DRA GO QUB DA NI LO VI]Gimnazija Kraqevo

SRP SKI CR KVE NI PO ME NI CI I IDEN TI FI KA CI JA LI^ NO STI

U SRED WEM VE KU

Ap strakt: Li tur gij ske kwi ge pod ime nom cr kve ni po me ni ci ima ju ve li ku

vred nost za pro u ~a va we isto ri je srp skog na ro da od XIV do XVI II ve ka. U ovom ra -

du se pre zen tu ju naj va ̀ ni ji za kqu~ ci iz ma gi star skog ra da Sta ri srp ski po me -

ni ci, od bra we nog 1994. go di ne na ka te dri za isto ri ju Fi lo zof skog fa kul te ta u

Be o gra du. Na ro ~i ta pa ̀ wa se po sve }u je iden ti fi ka ci ji li~ no sti srp ske sred -

wove kov ne isto ri je uz po mo} sta rih cr kve nih po me ni ka.

Kqu~ ne re ~i: pro sko mi di ja, mir ja ni, po me ni ci, vla ste la

STA RI CR KVE NI PO ME NI CI

U dru goj po lo vi ni XIX ve ka i na po ~et ku XX u srp skoj isto ri o gra fi ji jeSto jan No va ko vi} pr vi ob ja vio dra go ce nu stu di ju o cr kve nim po me ni ci ma. UGla sni ku Srp skog U~e nog Dru {tva

1 iz 1875. go di ne mar qi vi srp ski isto ri ~arje pru ̀ io sve o bu hva tan is tra ̀ i va~ ki rad o naj sta ri jim li tur gij skim kwi ga maiz sred wove kov nog pe ri o da. Pro u ~a va wem od re |e nih po me ni ka ba vi li su se ka -sni je i \or |e Sp. Ra do ji ~i}, Qu bi ca [ta vqa nin-\or |e vi} i Na um Ce la ko -ski.2 U In ven ta ru }i ril skih ru ko pi sa u Ju go sla vi ji, ob ja vqe nom 1982. go di ne,Di mi tri je Bog da no vi} je pu bli ko vao po pis ve }i ne cr kve nih po me ni ka na sta -lih iz me |u XV i XVII ve ka.3

Po ku {a va ju }i da ob u hva ti mo sve po me ni ke sa sta vqe ne iz me |u XIV i XVI IIve ka, Bog da no vi }e vom In ven ta ru smo pri do da li i ru ko pi se ko ji se da nas na la -ze iz van gra ni ca Sr bi je, kao i one ko ji po ti ~u iz XVI II ve ka. Pri zren ski po me -nik iz ma na sti ra Sve te tro ji ce i So po }an ski po me nik4 uvr sti li smo u uni -{te ne i iz gu bqe ne po me ni ke, sve sni ~i we ni ce da i do pu we ni Bog da no vi }evIn ven tar osta je ne ce lo vit i otvo ren za po to wa ot kri }a.

Pre gled sa ~u va nih cr kve nih po me ni ka

1 Sto jan No va ko vi}, Srp skipo me ni ci XVñXVI II ve ka, Gla -

snik SUD XLII, 1875, 1ñ151.

2 \or |e Sp. Ra do ji ~i}, O po me -ni ku Sve te Bo go ro di ce Qe vi -{ke, Sta ri nar XV, 1942,43ñ69; Qu bi ca [ta vqa nin-\or |e vi}, Je dan ne do voq nopo znat po me nik iz vre me na de -spo ta \ur |a Bran ko vi }a, Ar he -

o graf ski pri lo zi 9, 1987,331ñ347; Na um Ce la ko ski, Naj -sta ri jot po me nik na Bi gor ski -ot ma na stir, Spo me nik SA NU

CXXXI 7, 1992, 221ñ240.

3 Di mi tri je Bog da no vi}, In -

ven tar }i ril skih ru ko pi sa u

Ju go sla vi ji (XIñ XVII ve ka), Be o -grad 1982, 82ñ83, 209ñ210.

4 Is pi si iz So po }an skog po me -ni ka su sa ~u va ni u pu to pi suAlek san dra Giq fer din ga, Kroz

Bo snu i Sta ru Sr bi ju, vi di:Sto jan No va ko vi}, Srp ski po -

me ni ci XVñXVI II ve ka

87Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

UDK: 271.2-282 ; 091(=163.41)î04/14îID: 173162764

5 Vi di: Vla di mir Mo {in ñ S. M. Tra -lji}, ]i ril ski spo me ni ci u Bo sni i Her -ce go vi ni, Na {e sta ri ne 6, 1959, 79.

88 Dragoqub Danilovi}

5

Pre gled uni {te nih ili iz gu bqe nih cr kve nih po me ni ka

89Srpski crkveni pomenici i indetifikacija li~nosti u sredwem veku

6 La zar Mir ko vi}, Pra vo slav na

li tur gi ka ili na u ka o bo go slu -

`e wu pra vo slav ne is to~ ne cr kve,Srem ski Kar lov ci 1918ñ20,55ñ62; O pro sko mi di ji vi di:Alek san dar [me man, Li tur gi ja

i `i vot, Ce ti we 2002, 135.

7 \or |e Tri fu no vi}, Azbu~ nik

srp skih sred wo ve kov nih kwi ̀ ev -

nih poj mo va, Be o grad 1990, 261.

8 Di mi tri je Bog da no vi}, ÑKwi -`ev nost u zna ku Sve te Go reî,Isto ri ja srp skog na ro da I, Be o -grad 1981, 603ñ604.

9 Sto jan No va ko vi}, Srp ski po -

me ni ci XVñXVI II ve ka, 12.

10 Ivan \u ri}, Po me nik sve to -gor skog Pro ta ta s kra ja XIV ve -ka, Zbor nik ra do va Vi zan to lo -

{kog in sti tu ta XX, 1981, 142,na po me na 18.

11 \or |e Sp. Ra do ji ~i} uzeo jeter mi nus post qu em smrt Ro do -pa (7. fe bru ar 1436), ma da sezna da su mir ja ni mo gli da bu -du upi sa ni u cr kve ni po me nikjo{ za `i vo ta. Ro dop iz Dre -ni ce, kti tor cr kve sve tog Ni -ko le ne da le ko od Sr bi ce, bioje is tak nu ti ve li ka{ iz vre me -na de spo ta \ur |a Bran ko vi }a.

90 Dragoqub Danilovi}

Da bi se raz u me la vred nost sta rih cr kve nih po me ni ka, po treb no je od go vo -ri ti na tri su {tin ska pi ta wa: 1. [ta su cr kve ni po me ni ci i ka da se po ja vqu ju

u sred wove kov noj srp skoj dr ̀ a vi? 2. Da li sta ri cr kve ni po me ni ci ima ju srod ne

isto rij ske iz vo re? 3. Ka kva je vred nost po me ni ka kao isto rij skih iz vo ra?

Cr kve ni po me ni ci su li tur gij ske (bo go slu ̀ be ne) kwi ge, bo ga tog sa dr ̀ a ja sapu no dra go ce nih po da ta ka kao {to su li~ na ime na, to po ni mi i krat ki za pi si.Ciq sa sta vqa wa cr kve nih po me ni~ kih ru ko pi sa pro is ti ~e iz drev nog obi ~a japr vih ve ko va hri {}an stva, ka da su ve ru ju }i hri {}a ni pri no si li da ro ve u vi duhle ba i vi na, uz mol bu da sve {te nik na pro sko mi di ji po me ne ime na upo ko je nih i`i vih kti to ra i pri lo ̀ ni ka. Po mi wa we ime na na bo go slu ̀ e wu je sa stav ni deopro sko mi di je, ko ja pred sta vqa uvod u Bo ̀ an stve nu Li tur gi ju. U to ku pro sko mi -di je, sve {te nik u ol ta ru upu }u je mo li tve Go spo du za po koj du {a pre sta vqe nih izdra vqe `i vih hri {}a na, ~i ta ju }i isto vre me no i wi ho va ime na.6

Sa sta vqa we po me ni ka kao li tur gij skih kwi ga na sta je u sred wove kov nojSr bi ji pod vi zan tij skim uti ca jem u vre me osa mo sta qi va wa i {i re wa dr ̀ a veNe ma wi }a. U Hi lan dar skom ti pi ku sve tog Sa ve pred vi |e ni su vre me, na ~in ido sled nost ~i ta wa po me ni ka7, ali se sa sta vqa we po me ni ka po u zda ni je mo ̀ e ve -za ti za XIV vek, ka da se u srp skim skrip to ri ju mi ma pre vo de i re vi di ra ju sta ripre vo di glav nih cr kve nih tek sto va.8

Mno gi cr kve ni po me ni ci su uni {te ni za vre me Dru gog svet skog ra ta. Bla -go da re }i pret hod no iz vr {e nim is tra ̀ i va wi ma Sto ja na No va ko vi }a, mo ̀ e seza kqu ~i ti da je naj sta ri ji cr kve ni po me nik na stao u ma na sti ru Le sno vu, za du -`bi ni de spo ta Jo va na Oli ve ra, ne gde iz me |u 1346. i 1354. go di ne. Iako je u pr -vom de lu Le snov skog po me ni ka po sto ja la ru bri ka na me we na za upi si va we ime -na pa tri ja ra ha, ni je dan srp ski pa tri jarh ni je bio upi san u taj deo po me ni~ kekwi ge, ta ko da je i sam No va ko vi} ve ro vao da je sta ri ji deo po me ni ka pi san za

`i vo ta sa mo ga Oli ve ra u XIV ve ku9. Ka ko su cr kve ni ar hi je re ji mo gli bi ti upi -

sa ni u po me ni~ ku kwi gu sa mo kao po koj ni ci, ne ma sum we da je pr vi deo Le snov -skog po me ni ka na stao u go di na ma ka da se na pa tri jar {ij skom tro nu na la zio pr -vi srp ski pa tri jarh Jo a ni ki je.10

Sa ~u va ni cr kve ni po me ni ci na sta li su uglav nom iz me |u XVI i XVI II ve ka,ali su mno gi od wih sa sta vqe ni na osno vu sta ri jih po me ni~ kih ru ko pi sa, {todo pri no si wi ho voj vred no sti. Pre ma do sa da {wim isto ri o graf skim re zul ta -ti ma u pe ri o du srp ske sred wove kov ne dr ̀ a ve na sta la su tri po me ni~ ka ru ko pi -sa: 1. pr vi deo Le snov skog po me ni ka (iz me |u 1346. i 1354. go di ne), 2. Qe vi {kipo me nik (iz me |u 20. mar ta 1433. go di ne11 i 27. de cem bra 1453. go di ne) i 3. Po me -nik iz vre me na de spo ta \ur |a Bran ko vi }a (iz me |u 1446. i 1453. go di ne). Ovi po -me ni ci su da ti ra ni me to dom upo re |i va wa cr kve nih i mir skih li ca, od no snoonih hri {}a na ~i ja su ime na u od re |e nom de lu po me ni ka za pi sa na na po sled wemme stu ili su iz o sta vqe na, ka da je re~ o cr kve nim do sto jan stve ni ci ma.

Pre gled naj sta ri jih srp skih po me ni ka

1. Pr vi deo Le snov skog po me ni ka, iz me |u 1346. i 1354. go di ne2. Qe vi {ki po me nik, iz me |u 20. mar ta 1433. go di ne (da tum upo ko je wa

mi tro po li ta Ve ni ja mi na) i 27. de cem bra 1453. go di ne (da tum upo ko je wa epi sko pa Mi ha i la)

3. Po me nik iz vre me na de spo ta \ur |a Bran ko vi }a, iz me |u 1446. go di ne(La zar Bran ko vi} po stao de spot) i 1453. go di ne (upo ko jio se pa tri jarh Ni ko dim)

Svo jim bo ga tim sa dr ̀ a jem cr kve ni po me ni ci pru ̀ a ju dra go cen ma te ri jalisto rij skoj na u ci, bu du }i da po se du ju ono {to je u osta lim iz vo ri ma iz o sta -vqe no ili je na mar gi na ma in te re so va wa. Kroz pro u ~a va we po me ni ka do la zi sedo pra vih ma lih ri zni ca li~ nih ime na i ge o graf skih na zi va, kao i do za ni -mqi vih po da ta ka o kti to ri ma, pri lo ̀ ni ci ma i do bro tvo ri ma cr kve. Na osno -vu sa dr ̀ a ja po me ni~ kih ru ko pi sa mo ̀ e se iz vr {i ti po de la sta rih cr kve nihpo me ni ka na: 1. pro sko mi dij ske ili op {te po me ni ke cr kve ili ma na sti ra i 2.

po me ni ke ma na stir skih pri lo ̀ ni ka. Ter mi ni pro sko mi di ja i sve ta bo ̀ an stve -

na pro sko mi di ja12 ~e sto se na la ze na po ~et ku po me ni~ kih ru ko pi sa, {to uka zu je

na to da su naj sta ri ji pro sko mi dij ski po me ni ci ko ri {}e ni kao bo go slu ̀ be nekwi ge ko je su u po ~et ku pred sta vqa le osnov ne, op {te po me ni ke sred wove kov -nih srp skih ma na sti ra. Iz me |u XVI i XVI II ve ka pro sko mi dij ski po me ni ci svevi {e do bi ja ju obe le` ja kwi ga u ko je se upi su ju ma na stir ski pri lo ̀ ni ci, bi loda se ra di o po je din ci ma ili o po me ni ma ~i ta vih se la, gra do va i ma na sti ra.Ka ko je vi {e pi sar skih ru ku u~e stvo va lo u sa sta vqa wu sva kog cr kve nog po me -ni ka, u ru ko pi si ma se naj ~e {}e po ja vqu ju i sve ~a ne sred wove kov ne pro sko mi -di je i po me ni ci ma na stir skih pri lo ̀ ni ka. Za raz li ku od sred wove kov nihauto ra, ko ji su u pro sko mi di je upi si va li is kqu ~i vo ime na mir ja na i mo na {kaime na du hov ni ka, pi sa ri po me ni ka ma na stir skih pri lo ̀ ni ka is pi si va li suna mar gi na ma ve li ki broj to po ni ma svih onih gra do va, se la i ma na sti ra ko ji supo ma ga li svo ju pra vo slav nu cr kvu u vre me ni ma ve li kih se o ba i stra da wa.

Struk tu ra i sa dr ̀ aj sta rih cr kve nih po me ni ka ukrat ko se mo gu pri ka za tina sle de }i na ~in:

Uvod ni deo po me ni ka

ñ PO ME NI^ KI PRED GO VOR:ñ pra vi la o upi si va wu u cr kve ni po me nikñ pro pi si o ~i ta wu po me ni ka na pro sko mi di ji

Naj re pre zen ta tiv ni ji deo po me ni ka

ñ VLA DA LA^ KI PO ME NIK(po me ni ~la no va srp skih sred wove kov nih vla dar skih po ro di caNe ma wi }a, Mr wav ~e vi }a, La za re vi }a, Bran ko vi }a i Bal {i }a13

sa mno {tvom epi te ta i ti tu la uz ime)

Sre di {wi deo po me ni ka

ñ PO ME NI CR KVE NIH LI CAñ cr kve ni ar hi je re ji (arhi e pi sko pi, pa tri jar si, epi sko pi i mi tro po li ti)ñ mo na si i mo na hi weñ mir ski sve {te ni ci

12De ~an ski po me nik, De ~a ni

109; Kru {e dol ski po me nik, Mu -zej Srp ske pra vo slav ne cr kve,240, 1.

13 Sa mo u Pe} kom vla da la~ kompo me ni ku na la ze se ime na Bal -{i }a, Pe} ki po me nik, SA NU,br. 61, 1ñ116.

91Srpski crkveni pomenici i indetifikacija li~nosti u sredwem veku

14 Sto jan No va ko vi}, Srp ski po -

me ni ci XVñXVI II ve ka, str. 4; P.Ko sti}, Po me nik ma na sti raSv. Tro ji ce kod Pri zre na, Spo -

me nik Srp ske Kra qev ske Aka de -

mi je XLIX, Be o grad 1910, 27.

15 Sto jan No va ko vi}, Srp ski

po me ni ci XVñXVI II ve ka, 15,na po me na 1.

16 Isto, 4.

17 Ivan \u ri}, Po me nik sve to -

gor skog Pro ta ta s kra ja XIVve kaÖ, 142, na po me na 18.

18Po me nik ma na sti ra Kru {e -

do la (XVI vek), MSPC 240, 8ñ9.

29 Sa ~u va ni po me ni ci: Ko ri -

{ki, De ~an ski (1595), Vo di~ -

ni~ ki, Be o ~in ski, Pe} ki, Sa ra -

jev ski, po me nik ma na sti ra Gra -

bov ca, po me nik ma na sti ra

Ora ho vi ce, po me nik iz vre me na

de spo ta \ur |a Bran ko vi }a, po -

me nik ma na sti ra sv. Jo va na Bi -

gor skog i po me ni ci ma na sti ra

Hi lan da ra iz XVII ve ka.

20 Uni {te ni po me ni ci: Le -

snov ski, Qe vi {ki, P~iw ski,

Kru {ev ski, [u di kov ski i So -

po }an ski.

21 Qu bi ca [ta vqa nin-\or |e -vi}, Je dan ne do voq no po znat

po me nik iz vre me na de spo ta

\ur |a Bran ko vi }aÖ, 12.

22Po me nik ma na sti ra Be o ~i na,

Srp ska pa tri jar {ij ska bi bli -o te ka 54, 9.

23 Sto jan No va ko vi}, Srp ski

po me ni ci XVñXVI II ve kaÖ, 12.

24 Isto, 18.

92 Dragoqub Danilovi}

Za vr {ni deo po me ni ka

ñ PO ME NI MIR SKIH LI CAñ vla ste li ni i wi ho ve po ro di ce

(ako su kti to ri ime na im se na la ze na po ~et ku ru ko pi sa)ñ mir ja ni

Iako mla |i ru ko pi si uglav nom ne sa dr ̀ e po me ni~ ke pred go vo re, sma tra -mo da su u vre me svog na stan ka svi cr kve ni po me ni ci ima li pra vi la o upi si va -wu u po me ni~ ku kwi gu i pro pi se o ~i ta wu na bo go slu ̀ e wu. Na {u tvrd wu pot-kre pqu je i ~i we ni ca da su naj sta ri ji ru ko pi si Le snov ski, Qe vi {ki i Pri -zren ski iz ma na sti ra Sve te tro ji ce ima li po me ni~ ke pred go vo re.14 Ana li zapra vi la o upi si va wu u cr kve ni po me nik na vo di na za kqu ~ak da je pred go vor Le -snov skog po me ni ka po stao obra zac za sve sred wove kov ne po me ni~ ke kwi ge. Upri log ova kvog za kqu~ ka mo gu se na ve sti ~i we ni ce da je Le sno vo jed no od naj po -

zna ti jih i vi |e ni jih sre di {ta kwi ̀ ev ne rad we XIV ve ka,15 da je od svih po zna -tih po me ni ka naj sta ri ji pr vi deo Le snov skog po me ni ka, da je uvod sa po me ni~ -kim pra vi li ma naj du ̀ i ba{ u Le snov skom16 i da ovaj po me nik ne ma ni ka kav sro -

dan spis na ko ji se ugle da.17 Od su stvo po me ni~ kih pred go vo ra u mla |im ru ko pi -si ma ve ro vat no je pro u zro ko va no bre me ni tim sta wem za Srp sku pra vo slav nucr kvu u vre me tur skog rop stva, ka da se pra vi la o upi si va wu u cr kve ni po me nikne po {tu ju strikt no kao u sred wem ve ku.

Sa po me ni ma ~la no va srp skih vla dar skih po ro di ca do ga |a se sli~ no kao isa po me ni~ kim pred go vo ri ma. [to je ru ko pis sta ri ji, ve }a je ve ro vat no }a dasa dr ̀ i vla da la~ ki po me nik. Sa svim je si gur no da su sred wove kov ni pi sa ri mo -ra li da za po~ nu po me nik upi si va wem ime na srp skih vla da ra i ~la no va wi ho -vih po ro di ca. U mla |im ru ko pi si ma, na ro ~i to onim od lo kal nog zna ~a ja, vla -da la~ ki po me ni ci ili ne po sto je ili se ime na po je di nih srp skih vla da ra me |u -sob no pre pli }u sa ime ni ma vla ste le i cr kve nih ar hi je re ja XV i XVI ve ka.18 Vla -da la~ ke po me ni ke kao za seb ne de lo ve ru ko pi sa pro na la zi mo u dva na est sa ~u va -nih19 i {est uni {te nih ru ko pi sa.20

Vla da la~ ki po me nik je naj re pre zen ta tiv ni ji i naj u kra {e ni ji deo sva kogcr kve nog po me ni ka. Re pre zen ta tiv nost se uo~a va ve}, na pr vi po gled, po spo -qa {wem sja ju i bo gat stvu ru ko pi snih ukra sa, ali je ipak mno go iz ra ̀ e ni ja ukwi ̀ ev nom sti lu, sa mno {tvom epi te ta, u mo li tve nom ka rak te ru tek sta irit mu ko ji pod se }a na naj lep {e na rod ne pe sme ko sov skog ci klu sa. Re do sledime na u vla da la~ kom po me ni ku, sa ret kim iz u ze ci ma,21 za po ~i we be le ̀ e wemro do na ~el ni ka di na sti je Ne ma wi }a: Po me ni G(ospod)i vla di ku Ne ma wu, Si me -

o na mo na ha i mi ro to~ ca.22 Naj ~e {}e se upi su ju ime na Ste fa na Ne ma we (mo nahSi meon), Ste fa na Pr vo ven ~a nog (mo nah Si mon), kra qa Ra do sla va (mo nah Jo -van), kra qa Dra gu ti na (mo nah Te ok tist), ca ra Du {a na, ca ra Uro {a, Ne ma wi -ne `e ne Ane (mo na hi wa Ana sta si ja) i de spo ta Stefa na La za re vi }a. Po me nivla da ra se uglav nom za vr {a va ju ime ni ma srp skih de spo ta iz XV ve ka, ne ki ~aki sa ime ni ma srem skih Bran ko vi }a.

Po me ni kti to ra i sred wove kov ne vla ste le za u zi ma ju va ̀ no me sto u cr kve -nim po me ni ci ma. Na sa mom po ~et ku naj sta ri jeg po me ni ka iz Le sno va, sred wo-ve kov ni pi sar je za be le ̀ io ime na bla go ~e sti vih kti to ra i po red de spo ta Jo -va na Oli ve ra upi sao i sve ~la no ve po ro di ce Gr ~i ni}.23 I u Kru {ev skom ru ko -pi su po me ni kti to ra za u zi ma ju zna ~a jan deo pro sto ra. Po sle vla dar skog po me -ni ka u Kru {ev skom ru ko pi su na la zi se je dan od naj du ̀ ih kti tor skih po me na saime ni ma pr vih i po to wih kti to ra.24

Pro u ~a va ju }i po me ne srp ske vla ste le iz dru ge po lo vi ne XIV ve ka u Le -snov skom i P~iw skom cr kve nom po me ni ku, mo gli smo za kqu ~i ti da su sa sta -vqa ~i ovih ru ko pi sa zna ~a jan deo pro sto ra po sve ti li po ro di ci De ja no vi }a,de spo tu De ja nu, de spo ti ci Te o do ri (mo na hi wi Ev do ki ji) i bra }i Dra ga{, Kon -stan ti nu i Jo va nu.25 Ugled no me sto po ro di ce de spo ta De ja na tre ba lo bi ob ja sni -ti ~i we ni com da su Dra ga {i po sle smr ti ca ra Uro {a, 1371. go di ne, osta li naj -bli ̀ i sve to rod noj di na sti ji.26

Qe vi {ki cr kve ni po me nik i sta ri srp ski po me nik za ko ji pret po sta vqa -mo da po ti ~e iz ne kog ma na sti ra Li pqan ske epi sko pi je, pred wa ~e po broj no -sti po mi wa wa srp ske vla ste le. Ana li zi ra ju }i sa dr ̀ aj Qe vi {kog po me ni ka,\or |e Sp. Ra do ji ~i} je pr vi za po ~eo iden ti fi ka ci ju upi sa nih hri {}a na ko jisu pri pa da li srp skoj vla ste li.27 Utvr |i va we iden ti te ta po mi wa nih je ote ̀ a -no ti me {to su ime na ve }i ne upi sa nih bez po da ta ka ko ji bi po sred no upu ti lina dru ge isto rij ske iz vo re. Za to o ve }i ni pra vo slav nih hri {}a na ~i ja su ime -na upi sa na u po me ni ke zna mo je di no da su kao rev no sni ver ni ci, pri lo ̀ ni cii do bro tvo ri spo mi wa ni na sve toj pro sko mi di ji. Mo ra se is ta }i da se uz po -me ne ~e sto pro na la ze i po da ci o ti tu li, zva wu i rod bin skim ve za ma, ra zno vr -sni epi te ti i mno go broj ni to po ni mi. Mo gu} nost iden ti fi ka ci je je naj ve }aka da se po mi wa ni mir ja ni upi su ju pod pu nim ime nom i pre zi me nom, kao u po -me ni ku iz sre di ne XV ve ka iz sme de rev ske cr kve Bla go ve {te wa.28 Ima ju }i u vi -du ~i we ni cu da su u isto ri o gra fi ji naj ma we po zna te li~ no sti iz po sled wihgo di na srp ske de spo to vi ne sa sme de rev skog dvo ra, cr kve ni po me nik iz vre me -na de spo ta \ur |a Bran ko vi }a po se du je iz u zet nu vred nost jer sa dr ̀ i ime na hri -{}a na Bo ̀ i da ra [e te vi }a, \ur |a Ma ~e no {e ~i }a, Jo va na Bo ̀ i }e vi }a i Ni ko le

Sta ni hi }a, za ko je se pret po sta vqa da su pri pa da li naj u ̀ em kru gu dvor ske vla -ste le.29 Naj vi {e pro sto ra u cr kve nom po me ni ku, zasa da ne po zna tog ma na sti raiz Li pqan ske epi sko pi je na Ko so vu i Me to hi ji, po sve }e no je ~el ni ci ma i vla -

ste li ma loj i ve li koj. Cr kve ni po me nik ko ji se da nas na la zi u Uni ver zi tet skojbi bli o te ci Sve to zar Mar ko vi} u Be o gra du, po sve mu su de }i, na stao je u ne komod ma na sti ra Li pqan ske epi sko pi je, od no sno Gra ~a ni~ ke mi tro po li je, mo ̀ dai u sa moj Gra ~a ni ci. Pot po ru na {oj tvrd wi pru ̀ a ju to po ni mi ko ji se uglav -nom od no se na me sta Li pqan ske epi sko pi je i we nog vla ste lin stva (Ja we vo, No -vo Br do, Li pqan i Te to vo).30

U od no su na osta le po me ni~ ke ru ko pi se u ko ji ma ni smo na {li sli~ nihpri me ra, cr kve ni po me nik iz Li pqan ske epi sko pi je ima vr lo za ni mqiv re -do sled po me ni~ kih ru bri ka. Po la ze }i od to ga da ovaj po me nik je di ni za po ~i -we po me ni ma mo na hi wa a za vr {a va se po me ni ma mir ja na, pretpo sta vqa mo daje ve }i deo po me ni ka iz gu bqen a da je sa ~u va ni deo sa mo seg ment mno go obim -ni jeg ru ko pi sa na sta log ve ro vat no ve} u XIV ve ku. Ako se zna da su naj sta ri jicr kve ni po me ni ci u Sr bi ji sred weg ve ka sa sta vqe ni u ma na sti ru Le sno vu,kao se di {tu zle tov skih epi sko pa, i u cr kvi sve te Bo go ro di ce Qe vi {ke, kaose di {tu pri zren skih epi sko pa i mi tro po li ta, mo gu }e je da je i cr kve ni po -me nik Li pqan ske epi sko pi je na stao u ma na sti ru Gra ~a ni ci, ko ji po sta je se -di {te li pqan skih epi sko pa u vre me kra qa Mi lu ti na (1282ñ1321). Sa ~u va nideo cr kve nog po me ni ka iz Li pqan ske epi sko pi je naj ve ro vat ni je je pre pissta ri jeg ru ko pi sa iz XIV ve ka.

Is tra ̀ i va we sa dr ̀ a ja sta rih cr kve nih po me ni ka pru ̀ a ko ri sne po dat keo srp skoj vla ste li. To se na ro ~i to od no si na po me ni ke na sta le u ko sov sko-me -to hij skim mi tro po li ja ma i epar hi ja ma. U Qe vi {kom i Li pqan skom cr kve nompo me ni ku na la zi mo ista ime na srp skih vla ste li na i ~la no va wi ho vih po ro di -

25 Sto jan No va ko vi}, Srp ski po -

me ni ci XVñXVI II ve ka, 11; Sto -jan No va ko vi}, P~iw ski po me -nik, Spo me nik SKA XXIX, Be o -grad 1895, 9.

26 Di mi tri je Bog da no vi}, ÑO`i -vqa va we ne ma wi} kih tra di ci -jaî, Isto ri ja srp skog na ro da II,Be o grad 1982, 22.

27 \or |e Sp. Ra do ji ~i}, Is pi siiz po me ni ka cr kve Bo go ro di ceQe vi {ke u Pri zre nu, Gla snik

Et no graf skog in sti tu ta

SANU, kw. IX, 1960, 33ñ34.

28 Qu bi ca [ta vqa nin-\or |e -vi}, Je dan ne do voq no po znat

po me nik iz vre me na de spo ta

\ur |a Bran ko vi }a, 331ñ347.

29 Isto, 334ñ338.

30Po me nik ne kog ma na sti ra sa

Ko so va, Uni ver zi tet ska bi bli -o te ka 46, str. 1ñ40; o Li pqan -skoj epi sko pi ji vi di: Ma ri jaJan ko vi}, Epi sko pi je i mi tro -

po li je srp ske cr kve u sred wem

ve ku, Be o grad 1985, 112ñ119.

93Srpski crkveni pomenici i indetifikacija li~nosti u sredwem veku

31 \or |e Sp. Ra do ji ~i}, O po me -

ni ku Sve te Bo go ro di ce Qe vi -

{ke, 53; Po me nik ne kog ma na -

sti ra sa Ko so va, 8.

32 Isto, str. 54; Isto, 7a.

33 Isto, str. 54; Isto, 7a.

94 Dragoqub Danilovi}

ca. Naj bo qi pri mer za to su ime na ~la no va po ro di ce Ro do pa,31 ~el ni ka \ur |a iwe go ve `e ne Te o do re,32 lo go te ta Ne na de, we go vih ro di te qa (bez ime na u oba slu -~a ja), `e ne Je ri ne i si no va Sta ni mi ra, Vla di sla va i Ni ko le, s tom raz li kom{to u Po me nik Li pqan ske epi sko pi je ni su ube le ̀ e na ime na Ne na di nih si no -va, ve} po sle Je ri ne sto ji sa mo ~e da we na.33 Za oba ru ko pi sa je ka rak te ri sti~ noda sa dr ̀ e po me ne sa ti tu la ma ko je se uglav nom do pi su ju po red ime na naj i stak -nu ti jih pred stav ni ka srp ske vla ste le. Po me ni srp ske sred wove kov ne go spo de saupi sa nim ti tu la ma lo go te ta, ~el ni ka, dvo ro dr ̀ i ce, sta vi o ca, ka zna ca i voj vo -de omo gu }a va ju iden ti fi ka ci ju upi sa nih hri {}a na u cr kve nim po me ni ci ma iupo re |i va we sa po da ci ma iz dru gih isto rij skih iz vo ra. U ve }i ni slu ~a je va, ka -da se ti tu le iz o sta vqa ju ili ka da se ube le ̀ e ne ti tu le ne sla ̀ u sa na vo di ma izdru gih isto rij skih iz vo ra, osta je mo sa mo u sfe ri pret po stav ki.

Pre gled iden ti fi ko va nih li~ no sti srp ske vla ste le iz po me ni ka

Li pqan ske epi sko pi je i Qe vi {kog po me ni ka sa ti tu la ma

Do sa da {we ob ja vqi va we gra |e iz sta rih cr kve nih po me ni ka je po ka za lowi hov ne pro ce wiv zna ~aj za isto ri o graf ska, an tro po no ma sti~ ka i to po no ma -sti~ ka is tra ̀ i va wa. U cr kve nim po me ni ci ma se mo gu pro na }i ime na onihli~ no sti za ko je ne ma mo po tvr de u dru gim srod nim isto rij skim iz vo ri ma. Po -da ci u ro do slo vi ma, kao srod nim isto rij skim iz vo ri ma na sta lim ne {to po slepo me ni ka, mo gu se uspe {no i po u zda no pro ve ra va ti u sta rim cr kve nim po me ni -ci ma. Ob ja vqi va we gra |e iz sta rih srp skih po me ni ka mo ̀ e da pru ̀ i neo p ho -dan pod strek za bu du }a op se ̀ ni ja is tra ̀ i va wa.

Dragoljub Danilovi}

SERBIAN CHURCH REMEMBRANCE BOOKSAND IDEN TI FICATION OF PERSONS IN THE MIDDLE AGES

Summary

Liturgical books originating from the middle of the XIV century were of practical use in themonasteries of the Nemanji} state because they were used at the Prothesis, the introductory part ofthe Divine Liturgy when the names of deceased and living Christians are read out. Old churchremembrance books were composed by several scribes, starting from the XIV century all until theXVIII century. Their content is therefore extremely interesting because they are unusual records ofthe history of a period of time. In old remembrance books one can find small treasuries with a mul-titude of personal names, numerous titles together with the names, details about family relation-ships among those recorded and interesting writings in the margins of the texts. The old churchremembrance book from a monastery in the Lipljan bishopric, which is kept in the UniversityLibrary in Belgrade, contains mentions which can help in the identification of certain persons fromthe mediaeval period.

95Srpski crkveni pomenici i indetifikacija li~nosti u sredwem veku