1
2013
Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması
İleri Analiz Çalışması Sonuçları Toplantısı
Türkiye’de Aile Yapısının Değişimi: 1968-2013
İsmet Koç, HÜNEE Tuğba Adalı, HÜNEE
Serdar Polat, Kalkınma Bakanlığı Hande Deniz Türk, HÜNEE
10 Eylül 2015, Hilton Oteli, Ankara
2
Kadının toplumsal konumunun iyileşmesi
Aile Yapısının değişimi
Nüfusun yaş yapısının değişmesi
Kentleşmenin artması
İşgücünün sektörel yapısının değişmesi
Eğitim seviyesinin artması
Gelir seviyesinin artması
Doğurganlık seviyesinin düşmesi
İki çocuk normunun yerleşmesi
Doğuşta yaşam süresinin artması
İlk evlenme yaşının yükselmesi
Sosyal güvenliğin yaygınlaşması
Zihniyet yapısının değişmesi
Çalışmanın Amaçları
• Türkiye’de aile yapısında 1968-2013 yılları arasında meydana gelen değişimi ortaya koymak;
• Yaşanan sosyo-demografik değişim ile aile yapısının değişimi arasındaki ilişkiyi ortaya koymak;
• Aile yapısının belirleyicilerini ortaya koymak;
• Öncelikli alanları ortaya koyarak gelecekte Türkiye’de aile yapısının nasıl şekilleneceğine ilişkin öngörülerde bulunmak.
3
Veri Kaynağı
4
Demografik Araştırmalar Veri Kaynağı
1968 Türkiye'de Aile Yapısı ve Nüfus Sorunları Araştırması İkincil veriler
1973 Türkiye Nüfus Yapısı ve Nüfus Sorunları Araştırması İkincil veriler
1978 Türkiye Doğurganlık Araştırması Birincil veriler
1983 Türkiye Doğurganlık ve Aile Sağlığı Araştırması İkincil veriler
1988 Türkiye Doğurganlık ve Sağlık Araştırması İkincil veriler
1993 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması Birincil veriler
1998 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması Birincil veriler
2003 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması Birincil veriler
2008 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması Birincil veriler
2013 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması Birincil veriler
Kavramsal Çerçeve • Hanehalkı aralarında akrabalık bağı olan ya da
olmayan bireylerin oluşturduğu sosyo-ekonomik bir birimdir.
• Aile gelenekler ya da yasalar ile kurulmuş aralarında kan bağı bulunan bireylerin oluşturduğu bir birimdir.
• Hanehalkında bir ya da daha fazla aile birimi bulunabileceği gibi, hiçbir aile birimi bulunmayabilir.
• Bu çalışmada, veri kaynaklarının hanehalkı bazlı olmaları nedeniyle hanehalkı ve aile kavramları birbirinin yerine geçecek biçimde kullanılmaktadır.
5
Aile Yapısı Tipolojisi
6
Çekirdek Geniş Dağılmış
Çocuklu Çocuksuz
Kadın < 45
Kadın ≥ 45
3 ve + çocuklu
2 çocuklu
1 çocuklu
Ataerkil Geçici Tek kişilik
Erkek
Akraba olmayan
Tek ebeveynli
Diğer dağılmış
Kadın
Erkek
Kadın
Aile Yapısı
Aile Yapısının Değişimi
60
32
8
59
32
9
58
34
8
62
28
11
63
26
11
68
24
9
68
20
12
69
16 15
70
16 14
70
12
17
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
Çekirdek Geniş Dağılmış
1968 1973 1978 1983 1988 1993 1998 2003 2008 2013
8
Aile yapısı 1978 1988 1998 2008 2013
Çekirdek 58,0 63,4 68,4 69,9 70,2
Çocuksuz çekirdek 8,3 9,9 13,5 14,3 17,9
Çocuksuz çekirdek (<45 yaş) 6,1 5,7 5,3 4,0 4,2
Çocuksuz çekirdek (≥45 yaş) 2,2 4,2 8,2 10,4 13,7
Çocuklu çekirdek 49,3 57,4 54,9 55,5 52,1
Çocuklu çekirdek-1 çocuklu 9,5 12,1 13,3 17,7 17,2
Çocuklu çekirdek-2 çocuklu 12,7 19,1 18,7 21,2 20,5
Çocuklu çekirdek-3+ çocuklu 27,1 26,3 22,9 16,6 14,5
Çekirdek Ailenin Değişimi, 1978-2013
9
Geniş Ailenin Değişimi, 1978-2013
33.9
19.3
14.6
25.5
14.3
11.2
19.5
10.4 9.1
15.9
7.4 8.5
12.4
6.1 6.3
0
5
10
15
20
25
30
35
40
Geniş Ataerkil geniş Geçici geniş
1978 1988 1998 2008 2013
10
Dağılmış Ailenin Değişimi, 1978-2013
Aile yapısı 1978 1988 1998 2008 2013
Dağılmış 8,1 11,1 12,2 14,3 17,4
Tek kişilik 3,0 4,3 5,2 6,3 8,5
Tek kişilik-Erkek 1,0 1,7 1,9 2,0 3,5
Tek kişilik-Kadın 2,0 2,6 3,3 4,4 5,0
Tek ebeveynli 4,8 5,4 5,0 5,2 5,7
Tek ebeveynli-Erkek 0,5 0,7 0,6 0,6 0,6
Tek ebeveynli-Kadın 4,3 4,7 4,4 4,6 5,0
Diğer dağılmış 0,3 1,0 1,1 1,6 2,0
Akraba olmayan 0,1 0,5 0,9 1,1 1,2
11
Yaş Yapısı, 2013
0
5
10
15
20
25
30
35
40
0-1
7
18
-24
25
-34
34
-44
45
-54
55
-64
65
+
Yüzd
e
Çekirdek Geniş Dağılmış
Aile yapısı
Ortalama
yaş
Çekirdek 30,7
Çocuksuz 53,9
Çocuklu 26,7
Geniş 31,8
Ataerkil geniş 30,7
Geçici geniş 33,1
Dağılmış 40,3
Tek kişilik 57,6
Tek ebeveynli 34,1
Diğer dağılmış 34,5
Toplam 31,8
12
Yaşlı Sayısı, 2013
Aile yapısı Yaşlı yok 1 yaşlı 2 ve + yaşlı
Yaşlı
nüfusun
dağılımı
Çekirdek 89,4 4,7 5,9 49,2
Çocuksuz 67,9 12,5 19,6 37,4
Çocuklu 96,8 2,0 1,2 11,8
Geniş 54,8 34,8 10,4 27,0
Ataerkil geniş 58,6 30,6 10,7 12,7
Geçici geniş 51,0 38,8 10.2 14,3
Dağılmış 64,9 34,2 0,9 23,8
Tek kişilik 54,9 45,1 0,0 14,4
Tek ebeveynli 74,4 25,6 0,0 5,6
Diğer dağılmış 74,8 21,3 3,9 3,8
Toplam 80,8 13,6 5,6 100,0
Geniş Aile Direncini Kaybediyor…
13
• Modernleşme sürecinde ataerkil geniş ailenin işlevleri bu işlevleri yerine getiren kurumların ortaya çıkışı ve üretim ilişkilerinin değişmesi ile azalmıştır.
• Ataerkil geniş ailenin yok olma sürecine girdiği bu dönemde, geçici geniş ailenin değişime direnç göstererek toplumsal yaşamda yeni işlevler üstlendiği görülmektedir.
• Bu aileler, ölüm, yaşlanma, boşanma, iç göç, ayrı yaşama gibi sosyo-demografik süreçlere maruz kalarak ailesinden kopan ve ekonomik, sosyal ya da kültürel nedenlerle kendi hanesini dağılmış aile biçiminde yeni bir hane açarak sürdüremeyen bireyler için geçici de olsa sığınabilecekleri bir tampon bölge işlevi görmüştür.
Çekirdek Aileye Geçiş Durağanlaşıyor…
14
• Geniş aile yapılarının çekirdek aileye dönüşmesi sürecinde, 1990’lı yılların ikinci yarısından itibaren durağanlık görülmektedir.
• Bu süreçte gerçekleştirilen demografik araştırmaların (TNSA-1998, TNSA-2003, TNSA-2008 ve TNSA-2013) sonuçları çekirdek aile yaygınlığının yüzde 70’ler seviyesinde durağanlaştığını göstermektedir.
• Ataerkil geniş ailenin yaygınlığındaki azalmanın bir sonucu olarak ataerkil aileden çekirdek aileye geçişlerin azalması;
• Ataerkil geniş ailede meydana gelen çözülmenin özellikle 2000’li yıllar ile birlikte çekirdek aileye değil geçici geniş aileye dönüşmesi;
• Geniş ve çekirdek ailelerden kopan daha küçük unsurların dağılmış aile yapıları olarak ortaya çıkması.
Çocuksuz Çekirdek Ailenin Yaygınlığı Artıyor…
15
• Çekirdek aileyi oluşturan alt aile biçimlerinin kompozisyonu ve yaşam döngüsü değişmiştir.
• Bu süreçte, çocuksuz çekirdek ailenin “geçici” bir süreç olmaktan çıkarak “kalıcı” bir süreç haline dönüşmesinde, yani yaşam süresinin uzamasında iki faktörün etkili olduğu görülmektedir.
• Gebeliği önleyici yöntem kullanımının, özellikle de gebeliği önleyici modern yöntem kullanımının bir sonucu olarak ilk çocuğa sahip olma süresinin uzaması;
• Demografik dönüşüm sürecinde ölüm hızlarının azalmasının bir sonucu olarak çocukların evden ayrılma süreci sonrasında ebeveynlerin yaşam süresinin uzaması.
Çocuklu Çekirdek Ailenin Komposizyonu Değişiyor…
16
• Çekirdek aile içinde önemli bir yer tutan çocuklu çekirdek aile dönüşüm sürecinde en çok etkilenen aile biçimidir.
• Türkiye’de 2 çocuk sahibi olma normunun yerleşmesi sürecinde 1 veya 2 çocuklu çekirdek ailelerin yaygınlığı artarken; 3 ve daha fazla çocuklu ailelerin yaygınlığı azalmıştır.
• 1978 yılında, çocuklu çekirdek aile içinde yüzde 55’lik bir paya sahip olan 3 ve daha fazla çocuklu ailelerin payı 2013 yılında yüzde 28’e gerilemiştir.
• Bu durum, çocuklu çekirdek ailelerin yaşanan demografik dönüşümün etkisi ile artık daha çok 1 ya da 2 çocuk barındıran hanelere dönüşerek 2 çocuk normunu yansıttıklarını göstermektedir.
Dağılmış Ailenin Yaygınlığı Artıyor…
17
• Farklı aile biçimlerinden çeşitli nedenlerle kopan unsurlar geçici geniş aile dışında ikici bir tampon bölge haline gelen dağılmış ailelerin yaygınlığını çok ciddi biçimde artırmıştır.
• Batı Avrupa toplumlarında ikinci demografik dönüşüm sürecinde ortaya çıkan bu aile biçimleri, 1950’li yıllardan başlayarak çok yoğun bir iç göç sürecinin; 1960’lardan başlayarak kendisini işgücü göçü olarak gösteren çok yoğun bir dış göç sürecinin yaşanmış olması ile ilişkili olarak Türkiye’de henüz birinci demografik dönüşüm süreci yaşanırken ortaya çıkmışlardır.
• 1978-2013 döneminde dağılmış ailelerin yaygınlığının 2,1 kat artmış olmasının arkasında iç ve dış göç süreçlerinin olduğu kadar boşanma hızlarının artmasının ve ülkede yaşanan diğer sosyo-ekonomik değişimlerin de önemli katkıları bulunmaktadır.
Dağılmış Ailenin Yaygınlığı Artıyor…
18
• Tek kişilik hanelerin yüzde 59’u; tek ebeveynli hanelerin ise yüzde 89’u kadınlardan oluşmaktadır.
• Tek kişilik hanelerin yüzde 34’ünün; tek ebeveynli ailelerin ise yüzde 8’inin yaşlı kadınlardan oluşmaktadır.
• Bu hanelerin kurulması sürecinde genç nüfus giderek daha fazla yer almaktadır.
• Tek kişilik ya da tek ebeveynli ailelerin kurulması süreci “zorunluluk sonucu” olmaktan çıkarak sosyo-ekonomik, demografik ve özellikle de düşünsel dönüşüm sürecinin ürünü olarak “tercih sonucu” kurulduğu görülmektedir.
Aile Yapılarının Geleceği…
19
• 1978-2013 döneminde aile yapılarında meydana gelen değişimler dikkate alınarak 2023 yılına ilişkin bir projeksiyon yapıldığında:
• 2023 yılında çekirdek ailenin yüzde 74; geniş ailenin yüzde 6; dağılmış ailenin ise yüzde 20 seviyesinde olacağı öngörülmektedir.
• Çocuksuz çekirdek ailenin payının artmaya devam ederek yüzde 21-22 seviyesine ulaşacağı; çocuklu çekirdek ailenin ise çok kısmi bir artışla yüzde 52-53 seviyesinde durağanlaşacağı öngörülmektedir.
• Bu süreçte çocuklu çekirdek aile içinde 3 ve daha fazla çocuklu çekirdek ailelerin payı daha da azalacak ve özellikle de 1 çocuklu çekirdek ailelerin payı daha da belirginleşecektir.
Aile Yapılarının Geleceği…
20
• Geniş aile içinde ise, her iki alt aile biçiminin de payının azalması beklenmektedir.
• Özellikle, toplumsal ve ekonomik işlevleri diğer toplumsal, siyasal ve ekonomik kurumlar tarafından büyük ölçüde yerine getirilen ataerkil geniş ailenin tüm aile yapıları içindeki payının yüzde 2’ye kadar gerilemesi beklenmektedir.
• Geçici geniş aile ise, diğer aile yapılarından kopan unsurlar için halen güvenli bir ara bölge yaratma potansiyeli olması nedeniyle bir süre daha yüzde 4 seviyesinde dirençli kalmaya devam edecektir.
Aile Yapılarının Geleceği…
21
• Cumhuriyetin 100. yılında her beş aileden birisinin dağılmış aile olacağı (yüzde 20) öngörülmektedir.
• Bu aile yapıları içinde özellikle tek kişilik ailelerin ve tek ebeveynli ailelerin payının hızlı bir şekilde artarak sırası ile yüzde 11 ve yüzde 7’ye yükseleceği öngörülmektedir.
• Hemen tamamı kentsel alanlarda ve özellikle de metropol alanlarda bulunan diğer dağılmış ailelerin oranının kentleşmenin artışına paralel olarak yüzde 3’e yükselmesi beklenmektedir.
Sonuç…
22
• Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, son 10 yıl içinde (2006 ve 2011 yıllarında) iki aile araştırmasının yapılmasını sağlamıştır.
• Ancak, bu araştırmaların gerek örnekleme tasarımları, gerek sorukağıdı tasarımları ve gerekse de veri kalitesi anayasada ve kalkınma planlarında sözü edilen tedbirlerin alınması ve planların yapılması için yeterli ve güvenilir veriyi sağlamaktan uzaktır.
• Hem aile araştırmalarının hem de demografik araştırmaların daha çok yapısal faktörlere ilişkin bilgi topladığı, düşünsel dönüşüme, algıların, tutumların ve davranışların şekillenmesi sürecine ilişkin bilgi içermediği ya da sınırlı bilgi içerdiği görülmektedir.
• Bu nedenle, Türkiye’de aile yapısının dönüşmesi sürecinin ve bu sürecin altında yatan yapısal ve yapısal olmayan mekanizmaların ortaya konulmasına yönelik olarak panel türü araştırmalar yapılmasında yarar bulunmaktadır.
2013
Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması
İleri Analiz Çalışması Sonuçları Toplantısı
Türkiye’de Aile Yapısının Değişimi: 1968-2013
İsmet Koç, HÜNEE Tuğba Adalı, HÜNEE
Serdar Polat, Kalkınma Bakanlığı Hande Deniz Türk, HÜNEE
10 Eylül 2015, Hilton Oteli, Ankara
