Een transparante fantasmagorie

Pieter Jan Gijsberts

Inundatie van de blik

Een transparante fantasmagorie

Das Subjekt gehort nicht zur Welt, sondern es ist eine Grenze der Welt. Ludwig Wit tgenstein

In j un i 1898 exposeer t O t t o W a g n e r op de een m a a nd daa rvoo r geopende K a i s e r j u b i l a u m s - G e d a c h t n i s a u s s t e l l u n g in het W e e n s e Prater t w e e in te r ieu rs : een s l aapkamer en een badka-mer. Beide zu l len een jaar la ter in W a g n e r s ' A b s t e i g q u a r t i e r ' in de K o s t l e r g a s s e 3 - een onde rdee l van de door W a g n e r g e b o u w d e h u u r w o n i n g e n L inke W ienze i l e hoek K o s t l e r g a s s e -i n g e b o u w d worden .

De badkamer had een w i t t e t ege l v l oe r met zwar te d w a r s -s t repen d ie gedee l te l i j k door een w i t - v i o l e t ges t r eep t f ro t té -tap i j t w e r d bedekt . W a n d e n en m e u b e l s wa ren me t dezel fde s tof bek leed en ove r t r okke n en ook de handdoeken en de badman te l w a r e n u i t deze stof ve rvaa rd igd . De w a n d l angs het bad w a s gedee l te l i j k met ma rme r bek leed w a a r o p de kranen en de d o u c h e wa ren beves t i gd . Een d ivan, enkele ve rn ikke lde bi j-ze t ta fe l t j es en een b ide t c o m p l e m e n t e e r d e n het geheel . He t mees t opz ienbarende w a s na tuu r l i j k het in een ve rn ikke ld meta len f r ame g e v a t t e sp iege lg lazen bad: het v e r j o n g t z i ch naar onderen en rus t op een ge t rap te sokkel . De vo rm en de

Het glazen bad

De badkamer

bepalende n ikke len o m l i j s t i ng genereren de a s s o c i a t i e met een sarco faag en een v i t r ine: de hyg iëne w o r d t gesac ra l i see rd en als idee ten toonges te ld . 1

In zi jn besp rek ing van de t e n t o o n g e s t e l de in te r ieu rs , enkele dagen na de o p e n i n g in de Neue Freie Presse, evoceer t A d o l f Loos deze ' m e i s t b e w u n d e r t e Z immer ' , w a a r v o o r de t o e s c h o u -wers in de rij s taan: 'Es übt den ganzen Z a u b e r des ind iv idue l -len und pe rsön l i chen aus. N iemand A n d e r e r konn te dar in wohnen, N iemand A n d e r e r konn te es so vol l und ganz auswohnen, e rwohne n wie der Bes i t ze r se lber , O t t o Wagne r . ' 2

Het is een voor Loos ' doen o n g e w o n e l o f t u i t i n g , zeker w a n n e e r we zijn a r t i ke l 'D ie P lumbe r ' van een m a a nd la ter dat jaar lezen, waa r i n hi j een vur ig p le idoo i houd t voor de s p a r t a a n s -hyg iën isch i nge r i ch te , A m e r i k a a n s e en Enge lse badkamer s d ie voorzien waren van de naak te t e c h n i s c h e ve rworvenheden . Op een toon d ie he r inner t aan W a l t W h i t m a n s door Loos zo gel iefde l y r i sche evoca t i e van de A m e r i k a a n s e democ ra t i e - in zijn a r t i ke l 'D ie S c h u h m a c h e r ' u i t a u g u s t u s 1898 c i t ee r t Loos enkele s t ro fen u i t W h i t m a n s g e d i c h t 'P ioneers , O P ioneers ! ' -bezingt Loos de ' p l umber ' , de l oodg ie te r a ls de k w a r t i e r m a k e r van de beschav ing , a ls de 'P ion ie r der Re in l i chke i t ' en d o e t hij een op roep om het w a t e r v e r b r u i k in Wenen d r a s t i s c h te la ten st i jgen a ls 'e iner der d r i n g e n d s t e n K u l t u r a u f g a b e n ' . 3

De f a s c i n a t i e van Loos voor W a g n e r s badkamer is ech te r goed te begr i jpen. He t ver le ide l i j ke e r van is de per fec te es the -

1 Zie voor een gedetailleerde beschrij-ving Paul Asenbaum en Reiner Zett l , 'Wagners "Abste igquar t ier" , VI, Kostlergasse 3', in: Paul Asenbaum, Peter Haiko, Herbert Lachmayer, Reiner Zett l , Otto Wagner, Möbel und Innenraume, Wenen 1984, pp. 163-181. Tevens Peter Haiko, 'Otto Wagners Interieurs. Vom Glanz derfranzösi-schen Könige zur Ostentation der "modernen Zweckmassigkeit ' " , in: Paul Asenbaum e.a., a.w., pp. 28-34.

2 Adolf Loos, 'Die Interieurs in der Rotunde', in: Adolf Loos, Ins Leere gesprochen, Wenen 1981 (oorspr. 1921), p. 79.

3 Adolf Loos, 'Die Plumber', in: Loos, a.w., pp. 106-107. De waardering van Loos voor Walt Whi tman verdient een nadere studie. Zijn fascinatie voor Amerika is mijns insziens anders niet op haar waarde te schatten. Een eerste aanzet is te vinden in het hoofdstuk 'Leaves of Grass' in de ongepubliceerde afstudeerscriptie van Paul Bisseling, TU Eindhoven 1988. Zie tevens Walt Whitman, Leaves of Grass, 1855-1892.

Gustav Klimt. Nuda Veritas

4 'Ein Absteigquart ier ' , in: VER SACRUM, III, 1900, pp. 295 e.v.

5 Zie het hoofdstuk 'Die Mechanisie-rung des Bades', in Sigfried Giedions onovertroffen Die Herrschaft der Mechanisierung, Frankfurt, 1987 (oorspronkelijk Mechanization Takes Command, Oxford 1948).

t i s c h e sub l ime r i ng van de naak te techn iek : de d o e l m a t i g h e i d van het baden, de p ro fane sfeer van de a l l edaags e re i n i g i ng w o r d t gebed in een we lhaas t k u n s t z i n n i g e sacra le amb iance . De badkamer w o r d t dan ook n ie t gepub l i cee rd in een vakb lad voor de n i e u w s t e o n t w i k k e l i n g e n op het geb ied van het san i -ta i r , maar in het k u n s t t i j d s c h r i f t VER S A C R U M , 4 waa r i n het bad - o n t t r o k k e n aan het geb ru i k - het aura van het kuns twe rk kr i jgt t oebedee ld .

He t bad ve ins t een f u n c t i o n a l i t e i t door het geb ru i k van het op het eers te gez i ch t zo hyg iën i sch ogende g las, da t ech te r in z i jn b ru i kbaarhe id o n d e r d o e t voor de reeds op da t m o m e n t o n t w i k k e l d e badku ipen van geëma i l l ee rd metaa l , ve rkope rd ijzer en zelfs a l um in i um. 5 He t g lazen bad d o e t de naak the id van het l i chaam ve rmoeden : een ieder kan zi jn of haar favor ie te naak t erb i j f a n t a s e r e n en p ro jec te ren in deze d e s i d e r o l o g i s c h e amb iance . W a g n e r s bad is in fe i te een ba igno i re è domic i l e , een n o m a d i s c h bad dat door de besch i kbaa rhe id van de a f b e e l d i n g e n d raagbaa r geworden is: pin up.

Met een hyg iëne -cu l t uu r hee f t d i t bad dan ook w e i n i g van doen; de openbaa rhe id d ie W a g n e r zoek t hee f t n ie t ten doe l de ve rwo rvenheden van de t echn ie k te tonen, de t echn ie k is de a m b i a n c e voor de i l lus ie van en de a l l us ie op het v i r t ue le g lazen l i chaam dat als Gustav K l im ts Nuda Veritas u i t he tze l fde jaar - w a a r s c h i j n l i j k de mees t ideale bewoons te r van d i t boudo i r - de bl ik de sp iege l van de ze l fkenn is voo rhoud t .

W a g n e r is een mees te r in het han te ren van het masker van de f u n c t i o n a l i t e i t da t de sch i j nba re openbaa rhe id m o e t ve inzen waaru i t hij z ichzel f hee f t t e r u g g e t r o k k en en w a a r i n hij een sarcofaag voor de idee van de zu iverhe id ach te r l aa t . De naak te waarhe id van de lou tere d o e l m a t i g h e i d is hem n ie t genoeg . Zi jn begr ip 'Nu tzs t i l ' en zi jn a d a g i u m 'So la d o m i n a a r t i s neces-s i tas est ' ve ronders te l l en a l t i j d een o v e r s c h r i j d i n g van het nut; de f a f a d e s van zi jn g e b o u w e n tonen deze i ngehouden sensu -al i te i t : s l ech t s in sch i j n w o r d t de c o n s t r u c t i e b loo tge legd en van haar bek led ing on tdaan . Deze sch i j nba re naak the id is in werke l i jkhe id een hu id d ie de e igen c o n s t r u c t i e o m g e e f t . Wagne rs ' n e c e s s i t a s ' o n t p o p t z ich voo r t du rend a ls de d rang om elke door hem gewi lde f u n c t i o n a l i t e i t te omk leden met het gewaad van de kunst : de f a f a d e s aan de W i e n z e i l e / K o s t l e r -gasse laten hun naak te f u n c t i o n e le hu id ve rmoeden ach te r het decrescendo van de ma jo l i ca -be tege l i ng , het ve rgu lde stucwerk en de g ladde, l i ch t g e m o d u l e e r d e bek led ing . De facade van de P o s t s p a r k a s s e t o o n t de he ro ïsche l i t t ekens van de bouten en moeren d ie de indruk wekken de hu id van marmeren p la ten b i jeen te houden.

Deze pe rmanen t g e s u b l i m e e r de ' n e c e s s i t a s ' d ie z ich tegel i jk t o o n t en on t t rek t , maak t W a g n e r s bad to t het per fec te tegendeel van de Ko rpe rku l t u r , waa r i n het naak te l i chaam in feite gedeseksua l i see rd w e r d en to t per fec t ie ges taa ld , to t spreken en ve rsch i j nen gedwongen . In z i jn i n te r i eu rs en zi jn fagades koes te r t W a g n e r het n ie t te e l im ineren ve rsch i l t u s s e n de helderheid van da t w a t ge toon d moe t wo rden en de a fgrondel i j khe id van w a t n ie t w o r d t b loo tgegeven . De sacra le vorm van een g lazen sa r co faa g die W a g n e r k iest is we l l i ch t het onbewus te beeld van het inz ich t dat Na rc i s sus n o o d l o t t i g werd toen de s c h o o n h e i d van zi jn l i chaam m e t a m o r f o s e e r d e in de a fg ronde l i j khe id van de dood.

Axonometrie van het huis van Josephine Baker, begane grond en eerste verdieping

I n u n d a t i e v a n de b l ik Adol f Loos ' o n t w e r p voor J o s e p h i n e Baker

/ sing the body electric. The swimmer naked in the swimming-bath, seen as he swims through the transparent green-shine, or lies with his face up and rolls silently to and fro in the heave of the water. Walt Whi tman

Het gehele oeuvre van A d o l f Loos zou besch reven kunnen worden a ls een u i te rs t sub l i eme regu le r i ng en enscener ing van het l i chaam door midde l van de a r c h i t e c t o n i s c h e o r g a n i s a t i e van de blik. He t b e f a a m d e R a u m p l a n van Loos zou in een der -gel i jke ana lyse w a a r s c h i j n l i j k ve rsch i j nen a ls de v o o r w a a r de voor deze immer v lo t tende i ns tau ra t i e van de blik.1

In de l aby r i n t i s ch e a m b i a n c e van Loos ' i n te r i eu rs voer t in laats te i ns tan t i e het gedesem inee rde , maar d e s o n d a n k s panop t i ca le co rpus van sp iege ls (met de vens te rs a ls hun medep l i ch t igen) , gepo l i j s t m a r m e r e n g e p o l i t o e rd hout , reg ie over de g e t a n t a l i s e e r d e S c h a u l u s t van de b e s c h o u w e r .

1 Prikkelende aanzetten tot een derge-lijke analyse zijn te lezen in: Beatriz Colomina, 'Adolf Loos: das Andere', in: Scott Marble e.a., Architecture and Body, New York 1988.

Tweede verdieping

2 Ludwig Munz en Gustav Kunstler, Der Architekt Adolf Loos, Wenen 1964, p. 178. De uitvoerigste documentatie van Loos' ontwerp bevindt zich in deze publikatie, pp. 177-181. Zie tevens Benedetto Gravagnuolo, Adolf Loos, Teoria e Opere, Milaan 1981, pp. 191-192; Paul Groenendijk en Piet Vollaard, Adolf Loos. Huls voor Josephine Baker, Rotterdam 1985.

He t n ie t ge rea l i see rde o n t w e r p u i t 1928 voor een hu is / p r i vé -cabare t voor J o s e p h i n e Baker in Par i js op een hoek van A v e n u e Bugeaud in het 16e a r r o n d i s s e m e n t , zou een ongekende rad i ca l i se r i ng van deze door de p r o m i s c u e v e r m e n g i n g en d i s p o s i t i e van ru im tes en l i ch t geënsceneerde en g e s t i m u l e e r d e ' scop ic dr ive ' z i jn gewees t . A l l e s d raa i t in d i t o n t w e r p om het t w e e ve rd i ep ingen d o o r s c h i e t e n d e zwembad: een h e d o n i s t i s c h f lu ïdum, het pu l se rende har t van een e r o t i s c h pa rcou rs . He t gevu lde bad is het pos i t i e f van de u i t g e s p a a r d e ru im tes van de z ich eveneens over t w e e verd ie -p ingen u i t s t r ekkende ves t i bu le d ie net a ls het zwembad door een l i ch t kap van boven w o r d t aange l i ch t . 'Es wu rden s i ch zwei fe l los d ie apa r tes ten R a u m w i r k i n g en in d i e s em Haus e rgeben haben. ' 2 Zeker , maar de bedoe l i ngen van deze ' R a u m w i r k u n g e n ' zi jn de w a r e inzet van d i t spel met vol le en lege vo lum ina .

Op de eers te ve rd iep ing w o r d t het bass in ge f lankeerd door t w e e sma l le c o r r i d o r s (1,30 bij 2,20 m) van w a a r u i t door d ikke g lazen vens te rs de zwemmende najade, la Baker sauvage , z i ch tbaa r is; de co r r i do r aan de s t raa tz i j de w o r d t bovend ien ve r l i ch t door smal le , t e r u g g e z e t t e vens te rs in de fagade. L ich t , t egen l i ch t , boven l i ch t o m r a m e n en o m a r m e n de s c h a d u w e n van de c o n t o u r en van de a f g e d w o n g e n voyeu r i s t i s ch e blik.

A d o l f Loos herhaa l t het beeld van de eeuw ige , wede rke r i ge onbe re i kbaa rhe id van ' la mar iée m i s e a nue par ses cé l iba ta i -res' in Marce l D u c h a m p s Gro te G las met deze a r c h i t e c t o n i -sche v r i j geze l lenmach ine d ie z ich voedt met de accep ta t i e van de ongenaakba re onbere i kbaarhe id , met de pe rmanen t u i tge -s te lde rep roduk t ie .

He t l i chaam in het ' ge rep roducee rde ' g lazen bad van O t t o W a g n e r bleef v i r t uee l en d a a r om invu lbaar : het bood de i l lus ie van de i n l o s s i n g van de wens . He t g lazen bass in van Loos, z i jn Gro te G las , is zelf v i r tuee l : het ve r l angen w o r d t pe rmanen t bev red igd maar tevens voo r t du rend ge regeneree rd door het z i ch tba re ob jec t da t a ls souvere in sub jec t het ve r l angen keer op keer voedt.

Marchel Duchamp. Etant Donnés: 2. Ie gaz d'éclairage