C O N S P E C T U S

/VKGET ATI ONI S U P L A N D I C A E ,

MAG.

QUF.M

V EN IA AMPLISS. FAC. PHILOSOPH. UPS.

P . P .

J O II . A U « . SCIIAGERSTfttÖJtl

E T

ALI FLODERUS,UPLANDI

IN A U D IT . GUSTAV. DIE X DEC. MDCCCXLV.

H. A. M. S.

P. I.

I I P S A L I A K ,

EXCUDEBANT REGIAE ACADEMIAE TYPOGRAPHY

M H O SPECTATISSIM O *

MENSAE ARG ENTARIAE O R D D . P.. SCEC. COMMISSARIO

liHS©]L© 3ü$D'jiD « » j

aviae patrueli et amico fidelissimo

deque paterna domo meritissimo

sacrum

voluit , debuit

IN SACRAM REGIAM M AJESTATEM

SPECTATAE FID E I VIRO

S. S . THEOLOGIAE D O C T O R !,

PRO FESSO RI ET EQ UITI

JO H . 1IEAB. SCHRÖDER

ET

PAROECIAE FCNBO PASTORI ET PRAEPOSITO,

SUMME REVERENDO

G U S T A T O SAÜVDAI1U,

Fautoribus optimis

D . D . D.

Respondens.

Usum cx biscc libris primum decerpere possunt illi, qui eujuslibet regionis vegetabilia sibi perspecta reddere et, ubi libuerit, reperire cupiunt; sed palmaria tainen illinc speranda utilitas est, di versarum regionum plantas inter se contendere, et inde concludere, quas quaelibet provincia gignat, et quas ferre recuset.

L inné.

ullam adhuc habemus Floram Uplandicam universalem literis consignatam, nec sunt provinciae plantae ubique ita investigatae, ut omnibus numeris absoluta et perfecta dici po)ssit Uplandieae vegetationis cognitio; imo quidem — m irum , quum Upsalia, caput illud rei herbariae, quo tamdiu vixerit divinus ille et omnium maximus speculator venatorque naturae, tam mullis semper ab hujus tempore ornata fuerit Florae alumnis — imo quidem adhuc sunt provinciae partes, quamvis paucae, quas nemo umquam, credo, plantas investigaturus adiit. Etsi vero ita se habet res, non desunt tamen opera, quae vel singularum provinciae regionum plantas tractant, vel varia in provinciae stirpibus animadversa continent. Nullum fe re 1) de vegetatione Fiplandica scriptorem ante O. C e l - s i u m reperimus, a quo Plantarum circa Upsaliam

i) Ante Celsii tamen edita opera D i s s e r t a t i o P b y s i c a Grrae*- 0 e a lit F ÿ p r a c s e n t a n s , Praes. L. R o b e r g , Reap. A. W e r n e r , A. t 7 (27 . hujils insulae vegetationem leviter strictimque attingit. Ornatur etiam liaecce dissertatio ” Periclymeni (Corni suecicac) et Dentariae (Coyollorluzue innatae') exsculptis speciebus.”

spön!c nascentium catalogus f), quem aliquot post annos'secuta est append ix2), in lucem editus est; in quinus opusculis magnus ille vir, qui »primus plantas Sueciae minores et minimos muscos investigavit, primus synonymo fido et certo eas indigitavit« *), plantas provinciae a ie lectas vel cognitas, easque non paucas ’), nulla de locis, quibus crescunt, mentione facta, literarum ordine disposuit. Primus omnium, qui vegetationem regionis Upsaliensis separatim tractarunt, immortalis ille L i n n a e u s per llerbationes Upsalienses 5) voluit ostendere, quas plantas, quacumque, ut dicunt, botanica excursione, circa Lpsaliam possis offendere. Multa tarnen nondum cognita regionis Upsaliensis ornamenta omittit baecce dissertatio c). Lxterus vero quidam vir Florae Upsalien- sis parens jure meritoque habendus est, Linnaei laude haud imminuta, Fr. E h r h a r t dico, qui tres annos, et quod excurrit, Upsaliae peregrinans Linnaco auspice legionis plantas quam diligentissime perscrutatus est et,

1) A c t a L i t . et S c i e n t . S u e c . 1 73 2 pp. 0 —44.

2 ) T i l l ö k n i n g på n å g r a ö r t e r , f u n d na i U p l a n d , s e d a n Oat. I* 1 a n t. U p l . u t g a f s år 1 7 5 2, V e t . A k . U a u d l . 1 7 4 0 ] P. 2 9 0 - 5 0 3 .

5) L i n n . F l o r . S u c c. Ed. 2. p. XI .

4) Plures etiam rariores cognitas lialmit Celsius, qnaruin exemplal ic enumerentur: Acliillca Ptarmica (”Ptarmica vulyaris, folio lonyOserrato, flore albo” ), Campanula Ccrvicaria, Slachys alpina ( ”Stach, a lp ., Betonicae folio, flore purpureo”) , post Celsium niiinquam reperta, Cornus succica, Hedera H elix , Dentaria bulbifera, B dius a rc ti- eus , Chimaphila umbellata (”Pyrola frutescens, arbuti folio”) , Herminium Monorchis, S cult ia nidus avis cet.

5) Dissert. Ups. Resp. A. IV. F o r n a n d e r , aucta iterum literisConsignata in A 1110 en. A c a d . Tom. 111.

G) Talia sunt Matricaria inodora, Senecio viscosus, Campanula ra - punculoidcs, Convolvulus sepium, htthosj>crmum officinale, Salvia p ra tensis, Scutellaria haslifoUa, Melampyrnm cristatum, 31. arvense, 31 c- Itndrium nocti/lorum, Trifolium medium, T. hybridum , T. spadiccum, Cymnndcnia conopsca, Po'amoyctou lucens, P . crispus, Canccs p lurimae, festuca pratensis, Phlcam phalaroidcs cet.

qttas invenerat, secundum classes systemalis Linnaeani dispositas , enumeravit accurate 1). Ejusdem deinde regionis Vcgelatiortein quinque abhinc lustra egregie tractavit W a l x l e n b e r g , ad cujus eximiam Floram Upsalien- Sein 2) post annos quatuordecim supplementum :!) conformavit immatura, pro dolor, morte absumptus C l a u d . My ri n. Vegetationem llolmiensern celebrare nuper incepit W i k s t r ö m 4). Mulla praeterea de plantis Uplandiae maximi momenti observata operibus suis magis universalibus memoriae mandarunt L i n n ë , S w a r t z , W a h l e n b e r g , F r i e s et H a r t m a n , qui varia provinciae loca perscrutati sunt, ita ut intelligant omnes, satis firmum fundamentum provinciae totius florae esse positum5).

In hoc fundamento ulterius aedificare studuimus. Per plures enim annos diversos provinciae tractus adeuntes, plantas diligenter perscrutati sumus. Floram enim 1’plandicam, jam diil desideratam, si quando possemus, conscribere voluimus. Etsi vero hocce consilium, si quod tali incepto propositum est, impleatur, plantarum dico loca accurate pleneqtie indicanda , exsequi nunc non potuimus, credidimus tamen, huncce generalem vegetationis Uplandicae conspectum, pro hodierna provinciae cognitio-

1 ) V e r s u c h e i n e s V e r z e i c h n i s s e s cl er U m Ü p s a 1 A v i l i t w a c h s e n d e n P f l a n z e n . II e i t r ä g e z u r I V a t u r k u n d e , 8 ; e r B a n d . H a n n o v. u. Ü s n a b r . 1 7 9 0 , pp. I —40.

2 ) F l o r a U p s a l i e n s i s , e n u m e r a n s P l a n t a s c i r c a t î p s a l l a m s p o n t e c r e s c e n t e s . IJps. 1820 .

3) C o r o l l a r i u m F l o r a e t J p s a l i c n s i s , d i s s e r t a t i o n i b u s A c a d e m i c i s e d i t u m . U p s . 1854.

4) S t o c k h o l m s F l o r a m e d I n l e d n i n g . F ö r r a D e l en. Stockh. 1840. ldein etiam vir jam antea plantas quasdam Holinien— ses udllOlarit in opusculo suo, quod inscribitur Ili h a n g t i l i b a n ne d o m 0 m s ä l l s y n t a r e V ä x t e r s g e o g r a f i s k a u t b r e d n i n g i n o m S v e r i g e . V e t . Al;. I l a n d 1. 1 8 2 4 , pp. 4 5 9 —487.

5) Ceteri, qui de provinciae vegetatione modo vario scripserunt, sunt A. J. Il a g s t r ö in e r : T r e n n e å r s o b s e r v a t i o n e r på den t i d , B l o m s t e r o c h K r ä k om v å r e n f ö r s t v i s a t s i g u t i oc h

ne et pro viribus absolutum *), quum quid ad universam, quam vocant, plantarum distributionis geo^raphicae disciplinam conferat singularum regionum vegetationis cognitio, omnes sciant, non plane ingratum fore et inutilem. Quum de cetero nemo urnquam veram regionis cu- jusdam notitiam habere possit, nisi qui etiam illius regionis vegetationem causasque ejus cognoscat, non potest non omnium fere in se convertere oculos animosque Up- landia, incunabula illa Suecorum, ubi primum ad civilem cultum deducti sunt majores nostri, — ubi jam ante secula plura artes et disciplinae clarum sibi constituere

o m k r i n g S t o c k h o l m . I l u s h å l l n i n g s - J o u r n a l f ö» r 1 7 8 0 , A u g . , pp- 5 6 —4 1 ; — S. Ö d m a n n : A n m ä r k n i n g a r ö f ' \ c r 1 7 8 1 a r s v ä d e r l e k f o r W e r md ö s k ä r g å r d . V e t . A k . H a n dl . 1 7 8 2 , pp. 1 8 8 — 1 0 1 ; — J. F i s c h e r s t r ö n i : U t k a s t t i l l B e - s k r i f n i n g om M ä l a r e n . S t Ii I m 17 8 8 , ubi pp. 2 4 8 — 2 0 8 plantas circa lacum Marlerum lectas pturihus cuin erroribus continent; —• F r . W . R a d lo t f: B e s k r i f n i n g öfv . N o r r a d e l e n a f S t o c k h o l m s Lä n. U p s. 1 8 0 4 —8. Voll. 2 , in quo opere vol. II. pp. 2 85- —2 8 0 variae rariores plantae parum critica ratione enuinerantur; — n . E. N a e z é n : F l o r a S t o c k h o l m i e n s i s . IV y a II a n d I. a f K o n g l . V e t : s ncl i V i 1 1 : s S a m i i , i G ö t h e b. Vol. I. 18 0 8 , pp. 6 8 —8 5 ; quae Flora erroribus est obnoxia; — A d . M o d f e r ; Ö m A k c r - O g p ä s o c h i s y n n e r h e t h u r u de t i l l n å g o n n y t t a k ii n n a a n v ä n

s

domicilium , — ubi Upsalia illa de re herbaria setnpitern in sibi gloriam peperit. Nec in palria denique, nee f o r s i tan usquam gentium, sita est ulla septenlrioni tam propinqua regio, quae tam fertilibus campis, loeis silvaticis rupestribusque intermixtis, et tanta copia plantarum gaudet, quam etiam ob causam digna videtur Lplandia, cujus vegetatio cognoscatur.

Quod attinet ad quaestionem, quae in vegetationis conspectu instituendo de plantis exoriatur, necesse est, quaenam indigenae sint , quaeve advenae habendae, eorum sequimur sententiam, qui indigenas existiment eas plantas, quae sine ulla hominum opera sludioque cerlis locis, plantis, quae dicuntur, sporadicis exceptis, proveniant, quarumque numerus, nisi de suis locis cultura sensim moveantur, quotannis augeatur. Multae enim plantae vere indigenae, quae antea in regione quadam sal copiose repeitae sunt, homines culturamque in dies accrescentem quasi tfugiunt, veluti Pedicularis sceptrum Carolinum , qune temporibus posterioribus ex Upsaliensi regione magis magisque evanuit. Nam, verbi causa, silvis excisis, paludibus siccatis, vel aliis rebus, quae bis similes sun;, mutantur leges causaeque, e quibus pendent plantae, ita u t non bene vigere possint. Vegetationem e- nim e coeli et loci natura pendere, omnes sciunt. Priusquam i>ilur ad Uplandicam vegetationem adumbrandam progredi ia u r , paucis de eo, quod habet provincia, soli et coeli ingenio disserendum est.

î . S o l u m U p l a n d i œ.

Ujilfoclia nostra, cujus significationem latius in boo opusculo patere volumus, ita ut hoc nomine comprehendamus tr

cum Sudermannia adnumerando), U p s a l a L ä n et F j e r d« h u n d r a , altitudinem 30 0 ped. suec. supra mare nusquam attingens 1), valde est campestris et, si cuin plerisque ceterarum Sueciae provinciarum comparatur, parum montosa, utpote cujus montes — sic enim colles illos montosos u- sitato loquendi more appellare volumus — hoc nomine re vera vix d igni, regionis solum non ita reddant inaequabile. In universum considerati sine ordine disjuncti montes illi humiles, qui aut nudati aut humo arenave obtecti silvisque ornati sunt, atque lacus et convalles magnitudinis variae includunt, a solo ceteroquin satis plano sese tollunt, nec ulli sunt contigui, nisi qui a Yestman- niae finibus per paroecias Fjerdhundrenses Lö f s ta et H u d - d u n g e atque per partem paroeciarum T i e r p , Y e n d e l , D a n n e m o r a et M o r k a r l a extenduntur, continuationem minus minusque insignem et conspicuam constituentes ju gi illius maximi, K ö l e n dic ti , quod in paroecia Oale- carlica N äs in duas se dividit partes, quarum altera huc per Vestmanniam ten d i t3). Magis etiam inter sese conjuncti sunt ii montes, qui secandum litus Roslagiae australis sunt siti atque in paroeciis, quae lacum M ae 1er n m adjacent ah liolmia usque ad par. B r o 3) qui quidem ah altera parte in provinciam aliquot milliaria, ab altera vero in mare, ubi inprimis extra llolmiam plurimas formant insulas plus minus montosas, porriguntur. Horum, quos diximus nuperrime, montium maxime insignes, etsi, u t credimus, ped. 160 supra mare nulli superant, in regionibus llolmiae et Telgae Borealis siti sunt. A Tei- ga vero Boreali, a cujus etiam regione usque ad G r i s se 1- h a m n nullas et ab insula G r ä s ö ad provinciae terminum paucas in mari invenimus insulas, solum magis aequum

\) C. a f F a r s e l ) , S t a t i s t i k ö f v e r S v e r i g e , F j e r d e II pl . S t h i m 1 8 4 4 , p. 3.

2 ) Cf'r W , a f II i s i n g e r , S a m l i n g t i l l en m i n e r a l o g i s k G c o g r a fi ö f v e r S v e r i g e . S t h I tu 180 8 , p . Ct).

3j Clr l i h . c i t . p. IIt) .

cf planum est, passim tantummodo lmmililms montosis col- libus interruptum. Interior denique provinciie pars al- que regio a par. B ro ad Eneeopiae urbem lacum Mae- lerum adjacens eum australi parte regionis Fjerdhundrensis magis patentes sunt nec montibus insignioribus praeditae. Quae autem summam supra mare altitudinem attingunt, ni fallor, sunt montosa regionis Fjerdhundrensis pars et quae circa paroeciam D a n n e m o r a extenditur regio.

Omnes, quos hic diximus, montes f o r m a t i o n i , u t loquuntur, p r i mi t i v a e debentur, qua etiam, quantum certe exploratum est, tota provincia est substrata. Yul- galissima petrae species est gneissum graniticuni (g ra ni t a r t a d gne i s ) , nunc in gneissum, nunc in granitem abiens, partium proportione et colore varium, cui etiam a- lienae particulae Gàdo/initis, Orthii is , O/igoc/asitis Brcilh., Zirconitis cet. interdum accedunt. Saepe etiam montes invenimus, quorum petra per Hornblendam ad Si en item accedit, sicut in regione Telgae Borealis, in paroeciis H u s b y S k e d e r i d , Rö , Ö s t er-Löf sta , Salam, versus pluribusque in locis; passim etiam, ut in par Rö, in insula Y a d e r ö par. Ö s t r a - R y d Jphanites ( g r üns t e n) est repertus. Prope IJolmiam et in montosa regione lacus Maeleri Aphunites etiam atque Amphibol ites in venis montium inveniuntur Dominatur etiam interdum Mica ( g l i m m e r), ita ut Gneissum micaceum /,. (g 1 i m- m e rs k i ffe r, M i c a s c h i s t e , S c h i s t e mi cacé) , granatis immixtis, formet, sicuti circa lacum B ö r s t e l s j ö et prope adjacentem vicum S a n d i c k a . Granati alii s quoque multis locis inventi sunt. Talcum ad vicum L ö d d e b y par. A l u n da occurrit. Metalla, divitiae illae Uplandiae, plerumque inclusa sunt Quartzo et Calce, ut dicunt, prim itiva ( u r k a l k , b e r g k a l k ) , quae quidem petra, interdum strata ampliora et minerarum matricem constituens, in montosa regionis Fjerdhundrensis parte et in paroeciis Y en d e l , A i k s l a , L e n a , D a n n e m o r a , Hök- h u f v u d , B ö r s t e l , II a r g , Mäf ve r ö cum pluribus, li-

toralibus potissimum, provinciae paroeciis occurrit. Invenitur etiam Petrosilex ( h ä l l e f l i n t a ) , ut in paroeciis D a n n e m o r a et L e n a , in insula S i n g ö , juxta quam sita est insula quaedam parva scopulosa, quae calce, «marmor album» referenle, venis viridibus inspersa, constat *).

Quod ad f o r m a t i o n e m , quam vocant, t r a n s i t i o- n i s attinet, ejus vestigia, etsi stratum quiddam, ei debens o- rigincm, in provincia nusquam adhuc inventum est, non plane tamen desunt. A litore enim marino, imprimis regione Telgae Borealis, usque ad Upsaliam lapides cal- carei passim dispersi inveniuntur; quorum copia maxime insignis est ad vicum N o d s t a par. F r ö t u n a , ubi O r- thoceratitibus , L itu itibus> Ileiicite obvallato et A - sapho expanso abundan t2). Ad diversorium S k e d i k a par. B ö r s t e l sunt etiam calcarei lapides sparsi, in quibus inventa sunt Terebratulites et Orthoceratitum fragmenta 3). Adhuc non potest pro certo affirmari, utrum e fundo lacus Maeleri, an maris Bottnici lapides illi ducant orig inem 4). Saxula etiam arenaria, ad eandem formationem pertinentia, usque a regione Gevalensi, in qua frequen- tissima sunt, per litus insulasque Uoslagiae ad paroecias F r ö t u n a , R å d m a n s ö et Lä nn a sparsa occurrunt; quae arenaria saxula, in quibus nihil omnino in lapidem mutatum sive, ut dicunt, petrificalum est repertum, a lacu S t o r s j ö n Gestriciae, qui inprimis ab australi et occidentali parte tali petra est circumdatus, creduntur advenisse 5).

i ) Cfr W . af H i s i n g e r , 1 i b. c i t . et A n t e cl; n i n g n r i P h y s i k o c h G c o g ii o s i n ii d e r r e s o r u t i S v e r i g e oc h IV o r r i g e . 4.'ite II ii f t e t. S t li 1 in 1 8 2 8 , pp. 7 - 9.

■j') G. W a li l e n b e r g , O m S v e n s k a j o r d e n s b i l d n i n g - S v e a , T i d s k r i f t f. V e t e n s k a p ocii k o n s t . 2 Upl. Ups. 1 8 2 4 , p. 4 7, H i s . A n t e c k n . i»:te lläft. Sthlui 1801 , p. 28 .

5) I l i s , a n t c c k n . i>:tc H ä f t e t , p. 29.

4) Cfr I l i s . A n t c c k n . 4:de H a l t e t . S t b l m 1 8 2 8 , p. 9, etS v. j o r d . b i l d n . p. 47 .

Ô) S v. j o r d . b i l d n . p, 4 8 ; His . A n t e c k n . 2 : dra H ä f t e t . U p s. 1 8 2 0 , p. oi>, et 8 : te l l ä f t c t pp. o l - 2 .

D i l u v i u m etiam Uplandia habet magnopere insigne. Plura enim juga, quae arena et lapide glareosa ( k l a p p u r , G e r ö l le, C a i l l o u x r o u l é s ) sine ordine mixtis constant, a septentrione fere meridiem versus per provinciam tendunt 1). Quae quidem juga, cum quibus a regione inter septentriones et solem orientem sila interdum juga secundaria quasi confluunt, et quae in regionibus montosis, nisi quando superant humiliores montes, plerumque convalles maxime insignes èarumque aquas sequuntur, saepe nunc la- cubus et fluviis interrumpuntur, nunc in sabuleta magis mi- nusve deprimuntur, llorum maxime orientale jugum, exordium ducens a paroecia I l u s b y L å n g h u n d r a , silvis conigeris ornatum et nomine L å n g å s e n appellatum tendit per paroecias Y i d b o , L u n d a , S k å n e l l a et Nor r - s u n d a , unde secundum lacum F y s i n g e n per paroecias H a m m a r b y , S o l l e n t u n a et S ol n a saepe abruptum Hol miam usque pergit. Iugum aliud a mari Uplandiae maxime borealis meridiem versus ad fluvium D a l e l f v e n sive E l f k a r l e b y e l f v e n tendit, a quo abrumpitur. Ab hujus \ero fluvii dextero litore diversorium M e h e d e praeterit ad templum Tierpensium, ubi cultis campis, in quibus sparsa sunt gneissi vel granitis saxula, abrumpitur. Prope hoc autem templum jugo illi adjungitur jugum quod-

. dam steundarium, a sinu maritimo L ö f s t a b u g t e n dicto pe: paroecias V e s s 1 a n d et T o 1 f t a 'tendens. In cultis campis infra diversorium Y f r e sitis illa nuper dicta saxula non inveniuntur,, sed in humillimo quoque colle congesta jacent. Deindie vero jugum illud, silvis plerumque obsitum, secundum fines paroeciarum Yen d e l et Yik- s t a a

L ä b y par B j e r k l i n g e , alterum jugum secundarium a par. T e g e l s m o r a per par Y en de i tendens, primario jugo sese conjungit. A parte denique australi lacus E k o l n jugum illud primarium, secundum sinus Gå r an et U 11 f j ä r d en pergens, in lacum Maelerum, ubi alluit paroecias B ro et L o s s a , descendit. Rursus vero sese tollit in insula M u n s ö , cujus orientalem constituit oram, donec tandem in insula E k e r ö evanescit. Tertium notabile jugum a fluvio D a l e l f v e n in par. Nora, spatium longius breviusve saepe abruptum , per regionem Fjerd- hundrensem in lacum Maelerum prope Enecopiam tendit. Alia etiam minora sunt juga,sicut in par B ö r s t e 1, quae tamen enumerare operae non est pretium. Saepius quidem lapides illi glareosi, qui haec formant ju g a , quique etiam per agros aliaque loca sunt sparsi, gneisso vel granite constant; in regione vero Upsaliensi porphyrei etiam lapides inventi sunt 1). Per totam de cetero regionem, in- primis per colles et juga, quae nuper commemoravimus, sparsa sunt saxa vel saxula illa, quae germ, G e s c h i e b e , gall. B l o c s e r r a t i q u e s dicuntur, quorum saepe tanta est copia, ut ad regionis speciem prorsus singularem reddendam haud exiguam afferant vim, quaeque arenariis illis exceptis, gneisso vel gneisso granitico constant.

Quod denique ad ipsum solum attinet, saepius in- primis in campestri regione et convallibus, secundum a- mnes extensis, argilla, granulis arenae immixtis, eaque saepe margacea, constat. Pluribus enim locis sub humo argillaque strata est marga rufescens vel cinerea, quae saepe etiam est humo argillaceae immixta. Interdum etiam est argilla illa arena obtecta. In regionibus autem montosis arena saepius, quam in campestribus occurrit, interdum glareosa; maxima tamen circa fluvium l ) a l e l f -

l) S v. j o r d . b i l d n . p. 97.

I i

v en arentae est copia, a fluvio in campos late alteque deducta.

Liee:at etiam hio enumerare cochleas et conchas quasdam, ut dicunt, fossiles, maris oliin inundantis reliquias, quae passim repertae sunt. Sic in silva, quae S o l n a - s k o g nominatur, prope Holmiam sita, in loco arenoso, pedes 40 supra mare non.superante, sparsa, reperta sunt Carclium e d u le L ito r in a litorea , L. crassior, Pa~ Judina baltica , Te/lina baltica et M ytilus edulis. In ipsa quoque urbe repertae sunt tes tae1). Upsaliae pluribus in locis eorumque uno 80 ped. supra mare sito inventa sunt Card, edu le , Teli, balt., M yt. edul., Litor, litor, et Palud. balt., arena vel argilla instrata; supra urbem ad vicum G e s v a et molendinam U l f v a in argilla M ytilus eilul. et Teli. balt. Ad divers. S k ä r p - l i n g e par. Ö s t e r - L ö f s t a M yt, edul. et Teli. balt. in argilla2)^ alque etiaim in par. K n u t b y Roslagiae cochleae maritimae repertae t rad u n tu r3). Hae omnes cochleae conehaeque in mari Ö s t e r s j ö n , quod oras alluit, adhuc vivunt.

His expositis, pauca etiam de aquis provinciae sunt addenda. Uplandia, quae a sinu Bottnico, mari Alandico et lacu Maelero alluitur, eamque ab causam quodammodo peninsuhris est, inprimis in regione magis litorali lacu- bus sut nuitis gaudet, etsi nulli fere, lacu Maelero excepto, sunt magnitudine insignes. In interiore autem regione, si sinus lacus Maeleri exceperis, et in occidentali pauiiores sunt. In regione tamen nuperrime dicta

1} y j j s t r i i m , S t o c h h : s F l o r a . F i i r ra D. pp. 2 1 , 21i»2 ̂ C 1« ! r 1 « * ^ y c 11 > O h t Ii e p r o o f s o f a g r a d u a l R i s i n g

° f t h e L 1 " ‘1 * ■> c e r t a i n p a r t s o f S w e d e n. I* h i 1. T r a u s. P a r t .I . 1U3Ü. *• 1».

3) I l i y A n t e c t n . 7 : de II ;i f t. p. 03.

situs est lacus T e m n a r e n , ambitu quidem, si a lacu Mae-' lero discesseris, maximus, sed aqua vadosa insignis, quippe quae, ubi maximam attingit altitudinem, 20 pedes nusquam, credo, superet. De cetero provincia nostra, praeter fluvium illum maximum ac notissimum, D a l - e l f v e n sive E I f k a r l e b y e l f v e n appellatum, qui in provinciae maxime boreali parte in mare profluit, plures habet minores amnes, quorum maxime fama celebratus est F y r i s , quique omnes in mare vel lacum Maelerum, mari Holmiam alluenti conjunctum, aquas suas effundunt. Inveniuntur denique paludes silvaticae frigidae, interdum valde apricae et quasi subalpestres.

2 . C o e i n m V y l a n i l i a e.Inter omnes coelum, u t ita dicam, constituentes res,

quae ad vegetationis vim et indolem determinandam conferunt, eximium tenet locum a ë r i s , quae vocatur, t e m p e r a t u r a . Invenimus enim, si rem consideramus, aliarum regionum, ut d icu n t , temperaturam mediam . uno alte- rove tantum gradu aliam, ad vegetationis indolem aliam reddendam valere maxime. Quum vero etiam sua cuique plantae ad germinandum, vivendum et fruges ferendum temperatura opus sit, unaquaeque planta eo melius viget, quo magis unoquoque suae aetatis, ut ita dicam, tempore temperaturae, illi tempori convenientis et aptae, particeps est. Altera planta, quae mature pullulat, a frigore abhorret ac gelu perit, quum altera e contrario, quae somno et quiete diutius utitur , ne minime quidem vexatur; alterius semina ne germinare quidem possunt, quum alterius flores jam aperti sunt; alteri major autumno opus est calor, alteri ea res non opus est. Satis igitur est, certum frigoris gradum adesse, ad id efficiendum, ut certa pereat planta, vel calorem certum gradum non assequi, ut semina certae cujusdam plantae maturescere nequeant. Quam ob causam, si regionis cujusdam temperaturam, a qua pendeat vegetatio, volumus ccgnoscere,

ad hoc consilium exsequendum non sufficit sola temperatura med.ia in universum explorata; debemus enim e tiam , quomodo sint calor et frigus in singula anni tempora et menses diistrihuta, considerare diligenter.

I

In ea , quae jam sequitur tabula, omnia illa, ad quae attendendum diximus, proponere conati sumus.

I l o l n i i a e x) t p s a l i a e 2)1 .1*2 .' 53", 3 long. i.h 1 13", 3 long.

a Par. 3) a Par. 3 )ö 0 ° 2 O' 3 3 ," 8 2 lat. 4) 09°5i'4o" lat. 3)

Jan. — 4 ,3 - 5 , 1Febr. — 3 ,4 — 3,3-Martii — 1,3 - 1 ,5Aprili3 + 2,6 + 4,2Maji 9 ,0 9 ,3Junii 13 , 9 14 ,8Julii 17,5 16 ,9Aug. 16,0 15,7Sept. 12,0 11,0Oct. 6,8 5,9Nov. 1,9 0,1Dec. — 2,7 — 3,6Hiemu 0 — 3,52 — 4,02V eris 5) + 3 ,4 4 + 4,00Æ s ta t S)

115,82 15 ,79

Aut. q 6, 90 5 ,6 8

O 11 as ibservatione s , per annos 11» ( 1 8 0 8 —1 82 2) factas, ex opere E h r e n le i m i i , quotd inscribitur O na C l i m a t e r n e s r ö r l i g h e t . S t h lm 1 8 2 4 , mutuati sumus.

2 ) E x diservationibus in Ohservatorio Epsalicnsi per annos 4 8 ( 1 7 5 0 —8 7 et 1 7 7 4 — 1805) institutis, ail quas et ceteras in opusculo nostro oimnemorntas incteoro]ogicas observationes Epsalienses patefactum »diuni liberalitati et benignitati Astronom. Professoris G. S v a n b e r g et Obscrv. Amanuensis 1). G. L i n d h a g e n debeo.

5) E x c)mPu t ation ibus G. S v a n b e r g .

4) V e t . Ak . II an »11. f. år 1 8 5 5. Pp. 1 7 0 - 2 0 4 : IJndersiik-n'ng out gpckholms Ohscrvalorii Polhöjd, af N. II. S e l a n d e r .

l l a e l|ini te m p o ra hoc loco ita in t er p r e te r i s , ut h i c m s men-

AnniMax.Min.

H o 1 m ! a e.+ 5,66

36,0 ‘ ) — 32,0 2)

U p s a 1 i a e.+ 5,36

33,5 ’ ) — 32,0 4)

Ut vero melius illucescat, quomodo calor et frigus in singulos singulorum annorum menses distributa sint, sequentes priori adjungimus tabulas, quae tamen, quum nihilo minus huic consilio satisfacere posse videantur, spatium tantummodo decem annorum complectuntur. Ne igitur mireris, temperaturam mediam, si eam inde vclleS computare, non eandem fore, ac quam proposuimus antea.

H

1 0 1 51 0 1 41 0 1 51 0 1 6 1 0 1 7 10 101 0 1 91020 1021 1022

Jan. Febr.— 3,5 — 0,7— 1 4 ,0 — 8,3— 3,3 — 2,1— 3,2 —7,9— 0,8 —0,3— 3,0 — 2,3 + 1,2 - 1,0

— 8,6 — 2,6— 4,0 — 2,8— 1,4 + 2,1

U

0 1 m i a C.Mart. Apr. Maji Jun. Jul. A tipr. Sent. Oct. Nov. Dec.+ 0,4 + 3,9 + 7 ,3 + 12,0 + 16,6 + 1 5 ,5 + 1 2 ,7 + 3 ,8 + 2 ,9 — 1,8— 2,6 5,0 6,5 11,3 18,8 16,2 10,4 5,8 3,1 — 1,7+ 0,09 5,1 8,1 11,5 15,1 16,1 10,9 7,6 2,6 - 2 ,7- 3 , 1 2,7 6,1 15,3 18,7 12,3 11,7 5,4 0 ,5 — 1,0- 2 , 4 2,4 10,9 14,4 17,5 15,0 12,5 4,4 1,6 - 7 , 9+ 0 ,9 0,9 8,3 15,4 20,9 14,4 12,0 8,1 3,7 —2,0

0,1 3,3 10,5 17,2 20,4 19,3 14,1 6,2 - 0 , 6 - 4 , 0- 1 , 5 4,7 10,4 15,0 16,9 16,1 12,2 7,4 + 1 ,4 - 4 , 2- 2 , 7 5,6 9,6 11,9 15,1 15,0 13,0 10,6 3,4 + 2 ,1+ 4,7 6,5 12'3 15,5 17,1 16,8 11,0 8,9 6,5 0,5

P S a 1 i a e.

1 0 5 31 0 5 61 0 5 7 1 0 5 0 1 0 5 91 0 4 010 411 0 4 2 1045 1 0 4 41 0 4 3

Jan. Febr. Mart. Apr. Maji Jun. Jul.

4 , 7 - 3 , 77 . 0 - 1,7 9 ,2 — 12,8 4 , 9 - 4 , 14 . 0 - 3 , 2 7,7 — 6,83.1-0,1 1,3 — 5,16 .0 — 11,91 .0 — 10,4

+ 1,3 + 4 ,0— 4,6 0,6— 5,1 —0,7— 7,4 + 0 ,1— 1,7 5,7— 0,7 4,4

0,0 — 2,6 - 5 , 2 - 6,1

3,61,25.25.3

+ 8 ,1 + 14,2 + 15,2 13,3 8,48,0 12,8 14,6 15,0 9,97,7 14,5 16,7 13,8 12,8

11,4 14,7 18,2 15,0 11,76,8 14,8 15,0 15,1 11,5

12,4 14,2 14,5 15,8 10,112,0 13,8 14,5 18,7 10,16,6 13,3 17,0 18,2 11,1

10,8 12,8 14,0 14,9 11/27,5 15,6 17,7

Aug. Sept. Oct. Nov. Dec. +14,6 + 12,5 + 6,8 — 1,1 - 4 , g

5 ,8 — 1,1 —5,26.0 + 1 ,7 — 3,2 4,4 — 1,4 — 1,8 6,8 + 0 ,3 —4,C4.0 0,5 —4,54 .7 - 1 , 1 + 1,24 . 7 - 2 , ! 1,8 3 ,1 + 1 ,6 0,7 5 ,7 — 1,1 —5,3

ses Dec. , Jan. et Febr. , — v e r mens. Martii — Maj'ï — a e s t a s mens. Jun. — A u g . , et a u t u m n u s mens. Sept. — Nov. complectatur.

l ) Die 5 Julii 1 011 .

5) D. 21 Julii 1011.

a) D. 2 0 Jan. 1814.

4) D. 2 7 Jan. 1009.

Ex liiscc tabulis apparet, aörem Uplamliae pro poli propinquitate esse satis temperatam, nec bieme niuiis frigidum, nec aestate nimis calefactum. Est enim calor in singula anni tempora et menses, si gradus, quos vocant, latitudinis et longitudinis Uplandiae respexeris, tantum, quantum posse fieri videtur, aequaliter distributus, quae quidem temperies e situ provinciae peninsulari et forsitan etiam e vetere cultura explicanda est.

lloc loco alienum non videtur, Iplandiam, quod ad aeris temperaturam attinet, cum iis, si quidem bac ratione nobis cognitae siunt, regionibus, quarum vegetatio quoque infra cum nostra comparabitur, conferre. Quod vero ad Strengnaesiam et Arosiam attinet, quas inde habemus observationes *), quippe quae semper fere semel tantum die institutae s in t , non valent ad veram aeris temperaturam nobis cognitam reddendam, quam ob causam optimum duiximus, cunctos et caloris et frigoris gradus singulorum imensium, per idem tempus omnibus locis observatos, quaitenus nobis cogniti sunt, consummare , quas singulas singulorum locorum summas inter sese comparare possis 2).

llolmine. Strengnncsine. Arosiae.( 1 786 -■1801) ( 1786-1796 et (1786- -1801)

1798— 1802)♦Tan. ant. merid. _ 2 1 4 4 -f 2 8 8 - 2 4 4 8 + 5 5 6Febr. a. m . 2 4 1G 2 4 0 2 8 6 4 2 4 0Mart . a. D ) , 2 8 4 4 2 4 9 -- 2 7 0 5 + SG9 2 9 7 6 2 4 0Apr. a. mi. 4IG 1 0 8 6 4 5 2 1296 8 6 0 9 4 4post Mkt. 41 5 6 1 6 4 0 4 0 8 8 16 5 4 8GMaji P- 6 8 4 4 7 5 9 8 6 9 4 4Jun. P- ™ . 8 7 6 4 1 0 0 0 9 9 1 ( 8Jul. P- i l l . 1 0 4 8 0 116 4 8 108 48Aug. P* i n . 9 8 8 4 10851 97 12Sept. P- m . 6 9 9 2 7 8 1 8 5 7 2 5 2Oct. a. i n . 4 8 2 9 1 2 5 6 2 9 1 4 128 2 8 2 8P- i n s 4 4 5 2 4 2 5 4 4 5 8 4Nov. a. m.>11. G40 9 2 0 6 2 4 94 2 9 7 6 9 2 8Dec. a. m . 1 8 8 8 5 8 4 2 2 8 7 2 2 4 8 0 5 0 4

1) K l i r c -ili. op. cit. pp. 88 , 80 .2 ) Temptaturam, quam hoc modo tibi reddit cognitam Ebrcnheini, in opere lauid to ’ 0,i oris radikala Idimat” appellat.

F s ilu n a e ,1) A fioae .1) P e tropo l.* )Lat. G0°. 3 9 ' CO. 27' 89". 8 G'Long, a Par. 15°. 28 ' 27° . 89 'Anni + 4 , 4 + 4 , 0 + 3 , 8 9Hiemis — 8 , 8 - 8 , 4 - 8 , 4Veris + 8 , 2 — 1,7Æst. + 14 , 0 + 18,7Aut. + 8 , 3 + 4 , 7Mens, max. frig. — 7 , 4 Jan. •—10, 3 Jan.Mens. max. cal. + 1 8 , 8 Jul. + 1G,9 Jul.Max. + 3 3 , 4Min. —3 8 , 8 2 )

Alia res, quae ad vegetationi suam indolem attribuendam, quum terrae superficiei affixae sint plantae, maximuui affert momentum, est ea, quam t e r r a e t e m p e r a t u r a m vocant. Pendet quidem illa partem maximam ex aëris temperatura (quam eliam ob causam hoc loco, ubi coeli Uplandiae mentionem facimus, eam, qua utitur nostra provincia, proponere visum est); pendet tamen etiam ipsius terrae superficie , quae quidem semper

haud facile, u t ita dicam, calorem ducit, qua etiam re terrae temperatura minus, quam aëris, variat, sed tamen pro particulis, e quibus constat terra, facilius diffici- liusve calorem admittit. Viam ad illam temperaturam mediam, quae apud nos circa 1° temperatura media aëris altior est 3), explorandam pandunt observationes in ipsa terra vel in fontibus gelidis, e terra prorumpentibus, instituendae. In tabulis, quae sequentur, tales observationes Upsaliae institutas proponemus; deinde etiam, si quas a lio rum , cum quibus nostram provinciam jam cora-

t ) 1* ou it l e t , Lehrbuch der Physik u. Meteorologie, bearbeitet von J. M ü l l e r . Braunschweig 1 844 . P. 4 3 1 . — G e h l e r , Physikalisches fCHrterbucli. IX. 1. Leipzig 1838. Pp. 8 1 3 , 8oO. — K ä s t n e r , Handbuch der Meteoroloyie. 1 B. Erlangen 1823 . P. 5 8 0 .

2} Ilocce temperaturae Petropolitanae minimum proponit Kästner , p. 3 8 8 ; Gehler autem 1. c. maximum frigoris gradum — 4 9 , 871 fuisse dicit.

3 ) Cfr I t o s e n s c h ö l d , Comparatio linearum isoqeothermarum cum isothermis, causarumque, quod inter utrasque intercedit, discriminis explicatio. Lundae 1 33 1 .