Sahn- Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanl’da lim ve Fikir Dünyas Âlimler,
Müesseseler ve Fikrî Eserler XVII. Yüzyl
Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yaynlar Kitap No: 44
Yayn Koordinatörü
Erdem Zekeriya skenderolu Veli Koç
Sahn- Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanl’da lim ve Fikir Dünyas
(Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler) - XVII. Yüzyl
Editörler
ISBN 978-975-2485-07-5
1. Bask
Kitap Tasarm Salih Pulcu
Tasarm Uygulama Fatma Efe
Bask-Cilt Seçil Ofset Matbaaclk Yüzyl Mh. Matbaaclar Sitesi 4.
Cadde No: 77 Baclar stanbul
Sertifika No: 12068
www.zeytinburnu.istanbul
Sahn- Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanl’da lim ve Fikir Dünyas Âlimler,
Müesseseler ve Fikrî Eserler XVII. Yüzyl
S E M P O Z Y U M T E B L L E R
Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a4
S U N U
Kymetli okurlarmz,
Zeytinburnu Belediyesi olarak, uzun yllardr gerek Zeytinburnu
Kültür ve Sanat Merkezi, gerekse Zeytinburnu Belediyesi Kültür
Yaynlar bünye- sinde kültür ve sanat etkinlikleri düzenliyor,
yaynlar yapyoruz. Kymetli Zeytinburnulu hemehrilerimizin bizlere
verdii frsat en doru ekilde deerlendirmeye ve yarnlarmz her alanda
dorulukla ina etmeye çal- yoruz. Malumunuzdur ki “yarnlarn inas”
mefhumu, dile kolay gelse ve skça tekrarlansa da hakkndan kolaylkla
gelinebilecek bir söz deildir. Yarnlar kurmak için geçmii her
veçhesiyle anlamaya, yorumlayabilmeye ve bu maksatla yaplan
çalmalara hz vermeye mecburuz.
2016 ylnda üçüncüsü düzenlenen “Sahn- Semân’dan Dârülfünûn’a Os-
manl’da lim ve Fikir Dünyas (Âlimler, Müesseseler ve Fikri
Eserler)” sempozyumlar dizisine ev sahiplii yapmak, sempozyum
teblilerinin kitaplamas için elimizden geleni ortaya koymak bizim
için sadece bu se- bepten bile bir zorunluluktur. 22-23 Aralk
2016’da gerçekleen toplant, serinin 17. yüzyl konu edinen
sempozyumuydu; deerli hocalarmzn katlm ve çalmalarndan ziyadesiyle
faydalandmz bu mecliste dile getirilenlerin kitaplamasnn ilim ve
kültür dünyamz adna da sevindiri- ci olduunu düünüyorum.
Elinizdeki kitap, “dün dünde kald cancazm, bugün yeni eyler söyle-
mek lazm” diyen mütefekkirlerimizin dünü anlayp bugüne söz söyleme
çabalarnn meyvelerindendir. Bu vesile ile sempozyum ve kitaba emei
geçen ilim adamlarna, stanbul Üniveristesi lahiyat Fakültesine,
sayg- deer danma ve yürütme kurulu üyelerine ve mesai arkadalarma
te- ekkür ederim.
Murat Aydn Zeytinburnu Belediye Bakan
Editörden
stanbul Üniversitesi lahiyat Fakültesi tarafndan “Sahn- Semân’dan
Dâ- rülfünûn’a Osmanl’da lim ve Fikir Dünyas (Âlimler, Müesseseler
ve Fikri Eserler)” üst bal ile be sempozyum olarak tasarlanan
konferanslar se- risinin stanbul’un fethinden Süleymaniye
Medreselerinin kuruluuna ka- darki dönemi içine alan birincisi,
19-21 Aralk 2014 tarihinde düzenlenmiti. Bu birinci sempozyumun
teblileri 2015 ylnda Klasik Yaynlar tarafndan yaynland. Ayn üst
balkl Osmanl’nn 16. yüzyln konu edinen ikin- ci sempozyum ise
Zeytinburnu Belediyesinin ibirlii ile 19-20 Aralk 2015 tarihinde
gerçekletirildi. Bu toplantnn teblileri yine Zeytinburnu Bele-
diyesi Kültür Yaynlar tarafndan ubat 2017’de okurlaryla
buluturuldu.
Gelenei bozmayarak, 22-23 Aralk’ta serinin 17. yüzyl konu edinen
üçün- cü sempozyumu da geçtiimiz yl Zeytinburnu Belediyesi’nin ev
sahipli- inde gerçekletirildi. Elinizdeki kitap, bu toplantda
sunulan teblilerin önemli bir ksmn ilim dünyasnn istifadesine
sunmaktadr. Bu vesile ile tebli sahiplerine, stanbul Üniversitesi
lahiyat Fakültesine, Zeytinburnu Belediyesine ve bu kitabn yayn
aamasnda emei geçen herkese teekkür ederiz.
Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a8
Kymetli okurlarmz,
Osmanl bilim ve düünce tarihi aratrmalar son yllarda giderek daha
çok ilgi çekse de hala iin çok balarnda olduumuzu söyleyebiliriz.
Çeitli sebeplerle uzun bir süre Osmanl düünce ve bilim dünyas
aratrmaclarn ya ilgi alan dna çkm ya da çok clz bir ilgiye mazhar
olmutu. Gerile- meci tarih anlatsnn bu ilgisizlii artran bir etken
olmas kadar modern dünyann geleneksel dünyay anlamay zorlatran
yabanclatrc özellii- nin de bunda etkisi büyüktür. Önce batl
aratrmaclar belirli önyarglarla Osmanl bilim ve düünce ürünlerini
yok sayan ya da küçümseyen bir söy- lemle ele aldlar; daha sonra
ise bu durum, Osmanl çalmalarnn adeta kabulü haline geldi. Osmanl
düünce tarihini anlamak, hiç kukusuz en bata bu önyarglarn almasn
zorlatran teorik ve metodik engellerin ve ön kabullerin krlmasna
yönelik bir çaba gerektiriyor. Nitekim sanat, ede- biyat, mimari
gibi Osmanl medeniyetinin müsellem baarlarna karlk ilim, felsefe ve
düünce plannda Osmanllarn özgün bir ey üretemedii eklindeki
kabuller ve varsaymlar o kadar güçlüdür ki, bunlarn kolayca
zihinlerden silinemeyecei açktr. Özellikle modernleme çann arifesi
olan iki yüzyln, 17. ve 18. yüzyllarn, bu önyarglardan en fazla
nasibini ald ve dolaysyla düünce/ilim dünyas açsndan en az
aratrmann ya- pld yüzyllar olduu bilinen bir gerçektir. Bu sebeple
felsefe, hukuk, dini düünce, kitap ve kütüphaneler, eitim hayat ve
benzeri alanlarda verilen ürünlerin sadece dökümünün bile yaplmas
kendi bana çok deerli bir admdr.
stanbul Üniversitesi lahiyat Fakültesi uzun soluklu bir proje ile
söz konusu adm atmak için 2014 ylnda bir proje gelitirdi. Sahn-
Semân’dan Darulfünûn’a Osmanl’da lim ve Fikir Dünyas: Âlimler,
Eserler ve Müesse- seler balkl bir ilmi toplantlar dizisi olarak
tasarlanan projenin 15. ve 16. yüzyllar, 2015 ve 2016 yllarnda
gerçekletirilen baarl toplantlarla ele alnd ve sunulan tebliler
kitaplat. Aralk 2016’da gerçekletirilen üçüncü toplant ise
düünce/ilim dünyas hakknda nispeten daha az ey bildii- miz 17.
yüzyla odaklanmtr. Sonraki yüzyllar ayrca proje kapsamnda
Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a 9
ele alnacak ve gelecek toplantlarn bildirilerini yaynlama
konusundaki kararllmz da devam edecektir.
Düzenlediimiz bu toplantlardan örendiimiz bir ey varsa o da yüzyl
yüzyl yaplan çalmalarn, ilgili dönemin salt bir katalounu çkarmak
açsndan bile yetersiz olduu gerçeidir. Çok daha kapsaml çalmala- rn
yaplmas zarureti ortadr; ama bu türden toplantlarn en azndan söz
konusu ihtiyacn hissedilmesine bir katk sunacan ümit ederiz. Eer
bi- lim ve düünce örencilerinin ilgisini Osmanl ilim ve fikir
dünyasna çeke- bildiysek bunu bir baar olarak deerlendiririz. Belki
yüzeysel bir gezinti tadndaki bu toplantlarn gerçeklemesi ve
eserlere dönümesi konusun- da desteini bizden esirgemeyen ilim
insanlarna ve Zeytinburnu Belediye- sinin deerli bakan Murat Aydn
Beye müteekkiriz.
Prof. Dr. Mürteza Bedir stanbul Üniversitesi lahiyat Fakültesi
Dekan
Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a10
Kymetli okurlarmz,
stanbul Üniversitesi lahiyat Fakültesi olarak, ilim ve fikir
hayatmza katkda bulunmak maksadyla ulusal ve uluslararas düzeyde
pek çok or- ganizasyon düzenlemekteyiz. Sahn- Semândan Dârülfünûn’a
Osmanl’da lim ve Fikir Dünyas üst baln tayan sempozyum serisi
bunlarn en önemlilerinden biridir. Bu serinin ilki stanbul’un
fethinden Süleymaniye medreselerinin kuruluuna kadar geçen dönemi,
ikincisi ise Osmanlnn 16. yüzyln konu edinmiti.
6 asrlk Osmanl tarihinde 17. yüzyln ise apayr bir yeri vardr. Bu
asrda Osmanl Devleti en geni snrlara sahiptir, fakat duraklama da
bu yüzyl- da balamtr. Viyana kaplarna kadar gidilmitir, ancak eli
bo dönül- mütür. Birçok bölgede savalar cereyan etmektedir, lakin
evvelden ksa sürede zaferle neticelenen savalarn yerini, uzun yllar
süren ve kesin galibiyetlerin elde edilemedii mücadeleler almtr.
Douda Safevilerle süregelen savalar Badat’n fethiyle nihayete
ererken buna mukabil ülke içinde pek çok çalkant söz konusu
olmutur. Nitekim tam 10 padiah gö- ren bu yüzyl, bir padiahn
katline ahit olmutur.
Siyasi hadiseler bir yana, bu yüzylda düünülenin aksine oldukça
zengin olan Osmanl ilim ve fikir dünyasnda bata tefsir, hadis ve
fkh olmak üzere çok çeitli ilim dallarnda yüklü miktarda kitap,
risale, tercüme, erh ve haiyeler vücuda getirilmitir. Tefsir-i
Tibyan adndaki Osmanlca tefsir bata olmak üzere bu asrda birçok
sure ve ayet tefsiri telif edilmi- tir. Kadzâdeliler ile Sivasîler
kavgas, baka bir ifadeyle medrese ve tekke sürtümesi yüzyln büyük
bir ksmnda fikri eserlerin çeitlenmesine etki etmitir. Ayrca,
Sultanahmet Camii gibi muazzam bir eser bu yüzylda ina edilirken,
Hezarfen Ahmet Çelebi, Lagari Hasan Çelebi, Kâtip Çelebi, Evliya
Çelebi gibi ün yapm âlimler, Nâbi gibi airler de bu asrn insanlar-
drlar. Sempozyumumuzda tüm bu yönleri ve daha nice veçhesiyle
Osman- lnn 17. asr yeniden okunarak irdelenmi, elde edilen sonuçlar
ilim ve fikir dünyamzla paylalmtr.
Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a 11
Sempozyum serisinin 17. yüzyl alt baln tayan üçüncüsünü düzenleme
görevi tarafma verilmesini takiben oluturduumuz düzenleme kuruluyla
Nisan 2016’dan itibaren çalmaya baladk. Daha önceki iki program
baa- ryla gerçekletiren meslektalarmzn tecrübelerinden ve
birikimlerinden istifade ederek sempozyum tarihini ve takip
edeceimiz yolu kararlatr- dk. Yurt içinden ve dndan ilgili
çalmalaryla bilinen akademisyenlere teklifte bulunmak suretiyle
programmz oluturduk. Nihayet, 22-23 Aralk 2016 tarihinde
Zeytinburnu Kültür ve Sanat Merkezinde gerçekletirilen, 9 oturumda
yurt içinden ve dndan 25 tebliin sunulduu bu sempozyum, çok sayda
aratrmac, hoca ve örencinin itirakiyle gayet baarl bir e- kilde
icra edildi.
Sempozyumumuzun gerçeklemesinde büyük emekleri olan düzenleme
kurulu üyelerine, tebli sunmay ve oturum bakanl yapmay kabul ede-
rek bizlere destek olan tüm hocalarmza, salonlarmz doldurarak
bizleri yalnz brakmayan tüm dinleyicilere teekkür ederim. En büyük
teekkürü ise bizlere her türlü destei seve seve veren ve programn
baarl bir ekil- de icrasnda büyük pay sahibi olan Zeytinburnu
Belediyemiz hak ediyor. Bu vesileyle Bakan Sayn Murat Aydn ve
ekibine, bilhassa programn her aamasnda bizlere yardmc olan Kültür
ve Sosyal ler Müdürü Veli Koç’a ayrca teekkürü bir borç
bilirim.
Eserimizin ilim, irfan ve kültür dünyamza katklar salamasn
dilerim.
Prof. Dr. Hidayet Aydar stanbul Üniversitesi lahiyat
Fakültesi
Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a12
ÇNDEKLER
KTABYAT
Erol Özvar Osmanl Dünyasnda Yazma Eser Üretkenlii 17
Berat Açl On Yedinci Yüzyl stanbul’unda Âlim ve Kitap likisi:
Carullah Efendi Örnei 45
TEFSR
Hidayet Aydar 17. Asr Osmanl Tefsir Hareketine Panoramik Bak
59
ükrü Maden Osmanl 17. Yüzylnda Sûfî Müfessir Abdülhay Celvetî ve
Fetih Sûresi Tefsiri 207
Recep Arpa Osmanl Halknn ‘Muteber’ Kitaplar: Tibyân Tefsiri Örnei
241
HADS
Kadir Ayaz Köprülülerin am, Msr ve Hicâz Ulemâs ile
Münâsebetlerinin Osmanl Hadis Çalmalarna Yansmas (câzet ve
Kütüphane) 307
Mustafa Celil Altunta Süyûtî’nin el-Câmi‘u’s-Saîr’inin Osmanl Hadis
Eitimindeki Yeri 341
Gülsüm Korkmazer Kadzâdeliler-Sivâsiler Çatmasnn Hadis erhlerindeki
Tezahürleri (Bidâatü’l-Vâizîn ve Mecâlisü’l-Ebrâr) 367
FIKIH
Kaif Hamdi Okur 17. Yüzyl Osmanl Fkhçlarnn Nevazile Yönelik Fkhî
Argümantasyonu (Mehmed Fkhî el-Aynî ve Risâletü’d-Duhân ve’l-Kahve
Örnei) 381
Süleyman Kaya 17. Yüzyln Büyük eyhülslâm Zekeriyazâde Yahya
Efendi’nin lmî Kiilii ve Osmanl Hukukuna Baz Katklar 395
Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a 13
TASAVVUF VE MEZHEPLER TARH
Mehmet Kalayc Birgivî Mirasnn Toplumsal ve Metinsel Tayclar:
Kadzâdeliler ve Etrafndaki Ulema 431
Ylmaz entürk 17. Yüzyl Tasavvuf iirinde Vahdet/Tevhid: Hüdâyî, Msrî
ve Abdülahad- Nûrî Örnei 457
MANTIK VE FELSEFE
Harun Kulu Kara Halil’in Fenârî Haiyesi’nde Formel Mantk Konularnn
Ele Aln 479
Kübra enel Siyâlkûtî’nin Zihnî Varlk Tasavvuru 493
DNLER TARH
rfan nce, Fuat Aydn Bir 17. Yüzyl htida Anlats: Bir Atinal Mühtedî,
Bir Osmanl Kads 507
Elif Tokay 17. Yüzyl Hristiyan Arap-Süryani Literatürüne Bir Bak:
Konular ve Tartmalar 579
T E B L L E R
K TAB YAT
19 Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a
Osmanl Dünyasnda Yazma Eser Üretkenlii
Erol Özvar Prof. Dr., Marmara Üniversitesi ktisat Fakültesi
Bu çalmann amac, Türkiye’deki yazma eser kataloglarndan bir
örnekle- me yaparak 15. yüzyl ile 18. yüzyl arasnda Osmanl
dünyasnda yazma eser üretiminin genel hacmine ve çeitli disiplinler
itibariyle dalmndaki de- imelere dair tahminler gelitirmektir. 16.
yüzylda Osmanllarn her alan- da zirveye ulatklar kabul edilse de,
bu çalma, 17. ve 18. yüzylda Osmanl corafyasnda telif ve tercüme
yoluyla eser üretiminin bir önceki yüzyldan daha fazla olduunu
ortaya koyuyor. Kitap arz ve talebini etkileyecek nüfus, gelir ve
fiyatlardaki deimeleri tahlile katarak tartmaya açyor.
Modern Osmanl tarihi yazclnda 16. yüzyln sonlarndan itibaren Os-
manl kurumlarnn bir bozulma veya çözülme sürecine girdiini ileri
süren yaklamlar yakn zamanlara dek etkili oldu. II. Mehmed, I.
Selim veya I. Süleyman devirlerindeki gibi hzl emperyal yaylmann ve
çarpc askeri zaferlerin yokluu, kimi tarihçileri, çada
gözlemcilerin keskin eletiri- lerinin de tesirleriyle,
imparatorluun 17. yüzylda duraklad ve sonraki yüzylda ise dald
yargsna sevk etti.
Son yllarda Osmanl tarihinin devirlerini ilerleme ve gerileme gibi
kavram- larla taksim eden yaklamlara ciddi eletiriler geldi. Son
20-30 senede yap- lan yeni çalmalar bilhassa 17. ve 18. yüzyl
Osmanl kurumlarnn bilinme- yen çeitli yönlerini ortaya koydu. 17.
yüzylda Osmanl mparatorluu’nun hiç de duraanlk içinde olmad, aksine
gerek askeri ve politik düzeninde, gerek mali ve sosyal düzeninde
çarpc deimeler tecrübe ettiini gösterdi. Bu yüzylda imparatorluun
kar karya kald tehditlerin bir ksmnn sonuçlar itibariyle mahalli
olmad, ayn zamanda Akdeniz, Orta Avrupa ve Asya’daki dier ülkeleri
de etkileyecek ölçüde evrensel olduu ortaya ç- kyor. Bugün Osmanl
tarihçileri için bu yüzyllarda tecrübe edilen krizlere
20 Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a
kar Osmanl toplumu ve kurumlarnn nasl tepki verdiini ve kendilerini
nasl uyarlamaya çaltn anlamak daha önemli hale geldi1.
17. yüzyl Osmanl dünyasnda ilim ve düünce hayat da, Osmanl
tarihinin klasik dönemlendirme eklinden payn almtr. 16. yüzyl
sonras Osman- l tarihini çökü veya gerileme zaviyesinden
deerlendiren tarihçiler, bu yüzylda ilmi üretkenlik adna Osmanllarn
kayda deer bir katksnn ol- madn vurgulayageldiler. Medreselerde 16.
yüzyln sonlarndan itibaren akli ilimlerin ihmal veya terk
edildiini, kayrmacln hakim olduunu ve nihayet bu kurumlarn
bozulduunu ve nitelikli telif faaliyetlerinin durak- ladn iddia
ettiler2. Gerileme paradigmas ile çalan düünce tarihçileri 17.
yüzyl Osmanl fikir hayatn donuk ve ksr tartmalar içinde gördüler ve
neredeyse bu yüzyldaki fikri tartmalar, medrese-tekke çatmasna
indirgediler. Son zamanlarda revizyonist çalmalar yapan
aratrmaclar, 17. yüzylda Osmanl corafyasnda entelektüel merak ve
üretkenliin na- sl deitiine dair yeni sorular ortaya atmakta ve bu
yüzylda geni slâm corafyasnda yeni entelektüel etkileim ve
tartmalarn varlna dikkat çekmektedir3.
1 Osmanl tarihinin dönemlendirilmesi ve çökü temas üzerine yaplan
tart- malar bugün itibaryla hatr saylr bir hacme ulam durumdadr.
Bütün lite- ratürü burada deerlendirmek mümkün deil. Bu çalmalarn
birkaç için bk: Douglas Howard “Ottoman Historiography and the
Literature of ‘Decline’ of the Sixteenth and Seventeenth
Centuries.” Journal of Asian History 22 (1988), pp. 52-77 Cemal
Kafadar, “The Question of Ottoman Decline,” Harvard Middle Eastern
and Islamic Review 4 (1997–8), p. 30-75; Mehmet Öz, Kanun-i Kadimin
Pesinde: Osmanl’da “Cozulme” ve Gelenekci Yorumcular. stanbul:
Dergah Yayn- lar, 1997; Mehmet Genç, Tarihimize Giydirilen Deli
Gomlei: Osmanl Tarihinde Donemlendirme Meselesi, Osmanl Tarihini
Yeniden Yazmak: Gerileme Paradigma- snn Sonu, Hazrlayan: Mustafa
Armaan, stanbul: Tima Yaynlar, 2011, sayfa: 319-326. Bu makalelerle
burada anlmayan dier birkaç makale, Osmanl Tarihini Yeniden Yazmak
isimli derleme eserde baslmtr. lgili problem hakknda yeni çalmalar
da yaplmaya devam ediyor.
2 Bu iddialara ciddi eletiriler yöneltilmitir. Bu eletirel çalmalar
için bk. Meh- met Genç, “Osmanl’da 17. yüzyln Sosyal ve Siyasal
Yapsnda Deimeler,” Itri ve Donemine Disiplinleraras Bakslar,
stanbul: stanbul Kültür Sanat Vakf, 2013, sayfa: 13-18; Bu yüzylda
Osmanl medreselerinin geriledii iddialarnn kapsaml bir eletirisi
için bkz. Yaar Sarkaya, “Osmanl Medreselerinin Gerilemesi Mese-
lesi: Eletirel Bir Deerlendirme Denemesi”, slâm Arastrmalar
Dergisi, Say 3, 1999, sayfa 23-39. erh ve haiye gelenei üzerinden
Osmanllarda ilmi üretken- liin nasl deerlendirilebileceine dair
önemli bir çalma için baknz: smail Kara, “Unuttuklarn Hatrla! erh
ve Haiye Meselesine Dair Birkaç Not,” Divan Disiplinleraras
Calsmalar Dergisi, Cilt: 15, Say: 28 (2010/1), s. 1-67; Cevat zgi,
Osmanl medreselerinde ilim, stanbul: z Yaynclk, 1997.
3 hsan Fazlolu, “Selçuklu ve Osmanl Döneminde Felsefe-Bilim
Meselesi”, Tur- kiye’de/Turkcede Felsefe Uzerine Konusmalar içinde,
haz. M. Cüneyt Kaya, Küre Yaynlar, stanbul 2009, s. 233-34; Khaled
El-Rouayheb, Islamic Intellectual His-
21 Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a
Bu çalmada bizim ulatmz bulgular da Osmanl dünyasnda kitap
üretiminin artarak devam ettiini gösteriyor. Bu yönüyle bu
aratrmann bulgular çökü hipoteziyle uyumuyor. mparatorluun balca
ehirlerin- den olan stanbul ve Bursa’daki yüksek eitim kurumlarnn
says nüfusa nispetle daha fazla artm ve bu art kitaba olan talebi
tetiklemitir. Ki- tap talebinin ve buna bal üretim artndan mesul
olan olaan üpheliler Osmanl toplumunun seçkinleri (askeriye, ilmiye
ve kalemiye mensuplar) idi. Osmanl kitap dünyasnda bu kesimler
egemendi. Bunun nedeni gelir dalmndaki eitsizliin bu gruplara,
toplumun dier geni kesimlerine nispetle, kitaplara daha fazla yatrm
yapma imkan salamas idi. Osmanl eliti, vakf kurumu vastasyla sadece
eitim kurumlarna deil, kütüpha- nelere de servet harcad. 17.
yüzyldan itibaren ehirlerde okur yazarlklar ve daha düük seviyedeki
maddi imkanlaryla ilim adamlar, tüccar ve esnaf ile mesleki
ilgileri hakknda henüz yeterince bilgi sahibi olamadmz s- radan
insanlar mütevazi ölçülerde kitabn toplum içinde yaygnlamasna
katkda bulundular. Fert bana düen kitap says, örneklem yoluyla
ortaya koyduumuz gibi, yükselmitir.
Kitabn Osmanl toplumunda giderek yaygnlamasyla paralel olarak za-
man içinde kitap üretim maliyetleri dütü mü? Osmanl kitap tarihi
üze- rine yaplan baz çalmalar 17. yüzyldan itibaren kat fiyatlarnn
kitap fiyatlarn düürücek ekilde ucuzladn ileri sürüyorsa da bu
iddia, bir iz- lenimin ötesinde henüz salam verilerle desteklenmi
deildir. Bu çalma Avrupa kat fiyatlaryla mukayeseli olarak
stanbul’daki kat fiyatlarna ait ilk defa kapsaml saylabilecek
veriler ortaya koyuyor ve kat fiyatlarnn uzun vadede kitap
fiyatlarn nasl etkilemi olduunu sorununu ele alyor. Kat
maliyetlerinin yan sra el yazmas bir eserin meydana gelmesinde
hattat, nakka, müstensih ve müzehhip gibi emek sahiplerinin
ücretlerinin önemini vurguluyor. Nihayet, 17. yüzyldan itibaren
kendi eserini istinsah eden okurlarn varlna ve müstensih arznn
artna dikkat çekerek bu ge- limelerin yazm maliyetlerinden tasarruf
edici olabileceini ileri sürüyor.
Çalmann Kaynaklar ve Yöntemi Hakknda Birkaç Not:
Bu bildiride yüzyllar itibariyle üretilen yazma eserlerin hacmi ve
kompo- zisyonunu tespit etmek amacyla Kültür Bakanlna bal Yazma
Eserler Kurumu tarafndan internet ortamnda hizmete sunulan yazma
eserler
tory in the Seventeenth-Century: Scholarly Currents in the Ottoman
Empire and the Maghreb (Cambridge University Press, 2015); ayn
yazar, “The Myth of ‘The Triumph of Fanaticism’ in the
Seventeenth-Century Ottoman Empire” Die Welt des Islams 48(2008):
196-221.
22 Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a
katalouna bavuruldu. nternet ortamna aktarlan ve arama motoru ile
muhtelif ekillerde tarama yaplan bu derneik katalog Türkiye çapnda
bir kataloglama çalmasnn ürünü olarak Türkiye Yazmalar Toplu
Katalou projesi adyla meydana getirildi. Bu katalog vesilesiyle
Türkiye’nin en zen- gin kütüphanelerinde muhafaza edilen yazma
eserlerin künye bilgilerine ulalmaktadr. Kataloglar birletirilerek
barndrdklar yazma eserlerin bilgisine ulalabilen kütüphaneler
unlardr: Kültür Bakanl Kütüphane- ler Genel Müdürlüü’ne bal yazma
eser kütüphaneleri, Milli Kütüphane, l Halk Kütüphaneleri, stanbul
Büyükehir Belediyesi Atatürk Kitapl, Diyanet leri Bakanl
kütüphanesi, Türk Dil Kurumu kütüphanesi, bir ksm yabanc
kütüphaneler ve Yazma Eserler Kurumu’nun resmi internet sitesinde
adlar verilen dier kütüphaneler4. Önemli miktarda yazma eser
barndran üniversite kütüphanelerinin kataloglar ile baka resmi
kurum- larda ve özel kütüphanelerde muhafaza edilen yazmalarn
kataloglar da bu toplu kataloglara eklenmeye devam
etmektedir.
Kültür ve Turizm Bakanl Kütüphaneler ve Yaymlar Genel Müdürlüü- ne
bal kütüphanelerde, matbu eserler dnda, 200.000 cilde yakn yaz- ma
eser bulunduu ifade edilmektedir. Dier kurumlarn ve özel ahsla- rn
elinde bulunan yazma eserler dikkate alndnda Türkiye genelinde
300.000 cildin üzerinde yazma eser bulunduu söylenmektedir. Bu
saynn, ciltlerin birden fazla risaleyi ihtiva etmi olabilecei
hesaba katarak Tür- kiye’de bugüne ulaan ve bir ekilde kayt altnda
olan bütün el yazmalar için yarm milyon says telaffuz edilmektedir.
Maalesef bu tahminlerin bir dayana yoktur bu nedenle bu rakamlara
ihtiyatla yaklamak gerekir. Tür- kiye snrlar dnda ise Avrupa ve
Amerika’daki da çeitli kütüphanelerde 100-150.000 arasnda eski
Türkçe yazma eser bulunduu ifade edilmektedir ancak bu rakam da
henüz teyit edilmi deildir. Arapça, Farsça, Türkçe ve Müslümanlarn
kulland dier dillerde ina edilen yazma eserler bugün dünyann yaklak
100 ülkesine yaylmtr5.
Bu çalma Türkiye geneli için geçmiten bugüne intikal eden ve
yukarda belirttiimiz gibi yarm milyon civarnda olduu tahmin edilen
yazmalar kapsamaktadr. Acaba biyografi, tabakat veya tezkire türü
kitaplarda gör- düümüz fakat kataloglarda bulunmayan veya bugüne
ulamayan eserlerin
4 Bu konuda daha geni malumat ve Türkiye Yazma Eserler Kurumunun
internet ortamnda aratrmaclarn hizmetine sunduu kataloglar için bk.
http://www. yazmalar.gov.tr
5 Avrupa’daki slâm yazma eserlerinin kataloglar üzerine baknz:
Ahmet Suphi Furat, “Avrupa Ülkelerindeki Arapça, Farsça ve Türkçe
Yazma Eserlerin Katalog- lar,” arkiyat Mecmuas, 9, 2011, sayfa:
9-19.
23 Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a
says ne kadardr? Dahas bu tür kitaplarda kendine çeitli sebeplerle
yer bulmayan fakat insanlarn arasnda asrlarca tedavül eden ve
tekrar tekrar üretilen yazmalarn hacmi ne olabilir? Fiziken izi
sürülebilecek veya sü- rülemeyecek bütün eserler ölçeinde
düünüldüünde matbaa öncesinde yazma eser üretiminin hacmi hakknda
ne söylenebilir? Mevcut çalma- lardan hareketle bu sorulara gerek
Türkiye gerek slâm dünyas için henüz cevap verebilecek durumda
deiliz.
Bu çalmada kaynak olarak kullandmz Türkiye Yazma Eserler Kurumu-
nun internet ortamnda sunduu kataloglarda, her bir eserin
ariv/demir- ba numaras, ad, müellifi, müstensihi, konusu, dili,
telif tarihi, istinsah yeri, bulunduu kütüphane ve bal olduu
koleksiyon bilgileri bulunmak- tadr. Fakat her eser için künye
bilgileri tam deildir. Bir ksmnda eser ad yoktur. Dier ksmnda
müellif, mütercim veya müstensih bilgisine rastlan- maz. Baz
eserlerde ise daha önemli bir eksiklik olarak telif veya istinsah
ta- rihi bulunmamaktadr. üphesiz kataloglardaki bu eksikler
giderilebilirdi, fakat böyle bir ie teebbüs etmek çok uzun zaman
alrd. Bu sebeple, ça- lmann amac açsndan daha uygun olduunu
düündüümüz maksatl örnekleme (purposive sampling) yöntemini
kullandk. Matbu eserleri da- rda braktk. Kataloglardaki yazma
eserin ad ve telif veya istinsah tarihi ile müellif, mütercim veya
müstensihin adn ve ölüm tarihini bulabildiimiz kaytlar bir araya
getirdik. Eserlerin ad, üretim tarihi ve müellif tarihiy- le ilgili
tespit ettiimiz yanllklar eserlere bizzat bavurarak düzelttik.
Kataloglarda yazmalarn müellifleri ve tarihlerine ilikin üphe
ortaya çk- mas durumunda elden geldii ölçüde baka bavuru
kaynaklaryla kar- latrarak bunlarn kontrolünü saladk. Böylelikle
üzerinde çalacamz verileri homojen hale getirmeye gayret ettik.
Örnekleme giren eser says 60.000’e yaklat ki bu rakam, toplam yazma
popülasyonunun kayda deer bir orann temsil etmektedir.
Seçtiimiz örneklem ile ilgili ilk yaptmz ey, eserlerin ait olduu
döne- me göre tasnif etmek olmutur. Bu iki tasnif türünden ikincisi
bizi oldukça zorlad. Zira, tasnife direnen pek çok eserlerle
karlatk. Pekala birden fazla alan içinde deerlendirilecek eserlerin
az olmadn fark ettik. Eser- leri ait olduu konularna göre ayrma
giriimi bizi tabiri caizse ihsau’l-u- lum (ilimler tasnifi)
problemi ile kar kar getirdi. Bunu mevcut olabilen en geni disiplin
ayrm ile amaya çaltk. Eserleri fkh, kelam-akaid, tasavvuf-tarikat,
Kur’an-tefsir-tevil, mantk, hadis-siyer-slâm tarihi ve
ahlak-siyaset-içtimaiyyat olmak üzere 7 konu bal altnda topladk. Bu
snflamann dnda kalan saha ve eserler ise inceleme dnda tutuldu. Tp,
askerlik, corafya, matematik, tabii ve tatbiki bilimler ve
astronomiye ait
24 Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a
tahliller IRCICA’nn literatür tarihlerine dayandrld. IRCICA’nn
katalog- larnda bulunan bütün yazma eserler aratrmamza dahil
edildi6.
Çalmann Bulgular
Örneklem olarak aldmz yazma eserler, ait olduklar yüzyllara datl-
dnda aadaki sonuç ortaya çkt. Tablo 1’de görüldüü gibi 18. yüzyla
ait yazma eserler örneklemin yarsna yakn oluturmaktadr. Osmanl ta-
rihinin her yönüyle altn ça olarak kabul edilen 16. yüzyla ait
eserler, 15. yüzylda ina edilen eserlerle biraraya getirildiinde
toplam eserlerin ancak ¼’üne ulamaktadr. 17. ve 18. yüzyllara ait
eserler ise toplam yazmalarn yüzde 75’ini tekil etmektedir.
Tablo 1: Örneklem olarak alnan yazma eserlerin yüzyllara göre
dalm
Yüzyl Telif-Tercüme Say stinsah Says
Toplam Yazma
15. Yüzyl 457 3619 4076 8
16. Yüzyl 767 7582 8349 16,32
17. Yüzyl 968 13281 14249 27,86
18. Yüzyl 1373 23096 24469 47,84
Örnekleme göre, 18. yüzyl yazma eser üretiminin altn çadr. Bu
yüzyl- da üretilen telif ve tercüme eser says 15 ve 16. yüzyllara
ait telif ve tercü- melerin 2 katna yakndr. Bu eilim, Türkiye’deki
yazma eserler toplamna hemen temil edemesek de, Osmanl dünyasnda
yazma eser üretiminin genel manzaras hakknda bir fikir verecek
mahiyettedir. Çalmann odak- land eserlerin ait olduklar bilgi
sahasna yapt ilmi katknn nitelii ise bu çalmada deerlendirme d
braklmtr.
6 Tp, askerlik, corafya, matematik, tabii ve tatbiki bilimler ve
astronomi bal altnda toplanan eserler Ekmeleddin hsanolu’nun
editörlüünü yapt ve IRCICA tarafndan neredilen eserlerden
toplanmtr. Osmanl Tbbi Bilimler Li- teraturu Tarihi, Cilt: 1-4,
Editör: Ekmeleddin hsanolu, stanbul: IRCICA, 2006; Osmanl Askerlik
Literaturu Tarihi, Cilt:1-2, Editör: Ekmeleddin hsanolu, stan- bul:
IRCICA, 2004; Osmanl Corafya Literaturu Tarihi, Cilt: 1-2, Editör:
Ekme- leddin hsanolu, stanbul: IRCICA, 2000; Osmanl Matematik
Literaturu Tarihi, Cilt: 1-2, Editör: Ekmeleddin hsanolu, stanbul:
IRCICA, 1999; Osmanl Tabii ve Tatbiki Bilimler Literaturu Tarihi,
Cilt: 1-2, Editör: Ekmeleddin hsanolu, stanbul: IRCICA, 2006;
Osmanl Astronomi Literaturu Tarihi, Cilt: 1-2, Editör: Ekmeleddin
hsanolu, stanbul: IRCICA, 1997. Bu kataloglardaki veriler Marmara
Üniversitesi ktisat Fakültesi ktisat Tarihi bilim dal öretim
elemanlarndan Dorukhan Sel- çuk, Tansu Hilmi Hançer, Ayenur
Karademir, Sema Kele, Yasemin Çiftçi tarafn- dan ilgili bilgisayar
programna aktarld. Her birine teekkür ederim.
25 Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a
Tablo 2, 15. yüzyldaki toplam üretimi 1 kabul edilerek oranlandnda
16. yüzyldaki yazma eser saysnn 2; 17. yüzylda 3,5 ve 18. yüzylda
ise 6 mis- line ulatn gösteriyor. 15. yüzyln sonundan 18. yüzyln
sonuna dek yazma eser üretimindeki yllk büyüme oran binde 9’a
yaklamaktadr. Os- manl dünyasnda kitap üretiminin bu yllk art oran,
hem nüfusun hem de fert bana gelirin yllk büyüme oranndan daha
yüksektir. 16. yüzyldaki toplam kitap telifi ve tercümesini 1 kabul
edersek, 18. yüzylda toplam üre- tim 3 katna çkyor. 18. yüzylda
matbaa kurma giriimi ve faaliyetlerine ramen Osmanl okurunun bu
çada yazma eserlere olan ilgisinin geçmi- tekinden daha fazla olduu
anlalyor.
Tablo 2: Yazma eserlerde yüzyl itibariyle art oranlar
Yüzyl Yazma Eser Says Oransal Art
15. Yüzyl 4076 1 0,48 0,28
16. Yüzyl 8349 2,04 1 0,58
17. Yüzyl 14249 3,39 1,7 1
18. Yüzyl 24469 6 2,93 1,71
stinsah edilmi eserlerin telif eserlerin saysndan hem daha fazla
hem daha hzl artm olmas Osmanl düünce tarihi çalmalarnda eletiri
konusu olmutur. 15 ve 16. yüzylda dier yüzyllara nazaran daha
nitelik- li eserlerin ortaya konulduu, buna mukabil sonradan
nitelikli eserlerin telifatnn kesildii veya telif edilen eserlerin
aynen çoaltma yahut eserin orjinalinde belirgin bir deiiklie
gitmeden erh ve haiye yoluyla tekrar üretme yoluna gidildii iddia
edilmektedir. Bu çalma, sahaya katklarn tartmadan, eserlerin
istinsah edilmesine ilikin u gözlemlerde bulunma- y mümkün
klmaktadr: stinsah, telif edildii anda bir kerede yüzlerce ve
binlerce tirajnn yaplamad bir ortamda bir eseri muhataplarna ula-
trmak için vazgeçilemez bir entelektüel gayret olarak ortaya
çkmaktadr. Öte yandan istinsah bir eserin ilmi çevreler veya
merakls gruplar arasn- daki tedavülünü ve revacn gösteren en dikkat
çekici iaretlerden biridir. Bir dier gözlem, Osmanl müelliflerinin,
deyim yerindeyse kudemann eserleriyle yetinmedikleri, telif ve
tercüme faaliyetlerine devam ettikleri- dir. Telif ve tercüme
faaliyetlerinin yan sra 15. ve 16. asrlarda telif edilen eserler
acaba sonraki yüzyllarda ne ölçüde çoaltld? Aadaki tablo bu sorunun
cevabna yardmc olacak mahiyettedir.
26 Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a
Tablo 3: Telif ve tercüme eserlerin istinsah hacimleri
Telif Tarihi Telif Says stinsah Tarihi Yüzyllar tibariyle stinsah
Says
15. Yüzyl 457 15. Yüzyl 29
15. Yüzyl 457 16. Yüzyl 52
15. Yüzyl 457 17. Yüzyl 49
15. Yüzyl 457 18. Yüzyl 24
15. Yüzyl 457 19. Yüzyl 6
16. Yüzyl 767 16. Yüzyl 75
16. Yüzyl 767 17. Yüzyl 102
16. Yüzyl 767 18. Yüzyl 91
16. Yüzyl 767 19. Yüzyl 18
15. ve 16. yüzyl için bu tahlili yapmamza imkan veren elimizdeki
örnek- lem, telif ve tercüme edilen eserlerin yüzde 6-7’sinin kendi
asrnda istin- sahnn yapldn gösteriyor. 17. yüzylda istinsah edilen
toplam eserlerin yüzde 11’i, 15. yüzyla, yüzde 13’ü ise 16. yüzyla
ait. Dier bir deyile 17. yüz- ylda çoaltlan eserlerin ancak yaklak
çeyrei önceki iki yüzyla ait. 18. yüzylda istinsah edilenler
arasnda 15. yüzyl eserlerinin oran deimiyor, hatta azalyor.
Osmanl toplumunda kitabn üretimi ve yaygnlamas ile medrese, da-
ru’t-tp, daru’l-kurra ve daru’l-hadis gibi yüksek öretim kurumlarn
art arasnda bir iliki vardr. Bu kurumlarn çoalmas klasik slâmi
ilimlere olan ilgi ve bunlarla alakal eserlere yönelik talep
üzerinde etkili oldu. Yük- sek ilimlerin üretildii ve öretildii
asli kurumlar olarak medreseler, ku- rulular muhtemelen daha
eskilere gitse de 11. yüzyln ikinci yarsndan itibaren slâm
dünyasnda Selçuklu Türk sultanlarnn himayesi ile intiar etti.
Osmanllar tarih sahnesine çktnda medreseler, 2,5 asr idrak etmi
idi. Osmanllarn tarih sahnesinden çekilii dikkate alnrsa, Osmanllar
ile birlikte daha 6 asr varln devam ettirdi7.
7 Mehmet pirli, “Medrese” (Osmanl Dönemi), Diyanet Vakf slâm
Ansiklope- disi, Cilt: 28, sayfa: 327-333. Yüksek ilim kurumlar
sadece medreselerle snrl deildi. Sarayda enderun mektebi gibi
faaliyet göstermi eitim kurumlarn da hatrlamak gerekir. Osmanl
cemiyetinde bilginin üretimi ve paylamnda med- reselerin yan sra
tekke ve zaviyelerin rolleri de yadsnamayacak kadar önem- li
olduunu yaplan çalmalardan anlyoruz. Askeri nitelikli yeniçeri ve
acemi olanlar oca da cemiyetin eitim ve öretim faaliyetlerini
arttran kurumlar
27 Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a
Tablo 4: Osmanl döneminde kurulan medrese saylar*
Osmanl (Genel) Rumeli Anadolu stanbul Bursa Kastamonu
14. Yüzyl 40 - 15 - 14 -
15. Yüzyl 137 17 52 23 39 -
16. Yüzyl 326 - 150 100-120 44 6
17. Yüzyl - 282 - 133 50 7
18. Yüzyl - - - 181 - 8
Osmanllar devrinde sbyan mekteplerinden sonra orta ve yüksek öre-
timin devam saylan medreselerin says artmaya devam etti. Yaptmz
hesaplama, medrese saysndaki artn, nüfusun artndan daha yüksek
seyrettiini gösteriyor. Tablo 4’ten de izlenecei gibi 14. yüzyln
sonlarn- dan 16. yüzyln sonlarna dek açlan medreseler says 8 kat
büyüdü. m- paratorluk snrlar içinde nüfusun en kalabalk ve youn
olduu stanbul ve Bursa’daki medreselerin says orta ve yüksek öretim
kurumlarnn yay-
oldu. Nihayet dierlerinin arasnda bilhassa 17. yüzyln sonlarndan
itibaren bü- yük ehirlerde seçkin zümre mensuplarnn
konak/hanelerinde felsefi, edebi ve tarihi ilimler sahasnda yaplan
müzakere ve mukabelelerin Osmanl cemiyetin- de ilim tahsilinde
önemli rolleri oldu.
* Bu tablonun hazrlanmasnda bavurulan eserler unlardr: Mustafa
Bilge, lk Osmanl Medreseleri, stanbul: .Ü. Edebiyat Fakültesi
yaynlar, 1984, sayfa: 65- 160; Bilgin Aydn-smail E. Erünsal, Tereke
Kaytlarna Göre Bursa’da Sahaflk, Defteroloji Heath Lowry Armaan
içinde, Yaynlayanlar: Cemal Kafadar-Gönül A. Tekin, Türklük Bilgisi
Aratrmalar, Cilt: 39, 2013, sayfa: 186-204; Ekmeleddin hsanolu,
“Osmanl Eitim ve Bilim Müesseseleri,” Osmanl Devleti ve Medeniyeti
Tarihi, Cilt:2, editör: Ekmeleddin hsanoul, stanbul: IRCICA, 1998,
sayfa: 244-245; Cahit Baltac, “stanbul Medreseleri Hakknda Notlar”,
XI. Turk Tarih Kongresi, sayfa: 2815-2817; Mefail Hzl, Osmanl
Klasik Doneminde Bur- sa Medreseleri, stanbul, 1998; Yahya Akyüz,
Turk Eitim Tarihi, stanbul 2001; Fahri Kayadibi, “Fatih Sultan
Mehmet Döneminde Eitim ve Bilim,” .Ü. lahiyat Fakultesi Dergisi,
say: 8, yl: 2003; Turan Gökçe, “934 (1528) Tarihli Bir Deftere Göre
Anadolu Vilayeti Medreseleri ve Müderrisleri,” Tarih ncelemeleri
Dergisi XI, (1996), s. 163-177; Abdurrahman Atçl, “Mobility of
Scholars and Formation of a Self-Sustaining Scholarly System in the
Lands of Rum during the Fifteenth Cen- tury,” Islamic Literature
and Intellectual Life in Fourteenth- and Fifteenth-Century Anatolia
isimli eser içinde, Edited by A.C.S. Peacock Sara Nur Yldz,
Würzburg, 2016, sayfa: 318-319; lhan ahin, “Kastamonu,” Diyanet
slâm Ansiklopedisi, Cilt: 24, sayfa: 585-87; M. Kemal Özergin,
“Eski Bir Ruznameye Göre stanbul ve Rumeli Medreseleri,” Tarih
Enstitusu Dergisi, say: 4-5, 1974, sayfa: 263-290; Seyfi Kenan ve
shak Güven, “III. Selim Döneminde Medreselere Çekidüzen Ver- me:
1792’de stanbul Medreseleri’nin Denetimi,” Festschrift fur Kemal
Beydilli, Deutsch-turkische Begegnungen Alman Turk Tesadufleri,
Bonner Islamstudien, Band 30, 2013, p.438-468
28 Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a
gnlamas hakknda bir fikir verecek düzeydedir. stanbul’da 15. yüzyln
sonu ile mukayese edildiinde 16. yüzyln sonunda medrese says dörde,
17. yüzylda neredeyse altya ve nihayet 18. yüzyln sonunda ise
neredeyse sekize katland.8
Kii bana düen medrese saysn ve bunun dönemler itibariyle deiimini
hesaplamak Osmanl toplumunda zaman içinde yüksek eitim ve örenim
kurumlarnn bilhassa genç nüfus için ne ölçüde ulalabilir olduu ve
bu- nun deiimi konusunda bir izlenim verebilir9. Ayn ekilde nüfusa
göre müderris ve müderris yardmclarnn (muid/müzakereci) saylarndaki
deime hakknda da bir fikir sahibi olabiliriz. Tablo 5, stanbul’un
nüfus tahminlerine göre10, 15. yüzyl ile 19. yüzyl arasnda stanbul
ve Bursa için her 5.000 haneye kaç medrese dütüünü gösteriyor11.
Nüfus tahminlerin- den stanbul’un nüfusunun 16. yüzylda en az ikiye
katlandn biliyoruz. Bu dönemde medrese saysndaki art nüfus artndan
daha fazla idi. Bu yüzyln sonunda her 5.000 haneye düen medrese
says 11,5’tan 22’ye ç- karak, bir önceki yüzyla nispetle neredeyse
iki misli artt. Bu sonuç, ayn zamanda stanbul nüfus miktarna göre
medrese hocas ve görevlilerinin saysnda da ciddi bir art
bekleyeceimizi gösterir.
8 Ahmet Cihan, “XVIII. Yüzyln Sonlarnda stanbul Medreseleri,”
Osmanl Dev- letinin kuruluunun 700’üncü yldönümü etkinleri
çerçevesinde, 12-Nisan 1999 tarihleri arasnda IRCICA tarafndan
düzenlenmi bulunan Osmanl Dunyasnda Bilim ve Eitim konulu
uluslararas sempozyumda tebli olarak sunulmutur. Sayfa: 1-33.
9 Benzer bir çalma sbyan mektepleri üzerinden de yaplabilir.
Böylelikle, nü- fusun çocuk ve genç yataki gruplarnn ne ölçüde
erkenden okuma, yazma ve cemiyet içinde kendileri için gerekli
bilgilere ulama imkanlarna sahip olabildik- leri konusunda
tahminler gelitirebilirdik.
10 stanbul ve Bursa nüfusu ile ilgili tahminler konusunda dayandmz
kaynaklar unlardr: Ömer L. Barkan, “Tarihi Demografi Aratrmalar ve
Osmanl Tarihi,” Turkiyat Mecmuas, Cilt:10, 1953; ayn yazar,
“Research on the Ottoman Fiscal Surveys,” Studies in the Economic
History of the Middle East, edited by M. A. Cook, London: Oxford
University Press, s. 168; Cem Behar, Osmanl mparatorlu- u’nun ve
Turkiye’nin Nufusu 1500-1927, Ankara: Türkiye statistik Kurumu,
1996; Halil nalck, “Bursa”, Diyanet slâm Ansiklopedisi, yl: 1992,
cilt: 6, sayfa: 445- 449; Yunus Koç, “Nüfus” (Osmanl Dönemi),
Diyanet slâm Ansiklopedisi, yl: 2007, cilt: 33, sayfa: 294-299;
Heath Lowry, Ottoman Bursa in Travel Accounts, Bloomington-Indiana:
Indiana University Press, 2003
11 Medreseler tabiat gerei dini eitim kurumlar olduundan bu
kurumlara gay- rimüslimlerin gitmesi söz konusu deildi. Bu nedenle,
bu çalmada medreseler nüfusa nispet edilirken sadece Müslüman nüfus
dikkate alnd. Ayrca her hane- de, zamana göre deiiklik gösterse de,
erkek nüfus ortalamas 2 olarak kabul edildi.
29 Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a
Tablo 5: stanbul ve Bursa’da (5.000) haneye düen medrese says
Yüzyl stanbul Bursa
14. Yüzyl - 11,6
18. Yüzyl 22,5
19. Yüzyl 32,2
Bursa’da da yüzyllar içinde nüfusa göre medrese says çoald. Ortaya
koy- duumuz veriler, 16. Yüzylda stanbul’da, 17. yüzylda ise
Bursa’da nüfusun orta ve yüksek öretime geçmi gruplar için
medreselerin daha fazla ula- labilir olduunu gösteriyor. 17. yüzyl
stanbul’unda hane bana hesaplad- mz medrese says dümütür. Bir
sonraki yüzyln sonunda stanbul’da 5.000 haneye düen medrese says
tekrar yükselmitir.
Bu tahlile medreselerin örenci kapasiteleri eklenebilse idi Osmanl
co- rafyasnda erken modern dönem itibariyle beeri sermayenin
geliimi hak- knda daha net tahminlere ulamak mümkün olabilirdi. Bir
medresede ortalama 20 örencinin okuduunu kabul edip bunu medrese
saylaryla çarparsak, 15. yüzyln sonunda stanbul’da 5.000 müslüman
haneye 230 medrese örencisi dümü diyebiliriz. Bu hesabn içine
medrese hocalar da katlarak tahlil zenginletirilebilir. 18. yüzyla
gelindiinde stanbul’da 5.000 müslüman haneye, medrese kapasitesinin
deimedii varsaym altnda 452 örenci dümektedir. Bu hipotetik
hesaplamaya göre stan- bul’da 15. yüzyln sonunda her 100 müslüman
erkein en az 2,8’inin med- reselere gittii tahmin edilebilir. 18.
yüzylda bu oran yükseldi. Buna göre stanbul’daki medreseler ehrin
nüfusuna göre her 100 müslüman erkein 4,5’una kaplarn
açyordu.
Örneklem yoluyla yazma eser hacminde ortaya koyduumuz dikkat çekici
genilemenin destekledii yazma eserlere olan talep ile Osmanl
imparator- luunun genel ekonomik gelime seviyesindeki veya Osmanl
toplumda ki- isel iktisadi refah düzeyindeki deimeler arasnda bir
iliki var myd? k- tisat literatüründe son yllarda bilhassa geçmie
dönük olarak toplumlarn refah ve gelime düzeyini ölçmek üzere
gelitirilmi olan muhtelif kriterler var. Bunlardan biri milli hasla
ve kii bana düen gelir düzeyidir. ktisat tarihçileri 18. yüzylda
Avrupa’nn genelinde kii bana düen milli gelir ve bu gelirdeki
büyümenin snrl kald konusunda hemfikirdir. En yüksek
30 Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a
iktisadi büyüme oranlarn tecrübe eden Britanya’da bile 1700-1820
tarihleri arasnda kii bana düen milli gelirdeki art yüzde 45
civarndadr. Yllk art oran ise yüzde 0.3’tür. Osmanl ekonomisinin
uzun vadeli ekonomik gelimesi hakkndaki çalmalar henüz emekleme
safhasndadr. 19. yüzyl ve sonrasna ait tahminler yaplmsa da önceki
yüzyllara ait tahminler he- nüz istenilen düzeyde deildir12.
Bununla birlikte, tam olarak kantifiye ede- mesek de Sanayi Devrimi
öncesi Osmanl corafyasnda iktisadi gelimenin hz çok yavat ve
ortalama gelir düzeyi ve bunun art hz Bat Avrupa ül-
kelerindekinden düük idi. Osmanl corafyasnda kitap hacmindeki uzun
vadeli büyüme hz halkn büyük bir ksmnn ortalama bireysel iktisadi
refah artnn üzerinde idi. ktisadi refahn bir ölçütü olarak ücretler
de bu gözlemimizi desteklemektedir. Yaplan çalmalar Dou Akdeniz’de
16. yüzylda reel ücretlerin düme eilimi içinde olduunu ve bundan
sonra 18. yüzyln ortalarna dek neredeyse deimeden kaldn, sonrasnda
18. yüz- yln ortalarndan 19. yüzyln ortalarna dek Osmanl’da kentsel
reel ücret- lerin yaklak yüzde 20-30 arttn gösteriyor13. Uzun
vadede reel ücretler pek fazla deimedii halde Osmanl toplumunda
kitap talebini harekete geçiren baka gelimeler oldu. Elinizdeki bu
çalma, dier sebepler arasn- da kitap dahil kültürel eserlerin
üretilmesinde ve talep edilmesinde yüksek gelir ve servet sahibi
toplumsal gruplarn rolünü vurguluyor.
Osmanl corafyasnda, Avrupa’da yazmalar çanda olduu gibi, kitap üre-
timinin artna, nüfusun büyük çounluuna nispetle yüksek askeri zümre
mensuplarnn gelirlerinin orantsz büyüklüüyle bir açklama
getirilebi- lir. Joerg Baten ve Jan Luiten van Zanden, matbaa
öncesinde lüks mallar kategorisine giren kitaplarn seçkinler
zümresi -önce din adamlar, sonra da kentsel ve akademik çevreler-
tarafndan tüketildiini ve geliri yüksek bu gruplarn gelirlerinin
artan ksmn kitaplara harcayabildiklerini vurgu- lar14. Joerg Baten
ve Jan Luiten van Zanden’in argüman pekala Osmanl örneinde de ele
alnabilir. Osmanl Devleti’nde seçkinler zümresinin ha- nedan
üyelerinin yansra devletin payitahtnda ve tarada bulunan askeri,
mali, adli ve ilmi kurumlarn yöneten idarecilerden olutuu
söylenebilir.
12 evket Pamuk and Jan-Luiten van Zanden, “Standards of Living”,
Chapter 9, Cambridge Economic History of Modern Europe içinde,
Volume: I, 1700 to 1870, Steven Broadberry and Kevin O’Rourke
(eds.), 2010, sayfa: 217-34
13 evket Pamuk, “Urban Real Wages Around The Eastern Mediterranean
In Com- parative Perspective, 1100-2000”, Research in Economic
History, ed. by Alexan- der J. Field, Elsevier, 2005, sayfa:
209-228
14 Joerg Baten and Jan Luiten van Zanden, “Book production and the
onset of mo- dern economic growth,” Journal of Economic Growth,
September 2008, Volume 13, Issue 3, pp 217–235.
31 Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a
Nüfusun büyük çounluunun iktisadi hayat standartlarnda uzun vadede
kayda deer bir art olmadna göre erken modern dönem Osmanl toplu-
munda en çok kitap talep edenler bu zümreden olmaldr. Tereke ve
muhal- lefat kaytlar üzerine yaplan çalmalar bize vezir,
beylerbeyi, eyhülslâm, kadasker, müderris ve kad gibi askeriye,
mülkiye ve ilmiye mensuplarnn geride braktklar servetlerinin içinde
kitaplarn gerek say gerek kymet açsndan kayda deer yekunlara ulatn
gösteriyor15.
Gelir ve servetin bu zümrelerin lehinde dalmnn Osmanl toplumunda
meydana getirdii önemli sonuçlardan biri de vakf anlayna dayal dini
ve kültürel kurumlarn ina edilmesi oldu16. Bu kurumlardan biri de
hiç üphe yok kütüphanelerdir. 17. yüzyln sonuna doru medrese,
türbe, ca- mii ve tekke kütüphanelerine ilaveten hem ilmiye snfna
hem halka hiz- met veren yeni bir kütüphane türü daha ortaya çkt ve
bir yüzyl içinde payitaht stanbul’da ve dier ehirlerde büyük art
gösterdi. smail Erün- sal, vakfa dayal kurulan bu tür
kütüphanelerin Osmanl cemiyetinde her sosyal zümreden okurlara
dikkat çekici sayda kitap hizmeti sunduunu örneklerle ortaya
koyar17. Vakf kütüphanelerin kurulmas ve böylece kitap
15 16. yüzyla ait Bursa mahkeme sicillerine dayal yaplan bir
çalmada konuyla ilgili ilgi çekici veriler sunulmaktadr. Bursa
sicillerinde tespit edilen terekeler içinde 200 adeti yazma eser
ihtiva ettii ve ortalama tereke bana 10’ar kitap dütüü
anlalmaktadr. Düük ve orta düzeyli ilmiye snfna mensup olduu
anlalan kiilerin miras brakt servetin yüzde 3,5’unun yazma
eserlerden olutuu hesap edilmektedir. Ali hsan Karaka, “Tereke
Kaytlarna göre XVI. yüzylda Bursa’da nsan-Kitap likisi, Uluda
Universitesi lahiyat Fakultesi Dergisi, Say: 8, Cilt: 8, 1999,
sayfa: 317-328; Bu konuda ayn zamanda u çalmalara müracaat
edilebilir: smail Erünsal, “ehid Ali Paa’nn stanbul’da Kurduu
Kütüphane ve Müsadere Edilen Kitaplar”, stanbul Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Kütüphanecilik Dergisi, 1, 1987, s. 79–90; ayn
yazar, “Türk Edebiyat Tarihinin Ariv Kaynaklar IV: Lami’î
Çelebi’nin Terekesi”, Journal of Turkish Studies, S.14 (1990):
179-189; smail E. Erün- sal, The Archival Sources of Turkish
Literary History, (Harvard University, 2008): 271-290; Chistoph K.
Neumann, “Kad Halil Aa’nn Kitaplar Osmanl Okurlar ve Yazma
Koleksiyonlar 1” Simurg, S.2-3 (2000): 446-456; Said Öztürk, Askeri
Kassama Ait Onyedinci Asr stanbul Tereke Defterleri, s. 174–184;
Colette Establet, Jean-Paul Pascual, “Les livres des gens à Damas
vers 1700“, Revue des mondes mu- sulmans et de la Méditerranée,
87–88, 1999, sayfa : 143–175 ; Fahri Sakal, “Osmanl
Ailesinde Kitap”, Osmanl, ed. Hasan Celal Güzel, Cilt 11, Ankara:
Yeni Türkiye Yaynlar, sayfa : 732–738 ; Orlin Sabev,
“Private Book Collections in Ottoman So- fia, 1671–1833
(Preliminary notes)”, Études Balkaniques, 1, 2003, sayfa:
34–82.
16 üphe yok ki sözü edilen merkezdeki ve taradaki elit gruplarn yan
sra 17. yüzyldan itibaren Osmanl toplumunda mütevazi bütçeleriyle
kitap kültürüne para, kitap ve benzeri kymetli varlklarn balayarak
katkda bulunanlarn saysnda çok dikkat çekici artlar olmutur. Bu
katklar müderris ve talebe-i ulumu maddi olarak desteklemek ile
olduu kadar, eitim yaplarnn giderlerine katlmak suretiyle de
olmutur. Bu konuda geni bilgi için 15 nolu dipnota baknz.
17 smail E. Erünsal, Osmanllarda Kutuphaneler ve Kutuphanecilik,
stanbul: Tima Yaynlar, 2. Bask, 2015, sayfa: 384-408. Erünsal, vakf
türü kütüphanelerde gö-
32 Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a
stokunun yükselmesi okurun daha fazla sayda kitaba ulamasna imkan
salad. Dahas kütüphane saylarnn art, matbaann yokluunda istin- sah
faaliyetlerinin art tetiklemi olmaldr. Bu sonuç, vardmz örnek- lem
bulgularyla uyum halindedir.
15. yüzyldan itibaren Osmanl toplumunda yazma eserlerin artnda sa-
dece yukarda dile getirdiimiz seçkin zümreler ile sradan insanlar
arasn- daki gelir eitsizliinin belirleyici olduunu ileri sürmek,
kitap üretimini harekete geçiren dier saikleri göz ard etmek olur.
Kitap üretim artn açklamak için kitaplarn fiyat ve maliyet yapsn da
dikkate almak gerekir. Osmanl corafyasnda yazma eserlerin fiyatlar
uzun vadede nasl seyretti? Bir yazma eserin maliyetinin
komposizyonunu hangi unsurlar ne ölçüde meydana getiriyordu? Kitap
maliyetleri nasl deiti?
Bir yazma eserin üretim maliyetinin o eserin arz miktar kadar
talebini do- laysyla tedavülünü etkilemesi beklenir. Matbaa
öncesinde yazma eserlerin fiyatlarnn oldukça deiken olduu bilinir.
Ebat ayn olan eserlerin bile fiyatlar arasnda uçurum olabiliyordu.
Bir yazma eserin maliyeti içinde hattatn becerisi, kadn kalitesi ve
miktar, mürekkep, tezyinat, hat mal- zemeleri, ciltleme ve eserin
anml gibi unsurlar yer alrd. Bir de tabii kitabn nedreti. Yazma
eserlerin fiyat skalasnda büyük farkllklar, okuru- nun veya
sahibinin eline geçen her bir eserin, benzerleri olsa da, esiz veya
biricik olduuna iaret ediyor.
er’i mahkeme sicillerindeki tereke kaytlar ve Osmanl arivlerindeki
as- keri zümre mensuplarnn muhallefat defterleri üzerine son
zamanlarda ya- plan çalmalar artt. Bunlarn bir ksm, Anadolu, Rumeli
ve Arap coraf- yasnda yazma eserlerin fiyatlarnn uzun vadede nasl
deitii sorusunu ele alyor18. Söz gelii, 18. yüzylda Kahire’de okur
ve yazarlk üzerine yapt bir çalmada Nelly Hanna, tereke kaytlarndan
hareketle hazrlad fiyat listelerinde 17. yüzyldan 18. yüzyln sonuna
dek düük fiyat aralndaki kitaplarn toplam kitaplar içinde daha
arlkl hale geldiini vurguluyor19. Yazara göre 17. ve 18. yüzyllarda
slâm dünyasnda kitap ucuzlad ve bunun
rülen ilk büyük kitap artnn Köprülü kütüphanesi ile gerçekletiini
söyler. Yal- nzca bu kütüphanenin kuruluunda vakfedilen kitap says
2.000’in üstündeydi, baknz, ayn calsma, sayfa: 384.
18 Yazma eserlerin fiyatlarnn nasl salkl bir ekilde inceleneceine
dair Türkçe yaznda üzerinde yeterince tartma yaplm yöntemler
görülmüyor. Kitap ta- rihçilerinin bu konuda bir araya gelerek
ilgili meseleye dair çözümler getirmesi yeni çalmalar için esin
kayna olacaktr.
19 Nelly Hanna, In Praise of Books: a Cultural History of Cairo’s
Middle Class, Six- teenth to Eighteenth Century, Syracuse: Syracuse
University Press, 2003, sayfa: 91-93
33 Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a
balca sebeplerinden biri, Avrupa’da 15. yüzyldan sonra kadn
bollama- s ve kat fiyatlarn düürecek teknik gelimelerin yaanmasdr.
Hanna, kat ihtiyacnn büyük bir ksmn Avrupallardan (talyan ve
Franszlar) salayan slâm dünyasnn kat maliyetindeki ucuzlamadan
istifade etti- ini düünür.20 slâm dünyasnda kat fiyatlarna dair
yeterli monografik çalmalar bulunmadndan bu tahminini dorudan
destekleyecek fiyat bilgileri yoktur.
slâm dünyasnda 10. ve 14. yüzyllar arasnda kat endüstrisinin üretim
teknii ve kalitesi ile Avrupa’dan daha ileri olduu ilgili
kaynaklarca teslim edilen bir gerçektir. slâm dünyasnda üretilen ve
dönemin Avrupasnda te- davül eden katlar vard21. 15. yüzylda kat
üretiminde Avrupallar öne çkt. Kat, hzla dier yaz araçlarnn yerini
ikame etti. Yerli tüketimi kar- ladktan sonra bata Cenevizliler,
Venedikliler ve Franszlar olmak üzere Avrupal tüccarlar, 14. yüzyln
sonlarndan itibaren slâm dünyasna kat satmaya baladlar. Avrupa kat
endüstrisinde maliyet düürücü ve üre- tim arttrc teknik yenilikler
sayesinde kat üretimi ve ihracat artt. slâm dünyasndaki kat üretimi
talyan katlarnn rekabetine kar koyamad. 15. yüzylda itibaren Avrupa
kat endüstrisi slâm dünyasnn kat ihtiya- cn karlamaya balad. 19.
yüzylda bile Dou Akdeniz’de en büyük kat tedarikçisi hala Franszlar
ve talyanlard22. Yakn dou slâm dünyasna sadece talyanlar ve
Franszlar kat tedarik etmiyordu. Hindistan, ran, Se- merkant ve
Buhara bölgesinin gelimi kat endüstrisi Müslümanlar için üretim
yapyordu.
Kaynaklar, Osmanllarn kurulu devrinde hem talyan katlarn hem do-
udan gelen am ve Türkistan kökenli katlar kullandklarn söyler. 15.
yüzyldan itibaren Orta Avrupa’dan da Osmanl dünyasna kat geliyor-
du23. Bununla birlikte, Osmanl kat piyasalarnda muhtelif kat
çeitle-
20 Nelly Hanna, ayn eser, sayfa: 86-90; ayn yazar, “Literacy and
the ‘great divide’ in the Islamic world, 1300–1800,” Journal of
Global History (2007) 2, sayfa: 189
21 Osman Ersoy, Avrupa piyasalarnda öhret bulmu Charta Damascena
adyla anlan am’da imal edilmi katlara deinir. Baknz: XVIII. ve XIX.
Yuzyllarda Turkiye’de Kat, Ankara: Ankara Üniversitesi Yaynlar, s.
16-20
22 Nelly Hanna ve Terence Walz, ucuz Avrupal katlarn Afrika’da
Müslümanlarn sivil ve ticari ilemlerinde kat kullanmn beslediini ve
bunun da kat tale- bini arttrdn vurguluyorlar. Hanna, 2003, s.
88-89; Terence Walz, “The Paper Trade of Egypt and the Sudan in the
Eighteenth and Nineteenth Centuries and its Re-export to the Bilad
as-Sudan,” The trans-Saharan book trade : manuscript culture,
Arabic literacy, and intellectual history in Muslim Africa isimli
eserin için- de, edited by Graziano Kratli, Ghislaine Lydon, Lyden:
Brill, 2011, sayfa: 83-108.
23 Mübahat S. Kütükolu, Osmanl Belgelerinin Dili, Ankara: Türk
Tarih Kurumu, 2013, sayfa: 24-25
34 Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a
ri tedavül etse de Osmanllarn önceleri Avrupa katlarna kar mesafeli
bir tutum içinde idiler. Hatta, katta Avrupa’ya kar bamll krmak
için 16. yüzyln balarnda ithal ikameci bir politikaya benzer bir
giriimde bulunmu olabilirler. Yavuz Sultan Selim, Msr seferinin
dönüünde bera- berinde stanbul’a getirdii esnaf ve tüccarlar arasna
kat endüstrisinde çalanlar da ald söylenir. Yerli üretim için ne
ölçüde giriimler yapld ve bunun ne kadar sürdürüldüü konusunda
elimizde henüz fazla bir bilgi yoktur24.
Osmanl mahkeme kaytlar ve Osmanl devletinin resmi evrak, 16. yüz-
yldan imparatorluun yklna dek Osmanllarn Avrupa’dan kat ithal
etmeye devam ettii izlenimini verir. Osmanllar en çok Franszlardan
ve talyanlardan, daha az da Hollandallar ve ngilizlerden kat ithal
ettiler. Nisan 1626-uban 1627 tarihleri arasnda, 10 ay boyunca
Fransz kaptan- larnn skenderun limanna getirdikleri kat miktar,
Venediklerin getir- diklerinden biraz daha fazladr. Gelen Fransz
katlar 2885 topu buluyor- du. talyan kaptanlar ise 2320 top kat
getirmilerdi. Bu iki ülkeden gelen skenderun limanna bu tarihler
arasnda ithal edilen ve daha ziyade Ha- lep bölgesinin ihtiyaçlarn
karlayan toplam kat miktar, 5205 toptu.25 Edhem Eldem, dönemin bir
Fransz gözlemcisine dayanarak 18. yüzylda Fransa’nn stanbul’a yapt
yllk ortalama kat ihracatnn 20,000 top ol- duunu bildirir26. Yine
ayn gözlemciden örendiimiz eylerden biri, bu asrda Venedik’in
stanbul’a yapt kat ihracatnn Fransa’dan fazla ol- duudur. Bir dieri
ise, Venedik’in katlarnn pahal olsa da stanbul’daki Müslüman elit
ve resmi devlet daireleri tarafndan tercih edildiidir27.
Osmanl yönetimi, Avrupa’dan yazda kullanlacak katlar çounluk- la
hammmadde veya yar mamul madde olarak alageldi. Muhtelif cins ve
ebatlarda ithal edilen katlar belirli ilemlerden geçirerek nihai
ürün hali- ne getirmek stanbul’da katç ve mühreci esnafna düüyordu.
Kat ithal edildikten sonra tüccar, katçba ve katç esnafnn
idarecileri bir araya gelerek kat fiyatlarn tespit ederlerdi.
Merkezi yönetim, stanbul’a kat getiren ecnebi tüccarlarn belirlenen
fiyatlardan resmi kurumlarn kat ihtiyacn görmeden baka bir kesime
kat satmasna müsaade etmezdi. Devletin kat ihtiyac karlandktan
sonra katç esnaf kat tüccarla-
24 Terence Walz, s. 76. 25 skenderun gumruk defteri, Babakanlk
Osmanl Arivi Defter No: 01306/5 26 Edhem Eldem, French Trade in
Istanbul in the Eighteenth Century, Leiden: Brill,
1999, sayfa: 94-95 27 Eldem, sayfa: 95.
35 Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a
rndan kat satn alr ve nihai tüketime hazr hale getirerek pazarda
sata sunard.
Kat gündelik hayat içinde tüketilen en önemli mallardan biriydi.
Kitap sektörünün dnda kat devlet dairelerinde, tp ve eczaclkta,
askeriyede ve sanayiin pek kolunda kullanlyordu. thal edilen kadn
en büyük al- cs hep devlet olageldi. Devlet büyüdükçe kat talebi de
büyüdü. aeci devlet anlayna uygun olarak dier mallarda gibi kadn
piyasada bulu- nabilir olmasn temin etmek üzere dardan kat
ithalatna, uzun süre bir tahdit koymad.
Kat tüketimi modern dönem öncesinde mukayeseli devlet oluumlarnn
izah edilmesinde önemli bir çalma alan olabilir. Resmi kurumlarda i
bö- lümünün artmas, devlet dairelerinde büro veya kalemlerin
çoalmas ve hereyden önce devletin her türlü gelir ve giderlerinin
kayd ve bu kaytlarn güncellenmesi kat tüketimindeki deimelerle ile
takip edilebilir. Os- manl kat tüketimi, 17. ve 18. yüzyllarda
Rusya’nn tüketimi ile mukayese edilebilir düzeylerdedir. 17. yüzyl
boyunca Ruslar ihtiyaç duyduklar bütün katlar yurt dndan, bilhassa
Fransa’dan, ithal etti. 17. sonlarna dek Rus- ya’nn tükettii kat
miktar 4.000-8.000 top arasnda deiiyordu. Rus Çar Petro (1672-1725)
hükümdarlnn son yllarna doru Rusya’da matbaaclk faaliyetlerini
artt. Çar, matbaacln dourduu muazzam kat ihtiyacn karlamak için
1708-1718 yllar arasnda 5 tane kat imalathanesi kurdu ve Hollandal,
Alman ve sveçli uzmanlarn yardmyla geçmiteki baarsz kat üretimi
giriimlerinin üstesinden geldi. Rusya’daki kat tüketimi 18. yüzyln
ilk çeyreinde 50.000 topa yükseldi. Tüketilen kadn yüzde 90’ yeni
kurulan kat imalathaneleri tarafndan salanyordu28. Osmanllar da
Ruslar gibi kad ithal ediyordu. 17. yüzylda Osmanl Devleti’nde kat
tü- ketiminin Ruslarn tüketiminden daha fazla idi. 17. yüzyln ilk
çeyreinde sadece Halep civarndaki kat tüketimi 5.000 topu
geçiyordu. 18. yüzyl- da ise Osmanllarn kat tüketimi, yaplan
tahminler dikkate alndnda, Ruslarn tüketimi kadar olmalyd. 18.
yüzylda Osmanl corafyasnda da Rusya’da olduu gibi kat imalathanesi
kurma giriimleri oldu. Üstelik ilk giriimler, çalmasna izin verilen
matbaann kat ihtiyaçlarn karlamak içindi. Ne var ki arzu edilen
sonuçlar, uzun süre alnamad. Kat ihtiyac büyük ölçüde ithalat ile
karlanmaya devam etti.
Acaba Osmanl corafyasnda kat fiyatlar bu gelimelerden nasl et-
kilendi? 17. ve 18. yüzyllarda kat fiyatlar ucuzlad m? Osmanl
tarihi
28 James Cracraft, The Revolution of Peter the Great, Cambridge:
Harvard Univer- sity Press, 2003, sayfa: 75-113.
36 Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a
yaznnda Osmanl toplumunda uzun vadede kat fiyatlarndaki deiim
üzerine henüz yeterince incemeler yaplm deildir. Muhtelif
incelemeler katlar hakknda münferit veriler sunuyorsa da bu veriler
fiyatlara dair ge- nel bir izlenim çkarmaya imkan vermemektedir.
Grafik 1 stanbul’da resmi kurumlarn ihtiyacn karlamak üzere
piyasadan tedarik edilen katlarn yaklak iki asrlk fiyat
hareketlerini gösteriyor. thal mal olmas hasebiyle kadn fiyatlar
üzerinde miri kesimin basksnn bir snr olmaldr. Bu açdan fiyatlarn
piyasa koullarna nispeten duyarl olduunu varsayabi- liriz. Nitekim,
grafik bu fiyat deiimlerini reel olarak gösteriyor. Grafiin yatay
ekseninde seneler dikey ksmnda kat cinslerinin gram gümü cin-
sinden top (ream) fiyatlar yer alyor29. Grafikte sunduumuz
fiyatlar, 1599 ylndan balyor ve 18. yüzyln sonuna kadar devam
ediyor. 15. ve 16. yüzyl- lardaki fiyatlar henüz tekil etmi deiliz.
Bu çalmada bu boluu Avrupa kat fiyatlarna bakarak bir nebze
gidermeye çalacaz.
29 1 top kat 20 desteden, 1 deste ise 24 tane kattan meydana
geliyordu. Buna göre 1 top, 480 kad barndryordu. 17. ve 18.
yüzyllarda tane karlnda adet veya tabaka da kullanlyordu. stanbuli,
Haebi ve stanbul risi yine bu asrlar- da Osmanl devlet dairelerinde
yaz için en çok kullanlan katlar arasnda yer alyordu. Bunlardan
stanbuli ve Haebi’nin ayn zamanda bu yüzyllarda yaygn olarak kamu
kurumlar dnda yaz kad olarak kullanldklarn gözlemliyo- ruz. 16.
yüzylda ilmi eserlerin telifinde daha ziyade Devlet-abadi, Hindi,
Semer- kandi, Dimeki ve Hamevi tarz kat cinslerinin tercih
edildiini biliyoruz. Daha geni bilgi için, bkz. Faruk Bilici, “Les
bibliothèques vakif-s à Istanbul au XVIe siècle : prémices de
grandes bibliothèques publiques,” (Remmm) Revue des- mondes
musulmans et la Mediterranée, 87-88, Septembre, 1999, pp. 39-59.
17. ve 18. yüzyllarda Abadi ve Semerkandi katlarnn fiyatlar,
stanbuli cinsi kat- lardan oldukça yüksekti. stanbul piyasasnda en
ucuz katlar, Beyaz, Avrupa, Harci, Ay ve Alem Damga katlar
idi.
16
devam ediyor. 15. ve 16. yüzyllardaki fiyatlar henüz tekil etmi
deiliz. Bu çalmada bu
boluu Avrupa kat fiyatlarna bakarak bir nebze gidermeye
çalacaz.
Matbaaclk tarihi üzerine yaplan çalmalar bize Avrupa'da kat
fiyatlarnn 15. yüzyldan
itibaren muazzam oranlarda ucuzladn söylüyor. Söz gelii,
ngiltere’de 15. yüzyln
sonlarnda kat fiyatlar reel olarak bir asr önceki seviyesinin yüzde
25-30’una kadar inmi ve
kat fiyatlarndaki bu düü, 16. yüzyln ortalarna kadar sürmütür30.
Avrupa'nn
bakentlerinde kat fiyatlarnn bu asrda en az yarsna veya 1/3’üne
dütüünü vurgulamak
gerekir.
Grafik 1'in gösterdii gibi, 17. yüzyln hemen balarnda stanbuli
cinsi kadn top (ream)
fiyat, gram gümü cinsinden, yani reel olarak yükselmi; sonra yüzyln
ortalarna doru, 1640
ylna kadar hafifçe dümütür. 1685 ylnda stanbuli kat, 16. yüzyln
sonundaki fiyatnn
reel olarak 2,5 katna yükselmitir. Bu tarihten 1703 ylna dek fiyat
serimiz eksik olsa da
stanbuli kadn fiyatlarnda dikkat çekici bir ucuzlama meydana
geldiini anlyoruz. 18.
yüzyln balarndaki fiyat 16. yüzyln sonundaki fiyatna gerilemitir.
Bundan sonra 1730
ylna dek fiyat tekrar yükselie geçmi fakat bu tarihten itibaren
yüzyln sonlarna dek stanbul
katlar ucuzlamaya devam etmitir. Yüzyln sonundaki fiyat, iki asr
önceki fiyatnn dörtte
30 Gregory Clark, “The Condition of the Working-Class in England,
1209-2004”, Journal of Political Economy, 2005, 113 (6), sayfa:
1307-1340; ayn yazar, “The Price History of English Agriculture,
1209-1914,”Research in Economic History, 22, 2004, sayfa:
41-124.
0
50
100
150
200
250
300
1580 1605 1630 1655 1680 1705 1730 1755 1780 1805
Grafik 1: stanbul'da Kat Fiyatlar, 1599-1790 (gram gümü fiyatlar
cinsinden top fiyatlar)
stanbuli Haebi
ri Fstk
2 Hareketli Ortalama bana (stanbuli) 2 Hareketli Ortalama bana
(Haebi)
37 Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a
Matbaaclk tarihi üzerine yaplan çalmalar bize Avrupa’da kat
fiyatla- rnn 15. yüzyldan itibaren muazzam oranlarda ucuzladn
söylüyor. Söz gelii, ngiltere’de 15. yüzyln sonlarnda kat fiyatlar
reel olarak bir asr önceki seviyesinin yüzde 25-30’una kadar inmi
ve kat fiyatlarndaki bu düü, 16. yüzyln ortalarna kadar sürmütür30.
Avrupa’nn bakentlerin- de kat fiyatlarnn bu asrda en az yarsna veya
1/3’üne dütüünü vurgu- lamak gerekir.
Grafik 1’in gösterdii gibi, 17. yüzyln hemen balarnda stanbuli
cinsi ka- dn top (ream) fiyat, gram gümü cinsinden, yani reel
olarak yükselmi; sonra yüzyln ortalarna doru, 1640 ylna kadar
hafifçe dümütür. 1685 ylnda stanbuli kat, 16. yüzyln sonundaki
fiyatnn reel olarak 2,5 ka- tna yükselmitir. Bu tarihten 1703 ylna
dek fiyat serimiz eksik olsa da s- tanbuli kadn fiyatlarnda dikkat
çekici bir ucuzlama meydana geldiini anlyoruz. 18. yüzyln
balarndaki fiyat 16. yüzyln sonundaki fiyatna ge- rilemitir. Bundan
sonra 1730 ylna dek fiyat tekrar yükselie geçmi fakat bu tarihten
itibaren yüzyln sonlarna dek stanbul katlar ucuzlamaya devam
etmitir. Yüzyln sonundaki fiyat, iki asr önceki fiyatnn dörtte üçü
kadardr. 17. yüzylda stanbul’da dier kat cinsleri için ayn gözlemi
verilerin eksiklii nedeniyle yapamasak da 1715 ile 1790 yllar
arasnda bu katlarn fiyatlarnn reel olarak düme eilimi içinde
olduunu vurgula- yabiliriz.
Hazrladmz fiyat grafii ilgili katlar için 17. yüzyldaki fiyatlarn
ini- li çkl olduunu, fiyatlarn kayda deer bir ucuzlama içinde
olmadn, fakat 18. yüzylda bu katlarn ucuzladn gösteriyor. Bu gelime
kitap maliyetlerine olumlu etkide bulunmu olabilir. Bununla
birlikte kadn fiyatndaki dümenin, geni halk kitlelerini eser sahibi
olmaya sevk etmi olduu yargsna götürmemelidir. Kat talebi bireyin
gelirinin bir fonksi- yonudur. Bir kimse kada harcad geliri, kat
ucuzlasa da, bütçesinin önemli bir ksmna hala mal olduunu
düünüyorsa onun için kat paha- ldr. Ernst van der Wetering
Hollanda’da bu dönemde kat fiyatlar düse bile kadn nispeten pahal
bir ürün olduundan üphe duymaz. Kat ta- rihçisi H. Voorn’a
dayanarak bir top kadn (Hollanda için 470-500 taba- ka) ortalama
fiyatnn, 17. yüzylda yaayan Hollandal bir içinin haftalk ücretine
eit olduunu dile getirir. Yazar, 16 ve 17. yüzyllarda bile
Avrupa’da
30 Gregory Clark, “The Condition of the Working-Class in England,
1209-2004”, Journal of Political Economy, 2005, 113 (6), sayfa:
1307-1340; ayn yazar, “The Pri- ce History of English Agriculture,
1209-1914,” Research in Economic History, 22, 2004, sayfa:
41-124.
38 Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a
genç sanatçlarn, kat fiyatlarnn nispi olarak pahall sebebiyle
çizimle- rini kat yerine baka nesnelere yaptklarn, ikna edici ve
çok sayda ör- neklerle gösterir31.
Van der Wetering gibi, biz de Osmanl örneinde kat fiyatlarnn ucuz-
lamasn stanbullu nitelik sahibi bir içinin ücretleriyle
ilikilendirerek bu konuya izah getirebiliriz. Yaptmz hesaba göre
stanbul’da nitelikli bir içinin yevmiyesi ile slâmboli cinsi kadn 1
topunu elde etmek için 1600 ylnda 19.9, 1640’da 29.3, 1744’de 27.2
gün çalmak zorunda iken 1790 ylna gelindiinde ayn top kad yevmiyesi
ile almak için harcayaca zaman 8,2 güne düüyor. Grafikte verdiimiz
kat cinsleri içinde en ucuzu olan hae- bi kadnn bir topunu almak
için ayn kimse yine 18. yüzyln ortalarnda 9,8 gün çalmak zorunda
idi. Yüzyln sonlarnda ise, ayn top kad almak için 2,6 günlük
yevmiyesi yetiyordu32.
31 Ernst van der Wetering, Rembrandt: The Painter at Work,
Amsterdam University Press, 2014 Sayfa: 62
32 çi ücretleri hakknda kullandmz veriler için baknz: evket Pamuk,
stanbul ve dier kentlerde 500 yllk fiyatlar ve ucretler, 1469-1998,
Ankara: Türkiye statis- tik Enstitüsü, 2000.
18
stanbul kada Avrupa kentleriyle mukayese edildiinde ne kadar bedel
ödüyordu? Grafik 2,
1570 ile 1790 arasnda stanbul'da tedavül eden baz kat cinslerini
Avrupa katlaryla fiyat
bakmndan kar karya getiriyor. Grafikte stanbul'da tedavül eden
stanbuli, Haebi, Beyaz,
ri, Fstk ve Avrupa kad olarak öhret bulmu kat cinslerinin top
fiyatlar yer alyor. Bu
katlar içinde stanbuli 17. ve 18. yüzylda standart yaz kad haline
gelmi bir kattr.
Haebi de yaz kad olarak hem özel hem devlet kesimi tarafndan
kullanlan dier bir türdür.
çlerinde en ucuz Avrupa, Beyaz ve Haebi'dir. 18. yüzyln ortalarndan
itibaren Haebi,
Beyaz, ri ve Fstk katlarnn fiyatlar yaklar. stanbul'da yazm için
kullanlan bu katlarn
henüz yurt içinde 18. yüzyln ikinci yarsna dek üretildiine dair bir
bilgi bulunabilmi
deildir. Büyük bir ihtimalle bunlar, ham madde veya yar mamul madde
olarak ithal edilmi
ve stanbul katç esnaf tarafndan bir katma deer katlarak nihai
tüketime sunulmu
katlardr. Avrupa katlarnn ebat, arlk ve kalite açsndan Osmanl
katlar içinde hangisi
veya hangileriyle benzer olduu çalmay bekleyen önemli meselelerden
biridir. u an için bu
meseleye bir açklama getirmemek mümkün deilse de Avrupa'da matbaa
için üretilen katlar,
1
26
51
76
101
126
151
176
201
226
251
276
301
1570 1595 1620 1645 1670 1695 1720 1745 1770 1795
Grafik 2: stanbul ve Avrupa Kentlerinde Kat Fiyatlar, top/gram
gümü
stanbul Haebi Beyaz ri Fstk Avrupa kad Auvergne (Fransa), fine
paper/kg Frankfurt, paper (writing) New Castile Londra,
paper-foolscap Viyana, Kanzlei-paper (ofis kad) 2 Hareketli
Ortalama bana (stanbul) 2 Hareketli Ortalama bana (Haebi) 2
Hareketli Ortalama bana (Auvergne (Fransa), fine paper/kg)
39 Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a
stanbul kada Avrupa kentleriyle mukayese edildiinde ne kadar bedel
ödüyordu? Grafik 2, 1570 ile 1790 arasnda stanbul’da tedavül eden
baz kat cinslerini Avrupa katlaryla fiyat bakmndan kar karya
getiriyor. Grafikte stanbul’da tedavül eden stanbuli, Haebi, Beyaz,
ri, Fstk ve Av- rupa kad olarak öhret bulmu kat cinslerinin top
fiyatlar yer alyor. Bu katlar içinde stanbuli 17. ve 18. yüzylda
standart yaz kad haline gelmi bir kattr. Haebi de yaz kad olarak
hem özel hem devlet kesi- mi tarafndan kullanlan dier bir türdür.
çlerinde en ucuz Avrupa, Beyaz ve Haebi’dir. 18. yüzyln ortalarndan
itibaren Haebi, Beyaz, ri ve Fstk katlarnn fiyatlar yaklar.
stanbul’da yazm için kullanlan bu katla- rn henüz yurt içinde 18.
yüzyln ikinci yarsna dek üretildiine dair bir bilgi bulunabilmi
deildir. Büyük bir ihtimalle bunlar, ham madde veya yar mamul madde
olarak ithal edilmi ve stanbul katç esnaf tarafndan bir katma deer
katlarak nihai tüketime sunulmu katlardr. Avrupa ka- tlarnn ebat,
arlk ve kalite açsndan Osmanl katlar içinde hangisi veya
hangileriyle benzer olduu çalmay bekleyen önemli meselelerden
biridir. u an için bu meseleye bir açklama getirmemek mümkün deilse
de Avrupa’da matbaa için üretilen katlar, stanbul’daki yazm için
piyasa arz edilen katlarla fiyatlarn genel seyri açsndan karlatrmak
önemli sonuçlar verecektir.
Grafikte Osmanl corafyasnn en önemli kat tedarikçisi olan
Venedik’in kat fiyatlar maalesef yer almyor. Bununla birlikte,
Venediklilerle birlikte Osmanl’ya en çok kat ihracat eden Fransa’nn
Auvergne kat fiyatlar bu aç bir nebze kapatacaktr. Öncelikle unu
tespit etmek gerekir. Av- rupa’da tüketilen yaz katlar genel olarak
stanbul’daki katlardan daha ucuzdur. Avrupa katlarn ebat, arlk ve
kaliteyi bakmakszn bir deer- lendirme yapmak gerekirse Auvergne ve
Frankfurt’un yaz katlar dierle- rine nispetle daha ucuzdur. Nihayet
uzun vadede kat fiyatlarnn eilimi açsndan stanbul ve Londra’nn kat
fiyatlar benzerlik gösterir. Bu ehir- lerde 17. yüzyln ortalarndan
itibaren kat fiyatlar yükselie geçmi, bir sonraki yüzyl boyunca bir
azalma içinde olmutur33.
Kitap maliyetlerinin dümesinde kat fiyatlarnn üphe yok ki rolü yad-
snamaz. Bununla birlikte kitabn maliyetini belirleyen sadece kat
fiyat- lar deildi. Kitaplarda kullanlan hattn kalitesi ve tezyinat
sanat kitabn gerçekte fiyatn belirliyordu. Hazrladmz örneklemde
müstensih sa-
33 Grafik 2’nin hazrlanmasnda Avrupa kat fiyatlar, Global Price and
Income History Group (http://gpih.ucdavis.edu/index.html) tarafndan
paylalan veri- lerden derlenmitir. Site yöneticileri Leticia Arroyo
Abad ve Peter H. Lindert.
40 Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a
ysnn arttn gözlemliyoruz. Gerektiinde daha çok sayda müstensihe
bavurma ihtimali müstensih ücretlerini aaya doru basklam ve bu da
el yazmas eseri çoaltma maliyetine olumlu katkda bulunmu olabilir.
Az sayda da olsa Osmanl’da kitap maliyetleri üzerine yaplan
çalmalarda, yazma eserin çoaltlmasnda maliyetini tayin edici
faktörün o eseri kop- yalamak için harcanan emek olduu görülüyor34.
Talep üzerine istinsah yapanlarn yan sra kendisi için kitap
kopyalayanlarn varl da kitap ma- liyetlerine olumlu yansyacaktr.
Kitap tarihi üzerine yeni yaplan bir ksm çalmalarn sunduu veriler,
bu tahminimizi destekler mahiyettedir. 17. yüzyl ve sonrasnda
yaygnl hakknda bir fikrimiz olmasa da örneklerine rastladmz gibi
yazabilen okurun kitab istinsah, istihraç, iktibas, hülasa ve
bunlara benzer usullerle ve kendi hattyla çoaltarak hiç deilse
kendisi için ucuza getirdiine üphe yok. Bu konuda Ayasofya
müderrisi ve ayn zaman kadlk da yapm olan Carullah Efendi (ölümü,
1738) örnei gerçek- ten ilgi çekicidir. Bir kitapsever olan
Carullah Efendi, kendi kütüphanesine istinsah yoluyla 25 eser
kazandrm35.
Bu bildirinin son bölümünde, yaptmz örneklem ile yazma eserlerin
ait olduu ilmi sahalar açsndan yüzyllar içinde nasl bir dalm
gösterdiini inceleyeceiz. Bu bölümde hem Yazma Eserler Kurumunun
kataloglarna dayal hazrladmz verilerden hem de IRCICA tarafndan
yayna hazrla- nan kataloglardan faydalandk.
Tablo 6: Telif ve tercüme eserlerinin slâmi ilimler sahasna göre
dalm
limler Eser Says %
Fkh 580 40
Tasavvuf 262 18,25
Kelam-Akaid 182 12,75
Tefsir-Kuran-Tevil 128 9
Mantk 98 7
Ahlak-Siyaset-çtimaiyyat 94 6,5
Hadis-Siyer 92 6,5
Tablo 6’nn gösterdii gibi örneklem olarak aldmz kütleye göre slâ-
mi ilimler içinde en çok fkh sahasnda telif ve tercüme eserler
verilmi.
34 Meredith Moss Quinn, Books and Their Readers in
Seventeenth-Century Istanbul, (baslmam doktora tezi), Harvard
University, 2016, sayfa 35-83.
35 Berat Açl, “Carullah Efendi Kütüphanesi Nasl Olutu?,” (Yaknda
kitap içinde yaynlanacak makale). Aziz meslektam Berat Bey’e
yaynlanmadan çalmas- n benimle paylat için teekkür ederim.
41 Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a
Toplam eserlerin neredeyse yars fkh alanna ait. Bu durum, ulemann
telif ve tercüme alanndaki akademik üretim tercihini gösteriyor.
Hukuk kültürünün ilmiye zümresi ve bu eserlerin muhataplar arasnda
ne ölçüde yayldna iaret ediyor. Örneklem içindeki yazma eserleri
yüzyllar itiba- riyle tasnif ettiimizde, Grafik 3’ün de gösterdii
gibi fkh sahasndaki telif ve tercüme faaliyetlerinin zirveye çkt
dönem 16. yüzyld. 17. ve 18. yüz- yldaki fkhi telif ve tercümelerin
bir önceki yüzyl kadar olmasa da art içinde olduu anlalyor.
Osmanl ilmiye snf içinde fkh, tasavvuf aratrmalar takip ediyor. Ta-
savvuf üzerine telif ve tercüme faaliyeti 15. yüzyldan 18. yüzyln
sonuna dek art eilimi içinde görünüyor. Yazma eserlerin içinde bu
iki dala ait kitaplar, toplam kitaplarn yarsndan fazlasn meydana
getiyor. Bu sonuç, Colette Establet ve Jean-Paul Pascual’n 18.
yüzyl am bölgesine ait tereke kaytlar hakkndaki yaptklar çalmann
bulgularyla benzerlik gösteri- yor. Yazarlar am kütüphanelerinde en
çok fkh ve tasavvuf kitaplar oldu- unu bildiyor36. Örneklemimize
göre üçüncü srada kelam ve akaid eserleri geliyor. Bu grup ve onu
takip eden dier disiplinlerde telif ve tercümeler, fkh ve tasavvuf
gibi, zaman içinde sürekli art kaydediyor.
Tasavvufi eserlerin genellikle tekke-zaviye kültürü, eitimi
çerçevesinde verildiini hesaba katmak gerekir. Öte yandan, fkh ve
kelam sahasnda ve- rilen eserler bu tablonun arlk noktasn
oluturmaktadr. Bu olgu med- rese müfredatnn arlkl olarak fkh ve
kelam çerçevesinde ekillendii bilgisiyle ilgi çekici bir ekilde
örtümektedir.
Grafik 3: Telif ve tercüme eserlerde yüzyllar itibariyle deime
eilimleri
36 Colette Establet, Jean-Paul Pascual, “Les livres des gens à
Damas vers 1700“, Revue des mondes musulmans et de la Méditerranée,
87–88, 1999, Tablo
21
Grafik 3: Telif ve Tercüme Eserlerde yüzyllar tibariyle Deime
Eilimleri
Askerlik, tp, temel, tabii ve tatbiki bilimlerde telif ve tercüme
eserlerle alakal Tablo 7’nin
gösterdii gibi teknik ilimler olarak snflandrdmz disiplinler içinde
en çok telif ve tercüme
verilen alan tptr. Tbb tabii ve tatbiki ilimler izlemektedir. Bu
iki sahada verilen eser says
toplam eserlerin yüzde 70’ine yaklamaktadr. Teknik ilimler sahasnda
bir bütün olarak en az
telif ve tercümenin ise corafya alannda olduu görülür. Bununla
birlikte, bu alanda eser says
bakmndan en canl dönem 19. yüzyl olmutur.
Tablo 7: Telif ve tercüme eserlerin teknik ilimler sahasna
dalm
ilim eser says %
Tp 5096 41,8
Askerlik 1727 14,2
Astronomi 1153 9,5
Matematik 476 3,9
Corafya 362 3,1
Teknik ilimler sahasnda zaman içinde telif ve tercüme eserlerin
nasl deitiine baklacak
olursa, Grafik 3, 17. yüzylda tabii ve tatbiki ilimlerde telif ve
tercüme art içinde olduunu
gösteriyor. Dier alanlarda ise, bir önceki yüzyla nispetle bir
azalma söz konusu. 18. yüzylda
ise bütün alanlarda genel bir canlanmadan söz edilebilir. Bilhassa
tp, astronomi ve matematik
H .9 / M .
Fkh
Kelam-Akaid
Tasavvuf
Tefsir-Kuran-Tevil
Mantk
Hadis-Siyer
Ahlak-Siyaset-çtimaiyyat
Askerlik, tp, temel, tabii ve tatbiki bilimlerde telif ve tercüme
eserlerle alakal Tablo 7’nin gösterdii gibi teknik ilimler olarak
snflandrdmz disiplinler içinde en çok telif ve tercüme verilen alan
tptr. Tbb tabii ve tatbiki ilimler izlemektedir. Bu iki sahada
verilen eser says toplam eserle- rin yüzde 70’ine yaklamaktadr.
Teknik ilimler sahasnda bir bütün olarak en az telif ve tercümenin
ise corafya alannda olduu görülür. Bununla bir- likte, bu alanda
eser says bakmndan en canl dönem 19. yüzyl olmutur.
Tablo 7: Telif ve tercüme eserlerinin teknik ilimler sahasna
dalm
lim Eser says %
Tp 5096 41,8
Askerlik 1727 14,2
Astronomi 1153 9,5
Matematik 476 3,9
Corafya 362 3,1
12168 100
Teknik ilimler sahasnda zaman içinde telif ve tercüme eserlerin
nasl de- itiine baklacak olursa, Grafik 3, 17. yüzylda tabii ve
tatbiki ilimlerde telif ve tercüme art içinde olduunu gösteriyor.
Dier alanlarda ise, bir önceki yüzyla nispetle bir azalma söz
konusu. 18. yüzylda ise bütün alan- lard