարկը

մեծացնում է այլ երկրների արտադրանքի և զբաղվածության հաշվին: Աշխատատեղեր են

ստեղծվում ոչ միայն ներմուծվող ապրանքների հետ մրցակցող ոլորտներում, այլ նաև

արտահանմամբ զբաղվող ոլորտներում: Եթե ԱՄՆ-ում չթույլատրվի օտարերկրացիներին իրենց

ապրանքները վաճառել, ապա Ամերիկյան ֆիրմաների մուտքն արտաքին շուկաներ նույնպես չի

թույլատրվի: Սովորաբար աշխատատեղի օգտակարությունն այն է, որ այն աշխատատեղերին

եկամուտ է ապահովում, իսկ մնացած բոլորին՝ օգտակար բարիքներ: Աշխատատեղերն ավտո-

մատ կերպով չի կարելի հավասարեցնել բարիքներին [2]: Այնուամենայնիվ մակրոստնտեսագի-

տական վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ կան գործազրկությունը կրճատելու ավելի լավ ուղի-

ներ, քան ներմուծման հովանավորության կիրառումն է, դա փողի և ֆինանսական քաղաքակա-

նությունների ճիշտ կիրառումն է, որի դեպքում երկիրը կարող է ավելացնել արտադրանքը և

նվազեցնել գործազրկությունը:

6. Տնտեսական աճը խթանելու համար: Այս սկզբունքը ուղղված է ՀԱԱ-ի խթանմանը, որը կարող է

արտահայտվել որպես սպառողական, գործարար և պետական ծախսերի հանրագումար՝ ՀԱԱ=

Ս + Ն + Կ: Սակայն ՀԱԱ-ն ունի ևս մեկ բաղկացուցիչ, որը չի գնվում երկրի սպառողների կողմից:

Դա արտահանումն է` երկրում արտադրված ապրանքները և ծառայությունները, որոնք գնվում

են արտասահմանցիների կողմից: Արտահանումը գումարվում է ՀԱԱ-ին, ներմուծումը կրճատ-

վում է ՀԱԱ-ից: Այդ պատճառով էլ կառավարական տվյալները ՀԱԱ-ի ընդհանուր գումարների

մեջ ընգրկում են նաև չորրորդ բաղադրիչը` զուտ արտահանումը: Զուտ արտահանումն (ԶԱ)

իրենից ներկայացնում է ընդհանուր արտահանման և տարեկան ընդհանուր ներմուծման

տարբերությունը: Երբ արտահանումը մեծ է ներմուծումից, ԶԱ-ն գումարվում է ՀԱԱ-ին: Երբ

ներմուծումն է մեծ արտահանումից, ԶԱ-ն հանվում է ՀԱԱ-ից: ՀԱԱ-ն այժմ կարելի է սահմանել

որպես` ՀԱԱ = Ս+ Ն + Կ + ԶԱ: Վերլուծելով շատ երկրների կողմից միջազգային առևտրի սահ-

մանափակումները, կարելի է եզրակացնել, որ այդ սահմանափակումները բնավ չօգնելով երկրի

սպառողներին, կրճատում են դրանց իրական եկամուտները՝ ներմուծվող ապրանքներն ու

ծառայությունները դարձնելով չափազանց թանկ, իսկ ամբողջ աշխարհը` պակաս արտադրողա-

կան: Երկրները հովանավորությունից տուժում են, քանի որ կրճատված միջազգային առևտուրը

վերացնում է այն արդյունավետությունը, որ ներհատուկ է մասնագիտացմանն ու աշխատանքի



բաժանմանը: Երբ միջազգային առևտրի սահմանները բաց են, առևտուր կատարող ամեն մի

երկրի ազգային եկամուտն աճում է:

ОСНОВНЫЕ ЗАДАЧИ МЕЖДУНАРОДНОЙ ТОРГОВЛИ

А.А. Бегларян Национальный университет архитектуры и строительства Армении Ключевые слова: сравнительное преимущество, тарифы, квота, демпинг, спонсорские тарифы, диверсифи-кация, разновидность

Представлены: ряд полезных причин для участия государств в международной торговли, такие

как региональные различия в условиях производства, снижения издержек производства и разница вкусов. Как и принцип абсолютной и сравнительной преимуществ, методы и причины ограничений международной торговли.

THE MAIN PROBLEMS OF INTERNATIONAL TRADE

A.A. Beglaryan National University of Architecture and Construction of Armenia Keywords: comparative advantage, rates, quota, dumping, protective tariffs, diversification

Presented the number of useful reasons for the participation of States in international trade, such as

regional differences in production, reduce production costs and the difference of tastes. As the principle of absolute and comparative advantages, the methods and reasons of international trade restrictions.


1. Փոլ Ա. Սամյուլեսն, Ուիլյամ Դ. Նորդհաուս Տնտեսագիտություն.- Երևան, «Ապոլոն» 1995.- 536 էջ: 2. Պոլ Հեյնե Տնտեսագիտական մտածելակերպ.- Երևան, «Էդիտ Պրինտ», 2008.- 686 էջ:

Աշխատանքն իրականացված է ՀՀ պետական բյուջեից գիտական և գիտատեխնիկական գործու-նեության բազային ֆինանսավորմամբ իրականացվող «ՀՀ ճարտարապետական և շինարա-րական համալիրների կայուն զարգացման ուղիների բացահայտում, ճշգրտում, ներդրման առաջարկությունների և հանձնարարականների մշակում՝ մշտական մոնիտորինգի կիրառ-մամբ» ծրագրի շրջանակներում:


Ընդունվել է տպագրության՝ 19.11.2015 թ.



ՀՏԴ 338: 332

ՋՐԱՄԱՏԱԿԱՐԱՐՄԱՆ ԵՎ ՋՐԱՀԵՌԱՑՄԱՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՄԱՏՉԵԼԻՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ՀՀ-ՈՒՄ

Տ.Ս. Մարտիրոսյան, Ճարտարապետության և շինարարության Հայաստանի ազգային համալսարան Ն.Պ. Հովհաննիսյան Հայաստանի ազգային պոլիտեխնիկական համալսարան Առանցքային բառեր. ջրամատակարարման և ջրահեռացման ծառայություններ, տնտեսական մատչելիու-թյուն, տնտեսական գնահատում, վճարունակություն, մակրոմատչելիության մակարդակ

Մեկնաբանվում են ջրամատակարարման և ջրահեռացման ծառայությունների տնտեսական մատչե-

լիության հասկացությունը և ցուցանիշները, դիտարկվում են տնտեսական մատչելիության գնահատման հիմ-նական մոտեցումները: Ուսումնասիրվել են ՀՀ բնակչության համար ջրամատակարարման և ջրահեռացման

ծառայությունների մակրոմակարդակով մատչելիության քանակական գնահատման գոյություն ունեցող որոշ մեթոդների կիրառման հնարավորությունները:

Բնակչությանը վճարովի ծառայությունների մատուցման ոլորտի կարևորագույն խնդիրներից է բնակա-

րանային և կոմունալ ծառայությունները հանրությանը մատչելի դարձնելը: Բնակարանային և կոմունալ ծա-ռայությունների տրամադրման գործընթացի փոփոխությունները, տարբեր սեգմենտների տարանջատումը, որոնք այս կամ այն կերպ սոցիալական (կոմունալ ծառայություններ) կամ մասնավոր բարիքի բնույթ են կրում (բնակֆոնդի շահագործման և ընթացիկ նորոգման ծառայություններ) բարդացնում են շուկայական և ոչ շուկայական մեխանիզմների հավասարակշռության բացահայտման խնդիրը: Ջրամատակարարման և ջրա-հեռացման ծառայությունները համարվում են սոցիալական ծառայություններ, որոնք միշտ տրամադրվել են

իրենց իրական արժեքից ցածր գներով: Ոլորտի ուղղակի ֆինանսավորումից անցում կատարելով բնակչու-թյան կողմից ջրամատակարարման և ջրահեռացման ծառայությունների վճարմանը, պետական նպաստների հանձնումն անմիջապես տնային տնտեսություններին ծառայությունների փոխհատուցման համար, ինչպես նաև պետության սոցիալ-տնտեսական իրավիճակից ելնելով՝ ծառայությունների հասանելիությունը, սոցիա-լական և տնտեսական ապահովումը դառնում է երկրի տնտեսության կայուն զարգացման կարևոր գործոն: Դա պայմանավորված է ջրամատակարարման և ջրահեռացման ծառայությունների սոցիալական հատուկ նշանակության, այդ թվում՝ հարմարավետ կենսապայմաններ ապահովելու, դրանց սահմանված դերով, տնտեսական զարգացմամբ և շրջանների ներդրումային գրավչության մակարդակով:

Ջրամատակարարման և ջրահեռացման ծառայությունների մատչելիության խնդիրը սպառողներին մասնավորապես վերաբերում է սոցիալ-տնտեսական զարգացմամբ, բնակչության կենսամակարդակի և եկամտի զգալի տարբերակմամբ ցածր մակարդակներով մարզերին: Այս պայմաններում բնակչության ցածր եկամուտ ունեցող խմբերին ծառայությունների մատչելիության մակարդակի կրճատումները հանգեցնում են սոցիալական լարվածության աճի և վերոնշյալ սոցիալական խմբերի ներկայացուցիչների բացառմանը ան-հատական բնակարանային և կոմունալ ծառայությունների սպառումից, որն իր հերթին սպառնում է մարդ-կանց կյանքին:

Ջրամատակարարման և ջրահեռացման ծառայությունների սոցիալական և տնտեսական մատչելիու-թյան բաղադրիչների և գործոնների ընկալումից է կախված տարածաշրջանի և ենթակառուցվածքների համա-



լիր ծրագրերի հաջող զարգացումն ու իրականացումը [1]: Մատչելիությունը մի միջոց է, որը թույլ է տալիս գնահատելու սպառողի և արտադրողի միջև շահերի հավասարակշռությունը [2]: «Ջրամատակարարման և

ջրահեռացման ծառայությունների մատչելիություն» հասկացությունը բավականին լայն իմաստ ունի և ընդգր-կում է ոչ միայն տնտեսական, այլև սոցիալական և քաղաքական գործոնները [3]:

Ստորև կդիտարկենք միայն մատչելիության տնտեսական գործոնը, որը սոցիալական և քաղաքական

գործոնների համեմատ հնարավոր է առավել ճիշտ գնահատման ենթարկել: Ջրամատակարարման և ջրահեռացման ծառայությունները համարվում են տնտեսապես մատչելի, եթե

սպառողներն ի վիճակի են վճարել այդ ծառայությունների համար` առանց մյուս կենսականորեն կարևոր

ծախսերի զգալի կրճատման (hաշվի առնելով, որ չկա «առաջին անհրաժեշտության ապրանքներ և ծառայու-թյուններ» հասկացության միանշանակ սահմանում, վերջինս կնույնացվի այն ապրանքների և ծառայություն-ների հետ, որոնք ընդգրկված են Հայաստանում վիճակագրորեն սահմանված սպառողական զամբյուղում) [4]:

Ջրամատակարարման և ջրահեռացման ծառայությունների տնտեսական մատչելիության տնտեսական գնա-հատմամբ կարևոր է տարբերակել երկու հասկացություն՝ ծառայության համար վճարելու սպառողի հնարա-վորությունը (վճարունակություն) և վճարելու նրա պատրաստակամությունը (ցանկություն) (նկ. 1) [5]: Պետք է նշել, որ վճարելու պատրաստակամությունը գտնվում է տնտեսական սահմանների, սոցիալական և քաղաքական գործոնների միջև:

Նկ.1. Տնտեսական մատչելիության ցուցանիշներ

Վճարունակության ցուցանիշը պատասխանում է այն հարցին, թե արդյոք տնային տնտեսության եկա-մուտի մակարդակը բավարար է ջրամատակարարման և ջրահեռացման ծառայությունների աճած արժեքը

վճարելու համար, առանց վնասելու այլ առաջին անհրաժեշտության ապրանքների և ծառայությունների

սպառման մակարդակին: Վճարելու պատրաստակամության նպատակն է առավելագույն գումարի որոշումը,

որը սպառողը պատրաստ է վճարել որոշակի որակի ծառայությունների որոշակի ծավալի համար: Վճարելու պատրաստակամության վերլուծությունը հիմնվում է սպառողի ֆինանսական հնարավորությունների, ծառա-յությունների որակի և գնի մասին սուբյեկտիվ դատողությունների վրա:

Բնակչության վճարունակության ցուցանիշը գտնվում է ծառայությունների մատչելիության վերլուծու-թյան ուշադրության կենտրոնում, թեև ջրմուղ-կոյուղու ընկերությունները պետք է հավասար չափով հետաքր-քրված լինեն նաև իրենց մատուցված ծառայությունների դիմաց ավելի բարձր գներով վճարելու բնակչության

պատրաստակամությամբ: Վճարունակությունը ֆունկցիա է, կապված ինչպես ջրի գնից, այնպես էլ սպառված

ծառայությունների դիմաց բնակչության վճարելու ֆինանսական հնարավորությունից:

Ծառայությունների տնտեսական

մատչելիություն

Վճարունակություն

Հիմնական հարց.

արդյո՞ք կարող է սպառողը վճարել

Պատրաստակամություն

Հիմնական հարց.

արդյո՞ք կվճարի սպառողը



Դա նշանակում է, որ ծառայություններն ավելի մատչելի կլինեն, եթե.

• դրանց արժեքը նվազի, կամ

• բնակչության ֆինանսական հնարավորությունները աճեն, կամ էլ • երկու գործոններն էլ «աշխատեն» միաժամանակ:

Ծառայությունների մատչելիություն հասկացությունը չի կարելի առանձնացնել ջրամատակարարման

և ջրահեռացման ծառայություններով բնակչությանը ապահովելու ոլորտում պետության քաղաքականության

այնպիսի առանցքային նպատակներից, ինչպիսիք են՝ տնտեսական արդյունավետությունը, սոցիալական ար-դարությունը, շրջակա միջավայրի պաշտպանությունը: Սակայն հենց այստեղ տեղ է գտնում որոշակի անհա-մապատասխանություն: Մի կողմից, բնակչության համար ծառայությունների մատչելիությունը այնքանով

բարձր կլինի, որքանով ցածր է սակագինը, որով նրանք վճարում են: Մյուս կողմից, եթե սակագինը չի համա-պատասխանում ծառայությունների իրական արժեքին, ապա ծառայություն մատուցող ընկերությունը վնաս-ներ է կրում և զրկվում է զարգացման ֆինանսական աղբյուրներից, արդյունքում մատուցվող ծառայություննե-րի որակը և քանակը կարող են կտրուկ ընկնել: Բացի այդ, չունենալով զարգացման և նոր տեխնոլոգիաների

ներդրման համար անհրաժեշտ ֆինանսական միջոցներ՝ ընկերությունը դժվար թե անհանգստանա շրջակա

միջավայրի պահպանման համար: Այդ պատճառով սակագների հաշվարկման և հաստատման ժամանակ չա-փազանց կարևոր է գտնել այն «ոսկե միջինը», որը կապահովի բոլոր ընդգրկված կողմերի շահերի հաշվե-կշռումը [6]:

Երևան քաղաքում ծառայությունների տնտեսական մատչելիության գնահատման համար օգտագործվում

են երկու տիպի մեթոդներ՝ առաջինը հնարավորություն է տալիս գնահատել սպառողի վճարունակությունը, իսկ երկրորդը թույլ է տալիս գնահատել բնակչության պատրաստակամությունն ավելի շատ վճարելու պայմանով,

որ ծառայության որակը կբարելավվի: Ջրամատակարարման և ջրահեռացման ծառայությունների դիմաց բնակ-չության վճարելու ֆինանսական հնարավորությունը գնահատվում է երկու մակարդակով. (նկ. 2.) [4],

• մակրոտնտեսական - «մակրոմատչելիությունը» կամ վճարունակության գնահատումը ամբողջ

երկրի մասշտաբով,

• միկրոտնտեսական - «միկրոմատչելիություն» կամ վճարունակության գնահատումը բնակչության

առանձին խմբերի համար:

Նկ. 2. Բնակչության վճարունակության երկու մակարդակները

Որպեսզի հնարավոր լինի դատել ծառայության մատչելի կամ ոչ մատչելի լինելու մասին, անհրաժեշտ

«Մակրոմատչելիություն» (վճարունակությունն

ամբողջ երկրի մասշտաբով)

«Միկրոմատչելիություն» (վճարունակությունը

բնակչության առանձին խմբերի համար)

Բնակչության վճարունակություն



է ունենալ մատչելիության որոշակի չափանիշներ: Այդպիսիներից մեկը եկամուտների կամ ծախսերի առավե-լագույն չափն է, որը տնային տնտեսությունները կարող են ծախսել ջրամատակարարման և ջրահեռացման

ծառայությունների վճարման համար՝ առանց մյուս կենսականորեն կարևոր ծախսերի զգալի կրճատման: Հա-յաստանում ծառայության սպառողների վճարունակության ժամանակ այդ չափանիշը դիտարկվել է տնային

տնտեսությունների միջին սպառողական ծախսերի 4%-ի մակարդակով (այս չափանիշը հաճախ օգտագործ-վում է ՀԲ-ի և այլ միջազգային ֆինանսական կազմակերպությունների կողմից [7]):

Անհրաժեշտ է նշել, որ գոյություն չունի մեկ ընդհանուր միջազգային չափանիշ, որը կիրառելի կլիներ

բոլոր պետությունների և շրջանների համար՝ դրանց բազմազան տեղական պայմաններով: Բնակչության

վճարունակության գնահատման ժամանակ հաշվի է առնվում ջրամատակարարման և ջրահեռացման ծառա-յությունների դիմաց հաշվարկված ծախսերի մեծությունը, այլ ոչ թե վճարված գումարները: Այսպիսի մոտե-ցումը թույլ է տալիս քննարկման ժամանակ բացառել վճարման պարտավորությունները, դրանով իսկ ապա-հովելով ուսումնասիրության ճշգրտությունը և հնարավորություն է տալիս որոշել. թե տնային տնտեսություն-ները ինչքան «պետք է վճարեն», այլ ոչ թե ինչքան են դրանք «իրականում վճարում»:

Մակրոմակարդակով մատչելիության քանակական գնահատման ամենահարմար մեթոդը ջրամատա-կարարման և ջրահեռացման ծառայության միջին վիճակագրական եկամտի կամ ծախսի որոշումն է: Սա

առավել տարածված և հեշտ հաշվարկվող ցուցանիշն է: Մակրոմատչելիության մակարդակի գնահատումն

առավելապես նշանակություն ունի մատչելիության խնդրի առաջնային բացահայտման և դրա կարևորության

գնահատման համար: Սակայն այս մեթոդը բավարար չէ սակագնային քաղաքականության բնագավառում

կամ բնակչության սոցիալական պաշտպանության համար կոնկրետ որոշումներ կայացնելու համար: Գնա-հատել մակրոմատչելիությունը նշանակում է որոշել երկրի մասշտաբով բնակչության ընդհանուր վճարունա-կությունը: Մակրոմատչելիության առավել տարածված ցուցանիշ է ջրամատակարարման և ջրահեռացման

ծառայության դիմաց ծախսերի հարաբերակցությունը տնային տնտեսությունների ընդհանուր ծախսերի/

եկամուտների մակարդակին.

A = (Ws / Y) x 100, (1)

որտեղ A-ն միջին վիճակագրական տնային տնտեսության ջրամատակարարման և ջրահեռացման

ծառայությունների դիմաց ծախսերի փաստացի ծանրաբեռնվածությունն է (%), Ws-ն՝ ջրամատակարարման և

ջրահեռացման ծառայությունների դիմաց միջին ամսական ծախսը (մեկ տնային տնտեսության համար), Y-ը՝ մեկ տնային տնտեսության համար հաշվարկված միջին ամսական ծախսերը/եկամուտները [4]:

Հայաստանի բնակչության վճարունակության գնահատման համար անհրաժեշտ է հստակ սահմանել վերը բերված բանաձևի համարիչն ու հայտարարը: Մասնավորապես, որպես հայտարար օգտագործվել է «մեկ տնային տնտեսության հաշվով միջին ամսական սպառողական ծախսերի» ցուցանիշը, որը ՀՀ Ազգային

Վիճակագրական ծառայության կողմից տնային տնտեսությունների ծախսերի և եկամուտների ընտրանքային

վերլուծության շրջանակներում հաշվարկվող կենսամակարդակի հիմնական ցուցանիշներից մեկն է: Հենց

այս ցուցանիշն է առավել համարժեք ձևով արտացոլում Հայաստանում բնակչության ունեցած ռեսուրսները և

ծառայում է որպես բազա երկրում աղքատության գնահատման համար:

Հաշվի առնելով վճարման կարգապահության ցածր մակարդակը, իմաստ չունի որպես համարիչ օգ-տագործել ջրամատակարարման և ջրահեռացման ծառայությունների դիմաց բնակչության փաստացի ծախ-սերի վերաբերյալ ազգային վիճակագրության տվյալները: Ոչ թե փաստացի հաշվարկված, այլ փաստացի

վճարված գումարների հաշվառումն էականորեն կնվազեցնի տնային տնտեսությունների ջրի դիմաց ծախ-սերով ծանրաբեռնվածության ցուցանիշը: Վճարունակության գնահատման ժամանակ կարևոր է որոշել ոչ թե

«ինչքան է բնակչությունը վճարել», այլ «ինչքան պետք է վճարի»: Ելնելով դրանից՝ վերը բերված բանաձևում



համարիչը որոշվում է հաշվարկային եղանակով, որպես մատակարարված ծառայությունների դիմաց

տնային տնտեսություններին հաշվարկված գումար.

WS* = tariff x hhsize x norm, (2)

որտեղ WS’-ը տնային տնտեսություններին հաշվարկված միջին ամսական հաշվարկային գումարն է

(դրամ / տնային տնտեսություն), tariff-ը՝ կենցաղային սպառողի ջրամատակարարման և ջրահեռացման ծա-ռայությունների միջին սակագնի մակարդակը (դրամ / մ3), hhsize-ը՝ միջին վիճակագրական տնային տնտեսու-թյան անդամների քանակը (մարդ), norm-ը՝ ջրամատակարարման և ջրահեռացման ծառայությունների սպա-ռողական նորման է, որը կիրառվում է այն տնային տնտեսությունների համար, որոնք չունեն ջրի հաշվառ-ման սարքեր և պետք է վճարեն ջրի դիմաց սահմանված նորմաներին համապատասխան (մ3 / մարդ / ամիս):

Միևնույն ժամանակ կարևոր է հիշել, որ մակրոմատչելիության ընդունված ցուցանիշներում կարող են

լինել նշանակալից հիմնախնդիրներ, որոնց հետ բախվում են աղքատության շեմին գտնվող և պետության

կողմից սոցիալական օգնության կարիք ունեցող տնային տնտեսությունները: Երկրի մասշտաբով միջին ցու-ցանիշը ոչինչ չի ասում թե որոշակի շրջանների և քաղաքների համար ինչպիսի դժվար բեռ են ջրամատակա-րարման դիմաց կատարվող ծախսերը, որտեղ ջրի գինը կամ հաստատված նորմերը գերազանցում են երկրի

միջին ցուցանիշը, կամ էլ եկամուտները նկատելիորեն «հետ են մնում»:

ПРОБЛЕМЫ ОЦЕНКИ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ ДОСТУПНОСТИ СЛУЖБ ВОДОСНАБЖЕНИЯ И

ВОДООТВЕДЕНИЯ В РА Т.С. Мартиросян, Национальный университет архитектуры и строительства Армении Н.П. Оганнесян Национальный политехнический университет Армении Ключевые слова: службы водоснабжения и водоотведения, экономическая доступность, экономическая оценка, платежеспособность, уровень предельной доступности

Раскрываются понятие и показатели экономической доступности систем водоснабжения и водоотведния,

рассматриваются основные подходы оценки экономической доступности. Исследованы возможности применения некоторых оцененных на макроуровне методов доступности служб водоснабжения и водоотведения для насе-ления РА.

THE MAIN PROBLEMS OF ECONOMIC ACCESSIBILITY ASSESSMENT OF WATER SUPPLY AND DISPOSAL SERVICES IN THE REPUBLIC OF ARMENIA

T.S. Martirosyan, National University of Architecture and Construction of Armenia N.P. Hovhannisyan National Polytechnic University of Armenia

Keywords: water supply and disposal services, economic accessibility, economic assessment, fiscal solvency, macro-accessibility level

The concept and the indicators of economic accessibility of water supply and disposal services are presented as well as the main approaches of economic accessibility assessment are considered. The application opportunities of some existing methods of quantitative assessment of macro-level accessibility of water supply and disposal services for the population of the Republic of Armenia have been studied.




1. Краева О.Н. Социально-экономическое обеспечение доступности услуг ЖКХ для населения региона, автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. экон. наук.- М., 2013.

2. Клюева О.Н. Экономическая доступность услуг водоснабжения и водоотведения // ЖКХ. Водоснабжение и водоотведение. 2009.- №8, Ч.1.- С. 65-69.

3. Մարկոսյան Ա.Խ., Նազարյան Գ.Ա. Ջրային ռեսուրսների կառավարում: Երևան, §Լույս¦ 2003, 768 ¿ç: 4. §Защита потребителей на этапе реформирования сектора водоснабжения и водоотведения в Армении:

платежаспособность и социальная защита малообеспеченных домохозяйств¦. Организация экономичес-кого сотрудничества и развития. Группа по реформированию городского водоканализационного хозяй-ства в странах Восточной Европы, Кавказа и Центральной Азии.- Демонстрационный проект. Финальный отчет, 2004.- 143 с.

5. OECD, 2003. KEY ISSUES AND RECOMMENDATIONS FOR CONSUMER PROTECTION: Affordability, Social Protection, and Public Participation in Urban Water Sector Reform in Easter Europe, Caucasus and Central Asia.- Paris.

6. Մարտիրոսյան Տ.Ս. §Խոշոր քաղաքների ջրամատակարարման և ջրահեռացման համակարգերի կառավարման կատարելագործումը (Երևան քաղաքի օրինակով)¦ թեմայով տնտեսագիտության թեկնածուի գիտական աստիճանի հայցման ատենախոսություն: Երևան, 2005:

7. “Benchmarking Start Up Kit, Water and Sanitation Performance Benchmarking Indicators”. Water and Sanitation Division.- Washington D.C.: World Bank, 2002.

Աշխատանքն իրականացված է ՀՀ պետական բյուջեից գիտական և գիտատեխնիկական գործունեու-թյան բազային ֆինանսավորմամբ իրականացվող «ՀՀ ճարտարապետական և շինարարական համա-լիրների կայուն զարգացման ուղիների բացահայտում, ճշգրտում, ներդրման առաջարկությունների և հանձնարարականների մշակում՝ մշտական մոնիտորինգի կիրառմամբ» ծրագրի շրջանակներում:




ՀՏԴ 339.944

ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ԵՎ ԱՐԴՅՈՒՆԱԲԵՐԱԿԱՆ ԿԱՊԻՏԱԼՆԵՐԻ ԻՆՏԵԳՐՈՒՄԸ ԵՎ ԴՐԱՆՑ ԴՐՍԵՎՈՐՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ

Է.Վ. Համբարձումյան

Հայաստանի պետական տնտեսագիտական համալսարան

Առանցքային բառեր. ֆինանսաարդյունաբերական խմբեր, կորպորացիա, ֆինանսական կապիտալ, արդ-յունաբերական կապիտալ, կառավարում

Մեր օրերում ֆինանսական և արդյունաբերական կապիտալի միաձուլումները դարձել են համաշխար-հային տնտեսությանը բնորոշ միտումներից մեկը և շատ երկրներում վերածվել են տնտեսության զարգաց-ման գլխավոր շարժիչ ուժի: Այս առումով բավականին արդիական է ֆինանսաարդյունաբերական խմբերի ձևավորման հիմնական պատճառների և այն գործոնների վերլուծությունը, որոնց ազդեցությունը էական է

ինտեգրված կորպորացիոն կառույցների գործունեության վրա: Հետազոտության թեման արդիական է նաև նրանով, որ այս գործընթացը շարունակական է և համաշխարհային տնտեսության մեջ առավել խոշորա-մասշտաբ բնույթ է ձեռք բերում` ընդգրկելով նորանոր տարածաշրջաններ և երկրներ:

Ֆինանսաարդյունաբերական խմբերի (այսուհետ` ՖԱԽ) ուսումնասիրության հիմնական ուղղություն-ները կապված են նրանց ձևավորման անհրաժեշտության հիմնավորման, ստեղծման սկզբունքների, նպա-տակների, կազմավորման մեխանիզմների, պետական աջակցության միջոցառումների և նրանց գործունեու-թյան արդյունավետության բարձրացման հետ: ՖԱԽ-ի ուսումնասիրության ժամանակ մեծ ուշադրություն

պետք է հատկացվի ֆինանսաարդյունաբերական կապիտալին, դրա բովանդակությանը, իրականացվող

գործառույթների կառուցվածքային տարրերին: Ֆինանսաարդյունաբերական կապիտալը (այսուհետ` ՖԱԿ)

հանդիսանում է ՖԱԽ-ի տնտեսական հիմքն է, իսկ ՖԱԽ-ը՝ որպես ՖԱԿ-ի կազմակերպական ձևը:

Ֆինանսաարդյունաբերական կորպորացիաները ամբողջությամբ կարելի է դիտարկել որպես կազմա-կերպական ձև, որը մի կողմից արտացոլում է ֆինանսական կապիտալը, իսկ մյուս կողմից խթանում այդ

կապիտալի (քանական և որակական) զարգացման օբյեկտիվ գործընթացը: Եթե հոլդինգները ֆինանսական

կապիտալի արդյունքն են և կարող են զարգանալ միայն դրա հարթության մեջ, ապա ՖԱԽ-ն արտացոլելով

ֆինանսական կապիտալի բուն էությունը, թույլ է տալիս ֆինանսական կապիտալին զարգանալ և ազդել ամբողջ տնտեսության վրա [1]: XX դարի երկրորդ կեսին, երբ համաշխարհային տնտեսությունը սկսեց բուռն զարգացում ապրել, էական դեր խաղացին ՖԱԽ-երը: Վերջիններս իրենց գործունեության մեջ բավականին ընդգրկուն և մասշտաբային են և կարող են իրենց կառուցվածքում ընդգրկել մեծ թվով արդյունաբերական և ֆինանսական ոլորտներում գործունեություն ծավալող ընկերություններ:

ՖԱԽ-ի ստեղծման գործնական վերլուծությունը հնարավորություն է տալիս բացահայտել դրանց

ձևավորման հիմնական պատճառները և այն գործոնները, որոնց ազդեցությունն էական է ինտեգրված կոր-պորացիոն կառույցների ձևավորման գործընթացի վրա: Կարևոր գործոններից կարելի է առանձնացնել կազ-մակերպական գրանցման և ֆինանսական կապիտալի զարգացման գործոնները` պատմական, տեխնոլո-գիական, շուկայական և կառավարման:

Կորպորացիոն կառույցների ձևավորման պատմական գործոնները կարևոր նշանակություն ունեն, և

բացի այդ, տարբեր երկրներում ձևավորված ՖԱԽ-երը տարբերվում են միմյանցից, առանձնահատուկ են և

առավելապես համապատասխանում են այդ երկրներում ընթացող տնտեսական գործընթացներին: Կազմա-կերպությունների ինտեգրման արդյունքում այդ կորպորացիոն կառույցների ձևավորման տեխնոլոգիական



գործոնները ապահովում են մի շարք առավելություններ: Նման ինտեգրման մակարդակն ուղիղ կապ ունի

մի կողմից՝ ֆինանսական կազմակերպությունների, կորպորացիոն կառույցի մասնակիցների կողմից իրա-կանացվող ակտիվ քաղաքականության հետ, իսկ մյուս կողմից՝ խմբի անդամների սեփականության համա-խմբման մակարդակի (կորպորացիոն հարաբերությունների կազմակերպման ընտրված մեխանիզմի) հետ:

Կազմակերպությունների միավորումը ինտեգրված կորպորացիոն կառույցների շրջանակներում կա-ռուցվում են ուղղահայաց, հորիզոնական և կոնգլոմերատային ինտեգրացիայի հիմունքներով: Միատեսակ

(նույն արտադրանքը թողարկող) ձեռնարկությունների համախմբման դեպքում կորպորացիոն միավորումն

իր արտադրական կառուցվածքում (խմբային կազմավորման դեպքում անկախ իրավաբանական կազմակեր-պությունները սովորաբար դիտարկվում են որպես խմբի միասնական արտադրական կառուցվածքի ստորա-բաժանումներ) հասնում է միավոր արտադրանքի ծախսերի կրճատման (արտադրության ծավալների ավե-լացում, հաստատուն ծախսերի կրճատում ինքնարժեքի մեջ, շուկայում մասնաբաժնի ավելացում և այլն):

Արտադրական ձեռնարկությունների ուղղահայաց ինտեգրման դեպքում, որպես ՖԱԽ-ի առավելու-թյուն, հատկապես պետք է առանձնացնել սիներգիայի էֆեկտը. երբ մի քանի տեխնոլոգիապես իրար

փոխլրացնող արտադրական միավորների հնարավորությունների միավորման դեպքում տեղի է ունենում

դրանց գործունեության որակական արդյունքների կատարելագործում: Վերոնշյալ էֆեկտի ազդեցությունը

տեսանելի է հատկապես իննովացիոն ոլորտում:

Մասշտաբային և սիներգիայի էֆեկտները կապված են միավոր արտադրանքի մեջ հաստատուն ծախ-սերի տնտեսման հետ: Անկախ ընտրված ինտեգրման եղանակից` կորպորացիաներն իրենց էությամբ

ենթադրում են դիվերսիֆիկացման որոշակի մակարդակ (դրա ամենաբարձր մակարդակը լինում է կոնգլոմե-րատային խմբերում): Դիվերսիֆիկացիան հատուկ նշանակություն է ձեռք բերում շուկայական մրցակցու-թյան պայմաններում: Այդ դեպքում առաջանում է միջինացման էֆեկտ մի ճյուղից մյուսը կապիտալի հոսքի

ժամանակ` կախված շահույթի նորմի տատանումներից, ինչպես նաև տնտեսումից, որը ստացվում է իրար

փոխլրացնող ռեսուրսների համակցման և թափոնների այլընտրանքային օգտագործման դեպքում [2]: Ինտեգրված կորպորացիոն կառույցների ձևավորման գործոնների մյուս խումբը կարելի է բնորոշել

որպես շուկայական: Ինտեգրացիոն գործընթացների ժամանակ տեղի է ունենում մասշտաբային տնտեսում:

Կորպորացիոն կառույցում միավորվում են տնտեսվարող սուբյեկտներ, որոնք շուկայում ունեն իրենց տեղը,

մշակված և իրականացվող ապրանքների խթանման քաղաքականությունը, սեփական մատակարարման և

վաճառքի ցանցը, մարքեթինգային հետազոտությունների փորձված արդյունքները և այլն: Դա հնարավորու-թյուն է տալիս օգտվել շուկայական ռազմավարության բոլոր բաղադրատարրերից և դրա հիման վրա մշակել շուկայում խմբի դիրքի ավելի արդյունավետ տարբերակ: Պետք է նշել նաև կորպորացիոն կառույցի մասնա-կիցների միջև մրցակցության վերացման որոշակի հնարավորության մասին, որը կարելի է ձեռք բերել շու-կայական վարքագծի կոորդինացման և շուկայի արտաքին գործակալների նկատմամբ մրցակցային առավե-լությունների ստացման միջոցով (մենաշնորհի էֆեկտ):

Ինտեգրացիոն կառույցի ձևավորման շուկայական գործոնների ազդեցության օբյեկտիվ հիմքը տրան-սակցիոն ծախսերի տնտեսումն է: Խմբի մեջ որոշակի քանակի սուբյեկտների ինտեգրման դեպքում դրանց

համաձայնեցված քաղաքականությունը բերում է տրանսակցիոն ծախսերի կրճատմանը` տարբեր գործարք-ների, համաձայնությունների, պայմանագրերի և այլնի տեսքով, որոնք շուկայական հարաբերությունների

իրացման անհրաժեշտ գործիքներ են: Արդյունքում հնարավոր է կրճատել նաև հարկային վճարների չափը:

Կորպորատիվ կառույցի դերը կարելի է համեմատել նաև պետության դերի հետ՝ տնտեսավարող սուբյեկտ-ների գործունեության կայունության վրա շուկայի անցանկալի ազդեցության չեզոքացման տեսանկյունից:

Գործոնների ևս մի խումբ են կազմում կառավարման գործոնները: Դրանց ազդեցությունը կրկնակի է:

Մի կողմից դրանք ինտեգրված կորպորացիոն կառույցների կառուցվածքը ձևավորող որոշիչներ են, որոնց



հիմնական բովանդակությունը շուկայական, տեխնոլոգիական գործոնների ու ֆինանսական կապիտալի

ընդլայնման գործոնների դրական արդյունքների օգտագործման կոորդինացում է, այսինքն` դրանք իրենցից

ներկայացնում են որպես այդ կառույցի արտաքին ազդեցության միջավայրին հարմարման մեխանիզմ: Մյուս

կողմից` դրանք արտացոլում են մենեջմենթի զարգացման արդյունքը, երբ կորպորատիվ կառավարման

մաքուր ձևից խմբայինին անցման ժամանակ փնտրվում է կառավարման օպտիմալ կառուցվածք [3]: Հատկապես պետք է նշել ինտեգրման առավելությունները կազմակերպության աճի փուլում, որը

ներկա պայմաններում համարվում է ոչ միայն զարգացման արդյունավետ տարբերակ, այլև ընկերության

գոյատևման հիմնական պայմաններից մեկը [4]: ՖԱԽ-ը կարելի է նույնականացնել ներկայումս աշխարհում լայն տարածում ունեցող խոշոր ինտե-

գրված կառույցների մեծամասնության հետ: Այս պնդումը հիմնվում է հետևյալ ենթադրությունների վրա. • ՖԱԽ-ը կորպորատիվ միություն է` իրավաբանական անձի իրավունքներով օժտված տնտեսվարող

սուբյեկտների ամբողջություն, որոնց թվում է նաև արդյունաբերական ձեռնարկությունը,

• ՖԱԽ-ի կառուցվածքում առկա է ֆինանսական կառույցը` բանկ կամ այլ վարկային կազմակերպու-թյուն,

• խմբի անդամների միջև սեփականության հարաբերությունները պետք է լրացվեն իրական վերահս-կողությամբ (բացառությամբ Ռուսաստանի, որտեղ այսօր հնարավոր է ՖԱԽ-ի ստեղծում պայմա-նագրային հիմքի վրա) և որպես հետևանք արտացոլվեն խմբային ռազմավարության իրականաց-ման մեջ:

Բոլոր վերը թվարկվածներն ամբողջությամբ համապատասխանում են եվրոպական և ամերիկյան

ՖԱԽ-ին, ճապոնական §սյուդաններին¦, կորեական §չեբոլներին¦, որոնք, ամբողջությամբ վերցրած, վերա-հսկում են համաշխարհային շուկայի զգալի մասը: ՖԱԽ-ը կարող են լուծել կապիտալի կուտակման և շահու-թաբեր ոլորտներում դրա ներդրման խնդիրներն ուժեղ ֆինանսական միջուկի առկայության դեպքում, որոնք

ներկայացվում են զարգացած ֆինանսական գործիքներով: Բանկերի մուտքը ՖԱԽ արդյունավետ ֆինան-սական ենթակառուցվածքի ձևավորման օպտիմալ եղանակներից մեկն է արդյունաբերության մեջ: Նման

միավորումներն ի վիճակի են ինքնուրույն իրականացնել վերարտադրություն և կապիտալի կուտակում`

բարձրացնելով առանձին համալիրների և տնտեսության ճյուղերի գործունեության արդյունավետությունն

ինչպես ազգային, այնպես էլ միջազգային մասշտաբով:

Գնահատելով բանկերի կարևոր դերը ՖԱԽ-ի ստեղծման և գործունեության մեջ` անհրաժեշտ է նշել, որ

դրանք սկսեցին հաջող գործունեությունից թռիչքաձև զարգացում ապրել: Դրա մասին է խոսում նաև այն

հանգամանքը, որ այդ խմբերի մեջ էին ներառվում այնպիսի արտադրություններ, որոնք չունեին ուղիղ կապ

խմբի հիմնական գործունեության հետ: Սկսեցին ձևավորվել դիվերսիֆիկացված տիպի խմբեր, ընդ որում

խմբի լիդերները` խոշոր բանկերը, գնացին հեշտ փող աշխատելու ուղիով [5]: Նման խմբերի բարեկեցությունը երկար չտևեց, քանի որ չունեին ամուր տնտեսական հիմք: Խոշոր

բանկերի գլխավորած ՖԱԽ-ը գործում էին որպես ոչ արհեստավարժ խաղացողներ` չհամակարգված ձևով

գնելով արդյունաբերական ձեռնարկություններ, առանց հիմնավորելու դրանց տեղն ու անհրաժեշտությունը

խմբի կապիտալի կառուցվածքում: Խոշոր բանկերին դրամական միջոցները հեշտ էին տրվում, բայց հեշտ էլ ծախսվում էին, ֆինանսական սպեկուլյատիվ գործառությունները սկսեցին գերազանցել արտադրության ծա-վալներին ֆինանսական առումով, կապիտալը, այսպես ասած, «փախնում էր» իրական հատվածից` ավելի

թուլացնելով խմբի հիմքերը:

Նման կառուցվածքային միավորումների գործունեության համաշխարհային փորձը ցույց է տալիս, որ

դրանց առավելություններն ամբողջությամբ չեն իրացվում, ՖԱԽ-ի մեջ մտնող բանկերի և այլ ֆինանսական

ինստիտուտների ոչ բոլոր ծառայությունների տեսակներն են օգտագործվում: Խմբի շրջանակներում բանկե-



րի ներդրումային գործունեությունը ներառում է բաժնետոմսերի և պարտքային գործիքների հետ կապված

առևտրային գործառություններ, կորպորատիվ ֆինանսավորում, մասնավորապես` միաձուլման և կլանման

գործարքների դեպքում, բաժնետոմսերի թողարկման ժամանակ դրանց տեղաբաշխում, ռազմավարական

ներդրողների որոնում և այլն:

Ներկայումս կորպորատիվ կառավարման համաշխարհային գործունեությունում օգտագործվում են

ֆինանսական և արդյունաբերական կապիտալների ինտեգրման բազմաթիվ ձևեր, որոնցից յուրաքանչյուրն

ունի առավելություններ և թերություններ:

Ֆինանսական և արդյունաբերական կապիտալի ինտեգրացիան դրա կենտրոնացման և համակենտրո-նացման հիման վրա, ինչպես նաև արտադրության կենտրոնացումն արտացոլում են արդյունաբերական

զարգացած տնտեսության օբյեկտիվ հաստատուն միտումները: Ֆինանսական և արդյունաբերական կապի-տալների առանձին զարգացումը համարվում է անարդյունավետ:

Ինչպես հայտնի է միջազգային ՖԱԽ-ը տնտեսական կառույցների առաջադեմ ձևերից են, որոնք ակտիվորեն նպաստել են Արևմտյան Եվրոպայում ինտեգրացիոն գործընթացներին և ԵՄ-ի ստեղծմանը: Ազգային և միջազգային ՖԱԽ-ի ազդեցությունը երկրների տնտեսությունների վրա առավել ակնհայտ է արդյունաբերական զարգացած երկրներում` ԱՄՆ, Ճապոնիա, Գերմանիա, Հարավային Կորեա և այլն: Օրինակ` ԱՄՆ-ում արդյունաբերության հիմքը կազմում են 100 բազմաճյուղ կորպորացիաներ, որոնք ըստ էության համարվում են բարձր ինտեգրված ՖԱԽ: Դրանց բաժին է ընկնում ԱՄՆ ՀԱԱ-ի 55...60%-ը, աշխա-տուժի 45%-ը և ներդրումների 60%-ը: Ճապոնիայում 6 ամենախոշոր սյուդաններին ըստ պաշտոնական տվյալների բաժին է ընկնում ՀԱԱ-ի 14...15%-ը: Գործնականում Հարավային Կորեայի բոլոր արդյունաբերա-կան խոշոր և միջին ձեռնարկությունները մտնում են չեբոլների մեջ, որոնց թիվը հասնում է մի քանի տաս-նյակի [3]:

Ինչ վերաբերում է ԱՊՀ երկրներին, մասնավորապես Եվրասիական տնտեսական միության (ԵՏՄ) մեջ

մտնող երկրների արդյունաբերության բազային ճյուղերի ձեռնարկությունների և դրանց փոխազդեցության

նոր համակարգի ստեղծման հիմնախնդրին, այն մնում է բավականին արդիական, ընդ որում, այդ համա-կարգում կենտրոնական տեղերից մեկը պետք է գրավեն հենց վերազգային ՖԱԽ-ը, որոնք գործում են արտա-դրության, ներդրումային, կոմերցիոն և ֆինանսավարկային ոլորտներում: ԵՏՄ տնտեսական տարածքում

վերազգային ՖԱԽ-ի հիմնական գործունեությունը պետք է լինի համատեղ արտադրության կազմակերպումը,

խոշոր ներդրումային նախագծերի ֆինանսավորումը, տեխնիկական համագործակցությունները, փոխա-դարձ լիցենզավորումը և վարկավորումը, արտադրանքի ընդհանուր մարքեթինգը և այլն:

ՎՖԱԽ-ի գործունեությունը պետք է համապատասխանի ոչ միայն ԵՏՄ արդյունաբերական, ֆինան-սական և այլ շուկայական համակարգերին, այլ նաև առանձին պետություններին և համագործակցող բոլոր

կողմերին: Վերոնշյալը ԵՏՄ մասնակից երկրների համար ենթադրում է.

• ՖԱԽ-ի միջոցով ազգային տնտեսությունների կառավարելիության մակարդակի բարձրացում, ընդ

որում` ՖԱԽ-ը կարող են հանդես գալ որպես կառավարման միջանկյալ օղակ և ԵՏՄ երկրների

խոշոր արդյունաբերական համալիրների գործունեության պատասխանատու, • ԵՏՄ տնտեսական միջավայրում անվճարունակության նվազեցում` հաշվի առնելով ՎՖԱԽ-ի

մասնակիցների միջև փոխադարձ հաշվարկների թեթևացումը,

• ներդրումների խթանում,

• արտադրության ծավալների կրճատման դադարեցում ու աստիճանաբար անցումը աճին:

ԵՏՄ երկրների շրջանակներում ընդհանուր համագործակցությունը կնպաստի.

• նոր, շուկայական հիմքի վրա նախկին ավանդական տնտեսական հարաբերությունների վերա-կանգնմանը,



Աղյուսակ

ՎՖԱԽ-ի ձևավորման և գործունեության առավելությունները ԵՏՄ երկրների արդյունաբերական

և ֆինանսական կառույցների համար

Արդյունաբերական կառույցների ստացած

առավելությունները

Ֆինանսական կառույցների

ստացած առավելությունները

• արտադրության արդյունավետության և մրցունակության

բարձրացումը` միասնական արտադրական, գիտահետազոտա-

կան, շուկայագիտական համակարգերի ստեղծման և ծախսերի

խնայողության հաշվին,

• ծախսերի կրճատումն ու շահութաբերության մակարդակի

բարձրացումն արտադրության մասշտաբների մեծացման և

մատակարարումների հաշվին` օգտագործելով աշխատանքի

միջազգային բանաման առավելությունները, ինչպես նաև ԵՏՄ

երկրներում առկա հումքը ձեռք բերելու բարենպաստ

պայմանները,

• ռիսկերի նվազեցում` յուրաքանչյուր մասնակցի ներդրման

չափի կրճատման հաշվին,

• շրջանառու միջոցների շարժի արագացում և դրանց

խնայողություն` ի հաշիվ ՎՖԱԽ-ի ներսում գործող փոխադարձ

վճարումների համակարգի,

• ԵՏՄ երկրների ընդգրկուն շուկաներ դուրս գալու

հնարավորություն,

• «սեփական» ֆինանսական համակարգից ներդրումների

ստացում,

• մրցունակության բարձրացումը` ի հաշիվ միասնական

ԳՀՓԿԱ-ի, նոր տեխնոլոգիաների ներդրման և միասնական

մարքեթինգի,

• կապիտալ ներդրումների

հուսալիության բարձրացում` ի

հաշիվ ԵՏՄ երկրների բանկային,

արդյունաբերական և առևտրային

կապիտալների ինտեգրման,

• միասնական կապիտալի կազմի

ռացիոնալացում և ռեսուրսների

վերաբաշխում,

• հաշվարկների կատարելագոր-

ծում և ՎՖԱԽ-ի մասնակիցների

միջև փոխադարձ պարտքերի

նվազեցում,

• ներդրումային և վարկավորման

հնարավորությունների մեծացում

• համատեղ, նպատակաուղղված ներդրումային քաղաքականության իրականացմանը,

• ԵՏՄ շրջանակներում տնտեսական ինտեգրման գործընթացների արագացմանը,

• ԵՏՄ երկրների քաղաքական մերձեցման խթանմանը:

Հաշվի առնելով միջազգային փորձն ու ԵՏՄ տարածքային-տնտեսական յուրհատկությունները` վերա-զգային ՖԱԽ-ի հետ համագործակցությունն ու ձևավորումը պետք է ապահովի որոշակի առավելություններ

(աղ.):



ИНТЕГРАЦИЯ ФИНАНСОВОГО И ПРОМЫШЛЕННОГО КАПИТАЛОВ И ПРОЯВЛЕНИЕ ИХ ОСОБЕННОСТЕЙ В МИРОВОЙ ЭКОНОМИКЕ

Э.В. Амбарцумян Армянский государственный экономический университет

Ключевые слова: финансово-промышленные группы, корпорация, финансовый капитал, промышленный капитал, менеджмент

В наши дни слияние финансового и промышленного капитала стало одной из важнейших тенденций мировой экономики и во многих странах превратилось в основную движущую силу развития экономики. В составе этих мощных структур слияние промышленного капитала, финансовых систем, коммерческих и научно-исследователь-ских институтов позволяет обеспечить высокую рентабельность, способствуя повышению производительности труда, увеличению возможностей производственных мощностей и производства конкурентоспособных товаров. В результате этого процесса становится реальным осуществление таких инвестиционных проектов, которые невозможно реализовать силами одной компании, или даже одного государства. В итоге интеграция финансовых и промышленных капиталов позволяет решить многие вопросы, связанные с отраслевым, межотраслевым, национальным, а также региональным развитием экономики.

INTEGRATION OF FINANCIAL AND INDUSTRIAL CAPITALS AND THEIR DISPLAY PECULIARITIES IN THE WORLD ECONOMY

E.V. Hambardzumyan Armenian State University of Economics

Keywords: financial-industrial groups, corporation, financial capital, industrial capital, management

Nowadays the amalgamations of financial and industrial capitals have become one of the trends typical for the global economy and the main driving force of economic development in many countries. In this respect, the analysis of the main causes and factors of financial and industrial groups’ formation is very up-to-date the influence of which is essential on the operation of integrated corporative bodies. The topic of research is also neoteric for the continuousness and large-scale popularity of this process in global economy involving newer regions and countries.


1. Зайцев Б.Ф. и др. Механизм создания Российских региональных финансово-промышленных групп. - М.: «Экзамен», 2000. - 160 с.

2. Орехов С.А., Селезнев В.А. Раскрытие информации как приоритетное направление повышения эффективности корпоративного управления // Теория и практика современного менеджмента: Межвуз. сб. науч. тр. / Под ред. д.э.н. проф. С.Д. Ильенковой– М.: ИНИОН РАН, 2002.

3. Ореxов С.А., Селезнев В.А. Менеджмент финансово-промышленныx груп: уч.о-практ. пос./М.: МЭСИ, 2005 - 176с.

4. Alexander N. Kostyuk, Konstantin Tchernyshov, Helen Kostyuk, Financial-Industrial Groups At The Markets For Corporate Control And Investments: The Case Of Ukraine, Corporate Ownership and Control journal, 2004,Vol. 2, issue 2, p.77-90.

5. Ленский Е.В. Корпоративный бизнес / Под ред. О.Н. Сосковца. - Минск.: Армита - Маркетинг, Менеджмент, 2001.




ՀՏԴ 331.56

ՀՀ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԲԱՐԵՓՈԽՈՒՄՆԵՐԻ ԱՆԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ԿԱՄ ԻՆՍՏԻՏՈՒՑԻՈՆԱԼ ԱՆԿԱՅՈՒՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ

Զ. Զ. Մանվելյան, Ա. Ռ. Անդրեասյան Ճարտարապետության և շինարարության Հայաստանի ազգային համալսարան Առանցքային բառեր. տնտեսական աճ, ճգնաժամ, շուկա, աշխատանք, մրցունակություն

Փորձ է արվել ուսումնասիրել տնտեսության բազմաթիվ բարեփոխումներ, որոնք ազդել են

հասարակության կյանքի և որակի մակարդակների վրա: Հայաստանի անկախացումից հետո անցել է 24 տարի և կատարվել են բազմաթիվ բարեփոխումներ, որոնք ազդել են Հայաստանի տնտեսության վրա: Տվյալ ժամանակահատվածում կարևոր է գիտակցել տնտեսության ստեղծված խնդիրների կարևորությու-նը և գտնել դրանց հաղթահարման ուղիները: Հետազոտվել են Հայաստանի, Վրաստանի և Ղազախստանի գործազրկության ցուցանիշները և առանձնացվել բարեփոխումների իրականացման արդյունքում ի հայտ եկած դրական և բացասական փոփոխությունները: Վերլուծության հիմքով կատարվել են համապատաս-խան առաջարկություններ

Սկսած 2000 թ., բացառությամբ ճգնաժամային տարիներից, Հայաստանի ՆԱԱ գրանցում է աճ: 2010 թ.

այն կազմել է 2,2%, 2011 թ.՝ 4,7%, 2012 թ.՝ 7,2% և 2013 թ.՝ 3,5%:

Նկ. 1. Ներքին ազգային արդյունքի տեմպերը 2000-2013 թթ. [1]

Սակայն դիտարկելով Հայաստանի սոցիալական իրավիճակը, պարզ է դառնում, որ ՀՀ-ն չի

գրանցում առողջ տնտեսական աճ, այլ հակառակը՝Հայաստանում այն պայմանավորված է մի քանի գործոններով, որոնք հանդես են գալիս որպես «շինծու զսպանակներ»: Ուսումնասիրելով վիճակագրա-կան տվյալները՝ կարելի է փաստել, որ 2014 թ. ՆԱԱ աճը կազմել է 7,2%, ի շնորհիվ ՀՀ մետաղական հան-քաքարերի, հիմնային մետաղների արտադրության և գյուղատնտեսության վերարտադրության:

Նկ. 2-ում և 3-ում դիտարկենք ցուցանիշները, որոնք բնութագրում են Հայաստանի հասարակության կյանքի մակարդակը և որակը:

5.99.6

13.2 1410.5

13.9 13.2 13.7

6.9

-14.1

2.24.7

7.23.5

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013



Նկ. 2. ՀՀ աղքատության դինամիկան Նկ. 3. Ծայրահեղ աղքատներ և շատ աղքատներ

2004-2014 թթ. (%) [1] 2004-2014 թթ. [1] Այսպիսով, Հայաստանի տնտեսությունում պարադոքսն այն է, որ տարեցտարի շարունակվում է

սննդամթերքի գների աճը այն դեպքում, երբ միջին աշխատավարձը 2013 թ. կազմել է 380 ԱՄՆ դոլար, իսկ նվազագույն աշխատավարձը՝ 109 ԱՄՆ դոլար: Ըստ Միջազգային բանկի տվյալների սննդամթերքի միջի-նը գինը 17%-ով ավել է քան ԱՊՀ-ում: Մինչև 2013 թ. անցկացված բարեփոխումները ոչ մի կերպ չեն նպաստել հասարակության հաջողությանը, սակայն դրա հետ մեկտեղ ՀՀ-ում կոմունալ ծառայություննե-րի ոլորտում տեղի է ունեցել զգալի թանկացում:

Աղյուսակ 1

2015 թ.-ի կոմունալ ծառայությունների թանկացումը 2014թ.-ի համեմատ [1]

կոմունալ ծառայություններ 2014 2015

Էլեկտրաէներգիայի ցերեկային սակագին 38 դրամ/կՎտժ, 41,85 դրամ/կՎտժ,

Էլեկտրաէներգիայի գիշերային սակագին 28 դրամ/կՎտժ, 31,85 դրամ/կՎտժ,

Գազի սակագին 1մ3 132 դրամ 156 դրամ

Հետևելով ՀՀ-ի և ԱՊՀ երկրների զբաղվածության և տնտեսության ակտիվության մակարդակներին,

պարզ երևում է, որ Հայաստանը գտնվում է ամենավատ վիճակում: Այսպիսով, եթե ԱՊՀ երկրների զբաղ-

վածության միջին մակարդակը կազմում է 54,4%, ապա ՀՀ-ում այդ ցուցանիշը 46% է՝ նկ.4: Հասարակու-

թյան անբարենպաստ վիճակը և կյանքի ցածր մակարդակը հանգեցնում են նաև արտագաղթի բարձր

աճի: Մարդիկ հեռանում են երկրից կյանքի չբավարարված որակի պատճառով, որի նպատակն է՝ գտնել

ավելի բավարար կյանքի պայմաններ: Աշխատանք գտնելու համար գլխավոր ուղին, ուր գնում է ՀՀ

բնակչությունը, ՌԴ-ն է: «Գելապ» կազմակերպության վերջին հետազոտությունների արդյունքում պարզ է

դարձել, որ ՀՀ ընտանիքների 31%-ից պակաս գոնե 1 մարդ աշխատում է ՌԴ-ում և դա պատահական չէ,

քանի որ ՌԴ-ում չկա օտար լեզվի խնդիր: Կարևոր փաստ է նաև այն, որ ՌԴ-ում գտնվում են և՛ընկերներ,

և՛բարեկամներ: ԱՄԿ-ի հարցման արդյունքում հայտնի է դարձել, որ ՀՀ արտագաղթողների մեծ մասն

աշխատանք է փնտրում Մոսկվայում, Ռոստովում, Չելյաբինսկում, Տյումենում և Սանկտ Պետերբուրգում:

Աղքատներ Ծայրահեղ աղքատներ Շատ աղքատներ

2014

2013

2012

2008

2006

2004

2004 2006 2008 2012 2013 2014



Նկ. 4. Գործազրկության մակարդակը Հայաստանում, Վրաստանում և

Ղազախստանում 2004-2014 թթ. (%) [2]

Բացի ՌԴ-ից հայ արտագաղթողները մեկնում են նաև Եվրամիության երկրներ (Ֆրանսիա, Գերմանիա, Հունաստան, Իսպանիա, Բելգիա, Բուլղարիա, Լատվիա) և նաև ԱՄՆ (աղ. 2):

Աղյուսակ 2 ՀՀ միգրացիայի մաքուր ցուցանիշները 1990-2012 թթ.

Մաքուր արտագաղթ 1990-2012 թթ.

Բնակչություն, 1990 թ. Արտահայտված %-ով 1990 թ. նկատմամբ

Հայաստան -1 050 137 3 544 695 -29,63

ՀՀ մաքուր արտագաղթի ցուցանիշը 1990-2012 թթ.կազմել է 1 050 137 մարդ: Կարևոր է նշել, որ արտագաղթը Հայաստանից շարունակվում է մինչև օրս և, ցավոք, հիմնականում մարդիկ մեկնում են անվերադարձ: Այսպիսով, ամփոփելով Հայաստանում իրականացված բարեփոխումները, գնահատենք դրանց արդյունավետությունը և որոշենք ՀՀ տնտեսության ցավոտ կետերը, որոնց պատճառով մինչև օրս հետ ենք մնում հիմնական զարգացած ցուցանիշներից (աղ. 3):

Ըստ աղ. 3-ի 1991 թ.-ից ՀՀ-ում անցկացված տնտեսական բարեփոխումները հիմնականում չեն փոխել ՀՀ-ի տնտեսական վիճակը և հակառակը՝ տարեցտարի ավելի ենք խորացել խնդիրների կարճ ժամանակահատվածում կորցնելով բարելավվելու հեռանկարային հնարավորությունները:

Առանձնացնենք ՀՀ ցավոտ կետերը: Խնդիրները, որոնք դանդաղեցնում են ՀՀ-ի տնտեսութան զարգացումը, առաջանում են ինստի-

տուցիոնալ չկայացած մոդելի զարգացումից: Պետք է նշել բարձր մենաշնորհացված շուկայի առկայությունը և չկայացած հակամենաշնորհային ՀՀ քաղաքականությունը: 2003 թ. ՀՀ-ում իր գործունեությունն է իրականացնում ՀՀ տնտեսության մրցակցության պաշտպանության պետա-կան հանձնաժողովի մեջ, սակայն 10 տարվա ընթացքում այն ոչ մի արդյունք չի տվել: Մենա-շնորհացված շուկայի հետ մեկտեղ կարևոր է նշել նաև կաշառակերության խնդիրը: 2013 թ. Միջազգային Տնտեսական Կազմակերպության հետազոտության արդյունքում բոլոր հետազոտ-վող երկրների ցանկում (148) ՀՀ-ն տնտեսության մենաշնորհային ցուցանիշով 108-րդ տեղում է, իսկ հակամենաշնորհային քաղաքականության արդյունավետությամբ՝ 123-րդ տեղում:

Հայաստան Վրաստան Ղազախստան

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014



Աղյուսակ 3

ՀՀ տնտեսության վրա դրական և բացասական ազդեցությունները 1991-2012 թթ. [4]

Բարեփոխումներ Դրական ազդեցություններ (+)

Բացասական ազդեցություններ (-)

Պետության բարեփոխված սեփակա-նություն

Մասնավոր ճյուղի կազմավորում

Մենաշնորհի առաջացում

Բանկային ոլորտի փոփոխումներ

Միակ լավը ԱՊՀ-ում

Բյուջեի կազմավորում: Հարկային համակարգի բարեփոխումներ

ՀՀ խնդիրներից ամենակարևորը մնում է հարկային արդարության հարցը.

Սոցիալ-տնտեսական ծրագիր

Չնայած անցկացված սոցիալական բարեփոխումներին, ՀՀ բնակչության հիմնախնդիր-ները խորացել են

ՀՀ-ի մուտքը Առևտրի Միջազգային Կազմակերպություն

ՀՀ արտադրողը ստացել է թույլտվություն՝ ելք դեպի եվրոպական շուկա

ԱԱՀ-ի մուտքը գյուղատնտեսության արտադրություն

ՀՀ տնտեսության մրցակցության պաշտպանության պետական հանձնաժողովի ստեղծում

ՀՀ շուկան նախկինի պես մենաշնորհային է, որը խանգարում է տնտեսու-թյան զարգացմանը

ՀՀ բիզնես բարեփոխումներ

ՀՀ-ում մի շարք օրենքների ընդունումով նվազել են վարչարարական ադմինիստրատիվ քայլերը, որոնք խանգարել են բիզնեսի մուտքի հնարավորությունը

Չնայած ՀՀ վերափոխումը բիզնեսի աճի մեջ (37-րդ տեղը 2014թ.), չի նկատվում եկամուտների ավելացում ՀՀ-ում

ՀՀ ֆինանսների ոլորտի բարեփոխումներ

Կովկասում և ԱՊՀ-ում բանկերի ամենաբարձր եկամուտը ՀՀ-ում է

ՀՀ-ում ֆինանսական ոլորտի մնայուն լինելը կախված է բանկային ոլորտից

ՀՀ թոշակի բարեփոխումներ

Տվյալ ժամանակահատվածում ՀՀ տնտեսությունը պատրաստ չէ մուտք գործելու կուտակային թոշակի համակարգ

Աղյուսակ 4

Մրցակցության հաշվետվություն 2013-2014 թթ. [5]

Տնտեսության մենաշնորհային Արդյունավետ հակամենաշնորհային քաղաքականություն

Հայաստան 108 123



Տնտեսության մենաշնորհային հետ մեկտեղ գոյություն ունի կաշառակերության և օլիգարխիայի

խնդիր: Սա ամենադժվար լուծվող խնդիրներից մեկն է, քանի որ մենաշնորհը կամ օլիգարխը երբեք չի պայքարի ինքն իր հետ: Կատարելով բազմաթիվ բարեփոխումներ, ինչպիսիք են՝ ստեղ-ծել ՀՀ տնտեսության մրցակցության պաշտպանության պետական հանձնաժողով կամ բարեփո-խումներ, ուղղված ՀՀ-ում բիզնեսի ոլորտի բարելավմանը, չեն տալիս ոչ մի ցանկալի դրական արդյունք և չեն ազդում ստեղծված իրավիճակի վրա:

Վերոնշյալ երկու խնդիրները խիստ կապված են ՀՀ-ի մյուս գլխավոր խնդրի հետ՝ դա տնտեսու-թյան § փակվածությունն¦ է, որը ՀՀ պայմանավորված է Ադրբեջանի կողմից տրանսպորտային հաղորդակցության շրջափակումով: Թուրքիայի, Վրաստանի և Իրանի սահմանները թերևս բաց են, սակայն տնտեսական և առևտրային հարաբերություններն Իրանի հետ թերզարգացված են: Միակ լուծումը ՀՀ-ի համար՝ Վրաստանն է: ՀՀ-ի առևտրական գործընթացը տեղի է ունենում Վրաստանի միջոցով, սակայն այստեղ էլ է առաջանում խնդիր՝ ՀՀ-ի և ՌԴ-ի հետ հարաբերու-թյունների բարդացում, քանի որ գոյություն ունի Վրաստան - Հարավային Օսեթիա և Վրաստան - Աբխազիա տարաձայնությունը: ՀՀ տնտեսության §փակվածությունը¦ հանգեցնում է շուկայի մենաշնորհացման, քանի որ բացակայում է շուկայի ընդլայնման բնական ազատության աստի-ճանը, այսինքն՝ ելք դեպի միջազգային շուկա և արտադրված ապրանքի արտահանումը:

Մյուս գլխավոր խնդիրը ՀՀ-ի առողջ ներդրման մթնոլորտի բացակայությունն է, որը վերոնշյալ խնդիրների պատճառն է: Ներդրման հոսքն այնպիսի տնտեսության համար, ինչպիսին ՀՀ-ն է, կյանքի կարևորագույն բնույթ է կրում: Չնայած 2012 թ. բազմաթիվ բարեփոխումներին, որոնք ուղղված են ՀՀ բիզնես ոլորտի բարելավմանը և DoingBusiness-ում ՀՀ առաջխաղացմանը չեն նկատվում դրական միտումներ, հակառակը՝ ի տարբերություն հետճգնաժամային տարիների, ՀՀ-ի ներդրումները նվազել են 935,4 մլն ԱՄՆ դոլարից մինչև 489 մլն ԱՄՆ դոլար (նկ.5):

Նկ. 5. Ուղիղ արտաքին ներդրումների ներհոսքը և արտահոսքը ՀՀ-ում 2008-2012 թթ.

Պետք է նշել, որ բարեփոխումները, որոնք ուղղված են ՀՀ-ի բիզնես ոլորտի բարելավմանը, կրում են կոսմետիկ բնույթ, այսինքն, եղել են պարզեցումներ որոշ վարչարարական ընթացակարգե-րում, բայց ընդհանուր առմամբ ՀՀ-ի անհաջողության խնդիրը մինչև օրս առկա է: Համաշխար-հային մասշտաբով երկրների միջև առկա է պայքար օտարերկրյա ուղղակի ներդրումների ներ-գրավման առումով, որի արդյունքում օտարերկրյա այդ մեծ մասը հղվում է զարգացած երկրներ, իսկ մնացած մասը՝ զարգացող երկրներ [6]:

Չնայած բազմաթիվ բարեփոխումների, հարկային համակարգի մթնոլորտում կրկին մնում են բազմաթիվ բացթողումներ, որոնք լուծումներ են պահանջվում: Սկսած 2008 թ. իրականացվում

Ներհոսք Արտահոսք



են հարկային դաշտի բարեփոխումներ: Որոշ հաջողություններ իրականացվել են հարկային վարչակազմի պարզեցման համար, սակայն ՀՀ-ի տնտեսության ցավալի խնդիրը մնում է հար-կերի անուղղակի տիրապետությունը հարկային դաշտում, փոքր և մեծ բիզնեսի հարկերը և հարկային արդարության խնդիրը [7]:

Անցնենք ՀՀ-ի մյուս կարևոր խնդրին՝ տնտեսության փոխկապվածությանը (նկ. 6,7): Ինչպես երևում է նկ. 6, 7-ից ՀՀ-ի տնտեսությունը փոխկապված է. 2014 թ. մասնավոր ներ-

քին ներհոսքի փոխանցումը կազմել է 19.750.049 ԱՄՆ դոլար: Ըստ նկ. 7-ի կարելի է նշել, որ հայկական եկամուտների շատ քիչ մասը փոխանցվում է ՌԴ-ից, հետո ԱՄՆ-ից, այսինքն այն երկրներից, ուր մեկնում են հայերը:

Նկ. 6. ՀՀ մասնավոր ներհոսք և արտահոսք Նկ. 7. ՀՀ մասնավոր ներհոսքի ներքին փոխանցում 2004-2014 թթ (ԱՄՆ դոլար) 2004-2014 թթ (ԱՄՆ դոլար)

Փաստորեն Հայաստանը լինելով ամենամեծ փոխանցումների ստացողը, կանգնեց հետևյալ

խնդիրների առջև. • իրական արժույթի կուրսի հզորացում և տնտեսության աճի դանդաղեցում, • մրցունակության կորուստ արտաքին շուկաներում [8]:

НЕЭФФЕКТИВНОСТЬ ЭКОНОМИЧЕСКИХ РЕФОРМ АРМЕНИИ ИЛИ ПРОБЛЕМЫ

ИНСТИТУЦИОНАЛЬНОЙ НЕСТАБИЛЬНОСТИ З. З.Манвелян, А. А. Андреасян Национальный университет архитектуры и строительства Армении

Ключевые слова: экономический рост, кризис, рынок, работа, конкурентоспособность

Проделана попытка исследовать многочисленные экономические реформы, которые повлияли на уровень и качество жизни населения. После приобретения независимости Армении прошло 24 года, и были проведены многочисленные реформы, которые по-своему повлияли на экономику Армении. На данный период времени важно четко осознать глубину сложившихся проблем экономики и искать пути их преодоления. Сравнены показатели по безработице в Армении, Грузии и Казахстана и выделены положительные и отрицательные воздействия экономических реформ. На основе исследований даны соответствующие предложения.

Ներհոսք Արտահոսք ՌԴ ԱՄՆ Այլ երկրներ

2006

20

07

2008

20

09

2010

20

11

2012

20

13

2014

2006

20

07

2008

20

09

2010

20

11

2012

20

13

2014



INEFFICIENCY OF ECONOMIC REFORMS OF ARMENIA OR THE PROBLEMS OF INSTITUTIONAL INSTABILITY

Z.Z. Manvelyan, A.R. Andreasyan National University of Architecture and Construction of Armenia Keywords: economic growth, crisis, market, work, employment, competitiveness

Various economic reforms are studied which have affected the level and quality of societal life. After the

independence of Armenia 24 years have passed and numerous reforms have been implemented which affected the economy of the country. For this period of time it is important to realize the relevance of the existing problems of economy and find ways for their solution. Hence, unemployment indicators of Armenia, Georgia and Kazakhstan are studied in comparative research highlighting the positive and negative influences of those economic reforms. Consequently, proper proposals are drawn based on research.


1. ՀՀ Ազգային Վիճակագրական Վարչություն – http://armstat.am 2. ВсемирныйБанк - http://data.worldbank.org/ , Website of the International LabourOrganization:

www.ilo.org 3. Сандоян Э.М. О необходимости корренной моддернизации системы государственного

регулирования экономики РА 4. WorldEconomicForum «Globalcompetitivnessreport» -

5. Сандоян Э.М. Проблемы модернизации системы банковского регулирования в Армении: монография. Ереван: Из-во РАУ, РА, 2007.- 162с.

6. Сандоян Э.М. Проблемы коррупции и монополизации экономики в Армении 2008г. 1 стр. 7. Буракова Почему у Грузии получилось, издательство: Юнайтед Пресс; 271 с.


http://armstat.am/

http://data.worldbank.org/

http://www.ilo.org/

http://www3.weforum.org/docs/WEF_GlobalCompetitivenessReport_2013-14.pdf%206



ՀՏԴ 330.322.16

ՀՀ ՔԱՂԱՔՆԵՐՈՒՄ ԱՐՏԱՔԻՆ ԼՈՒՍԱՎՈՐՈՒԹՅԱՆ ՖԻՆԱՆՍԱՎՈՐՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ԼՈՒԾՈՒՄԸ ՄՈՒՆԻՑԻՊԱԼ ԱՐԺԵԹՂԹԵՐԻ ՄԻՋՈՑՈՎ

Ռ. Ռ. Եղիազարյան, Ա. Ս.Գյուրջյան Ճարտարապետության և շինարարության Հայաստանի ազգային համալսարան Առանցքային բառեր. քաղաքային լուսավորություն, մունիցիպալ պարտատոմսեր, էներգախնայող, լուսադիոդային, ինովացիա

Ներկայացված է ՀՀ քաղաքներում և համայնքներում առկա խնդիրների և ժամանակակից էներ-

գաարդյունավետ սարքերով քաղաքային լուսավորության համակարգերի վերազինման ֆինանսավո-րումը մունիցիպալ պարտատոմսերի թողարկման միջոցով: Ներկայացված են առաջարկվող մեթոդի առավելություններն ու թերությունները:

Ցանկացած քաղաքի կամ համայնքի բնականոն գործունեության և հետագա զարգացման տեսան-

կյունից առաջնային տեղ է զբաղեցնում կոմունալ տնտեսությունը և դրա կառավարումը: ՀՀ քաղաքային համայնքների առջև ծառացած կոմունալ տնտեսության կարևորագույն ճյուղերից են՝ աղբահանու-թյունն և սանիտարական մաքրումը, ջրամատակարարումը և ջրահեռացումը, կոյուղաջրերի վերա-մշակումը, արտաքին լուսավորության ապահովումը և այն: ՀՀ համայնքներում կոմունալ տնտեսության վերոնշյալ խնդիրը կոմունալ տնտեսության մյուս ճյուղերի (աղբահանություն և վերամշակում, ջրամա-տակարարում և ջրահեռացում, կոյուղաջրերի վերամշակում) նկատմամբ գտնվում է համեմատաբար բարվոք վիճակում: Արտաքին լուսավորության ցանցի շահագործման, ընդլայնման և նորոգման համար կատարվող աշխատանքները ֆինանսավորվում են ՀՀ պետական բյուջեից կատարվող նպատակային պետական նպաստների և համայնքային բյուջեների հաշվին: Սակայն այս միջոցները լինելով սահ-մանափակ, արտաքին լուսավորության խնդիրների համալիր լուծման հնարավորություն չեն ընձեռում:

Ամբողջ աշխարհում հատկապես զարգացած երկրների խոշոր քաղաքներում արտաքին լուսա-վորության և երթևեկության կարգավորղ լուսացույցերը քաղաքի ճարտարապետության և դիզայնին համապատասխանեցվելուց բացի փոխարինվում են էներգաարդյունավետ սարքերով և տեխնոլոգիա-ներով (LED լամպեր, արևային մարտկոցներ և այլն), որոնք ոչ միայն նպաստում են ծախսերի նվազեց-մանն ու միջոցների տնտեսմանը, այլ ունեն նաև բնապահպանական և ռեսուրսախնայողական նշանա-կություն: Նմանատիպ լուսային ժամանակակից և էներգախնայող տարրերի կիրառումն այն առաջնա-հերթություններից է, որը ծառացած է ՀՀ քաղաքների և համայնքների արտաքին լուսավորության հիմնախնդիրների լուծման հարցում: Նմանատիպ նորագույն համակարգերի ներդրումը հնարավորու-թյուն կտա ոչ միայն մոտ 3 անգամ տնտեսել համակարգի էներգետիկ ծախսերը, այլ նաև ազատվել, նախկին հնամաշ համակարգի խոտանման և նորոգման վրա կատարվող ընթացիկ ծախսերի ֆինան-սական բեռից: Ծախսերի նվազեցման արդյունքում տնտեսված միջոցները հնարավորություն կտան դրանք ուղղել տեղական ինքնակառավարման մարմինների (ՏԻՄ) առջև ծառացած այլ հիմնախնդիրնե-րի լուծմանը: ՀՀ համայնքների արտաքին լուսավորության ցանցի վերակառուցումը նոր համակար-գերով պահանջում է հսկայածավալ ֆինանսական ներդրումներ, որոնք ՀՀ պետական բյուջեից իրակա-նացվող պետական նպաստների և համայնքային բյուջեների միջոցների հաշվին ներկայումս անհանար է իրագործել:



Երևան քաղաքի արտաքին լուսավորության համակարգում, բացի ցանցի ընդլայնման և պահ-պանման խնդիրներից, կարևոր են նաև այդ համակարգի և տեխնիկական սարքավորումների արդիա-կանացումը և ավտոմատացման տեխնոլոգիաներով վերազինումը, կապի և կառավարման համակար-գի ներդրումը, ինչպես նաև լուսային ժամանակակից և խնայողական տարրերի կիրառումը: Այս հիմնախնդիրների ամբողջական կամ մասնակի լուծումը նախատեսված է իրականացնել Երևան քա-ղաքի զարգացման 2014-2017 թթ. քառամյա ծրագրով [1] (նկ. 1):

Շահագործման և արտաքին լուսավորության ցանցի պահպանման և ընդլայնման աշխատանքնե-րի իրականացման նպատակով ամեն տարի ՀՀ և Երևան քաղաքի բյուջեից իրականացվում են նախա-տեսված նպատակային հատկացումներ՝ «Երքաղլույս» ՓԲԸ-ին տրամադրվող միջոցների հաշվին: 2014 թ. ՀՀ պետական բյուջեով «Երքաղլույս» ՓԲԸ-ի պահպանման ծախսերի համար (աշխատավարձ, էլեկ-տրաէներգիա ընթացիկ նորոգման աշխատանքներ և այլն) նախատեսված է տրամադրել 1.971.973 ՀՀ դրամ [2]: 01.01.2014 թ. դրությամբ §Երքաղլույս¦ ՓԲԸ-ն պահպանում և շահագործում է արտաքին լուսավորության ավելի քան 1414 կմ ընդհանուր երկարությամբ ցանց՝ սովորական 60913 լուսատունե-րով: Երևան քաղաքի զարգացման 2014-2017 թթ. քառամյա ծրագրով նախատեսված է արտաքին լուսա-վորության ցանցի ընդլայնում մինչև 1614 կմ, ինչպես ցույց է տրված գծանկարում:

Ըստ նկ՚ 1-ի, մինչև 2017 թ. Երևան քաղաքի լուսավորության ցանցը պետք է ավելանա ևս 200 կմ-

ով, հետևաբար սրան զուգահեռ կաճեն նաև էներգետիկ ծախսերը: «Երքաղլույս» ՓԲԸ տրամադրած տեղեկատվության համաձայն 2013 թ. ցանցի պահպանման էներգետիկ ծախսերը կազմել են 1045627,2 հզ. դրամ, կամ 54 %, իսկ ցանցի ընդլայնման և/կամ նորոգման նպատակով կատարված ծախսերը՝ 348087 հազ. դրամ: Երևան քաղաքի զարգացման 2014-2017 թթ. քառամյա ծրագրում արտաքին լուսավո-րության ցանցի ընդլայնմանը զուգահեռ ԳԷՖ հիմնադրամի աջակցությամբ նախատեսված է էներգա-արդյունավետ լուսավորության քաղաքականության մշակում, այդ ծրագրերի իրականացման համար ֆինանսական և համակարգային մոդելների առաջարկում, ինչպես նաև էներգաարդյունավետ սարքերի կիրառման պիլոտային ծրագրերի իրականացում [1]: Հաշվի առնելով ՀՀ տնտեսական և սոցիալական խնդիրները, Երևան քաղաքում առկա բազմաթիվ հիմնախնդիրները և դրանց լուծման առաջնահերթու-թյունները, ինչպես նաև բյուջեի եկամտային և ծախսային մասերը, ակնհայտ է, որ Երևան քաղաքի

852

1174 1196

1226

13371464

1514

1564

1614

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017Նկ. 1. Արտաքին լուսավորության ցանցի ընդլայնման ծրագիր



արտաքին լուսավորության համակարգի ամբողջական փոխարինումն էներգաարդյունավետ սարքե-րով առկա ֆինանսավորման աղբյուրների պայմաններում գրեթե անիրագործելի խնդիր է:

Ինչպես հայտնի է, էներգաարդյունավետ ժամանակակաից լուսավորության սարքերն անգամ առանց արևային մարտկոցների՝ միայն լամպերի հաշվին նվազեցնում են էներգետիկ ծախսերն ավելի քան երեք անգամ: Հետևաբար, էներգաարդյունավետ համակարգերի ներդրումը կարելի է կատարել փուլ առ փուլ` սկզբում իրականացնելով միայն լամպերի կամ լուսատուների փոխարինում, ապա էներգախնայողության արդյունքում տնտեսված միջոցների հաշվին հետագայում նաև արևային մարտ-կոցների և այլ տարրերի կիրառում, ինչպես նաև ավտոմատացման և այլ համակարգերի ներդրում: Երևան քաղաքի լուսավորության ցանցի անգամ փուլ առ փուլ փոխարինումը էնեգաարդյունավետ համակարգերով ևս պահանջում է հսկայածավալ ֆինանսական ներդրումներ:

Երևան քաղաքի կոմունալ տնտեսության ճյուղերում առկա խնդիրների լուծման նպատակով տարբեր ժամանակներում կնքված համաձայնագրային կամ հավատարմագրային կառավարման պայմանագրերով կոմունալ տնտեսության ճյուղերը սպասարկող և շահագործող ձեռնարկությունները տրվել են մասնագիտացված ընկերությունների, որոնց կատարած ներդրումների միջոցով ապահովվել է այդ համակարգերի արդիականացումը (այդպիսի օրինակ է «Երևան Ջուր» ՓԲԸ-ն): Սակայն ի տարբերություն ջրամատակարարման և ջրահեռացման, աղբահանության և կոմունալ տնտեսության այլ ճյուղերի՝ արտաքին լուսավորության համակարգն ըստ էության շահութաբեր չէ, ուստի արտաքին լուսավորության համակարգի արդիականացումը մասնավոր ներդրումների հաշվին, որոնք կվերա-դարձվեն արդիականացված համակարգի հետագա շահագործումից, հնարավոր չէ: Հետևաբար, Երևան քաղաքի արտաքին լուսավորության ցանցի արդիականացումը հնարավոր է վարկային միջոցների կամ այլ ֆինանսական բեռի առաջացման պարագայում: Ուսումնասիրելով միջազգային փորձը՝ նկատում ենք, որ աշխարհի զարգացած երկրներում և մասնավորապես ԱՄՆ-ում քաղաքների կամ համայնքների առջև ծառացած խնդիրների լուծման կամ բյուջեների պակասորդի ֆինանսավորման նպատակով լայն տարածում ունեն ՏԻՄ-ի կողմից թողարկվող մունիցիպալ պարտատոմսերը: Դրանք թողարկվում են ՏԻՄ-ի կամ պետական այն ձեռնարկությունների կողմից, որոնք գործում են տվյալ ՏԻՄ-ի ենթակայու-թյան ներքո: ԱՄՆ-ում ՏԻՄ-ի կողմից թողարկվող մունիցիպալ պարտատոմսերը երաշխավորված են պետության կողմից: Գոյություն ունեն այդ պարտատոմսերի թողարկման երկու հիմնական համակար-գեր`հարկային մուտքերով և այլ եկամուտներով ապահովված պարտատոմսեր:

Հարկային մուտքերով ապահովված պարտատոմսերի մարումները կատարվում են հարկային մուտքերի հաշվին: Այլ եկամուտներով ապահովված պարտատոմսերը թողարկվում են տարբեր խնդիրների լուծման նպատակով, օրինակ` էլեկտրակայանների, հիվանդանոցների կառուցման հա-մար, իսկ մարումներն իրականացվում են այդ օբյեկտների շահագործումից ստացված շահույթից:

ԱՄՆ-ում մունիցիպալ արժեթղթերը բավական տարածված ներդրումային գործիք են, դրանք, կախված թողարկողից, ունեն տարբեր վարկանշեր: Բարձր հուսալիությունից բացի, դրանց տիրապե-տողներն ունեն նաև հարկային արտոնություններ՝ ազատված են եկամտահարկից [3]:

Ուսումնասիրելով ՀՀ արժեթղթերի շուկան՝ նկատում ենք, որ շուկայի գերակշիռ մասը կազմում են ՀՀ պետական կարճաժամկետ պարտատոմսերը: Այդ շուկայում պետական պարտատոմսերի մեծ ծավալը պայմանավորված է այլ թողարկողների նվազ ակտիվությամբ և պետական պարտատոմսերի մեծածավալ թողարկմամբ: ՀՀ պետական պարտատոմսերի նկատմամբ բարձր պահանջարկը հիմնա-կանում պայմանավորված է շուկայի այլ թողարկողների համեմատ առավել բարձր հուսալիությամբ, այլ արժեթղթերի համեմատ մրցակցային եկամտաբերությամբ, դրանց ապահովածությամբ, հարկային արտոնություններով և այլ գործոններով:



Այս ամենից կարելի է եզրակացնել, որ բացի ՀՀ Կառավարության կողմից թողարկված պարտա-տոմսերից, ՀՀ արժեթղթերի շուկայում մեծ պահանջակ կարող են ունենալ նաև քաղաքների կամ ՏԻՄ-ի կողմից թողարկվող մունիցիպալ պարտատոմսերը: Դրանց համակարգը ներդնելու համար կարևոր է, որպեսզի պարտատոմսերի թողարկումները սկզբնական շրջանում իրականացվեն առանձին ծրագրե-րի կամ նախագծերի ֆինանսավորման նպատակով, քանի որ ներկայիս տնտեսական դանդաղ աճի, արտագաղթի, ինչպես նաև ՏԻՄ-ի բյուջեներ հարկերի ոչ կայուն հավաքագրման պարագայում նպա-տակահարմար չէ պարտատոմսերի մարման աղբյուր դիտարկել բյուջեների հարկային մուտքերը: Մու-նիցիպալ պարտատոմսերի նկատմամբ պահանջարկ և վստահություն ապահովելու համար շատ կարևոր է, որպեսզի դրանք ունենան մրցակցային եկամտաբերություն շուկայում առկա այլ պարտա-տոմսերի, հատկապես պետական կարճաժամկետ պարտատոմսերի համեմատ: Իսկ հնարավոր հար-կային արտոնությունները մեծացնելով մրցակցային առավելությունները՝ կխթանեն պահանջարկը: Երևան քաղաքի արտաքին լուսավորման համակարգի փոխարինումն էներգախնայող սարքավորում-ներով հնարավոր է իրականացնել «Երքաղլույս» ՓԲԸ-ի կողմից մունիցիպալ պարտատոմսերի թո-ղարկման միջոցով: Պարտատոմսերի մարումները կիրականացվեն համակարգի էներգետիկ ծախսերի նվազման արդյունքում առաջացած խնայողությունների հաշվին:

Երևան քաղաքի արտաքին լուսավորության համակարգում էներգաարդյունավետ սարքերի այն է` LED լուսատուների, կիրառման հաշվարկը կատարենք 2013 թ. տարվա արդյունքներով: Փողոցների, բակային և այլ տարածքների լուսավորության համար միջազգային ստանդարտներով օգտագործվում են հիմնականում մինչև 100…120W հզորությամբ LED լուսատուներ: ՀՀ-ում մասնագիտացված ընկե-րություններում և արտադրական ձեռնարկություններում ուսումնասիրության արդյունքում պարզվեց, որ ներկայումս կիրառավող լուսատուների փոխարինումը համարժեք լուսատվությամբ LED լուսա-տուներով, ներառյալ՝ հոսանքի տատանումների կայունացուցիչ սարքավորումներով, մեծաքանակ պատվերի պարագայում կազմում է մոտավոր 15000…130000 ՀՀ դրամ: Հետևաբար, լուսավորման հա-մակարգի արդիականացման համար պահանջվող լուսատուների քանակի ամբողջ արժեքը որոշելու համար 01.01.2014 թ. Երևան քաղաքում առկա 60913 լուսատուների թիվը բազմապատկենք մեկ միավոր լուսավորման սարքավորման փոխարինման արժեքով, սակայն այստեղ պետք է հաշվի առնել այն, որ դրանցում նեռառված են տարբեր նշանակության և հզորության լուսատուներ, ինչպես նաև այն հանգամանքը, որ LED լուսատուներն ունեն լույսի ավելի մեծ ցրողականություն, լուսավորման ավելի լայն մակերես, ինչը մոտ 30%-ով ավելին է, քան ներկայումս կիրառվող նատրիումական կամ սնդիկա-յին լուսատուների պարագայում [4, 5]: Ուստի վերակառուցման դեպքում մոտ 30%-ով կնվազի նաև լու-սատուների քանակը, ինչը կկազմի 42,640 լուսատու: Լուսատուների տարբեր նշանակությունից, հզորությունից և քանակությունից ելնելով, ինչպես նաև ծավալուն հաշվարկներից խուսափելու համար LED լուսատուների արժեքի համար վերցնենք միջին արժեքը, այն է՝ 72,500 ՀՀ դրամ: Արդյունքում կստանանք` 42,640 ∙ 72,500 = 3.091.400.000 ՀՀ դրամ: Ստացված թվին ավելացնենք նաև 20 %՝ չնախա-տեսված գնաճի, լարերի անցկացման և այլ ծախսերի համար, որոնք կարող են առաջանալ ծրագրի իրականացման ընթացքում: Արդյունքում կստանանք 3.709.680.000 կամ 3,710 մլն. ՀՀ դրամ:

Ստորև բերված աղյուսակում ներկայացված են պարտատոմսերի հնարավոր թողարկման պայմանները` դրանց թողարկման ծավալը տարեկան 10 % եկամտաբերությամբ, 5 տարի մարման ժամկետով և տարեկան 1 անգամ տոկոսային եկամուտների վճարմամբ, ներկայացված են տարեկան վճարումների ծավալը՝ 978 մլն. ՀՀ դրամ, ինչպես նաև երեք տարվա ընթացքում թողարկված պարտա-տոմսերի տոկոսագումարների ամբողջ ծավալը մոտ 1,183 մլն. ՀՀ դրամ (աղյուսակ):



Աղյուսակ Պարտատոմսերի թողարկման պայմանները

Թողարկման ծավալը 3.710.000.000 ՀՀ դրամ

Տարեկան տոկոսադրույքը 10%

Պարտատոմսերի մարման ժամկետը 5 տարի

Տարեկան վճարումների քանակը 1 անգամ

Տոկոսագումարների վճարման և պարտատոմսերի հետգնման տարեկան նախատեսվող ծավալը (ՏՎՊՀՏԾ)

978.688.653.75 ՀՀ դրամ

Վճարվելիք տոկոսագումարների 5 տարվա ծավալը 1.183.443.268.74 ՀՀ դրամ

Թողարկման սկիզբը 01.01.2016 թ.

Նկ. 2-ում ներկայացված են արժեթղթերի մարումների չափը, տոկոսադրույքների և արժեթղթերի

հետգնման ծավալը, ինչպես նաև շրջանառության մեջ գտնվող արժեթղթերի ծավալը (մնացորդը ընթա-ցիկ տարում) ըստ տարիների:

Նկ. 2. Մարումների գրաֆիկը և կազմը (թվերը ներկայացված են մլրդ դրամով)

3.71 3.10

2.43

1.70

0.89

0.61

0.67

0.74

0.81

0.37

0.31

0.24

0.17

0.09

0.0

0.5

1.0

1.5

2.0

2.5

3.0

3.5

4.0

4.5

5.0

01/01/2017 01/01/2018 01/01/2019 01/01/2020 01/01/2021

Մնացորդը ընթացիկ տարում Հիմնական գումարի մարում, Տոկոսագումար



ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆ

Հարկային արտոնությունների (եկամտահարկ, և/կամ ՏԻՄ-ի բյուջեներ գանձվող հարկեր) պա-

րագայում պարտատոմսերը կարող են մրցակցել շուկայում առաջարկվող պարտատոմսերի կամ

ավանդների հետ, ընդ որում հնարավոր է թողարկվող պարտատոմսերի եկամտաբերության մինչև 2%

աճ, ինչպես նաև եկամուտների տարին մեկ անգամ վճարում: Պարտատոմսերի հետգնման հնարավո-

րությունն ավելացնում է այն գործոնները, որոնք դրական են ազդում պարտատոմսերի ներդրումային

գրավչության վրա:

Կատարված հաշվարկներում հաշվի առնված չէ այն հանգամանքը, որ համակարգի վերակա-

ռուցման աշխատանքները ժամանակատար են և հայտնի չէ, թե որքան ժամանակում կկատարվեն այդ

աշխատանքները և արդյոք դրանք կիրականացվեն այնքան ժամանակում, որ հնարավոր կլինի մինչև

առաջին մարումը տնտեսել համապատասխան գումար: Հստակ նշված չեն նաև լուսատուների անհրա-

ժեշտ քանակն ու հզորությունը, լարերի, կառավարման համակարգերի արժեքը և այլն: Չնայած դրան,

նախագծի արժեքին ավելացված են 20 % լրացուցիչ ծախսեր որոնք կազմում են մոտ 700 մլն դրամ:

Հաշվի առնելով վերոնշյալ թերությունները, կարելի է եզրակացնել, որ ներկայացված խնդիրը հնարա-

վոր է լուծել առաջարկվող մեթոդով, այն է՝ մունցիպալ արժեթղթերի թողարկմամբ, ինովացիոն տեխնո-

լոգիաների ներդրման արդյունքում ծախսերի նվազեցմամբ, առաջացած դրամական միջոցների և

ընկերության ֆինանսների եկամտային և ծախսային մասերի վերաբաշխմամբ: Նշված մեթոդը կիրառե-

լու դեպքում, կատարելով ավելի խորը ուսումնասիրություն, կապված վերակառուցման աշխատանք-

ների ժամկետների, համակարգի վերջնական ներդրման և ընկերության ֆինանսերի եկամուտների և

ծախսերի առավել հստակ կանխատեսումներ, ինչպես նաև արդյունավետ կառավարում, առաջարկվող

մեթոդը կարող է ունենալ արդյունավետ գործնական կիրառություն:

РЕШЕНИЕ ПРОБЛЕМЫ ФИНАНСИРОВАНИЯ ВНЕШНЕГО ОСВЕЩЕНИЯ В ГОРОДАХ РА С ПОМОЩЬЮ МУНИЦИПАЛЬНЫХ ЦЕННЫХ БУМАГ

Р.Р. Егиазарян, А.С. Гюрджян Национальный университет архитектуры и строительства Армении Ключевые слова: городское освещение, муниципальные облигации, энергосберегающий, светодиодный, инновация

Предложены существующие в городах и регионах РА проблемы и финансирование модернизации

систем городского освещения современными энергосберегающими системами с помощью муниципальных облигаций. Представлены преимущества и недостатки предлагаемого метода.



SUBSIDIZING THE PROBLEMS OF OUTDOOR LIGHTING IN THE CITIES OF THE REPUBLIC OF ARMENIA VIA MUNICIPAL BONDS

R.R. Yeghiazaryan, A.S. Gyurjyan National University of Architecture and Construction of Armenia Keywords: urban lighting, municipal bonds, energy efficient, LED, innovation

The problem of subsiding outdoor lighting installation in the cities and communities of the Republic of Armenia by municipal bonds via energy efficient devices is described hereby as well as benefits and drawbacks of the proposed method are discussed.

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ

1. http://www.yerevan.am/, http://www.yerevan.am/edfiles/files/avagani10.12.13/85-N.pdf 2. http://www.yerevan.am/, http://www.yerevan.am/edfiles/files/Haytararutyunner/2.pdf 3. Рынок облигаций: Анализ и стратегии/ Фабоцци Ф.Д.И. Пер. с англ.- М.: Алпина Бизнес

Букс, 2005. – 876 с. 4. http://en.wikipedia.org/wiki/Light-emitting_diode 5. www.energy.gov

http://apps1.eere.energy.gov/buildings/publications/pdfs/ssl/energysavingsforecast14.pdf


http://www.yerevan.am/

http://www.yerevan.am/edfiles/files/avagani10.12.13/85-N.pdf

http://www.yerevan.am/

http://www.yerevan.am/edfiles/files/Haytararutyunner/2.pdf

http://en.wikipedia.org/wiki/Light-emitting_diode

http://www.energy.gov/

82

´àì²Ü¸²ÎàôÂÚàôÜ

Բ.Գ. Զաքարյան, Ա.Ն.Ամազարյան, Վ.Հ. Սարգսյան

ՀՀ ՏԱՐԱԾՔՈՒՄ ՁՅԱՆ ԾԱԾԿԻ ՎՐԱ ԿԼԻՄԱՅԻ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅԱՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ ________________________________________ 3

Մ. Զ. Պողոսյան, Ա. Լ. Գրիգորյան

ԿԱԶՄՈՎԻ ՕՂԱԿԱՁԵՎ ՍԱԼԻ ՋԵՐՄԱԱՌԱՁԳԱԿԱՆ ԿԱՅՈՒՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ___________________________________________________ 7

Ա.Յա. Մարգարյան, Մ.Պ. Հակոբյան

ՄԵԾ ՃՆՇՄԱՆ ԳՐԱՎԻՏԱՑԻՈՆ ՋՐԱՏԱՐՆԵՐԻ ԼՑՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ _______________________________________ 13

Ս.Վ. Թովմասյան, Ա.Ա. Մարգարյան, Ա.Լ. Վասիլյան

ՋՐԱՅԻՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԻ ՀԱՄԱՊԱՐՓԱԿ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ________________________________ 18

Ա.Ա. Առաքելյան, Վ.Զ. Մելիքյան, Ա.Պ. Տոնապետյան

ՏՐԱԿՏՈՐԻ ՀԵՏ ԱՍԻՄԵՏՐԻԿ ԱԳՐԵԳԱՏԱՎՈՐՎԱԾ ՇԱՐԱՅԻՆ ՄՇԱԿԱԲՈՒՅՍԵՐԻ ԲԵՐՔԱՀԱՎԱՔԻ ՄԵՔԵՆԱՅԻ ԸՆԹԱՑՔԻ ԿԱՅՈՒՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ___________________________________________________ 23

Վ.Ա. Մարգարյան, Ն.Խ. Գյուրջյան

ՀՀ ԱԶԱՏԻ ՋՐԱՄԲԱՐԻ ԳԵՈԴԵԶԻԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԱԿԱՆԳՄԱՆ ՄԱՍԻՆ ______________________________________________ 28

Հ.Ս. Պետրոսյան, Ա.Ա. Արտեմյան, Ն.Վ. Հարությունյան

ՀՀ ՊԵՏԱԿԱՆ ՄԱՍՇՏԱԲԱՅԻՆ ՇԱՐՔԻ ՏԵՂԱԳՐԱԿԱՆ ՔԱՐՏԵԶՆԵՐԻ ՍՏԵՂԾՄԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԴՐԱՆՑ ԱՐԴԻԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ _________________________________________________________ 32

Ա.Ա. Հակոբյան ՔԱՂԱՔՆԵՐՈՒՄ ԿԱՆԱՉ ՏԱՐԱԾՔՆԵՐԻ ՀԱՆՐԱՅՆԱՑՄԱՆ ՇՈՒՐՋ ________________________________________________________________ 37

Ն.Վ Չիլինգարյան, Ա.Ս. Մեյմարյան, Հ.Ա. Սարգսյան

ՂԱՓԱՆԻ ՊՂՆՁԱՀԱՆՔԱՅԻՆ ԿՈՄԲԻՆԱՏԻ ԹԱՓՈՆԸ, ՈՐՊԵՍ ԱԼՅՈՒՄԻՆԱՍԻԼԻԿԱՏԱՅԻՆ ԲԱՂԱԴՐԻՉ ԿՈՌՈԶԻՈՆ ԿԱՅՈՒՆ ՑԵՄԵՆՏՆԵՐԻ ՍՏԱՑՄԱՆ ՀԱՄԱՐ _______________________________________ 42

Հ.Հ. Քարամյան

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆԱՅԻՆ ՀՆԱԳՈՒՅՆ ԿԱՌՈՒՅՑՆԵՐՈՒՄ ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ՈՒ ԴՐԱՆՑ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՄԱՆ ՀԱՄԱՐ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏ ԿՐԱՇԱՂԱԽՆԵՐԻ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ______________________ 45

Ա.Ա. Բեգլարյան ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԱՌԵՎՏՐԻ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ___________________________ 50

Տ.Ս. Մարտիրոսյան, Ն.Պ. Հովհաննիսյան

ՋՐԱՄԱՏԱԿԱՐԱՐՄԱՆ ԵՎ ՋՐԱՀԵՌԱՑՄԱՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՄԱՏՉԵԼԻՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ՀՀ-ՈՒՄ ________________________________________________________________ 56

Է.Վ. Համբարձումյան

ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ԵՎ ԱՐԴՅՈՒՆԱԲԵՐԱԿԱՆ ԿԱՊԻՏԱԼՆԵՐԻ ԻՆՏԵԳՐՈՒՄԸ ԵՎ ԴՐԱՆՑ ԴՐՍԵՎՈՐՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ _________________________________ 62

Զ.Զ. Մանվելյան, Ա.Ռ. Անդրեասյան

ՀՀ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԲԱՐԵՓՈԽՈՒՄՆԵՐԻ ԱՆԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ԿԱՄ ԻՆՍՏԻՏՈՒՑԻՈՆԱԼ ԱՆԿԱՅՈՒՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ______________ 68

Ռ.Ռ. Եղիազարյան, Ա.Ս.Գյուրջյան

ՀՀ ՔԱՂԱՔՆԵՐՈՒՄ ԱՐՏԱՔԻՆ ԼՈՒՍԱՎՈՐՈՒԹՅԱՆ ՖԻՆԱՆՍԱՎՈՐՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ԼՈՒԾՈՒՄԸ ՄՈՒՆԻՑԻՊԱԼ ԱՐԺԵԹՂԹԵՐԻ ՄԻՋՈՑՈՎ ______________________________________________________________ 75

84

СОДЕРЖАНИЕ

Б.Г. Закарян, А.Н. Амазарян, В.О. Саркисян

ОЦЕНКА ВЛИЯНИЯ ИЗМЕНЕНИЙ КЛИМАТА ТЕРРИТОРИИ РА НА СНЕЖНЫЙ ПОКРОВ ____________________________________________ 3

М.З.Погосян, А.Л.Григорян

УСТОЙЧИВОСТЬ ТЕРМОУПРУГОСТИ СОСТАВНОЙ КОЛЬЦЕВОЙ ПЛАСТИНКИ ______________________________________________________ 7

А.Я. Маркарян, M.П. Акопян

ОСОБЕННОСТИ ЗАПОЛНЕНИЯ ГРАВИТАЦИОННЫХ ВОДОВОДОВ БОЛЬШОГО НАПОРА ________________________________ 13

С.В. Товмасян, А.А. Маргарян, А.Л. Василян

ИНТЕГРИРОВАННОЕ УПРАВЛЕНИЕ ВОДНЫМИ РЕСУРСАМИ В РЕСПУБЛИКЕ АРМЕНИЯ ___________________________________________ 18

А.А. Аракелян, В.З.Меликян, А.П. Тонапетян

СТАБИЛЬНОСТЬ ПРОЦЕССА АССИМЕТРИЧНО АГРЕГАТИРОВАННОЙ С ТРАКТОРОМ МАШИНЫ ПО СБОРУ УРОЖАЯ РЯДОВЫХ КУЛЬТУР __________________________________________________________23

В.А. Маркарян, Н.Х. Гюрджян

О ВОЗОБНОВЛЕНИИ ГЕОДЕЗИЧЕСКИХ РАБОТ АЗАТСКОГО ВОДОХРАНИЛИЩА РЕСПУБЛИКИ АРМЕНИЯ ______________________ 28

О.С. Петросян, А.А. Артемян, Н.В. Арутюнян

АНАЛИЗ РАБОТ ПО СОЗДАНИЮ И ПРЕДЛОЖЕНИЯ ОБ ОБНОВЛЕНИИ ТОПОГРАФИЧЕСКИХ КАРТ РА ГОСУДАРСТВЕННОГО МАСШТАБНОГО РЯДА _____________________________________________ 32

А. А. Акопян

OБ ОБОБЩЕСТВЛЕНИИ ЗЕЛЕНЫХ ПРОСТРАНСТВ В ГОРОДАХ __________________________________________________________ 37

Н.В. Чилингарян, А.С. Меймарян, А.А. Саргсян

ОТХОДЫ КАПАНСКОГО МЕДНОРУДНОГО КОМБИНАТА АЛЮМОСИЛИКАТНОГОКОМПОНЕНТА ДЛЯ ПОЛУЧЕНИЯ КОРРОЗИОННОСТОЙКОГО ЦЕМЕНТА________________________ 42

А.A.Карамян

ОСОБЕННОСТИ ИЗВЕСТКОВЫХ РАСТВОРОВ, ИСПОЛЬЗОВАННЫХ В ДРЕВНИХ АРМЯНСКИХ ПАМЯТНИКАХ И НЕОБХОДИМЫХ ДЛЯ ИХ ВОССТАНОВЛЕНИЯ________________________________________________ 45

А.А. Бегларян ОСНОВНЫЕ ЗАДАЧИ МЕЖДУНАРОДНОЙ ТОРГОВЛИ ______________ 50

Т.С. Мартиросян, Н.П. Оганнесян

ПРОБЛЕМЫ ОЦЕНКИ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ ДОСТУПНОСТИ СЛУЖБ ВОДОСНАБЖЕНИЯ И ВОДООТВЕДЕНИЯ В РА ______________ 56

Э.В. Амбарцумян

ИНТЕГРАЦИЯ ФИНАНСОВОГО И ПРОМЫШЛЕННОГО КАПИТАЛОВ И ПРОЯВЛЕНИЕ ИХ ОСОБЕННОСТЕЙ В МИРОВОЙ ЭКОНОМИКЕ_______________________________________________________ 62

З. З.Манвелян, А. А. Андреасян

НЕЭФФЕКТИВНОСТЬ ЭКОНОМИЧЕСКИХ РЕФОРМ АРМЕНИИ ИЛИ ПРОБЛЕМЫ ИНСТИТУЦИОНАЛЬНОЙ НЕСТАБИЛЬНОСТИ ________________________________________________ 68

Р.Р. Егиазарян, А.С. Гюрджян

РЕШЕНИЕ ПРОБЛЕМЫ ФИНАНСИРОВАНИЯ ВНЕШНЕГО ОСВЕЩЕНИЯ В ГОРОДАХ РА С ПОМОЩЬЮ МУНИЦИПАЛЬНЫХ ЦЕННЫХ БУМАГ БУМАГ _____________________________________________________________ 75

86

CONTENTS

B.G. Zaqaryan,

A.N. Amazaryan,

V.H. Sargsyan

ASSESSMENT OF CLIMATE CHANGE EFFECT ON SNOW COVER IN THE TERRITORY OF THE REPUBLIC OF ARMENIA ___________________ 3

M.Z. Poghosyan

ТHERMOELASTIC STABILITY OF COMPOSITE ANNULAR (RING-SHAPED) PLATE ______________________________________________ 7

A.Ya. Margaryan,

M.P. Hakobyan

THE FILLING PECULIARITIES OF HIGH PRESSURE GRAVITY AQUEDUCTS _______________________________________________________ 13

S.V. Tovmasyan,

A.A. Margaryan,

A.L. Vasilyan

INTEGRATED MANAGEMENT OF WATER RESOURCES IN THE REPUBLIC OF ARMENIA ____________________________________________ 18

A.A. Araqelyan,

V.Z. Meliqyan,

A.P. Tonapedyan

STABILITY OF ASYMMETRICALLY AGGREGATED TRACTOR ATTACHMENTS FOR THE HARVEST OF CROPS ______________________ 23

V.A. Margaryan,

N.Kh. Gyurjyan

ON THE RESTORATION OF GEODETIC NETWORKS OF THE RA AZAT RESERVOIR __________________________________________________ 28

H.S. Petrosyan,

A.A. Artemyan,

N.V. Harutyunyan

THE ANALYSIS OF THE WORK DONE TO CREATE THE RA STATE SCALE SERIES OF TOPOGRAPHIC MAPS AND PROPOSALS FOR THEIR UPDATING ___________________________________________________ 32

A.A. Hakobyan ON MAKING PUBLIC GREEN AREAS IN THE CITIES ___________________ 37

N.V. Chilingaryan,

A.S. Meymaryan,

H.A. Sargsyan

WASTES OF KAPAN COPPER-ORE FACTORY, AS AN ALUMINOSILICATE COMPONENT FOR OBTAINING CORROSION-RESISTENT CEMENT_________________________________________________ 42

A.A. Qaramyan

PECULIARITIES OF MORTARS USED IN THE ANCIENT MONUMENTS OF ARMENIA AND THEIR RESTORATION METHODS __________________ 45

A.A. Beglaryan THE MAIN PROBLEMS OF INTERNATIONAL TRADE __________________ 50

T.S. Martirosyan,

N.P. Hovhannisyan

THE MAIN PROBLEMS OF ECONOMIC ACCESSIBILITY ASSESSMENT OF WATER SUPPLY AND DISPOSAL SERVICES IN THE REPUBLIC OF ARMENIA ___________________________________________________________ 56

E.V. Hambardzumyan

INTEGRATION OF FINANCIAL AND INDUSTRIAL CAPITALS AND THEIR DISPLAY PECULIARITIES IN THE WORLD ECONOMY __________ 62

Z.Z. Manvelyan,

A.R. Andreasyan

INEFFICIENCY OF ECONOMIC REFORMS OF ARMENIA OR THE PROBLEMS OF INSTITUTIONAL INSTABILITY ________________________ 68

R.R. Yeghiazaryan, A.S. Gyurjyan

SUBSIDIZING THE PROBLEMS OF OUTDOOR LIGHTING IN THE CITIES OF THE REPUBLIC OF ARMENIA VIA MUNICIPAL BONDS _____________ 75

83

ÐºÔÆÜ²ÎÜºðÆÜ

Ðá¹í³ÍÝ»ñÇ Ñ»ÕÇÝ³Ï³ÛÇÝ ûñÇÝ³ÏÝ»ñÇ Ó¨³Ï»ñåÙ³Ý Ñ³Ù³ñ Ý»ñÏ³Û³óíáÕ å³Ñ³ÝçÝ»ñ

Ðá¹í³ÍÝ»ñÁ Ï³ñ»ÉÇ ¿ Ý»ñÏ³Û³óÝ»É Ñ³Û»ñ»Ýáí, éáõë»ñ»Ýáí ¨ ³Ý·É»ñ»Ýáí (3-8 ¿çÇ ë³ÑÙ³ÝÝ»ñáõÙ):

1. ¾çÇ í»ñÇÝ Ó³Ë ³ÝÏÛáõÝáõÙ ïñíáõÙ ¿ Ðî¸-Ý` (УДК)` Áëï ÁÝ¹áõÝí³Í ëï³Ý¹³ñïÇ, ³éÝí³½Ý í»ó³ÝÇß Ãíáí:

2. Ð³çáñ¹ ïáÕáõÙ, Ó³ËÇó, Ñ»ÕÇÝ³ÏÇ (Ñ»ÕÇÝ³ÏÝ»ñÇ) ³ÝáõÝÁ, ³½·³ÝáõÝÁ, Ñ³Ûñ³ÝáõÝÁ: 3. ¸ñ³ÝÇó Ù»Ï ïáÕ Ý»ñù¨, Ù»çï»ÕáõÙ, Ñá¹í³ÍÇ í»ñÝ³·ÇñÁ` ·ÉË³ï³é»ñáí, 11 ï³é³ã³÷áí, bold:

4. ì»ñÝ³·ñÇó »ñÏáõ ïáÕ Ý»ñù¨, ß»Õ³ï³é»ñáí (Italic), ·ñíáõÙ ¿ Ñá¹í³ÍÇ Ñ³Ù³éáï³·ÇñÁ, 50-60 µ³éÇ

ë³ÑÙ³ÝÝ»ñáõÙ, ¨ ´³Ý³ÉÇ µ³é»ñ (5…6 Ñ³ï):

5. ºñÏáõ ïáÕ Ý»ñù¨ ïåíáõÙ ¿ Ñá¹í³ÍÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ï»ùëïÁ: ä³ñµ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ëÏëíáõÙ »Ý Ýáñ ïáÕÇó` 10ÙÙ

ËáñùÇó:

6. î»ùëïáõÙ Ï³ñáÕ »Ý ÉÇÝ»É ÝÏ³ñÝ»ñ, ³ÕÛáõë³ÏÝ»ñ, ·Í³·ñ»ñ: ²ÕÛáõë³ÏÇ Ãí³ÛÇÝ ïíÛ³ÉÝ»ñÁ ãå»ïù ¿ ÏñÏÝ»Ý

Ñá¹í³ÍÇ ·ñ³ýÇÏ³Ï³Ý ÝÛáõÃ»ñÁ: Ðá¹í³ÍáõÙ Ñ³Ý¹ÇåáÕ ýÇ½ÇÏ³Ï³Ý Ù»ÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ã³÷³ÛÝáõÃÛáõÝÁ

Ý»ñÏ³Û³óÝ»É SI Ñ³Ù³Ï³ñ·áí:

7. Ø»Ï³Ï³Ý ÝÏ³ñ ¨ (Ï³Ù) ³ÕÛáõë³Ï å³ñáõÝ³ÏáÕ Ñá¹í³ÍÝ»ñáõÙ ¹ñ³Ýù ã»Ý Ñ³Ù³ñ³Ï³ÉíáõÙ, ÇëÏ ÙÝ³ó³Í

¹»åù»ñáõÙ` å³ñï³¹Çñ ¿ ¹ñ³Ýó ÙÇç³ÝóÇÏ Ñ³Ù³ñ³Ï³ÉáõÙÁ:

8. ÜÏ³ñÝ»ñÁ ¨ ³ÕÛáõë³ÏÝ»ñÁ ï»ùëïáõÙ ï»Õ³¹ñíáõÙ »Ý ³Û¹ Ù³ëÇÝ ÝßáõÙ Ï³ï³ñ»Éáõó Ñ»ïá, ÝáõÛÝ Ï³Ù

Ñ³çáñ¹ ¿çáõÙ:

9. ´³Ý³Ó¨»ñÁ ¨ Ù³Ã»Ù³ïÇÏ³Ï³Ý ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ïñíáõÙ »Ý Microsoft Equation, Italic,

10 ï³é³ã³÷»ñáí:

10. ´³Ý³Ó¨»ñÁ Ý»ñÏ³Û³óíáõÙ »Ý ³é³ÝÓÇÝ ïáÕáí, Ù»çï»ÕáõÙ, ÇëÏ ÑÇÙÝ³Ï³Ý µ³Ý³Ó¨»ñÁ Ñ³Ù³ñ³Ï³ÉíáõÙ

»Ý` ³ç Ù³ëáõÙ, ÷³Ï³·ÍÇ Ù»ç:

11. Ðá¹í³ÍáõÙ û·ï³·áñÍí³Í ·ñ³Ï³Ý ³ÕµÛáõñÝ»ñÝ, Áëï û·ï³·áñÍÙ³Ý Ñ»ñÃ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý, å»ïù ¿ áõÝ»Ý³Ý

ÙÇç³ÝóÇÏ Ñ³Ù³ñ³Ï³ÉáõÙ, ¨ ï»ùëïáõÙ Ýßí»Ý` [1], [2], .... ï»ëùáí:

12. ÎñÏÝ»É 2 - 4 Ï»ï»ñÁ Ñá¹í³ÍÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ï»ùëïÇó ï³ñµ»ñíáÕ É»½áõÝ»ñáí` Ñ»ÕÇÝ³Ï(Ý»ñ)Á, ³Ýí³ÝáõÙÁ,

Ñ³Ù³éáï³·ÇñÁ (аннотация, summary), ³é³Ýóù³ÛÇÝ µ³é»ñÁ (ключевые слова, keywords):

13. Ðá¹í³ÍÇ í»ñçáõÙ, »ñÏáõ ïáÕ Ý»ñù¨ ÝßíáõÙ ¿` ¶ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÁ ¨ Áëï ÁÝ¹áõÝí³Í

ëï³Ý¹³ñïÇ ïñíáõÙ ¿ ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ó³ÝÏÁ:

14. ò³ÝÏÇó Ù»Ï ïáÕ Ý»ñù¨ ïñíáõÙ »Ý Ñá¹í³ÍÇ Ñ»ÕÇÝ³Ï(Ý»ñ)Ç Ù³ëÇÝ ï»Õ»ÏáõÃÛáõÝÝ»ñ (Ñ³Û»ñ»Ý, ³Ý·É»ñ»Ý,

éáõë»ñ»Ý É»½áõÝ»ñáí)` ².².Ð., ·Çï³Ï³Ý ³ëïÇ×³Ý, ÏáãáõÙ, Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ³Ýí³ÝáõÙÁ, áñï»Õ

³ßË³ïáõÙ ¿, ½µ³Õ»óñ³Í å³ßïáÝÁ, Ñ»é³Ëáë³Ñ³Ù³ñÝ»ñÁ, ¿É»ÏïñáÝ³ÛÇÝ Ñ³ëó»Ý: Ü»ñù¨áõÙ ïñíáõÙ ¿

Ý»ñÏ³Û³óÙ³Ý ³Ùë³ÃÇíÁ ¨ ï³ñ»ÃÇíÁ:

àõÕ»ÏóáÕ å³ñï³¹Çñ ÷³ëï³ÃÕÃ»ñ`

• Ñá¹í³ÍÁ` Ù»Ï ûñÇÝ³Ï` ïåí³Í A4 ýáñÙ³ïÇ ÃÕÃÇ íñ³ ¨ ¿É»ÏïñáÝ³ÛÇÝ ÏñÇãáí (Ñá¹í³ÍÁ` *.doc ýáñÙ³ïáí,

ÝÏ³ñÝ»ñÁ` *. jpеg ýáñÙ³ïáí):

¾çÇ ýáñÙ³ïÁ A 4 (210 x 297 ÙÙ) ¾çÇ ³ßË³ï³Ýù³ÛÇÝ ¹³ßïÁ 170x252 ÙÙ Èáõë³ÝóùÝ»ñÁ í»ñ¨Çó, Ý»ñù¨Çó, ³çÇó ¨ Ó³ËÇó` 20 ÙÙ î³é³ã³÷Á 10 îáÕ»ñÇ Ñ»é³íáñáõÃÛáõÝÁ 1,1-1,2 î»ùëïÇ ï³é³ï»ë³ÏÁ Ñ³Û»ñ»Ý ` Unicode /Sylfaen/

éáõë»ñ»Ý` Times New Roman ³Ý·É»ñ»Ý` Times New Roman

85

АВТОРАМ ТРЕБОВАНИЯ К ОФОРМЛЕНИЮ АВТОРСКИХ ОРИГИНАЛОВ СТАТЕЙ

Принимаются статьи на армянском, русском и английском языках (объемом 3-8 страницы).

Параметры страницы

• Формат А4 (210х296 мм)

• Рабочее поле 170х252 мм

• Поля: слева, справа, сверху и снизу – 20 мм

• Абзацный отступ – 10 мм

• Интервал межстрочный - 1,1 -1,2

• Размер шрифта – 10pt

• Рабочие фонты для армянского – Unicode /Sylfaen/

для русского – Times New Roman

для английского - Times New Roman

1. На первой строчке в левом углу приводится УДК не менее 6 знаков. Через строчку слева - имя, фамилия и

отчество автора (авторов)

2. Через строчку в центре заголовок статьи печатается прописными буквами 11pt, bold.

3. Через интервал аннотация не более 50...60 слов, Italic. Ключевые слова: 5…6 слов, Italic.

4. Через 2 интервала – основной текст статьи.

5. В тексте можно приводить рисунки, таблицы и графики. Числовые данные, приводимые в таблице, не

должны повторяться в графическом материале. Размерность всех физических величин указывать в системе

единиц СИ.

6. Таблицы и рисунки должны иметь порядковый номер, если в статье содержится одна таблица и/или один

рисунок, то они не нумеруются.

7. Таблицы и рисунки должны помещаться после упоминания в тексте на той же или следующей странице.

8. Формулы должны быть набраны в редакторе формул Microsoft Equation, 10pt, Italic.

9. Основные формулы печатаются по центру и нумеруются. Нумерация (справа, в скобках) должна быть

сквозной по всей статье.

10. Номера ссылок на цитируемый источник в тексте ставятся в квадратных скобках и должны идти строго по

порядку.

11. Повторить пункты 2-4 на языках, отличных от языка основного текста: автор(ы), заголовок, аннотация и

ключевые слова.

12. В конце статьи через 2 интервала печатается слово Литература, затем согласно ГОСТу приводится

пронумерованный список цитируемой литературы.

13. Через строчку приводятся сведения об авторе(авторах) (на армянском, русском, английском языках) –

И.Ф.О., ученая степень, звание, название организации (учреждения), занимаемая должность, номера

телефонов, адрес электронной почты, а также дата представления статьи.

Сопровождающие документы:

1 экземпляр статьи, распечатанный на бумаге формата А4, электронная версия статьи (текстовый файл в формате

*.doc, рисунки должны находиться в отдельных файлах в формате: *. jpеg).

87

TO THE AUTHORS

Requirements for preparation of author’s originals of articles

Articles can be presented in Armenian, Russian or English (3-8 pages including the text, formulas, tables and drawings)

Requested formatting for papers Page format A 4 (210 x 296 mm) Text field 170 x 252 mm Margins top, bottom, left, right – 20 mm Font size 10pt Line spacing 1,1-1,2 Font of the text Armenian – Unicode /Sylfaen/

Russian - Times New Roman English – Times New Roman

1. On the upper left side of the page should be mentioned Universal Decimal classification - not less

than 6 digits (UDC). 2. Name(s) of author(s) should be written on the next line, on the left side and directly below it

(in brackets). 3. Title of the article should be located one line below (center adjusted, 11 font, boldfaced). 4. Abstract is located two lines below the title of article not more than 50…60 words, and key words are

written directly below the abstract (Italic) – 5…6 words. 5. The main body of the text is located two lines below the abstract. Paragraphs should begin with an

indentation of 10 mm. 6. Illustrations, tables and drawings should be numbered and located in the text next to where they have

been sited. If the article contains only one table or/and one illustration, numbering is not necessary. The title of a table should be located above it with (Italic).

7. Numerical date in tables should not be repeated in graphic material. The SI system of units of measurement should be used.

8. Formulas should be written in Equation Editor (center adjusted, 10pt, Italic). 9. Basic formulas should have numbering in brackets (right adjusted). 10. Literary sources used in the article should have continuous numbering in square brackets like [1],

[2]… 11. Directly one line below the main body of the text the items 2 to 4 should be repeated in the languages

which differ from the main one. 12. Two lines below the word Literature must be mentioned and literary sources should be presented

according to standard. 13. A line below must be given information about the author (s) (in Armenian, Russian and English) –

N.S., degree, title, name of organization (institution), title, phone number, email address, and the date when the article is represented.

Accompanying documents

• One example of the article on A4 paper and its electronic version (article in DOC format, illustrations in *. jpеg).

ՏՎՅԱԼՆԵՐ ՀԵՂԻՆԱԿՆԵՐԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

1. Ամազարյան Ա.Ն., (ՀՀ, ք. Գյումրի) - Գյումրու պետական մանկավարժական ինստիտուտ, դասախոս, աշխ.գիտ. թեկ.թ., հեռ.՝ (093) 41 80 38

2. Անդրեասյան Ա.Ռ., (ՀՀ, ք. Երևան) - ՃՇՀԱՀ, հայցորդ, հեռ՝. (094) 49 69 22 3. Առաքելյան Ա.Ա., (ՀՀ, ք. Երևան) - ՀԱՊՀ, տ.գ.թ., ասիստենտ, հեռ՝. (099) 10 05 87 4. Արտեմյան Ա.Ա., (ՀՀ, ք. Երևան) – ՃՇՀԱՀ, ասպիրանտ, (093) 83 60 36 5. Բեգլարյան Ա.Ա., (ՀՀ, ք. Երևան) - ՃՇՀԱՀ, տնտ. թ. դոցենտ, հեռ՝. (091) 34 77 13 6. Գյուրջյան Ա.Ս., (ՀՀ, ք. Երևան) - ԵՊՀ և ՃՇՀԱՀ պրոֆեսոր, տնտ. գիտ. դոկտոր, (010) 55 27 26 7. Գյուրջյան Ն.Խ., (ՀՀ, ք. Երևան) – ՃՇՀԱՀ, տ.գ.թ., ասիստենտ, դասախոս հեռ.՝ (098) 38 88 63 8. Գրիգորյան Ա.Լ., (ՀՀ, ք. Երևան) - ՃՇՀԱՀ,ասիստենտ, հեռ.՝ (091) 38 83 02 9. Եղիազարյան Ռ.Ռ., (ՀՀ, ք. Երևան) - ՃՇՀԱՀ, գիտ. աստիճանի հայցորդ, տնտ. մագիստրոս,

(091) 46 02 64 10. Զաքարյան Բ.Գ., (ՀՀ, ք. Երևան) - Ակադ. Ի.Վ. Եղիազարովի անվան Ջրային հիմնահարցերի և

հիդրոտեխնիկայի ինստիտւտ, դոկտորանտ, աշխ. գիտ. թեկ., հեռ.՝ (094) 40 44 14 11. Թովմասյան Ս.Վ., (ՀՀ, ք. Երևան) - ՃՇՀԱՀ, տ.գ.թ., ասիստենտ, հեռ.՝ (077) 10 03 49 12. Հարությունյան Ն.Վ., (ՀՀ, ք. Երևան) – ՃՇՀԱՀ, տ.գ.թ., ասիստենտ, (094) 53 75 59 13. Հակոբյան Ա.Ա., (ՀՀ, ք. Երևան) - ՃՇՀԱՀ, ասպիրանտ, հեռ.՝ (494) 36 46 03 14. Հակոբյան Մ.Պ., (ՀՀ, ք. Երևան) - ՃՇՀԱՀ տ.գ.թ. ասիստենտ, հեռ՝. (098) 77 22 03 15. Համբարձումյան Է.Վ., (ՀՀ, ք. Երևան) - ՀՊՏՀ, ասիստենտ, տնտ. թեկնածու,

հեռ`. (041) 11 01 11 16. Հովհաննիսյան Ն.Պ., ՀՀ, ք. Երևան), ասպիրանտ, ՀԱՊՀ Միջբուհական համագործակցության

բաժնի պետ, հեռ.` (093) 02 09 37 17. Մարգարյան Ա.Ա., (ՀՀ, ք. Երևան) - ՃՇՀԱՀ, դասախոս հեռ.՝ (095) 20 03 49 18. Մարգարյան Ա.Յա. (ՀՀ, ք. Երևան) - ՃՇՀԱՀ տ.գ.դ. պրոֆեսոր, հեռ՝. (091) 41 27 25 19. Մանվելյան Զ.Զ., (ՀՀ, ք. Երևան) - ՃՇՀԱՀ, դասախոս տ.գ.թ. դոցենտ, հեռ՝. (093) 36 80 26 20. Մարտիրոսյան Տ.Ս. (ՀՀ, ք. Երևան) – ՃՇՀԱՀ, Տնտ. գիտ. դոկտոր, պրոֆեսոր,

հեռ.՝ (099) 07 76 67 21. Մեյմարյան Ա.Ս., (ՀՀ, ք.Երևան) - ՃՇՀԱՀ, տ.գ.թ. հեռ՝. (093) 11 10 84 22. Չիլինգարյան Ն.Վ., (ՀՀ, ք.Երևան) - ՃՇՀԱՀ, տ.գ.դ., պրոֆ. հեռ՝. (094) 68 11 88 23. Պողոսյան Մ.Զ., (ՀՀ, ք. Երևան) - ՃՇՀԱՀ, տ.գ.դ., պրոֆ. հեռ.՝ (091) 30 42 86 24. Պետրոսյան Հ.Ս., (ՀՀ, ք. Երևան) –ՃՇՀԱՀ, տ. գ. դ., հեռ.՝ (093) 99 90 60 25. Սարգսյան Վ. Հ., (ՀՀ, ք. Երևան) – ՃՇՀԱՀ, տ.գ.դ., պրոֆեսոր, հեռ.՝ (093) 06 60 68 26. Սարգսյան Հ.Ա., տ.գ.թ. (ՀՀ, ք.Երևան) - ՃՇՀԱՀ, ասիստենտ, հեռ՝. (091) 70 11 01 27. Վասիլյան Ա.Լ., (ՀՀ, ք. Երևան) - ՃՇՀԱՀ, պրակտիկայի գծով տեսուչ, հեռ.՝ (095) 77 01 61 28. Քարամյան Հ.Հ., (ՀՀ,Երևան) – ՃՇՀԱՀ, ասիստենտ, (091) 24 19 06

СВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРАХ

1. Акопян А.А. (РА, г.Ереван) – НУАСА, аспирант, тел.: (374)94 36 46 03 2. Амазарян А.Н. (РА, г. Гюмри)- Государственный педагогический институт Гмри,

преподаватель, к.географ.н., тел.: (093) 418 038 3. Амбарцумян Э.В. (РА, г.Ереван) – ГЭУА, ассистент, к.эконом., тел.: (041) 110 111 4. Аракелян А.А. (РА, г.Ереван) - НПУА, к.т.н., ассистент, тел.: (099) 100 587 5. Акопян М.П. (РА, г.Ереван) – НУАСА, к.т.н., ассистент, тел. (098)772203 6. Андреасян А.Р. (РА, г.Ереван) – НУАСА, соискатель, тел.: (094) 49 69 22 7. Арутюнян Н.В. (РА, г.Ереван) – НУАСА, к.т.н., ассистент, тел.: (094) 53-75-59 8. Артемян А.А. (РА, г.Ереван) – НУАСА, аспирант, тел.: (093) 836 036 9. Бегларян А.А. (РА, г.Ереван) – НУАСА, к.экономики, доцент, тел.: (091)347713 10. Василян А.Л. (РА, г.Ереван) – НУАСА, инспектор по практике, тел.: (095) 77 01 61 11. Григоран А.Л. (РА, г.Ереван) – НУАСА, ассистент, тел.: 091 38 83 02 12. Гюрджян Н.Х. (РА, г.Ереван) – НУАСА, к.т.н, ассистент, преподаватель,

тел.: (098) 38 88 13. Гюрджян А.С. (РА, г.Ереван) – ЕГУ и НУАСА, профессор, д.т.н., тел.: (010) 552726 14. Егиазарян Р.Р. (РА, г.Ереван) – НУАСА, соискатель, магистр эконом.,

тел.: (091) 46 02 64 15. Закарян Б.Г. (РА, г.Ереван) – Институт водных проблем и гидротехники имени академика

И.В. Егиазарова, докторант, к.географ.н., тел.: (094) 404 414 16. Карамян А.А.(РА, г.Ереван) – НУАСА, ассистент, тел.: (091) 241 906 17. Маркарян А.Я. (РА, г.Ереван) – НУАСА, д.т.н., профессор, тел.: (091)412725 18. Манвелян З.З. (РА, г.Ереван) – НУАСА, преподаватель, к.т.н., тел.: (093)368026 19. Маркарян А.А. (РА, г.Ереван) – НУАСА, преподаватель, тел.: (095) 200 349 20. Меймарян А.С. (РА, г.Ереван) – НУАСА, к.т.н., тел.: (093) 111 084 21. Мартиросян Т.С. (РА, г.Ереван) – НУАСА, профессор, д.т.н., тел.: (099) 077667 22. Оганнисян Н.П. (РА, г.Ереван) - НПУА, аспирант, нач.отдела Межвузовского

сотрудничества, тел: (093)020937 23. Петросян О.С. (РА, г.Ереван) – НУАСА, д.т.н., тел.: (093) 999 060 24. Погосян М.З. (РА, г.Ереван) – НУАСА, д.т.н., профессор, тел.: (091) 30-42-86 25. Саркисян В.А. (РА, г.Ереван) – НУАСА, д.т.н., профессор, тел.: (093)066 068 26. Саркисян А.А. (РА, г.Ереван) – НУАСА, к.т.н., ассистент, тел.: (091) 701 101 27. Товмасян С.В. (РА, г.Ереван) – НУАСА, к.т.н., ассистент, тел.: (077)100349 28. Чилингарян Н.В. (РА, г.Ереван) – НУАСА, д.т.н., профессор, тел.: (094) 681 188

DATA ON AUTHORS

1. Amazaryan A.N., (RA, Gyumri)- Gyumri State Pedagogical University, lecturer, Tel. (093) 41 80 38 2. Andreasyan A.R., (RA, Yerevan) - NUACA, applicant, Tel. (094) 49 69 22 3. Araqelyan A.A., (RA, Yerevan) - SEUA, PhD, assistant, Tel. (099) 10 05 87 4. Artemyan A.A., (RA, Yerevan) – NUACA, PhD student, Tel. (093) 836 036 5. Beglaryan A.A., (RA, Yerevan) - NUACA, candidate of Economics, associate professor,

Tel. (091) 34 77 13 6. Gyurjyan A.S., (RA, Yerevan) – YSU and NUACA professor, doctor of Economics,

Tel. (010) 55 27 26 7. Gyurjyan N.Kh., (RA, Yerevan) – NUACA, candidate of Economics, assistant, lecturer,

Tel. (098) 38 88 63 8. Grigoryan A.L., (RA, Yerevan) – NUACA, assistant, Tel. (091) 38 83 02 9. Eghiazaryan R.R., (RA, Yerevan) – NUACA, post-graduate degree applicant, Master of Economics,

Tel. (091) 46 02 64 10. Zaqaryan B.G., (RA, Yerevan) – Institute of Water Problems and Hydraulic Technology named after the

Academician I.V. Eghiazarov, doctorate student, PhD, Tel. (094) 40 44 14 11. Tovmasyan S.V., (RA, Yerevan) – NUACA, PhD, assistant, Tel. (077)10 03 49 12. Harutyunyan N.V., (RA, Yerevan) – NUACA, PhD, assistant, Tel. (094) 53 75 59 13. Hakobyan A.A., (RA, Yerevan) – NUACA, PhD student, Tel. (094) 36 46 03 14. Hakobyan M.P., (RA, Yerevan) – NUACA, PhD, assistant, Tel. (098) 77 22 03 15. Hambardzumyan E.V., (RA, Yerevan) – ASUE, PhD, assistant, Tel. (041) 11 01 11 16. Hovhannisyan N.P., (RA, Yerevan) – SEUA, PhD student, head of SEUA Inter-University Cooperation,

Tel. (093)02 09 37 17. Margaryan A.A., (RA, Yerevan) – NUACA, lecturer, Tel. (095) 20 03 49 18. Margaryan A.Ya., (RA, Yerevan) – NUACA, doctor of Economics, professor, Tel. (091) 41 27 25 19. Manvelyan Z.Z., (RA, Yerevan) – NUACA, lecturer, doctor of Economics, associate professor,

Tel. (093) 36 80 26 20. Martirosyan T.S., (RA, Yerevan) – NUACA, doctor of Economics, Tel.(099) 07 76 67 21. Meymaryan A.S., (RA, Yerevan) – NUACA, PhD, Tel. (093) 11 10 84 22. Chilingaryan N.V., (RA, Yerevan) – NUACA, doctor-professor, Tel. (094) 68 11 88 23. Poghosyan M.Z., (RA, Yerevan) – NUACA, doctor-professor, Tel. (091) 30 42 86 24. Petrosyan H.S., (RA, Yerevan) – NUACA, doctor of economics, Tel. (093) 99 90 60 25. Sargsyan V.H., (RA, Yerevan) – NUACA, doctor-professor, Tel. (093) 06 60 68 26. Sargsyan H.A., (RA, Yerevan) – NUACA, PhD, assistant, Tel. (091) 701 101 27. Vasilyan A.L., (RA, Yerevan) – NUACA, inspector on study practices, Tel. (095) 77 01 61 28. Qaramyan H.H. (RA, Yerevan) – NUACA, assistant, Tel. (091) 24 19 06

ՀՀ ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆ М ИН ИС Т ЕР С ТВ О О Б РАЗ О ВА Н ИЯ И НАУ КИ РА

R A M IN IS T RY O F E D U C AT IO N A N D S C IE N C E

ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՇԻՆԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱԶԳԱՅԻՆ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆԻ ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ

ИЗВЕСТИЯ НАЦИОНАЛЬНОГО УНИВЕРСИТЕТА АРХИТЕКТУРЫ И СТРОИТЕЛЬСТВА АРМЕНИИ

BU L LETI O N O F N AT I O N A L U N I VER S I TY O F AR C H I T EC TU R E AN D C O N STR U C TI O N O F AR M E N I A

Խ Մ Բ Ա Գ Ր Ա Կ Ա Ն Կ Ո Լ Ե Գ Ի Ա Գալստյան Գագիկ (գլխավոր խմբագիր, տ.գ.դ., ՀՀ), Ստակյան Միհրան (գլխավոր խմբագրի տեղակալ, տ.գ.դ., ՀՀ), Լևոնյան Լևոն (պատասխանատու քարտուղար, տ.գ.թ., ՀՀ), Աբդոլա Արդեշիր (տ.գ.դ., ԻԻՀ), Ազոյան Ռոբերտ (տ.գ.դ., ՀՀ), Ասիրյան Ալբերտ (տ.գ.դ., ՀՀ), Բարխուդարյան Արկադի (տ.գ.դ., ՀՀ), Պաուլո-Դել-Բիանկո (արվեստ. դ., Իտալիա), Բուռնուսուզյան Սլավիկ (տ.գ.թ., ՀՀ), Գյուրջյան Արա (տնտ.դ., ՀՀ), Գրիգորյան Վարդգես (տ.գ.դ., ՀՀ), Դիբան Գևորգ (ճ.դ., ՍԱՀ), Զուբիտաշվիլի Դավիթ (տ.գ.դ., Վրաստան), Լիսենկո Վադիմ (տ.գ.դ., Ուկրաինա), Խաչիյան Էդուարդ (տ.գ.դ., ՀՀ), Կարապետյան Արմեն (ֆմ.գ.դ., ՀՀ), Կարապետյան Բորիս (տ.գ.դ., ՀՀ), Կոլեսնիկ Վիտալի (տ.գ.թ., ՌԴ), Հովսեփյան Աշոտ (տ.գ.թ., ՀՀ), Մարկոսյան Աշոտ (տնտ.դ., ՀՀ), Մարկոսյան Մհեր (տ.գ.դ., ՀՀ), Մելիքյան Զոհրաբ (տ.գ.դ., ՀՀ), Մինասյան Ռոբերտ (երկր.գ.դ., ՀՀ), Մխիթարյան Սուրեն (ֆ-մ.գ.դ., ՀՀ), Մկրտչյան Սերգեյ (կ.գ.դ., ՀՀ), Մնացականյան Բորիս (աշխ.գ.դ., ՀՀ), Մուհամադ Սաիդ (ճ .թ., ԻԻՀ), Շահինյան Սամվել (ճ.թ., ՀՀ), Չիլինգարյան Նիկոլայ (տ.գ.դ., ՀՀ), Պետրոսյան Հովսեփ (տ.գ.դ., ՀՀ), Պողոսյան Մանվել (տ.գ.դ., ՀՀ), Ջավադյան Արտաշես (բ.գ.թ., ՀՀ), Ռաշիդյան Գարրի (ճ.դ.,ՀՀ), Ռայչիկ Յարոսլավ (տ.գ.դ., ԼՀ), Սարգսյան Վրույր (տ.գ.դ., ՀՀ), Սաֆարյան Յուրի (ճ.դ., ՀՀ), Ստեպանով Ալեքսանդր (ճ.թ., ՌԴ), Վագին Վլադիմիր (տնտ.դ., ՌԴ), Վեկսլեր Ալբերտ (տ.գ.թ., ՌԴ), Տելիչենկո Վալերի (տ.գ .դ., ՌԴ), Օհանյան Սիրեկան (ճ.թ., ՀՀ), Ֆան Հուան (տ.գ.թ., Շվեդիա) РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ Галстян Гагик (главный редактор, д.т.н., РА ), Стакян Мигран (зам. главного редактора, д.т.н., РА), Левонян Левон (ответственный секретарь, к..т.н.., РА), Абдола Ардешир (д.т.н., ИРИ), Азоян Роберт (д.т.н., РА), Асирян Альберт (д.т.н., РА), Бархударян Аркадий (д.т.н.,РА), Пауло-Дель-Бианко ( д.искуств., Италия), Бурнусузян Славик (к.т.н., РА), Гюрджян Ара (д.экон. н., РА), Григорян Вардгес (д.т.н., РА), Джавадян Арташес (к.мед.н.,РА), Дибан Геворк (д.архитек., САР), Зубиташвили Давид (д.т.н., Грузия), Лысенко Вадим (д.т.н., РУ), Хачиян Эдуард (д.т.н., РА), Карапетян Армен (д.ф.-м.н., РА), Карапетян Борис (д.т.н., РА), Колесник Виталий (к.т.н., РФ), Овсепян Ашот (к.т.н., РА), Маркосян Ашот (д.эконом. н.., РА), Маркосян Мгер (д.т.н., РА), Меликян Зограб (д.т.н., РА), Минасян Роберт (д.геол.н., РА), Мхитарян Сурен (д.ф.-м.н., РА), Мкртчян Сергей (д.б.н., РА), Мнацаканян Борис (д.геогр.н., РА), Мухамад Саид (к.архит., ИРИ), Шагинян Самвел (к.архит., РА), Чилингарян Николай (д.т.н., РА), Петросян Овсеп (д.т.н., РА), Погосян Манвел (д.т.н.,РА), Рашидян Гарри (д.архит., РА), Райчик Ярослав (д.т.н.,Польша), Саркисян Вруйр (д.т.н., РА), Сафарян Юрий (д.архит., РА), Степанов Александр (к.архит., РФ), Вагин Владимир (д.экон. н., РФ), Векслер Альберт (к.т.н., РФ), Теличенко Валерий (д.т.н., РФ), Оганян Сирекан (к.архит., РА), Фан Хуан (к.т.н., Швеция) EDITORIAL BOARD Galstyan Gagik (Editor-in-Chief, Doctor of Technical Sciences, Engineering, RA), Stakyan Mihran (Deputy Editor-in-Chief, Doctor of Technical Sciences, Engineering, RA), Levonyan Levon (Executive Secretary, Doctor of Philosophy (Ph.D) in Engineering, RA), Abdola Ardeshir (Doctor of Technical Sciences, Engineering, IRI), Azoyan Robert (Doctor of Technical Sciences, Engineering, RA), Asiryan Albert (Doctor of Technical Sciences, Engineering, RA), Barkhudaryan Arkadi (Doctor of Technical Sciences, Engineering, RA), Del-Bianco Paulo (Doctor of Sciences, Arts, Italy), Burnusuzyan Slavik (Doctor of Philosophy (Ph.D) in Engineering, RA), Chilingaryan Nikolay (Doctor of Technical Sciences, Engineering, RA), Diban Gevorg (Doctor of Sciences, Architecture, ARS), Grigoryan Vardges (Doctor of Sciences, Engineering, RA), Gyurjyan Ara (Doctor of Sciences, Economics, RA), Hovsepyan Ashot (Doctor of Engineering, RA), Huaan Fan (Doctor of Engineering, Sweden), Javadyan Artashes (Doctor of medicine, RA), Karapetyan Armen (Doctor of Sciences, Physics and Mathematics, RA), Karapetyan Boris (Doctor of Sciences, Engineering, RA), Khachiyan Eduard (Doctor of Sciences Engineering, RA), Kolesnik Vitali (Doctor of Engineering, RF), Lisenko Vadim (Doctor of Sciences, Engineering, the Ukraine), Markosyan Ashot (Doctor of Sciences, Economics, RA), Markosyan Mher (Doctor of Sciences, Engineering, RA), Melikyan Zohrab (Doctor of Sciences, Engineering, RA), Minasyan Robert (Doctor of Sciences, Geology, RA), Mkhitaryan Suren (Doctor of Sciences, Physics and Mathematics, RA), Mkrtchyan Sergey (Doctor of Sciences, Biology, RA), Mnatsakanyan Boris (Doctor of Sciences, Geography, RA), Muhammad Said (Doctor of Architecture, IRI), Petrosyan Hovsep (Doctor of Sciences, Engineering, RA), Poghosyan Manvel (Doctor of Sciences, Engineering, RA), Rashidyan Garry (Doctor of Sciences, Architecture, RA), Rajczyk Jaroslaw (Doctor of Sciences, Engineering, Poland), Safaryan Yuri (Doctor of Sciences, Architecture, RA), Sargsyan Vruyr (Doctor of Sciences, Engineering, RA), Shahinyan Samvel (Doctor of Architecture, RA), Stepanov Alexander (Doctor of Architecture, RF), Telichenko Valery (Doctor of Sciences, Engineering, RF), Vagin Vladimir (Doctor of Sciences, Economics, RF), Veksler Albert (Doctor of engineering, RF), Ohanyan Sirekan (Doctor of architecture, RA), Zubitashvili Davit (Doctor of Sciences, Engineering, Georgia)

Տեղեկագիրը հրատարակվում է ՃՇՀԱՀ գիտական խորհրդի որոշմամբ: Հիմնադրվել է 2006թ.: Լույս է տեսնում տարին 6 անգամ: Известия издаются по решению Ученого Совета НУАСА. Основаны в 2006г. Выходят 6 раз в год. Bulletin is published by resolution of Academic Council of NUACA. Established in 2006. Published 6 t imes a year.

Համակարգչային ձևավորող` Ա.Ա. ԱÉ»ùë³նյան

Գրանցման վկայական` 03Ա 059500 տպաքանակ` 101 օրինակ: Պատվերի թիվ`394: Ստորագրված է տպագրության 23.11.2015թ. Թուղթը`օֆսեթ: Ծավալը`11.25

ՀԱՍՑԵՆ` Երևան, Տերյան 105 АДРЕС: Ереван, ул. Теряна 105 ADDRESS: 105 Teryan street, Yerevan (+37410) 54 77 62 URL: www.ysuac.am

Ճարտարապետության և շինարարության Հայաստանի ազգային համալսարան, 2 015 Национальный университет архитектуры и строительства Армении, 2015

National University of Architecture and Construction of Armenia, 2015

http://www.ysuac.am/

Date post:	25-Sep-2020
Category:	Documents
Upload:	others
View:	2 times
Download:	0 times

P:AMSAGIR TLKAmsagir 2014-6tert.nla.am/archive/NLA AMSAGIR/Bulletin2006/2015/2015(5).pdf · issn...

Documents