XCHAQ’RAB’ LI QATENAMIT UT EB’ LAJ NAJTIL TENAMIT, CHI …

1

Idioma Maya Q’eqchi’

XCHAQ’RAB’ LI QATENAMIT UT EB’ LAJ NAJTIL TENAMIT, CHI RIX LI XK’ULUB’EB’

LAJ RALCH’OCH’

q

2

XCHAQ’RAB’ LI QATENAMIT UT EB’ LAJ NAJTIL TENAMIT, CHI RIX LI XK’ULUB’EB’ LAJ RALCH’OCH’

w

Msc. Thelma Esperanza Aldana HernándezFiscal General de la República y Jefe del Ministerio Público

Lic. Rootman Estívens Pérez AlvaradoSecretario de Política Criminal

Lic. Pedro Barán TzayJefe Departamento de los Pueblos Indígenas

3


1,000 ejemplares en el idioma q'eqchi' - español

e

Roberto Coc CazTraductor Q’eqchi’

Licda. Marta Edviges Chocooj JolomnáRevisora

Impreso en: Editorial [email protected]

Guatemala, febrero de 2015

4


r

5


XTUSLAL

XK’UTB’ESINKIL u 7

XCHAQ’RAB’ LI QATENAMIT UT EB’ LAJ NAJTIL TENAMIT, CHI RIX LI XK’ULUB’EB’ LAJ RALCH’OCH’XK’ULB’ALEB’ LAJ RAL CH’OCH’ SA’ LI MINISTERIO PÚBLICO i 8

XCHAQ’RAB’ QATENAMIT

XNIMAL RUHIL XCHAQ’RAB’ LI TENAMIT WATEMAAL o 9

K’EHOK IB’ SA’ AATIN CHI RIX XLOQ’AL XWANKILAL UT XK’ULUB’EB’ AJ RALCH’OCH’ Q 11

CHAQ’RAB’ 57-2002K’UUB’LEB’AAL CHAQ’RAB’ RE WATEMAALMAAK CHI RIX TZ’EQTAANAAK E 13

CHAQ’RAB’ No. 51-92RE LI K’UUB’LEB’AAL CHAQRAB’ RE LI TENAMITAL WATEMAALCHAQ’RAB’ RE TZ’ILOK RAQOK AATIN T 15

CHAQ’RAB 12-2002K’UUB’LEB’AAL CHAQ’RAB’ RE TENAMIT WATEMAALXCHAQ’RAB’IL POOPOL q P 20

CHAQ’RAB’ RAJLIL 22-2008K’UUB’LEB’AAL CHAQ’RAB’ RE LI TENAMITAL WATEMAALCHAQ’RAB’ RE XKOLB’AL LI IXQ CHI RU LI KAMSIIK UT JALANATQ CHIK RAHILAL SA’ XB’EEN q t 25

CHAQ’RAB’ RAJLIL 27-2003K’UUB’LEB’AAL CHAQ’RAB’ RE LI TENAMITAL WATEMAALCHAQ’RAB’ RE XKOLB’AL CHI TZ’AQAL REERU LI KOK’ALIL UT LI SAAJILAL q t 25

CHAQ’RAB’ RAJLIL 24-2006K’UUB’LEB’AAL CHAQ’RAB’ RE LI TENAMITAL WATEMAALCHAQ’RAB’ RE XKUTANKIL EB’ LAJ RALCH’OCH’ ARIN WATEMAAL q Q 31

XCHAQ’RAB’ AJ NAJTIL TENAMIT

K’EHOK IB’ SA’ AATIN 169 REHEB’ LI K’IILA TENAMIT NAKE’K’ANJELAK CHI RIX XTENAMITEB’ LAJ RALCH’OCH’ UT XCH’UUTAL TENAMIT NAKE’XB’EERESI XJUNESEB’ RIB’ q R 34

t

6


XXAQAB’ANKIL JUNSUT RUB’EL CHOXALI XK’ULUB’EB’ EB’ LI TENAMIT AJ RALCH’OCH’ w r 44

O’K’AAL ROQ RUB’IL CHAQ’RAB’ RE BRASILIA CHI RIX ROKIKEB’ SA’ LI SAHIL YU’AM CHO’Q REHEB’ LI POYANAM TOQ’OB’EB’ RU, MAYO RE 2008 w E 53

SUM AATINAK RIK’INEB’ K’IILA TENAMIT CHI RIX RISINKIL CHI XJUNIL XPAAYIL LI TZ’EQTANANK SA’ XK’AB’A’ XCH’UUTAL POYANAM w I 58

TENEB’ANB’IL CHAQ’RAB’ CHI RIX XK’ULUB’ LI POYANAM K’AMB’IL CHAQ SA’ LI CHAQ’RAB’ K’UUB’ANB’IL CHI RU LI e q 61

NIMLA SUMK’UUB’ RIK’INEB’ LI AB’LIL TENAMIT CHI RIX K’ULUB’EJ RE TUMINAL,CH’UUTALIL UT YEHOM B’AANUHOM e w 62

NIMLA SUMK’UUB’ RIK’INEB’ LI AB’LIL TENAMIT CHI RIX K’ULUB’EJ RE POYANAM UT REHEB’ LI NAKE’TZ’AQONK SA’ LI AWAB’EJINK e e 63

NIMLA CH’UTAM RE XKOLB’AL UT XRAQB’AL AATIN SA’ XB’EEN LI NAKAMSIN e t 65

NIMLA AATINAK RE JUNSUT RUB’EL CHOXA CHI RIX RISINKIL LI TZ’EQTAANAK POYANAMIL, AJ JALANIL TENAMIT UT CHI XJUNIL LI XKOMON MAAK’A’ WI’ KUYUK e y 66

SUM AATINAK CHI RIXEB’ LI XK’ULUB’ EB’ LI KOK’AL e p 70

y

7


XK’UTB’ESINKIL

Li xmolamil aj k’anjel chi rixeb’ aj ralch’och’ re li Ministerio Público, li wan chi xk’atq li Secretaría de Política Criminal, re li Ministerio Público, kiyo’la re naq eb’ li tenamit aj ralch’och’, te’ab’iiq, te’okenq, sa’ li na’leb’ naxb’eeresi li awab’ejilal, xb’aan naq eb’ a tenamit ha’in, naab’al chihab’ ink’a’ xe’patz’e, majewanb’ileb’ ut moko wankeb’ ta sa’ ajl.

Naq kiyo’la li molam ha’in, li Ministerio Público, naxk’e sa’ ajl li k’iila tenamit, k’iila aatinob’aal aj ralch’och’ wankeb’ sa’ xteepal Watemaal, chi kama’ ha’an naxtenq’aheb’ li tenamit chi okenk sa’ li na’leb’ naxb’eeresi li awab’ejilal, ut chi jo’kan li molam nakawu li xk’anjel chi rix li xk’ehok na’leb’ ut kawresink chi rix li xk’ulub’eb’ li tenamit aj ralch’och’, re naq chi uxmanq rilb’aleb’, xkulb’aleb’ ut rab’inkileb’, sa’ li raatineb’ ut sa’ li xna’leb’eb’.

Jun re li xk’anjel li xmolamil aj k’anjel chi rixeb’ aj ralch’och’ re li Ministerio Público, sa’ li xwaq raqal naxye: b) sa’ li xchaq’rab’ kiyoob’tasink re li molam ha’in, “rilb’al naq chi b’eeresimanq chi us chi chaab’il li xchaq’rab’ qatenamit jo’ ajwi’ xchaq’rab’eb’ aj najtil tenamit, wan rilomeb’ chi rixeb’ li tenamit aj ralch’och’, ut chi k’anjelaq chi ruheb’ laj k’anjel re li chaq’rab’ “. Re naq chi oksimanq chi us li chaq’rab’ jo’ li re li qatenamit, jo’ reheb’ laj najtil tenamit, tento xnawb’aleb’ ru, xtz’ilb’aleb’ rix, ut xtawb’aleb’ ru chi us, jo’kan naq xe’ch’utub’amank ruheb’ li chaq’rab’ ha’an ut te’puktasimanq sa’ kaahib’ chi aatinob’aal maay, re naq che’oksimanq chi chaab’il cho’q reheb’ li tenamit ha’in, jo’ naq wankeb’ sa’ junesal , jo’ naq wankeb’ sa’ komonil. Rik’in li tasalhu ha’in na’oyb’enimank, naq che’roksihaq laj k’anjel de li molam ha’in, che’xnaw ut che’roksihaq rajlal naq aajel ru sa’ li k’anjel nake’xtz’il rix.

Xmolamil aj k’anjel chi rixeb’ aj ralch’och’ (Departamento de los Pueblos Indígenas)

Secretaría de Política CriminalMinisterio Público.

u

8


XCHAQ’RAB’ LI QATENAMIT UT EB’ LAJ NAJTIL TENAMIT, CHI RIX LI XK’ULUB’EB’ LAJ RALCH’OCH’XK’ULB’ALEB’ LAJ RAL CH’OCH’ SA’ LI

MINISTERIO PÚBLICO

Li xtenamital li Watemaal xk’ulub’a naab’al li na’leb’ chi rix naq eb’ li tenamit aj ralch’och’ te’k’ulub’aaq sa’ eb’ li raqleb’aal aatin re li chaq’rab’, jo’ naxye sa’ li Xnimal ru chaq’rab’ re Watemaal, li tuqub’anb’il na’leb’ ut li sumenb’il na’leb’ xk’ulub’anb’il xb’aan Watemaal chi rix li xk’ulub’eb’ eb’ li poyanam. Jokan aj wi’, li k’ehok ib’ sa’ aatin chi rixxk’utb’esinkil rib’eb’ ut li xk’ulub’eb’ laj ralch’och’ li tenamital naxtaw ru naq li Watemaal a’an jun tenamit k’iheb’ li xyehom xb’aanuhom, k’iheb’ li xpaayil xpoyanamil, ut k’iheb’ li raatinob’aaleb’, b’ar wi’ wankeb’ laj mayab’, Garífuna, Xinca ut aj kaxlan poyanam ut re naq eb’ li tenamit a’in te’k’ulub’aaq sa’ eb’ li raqleb’aal aatin re li chaq’rab’ tento xjalb’al ru li xb’ehil roksinkil li chaq’rab’. Sa’ xk’ab’a’ li na’leb’ a’in li tenamital naxye raatin naq: “xsik’b’al xb’ehil chan ru xjalb’al ru roksinkil li chaq’rab’, naq tento rilb’al li xyaalalil li xwanjikeb’ li poyanam sa’ xsutam Watemaal chalen sa’ li kok’ na’ajej toj sa’ chi xjunil li nimla tenamit”. Cho’q re a’an li junjunq chi molam na’oken sa’ xb’eeresinkil li roksinkil li chaq’rab’ re li tenamit, tento naq te’xsik’ chan ru naq te’okenq chi xjalb’al xb’ehil li xk’anjeleb’ chi rix li chaq’rab’, sa’ li Ministerio Público naxxaqab’ li xteeb’al jun na’ajej re xk’ulb’aleb’ laj ralch’och’, jo’ jun xb’een na’leb’ re xjalb’al li xb’ehil li roksinkil li chaq’rab’.

Naxye: No. 53-2012, LAJ JOLOMINEL ILOL CHAQ’RAB’ RE LI TENAMIT UT AJ JOLOMINEL RE LI MINISTERIO PÚBLICO

Sa’ xk’ab’a’ xk’eeb’al reetal xk’ihaleb’ li xyehom xb’aanuhom, xk’ihaleb’ li xpaayil xpoyanamil, ut xk’ihaleb’ li raatinob’aaleb’ li tenamital, li Ministerio Público tk’e xkuutal li rokikeb’ sa’ li chaq’rab’ eb’ li tenamit aj ralch’och’ sa’ li na’ajej xk’ulb’aleb’ laj ralch’och’, b’ar wi’ t.uxmanq a’in:

a) k’ehok na’leb’, tzolok, tz’ilok chi rix li jujunq chi na’leb’ ut a’an naq jun aj puktasihom re xna’leb’il chi rix xk’ulub’eb’ aj ralch’och’.

b) Rilb’al naq us t-oksimanq eb’ li xchaq’rab’il li tenamit a’in jo’ aj wi’ li xchaq’rab’eb’ jalan chik tenamit cho’q reheb’ laj ralch’och’.

c) Xxaqab’ankil xb’ehil ut xjolominkil xb’eeresinkil xyiib’ankil xtuslal ru li kawresink ut toch’ok ch’oolej, jo’ chi sa’ ut jo’ chi rix, chi rix li xk’ulub’eb’ laj ralch’och’.

d) Xjolominkil xb’eeresinkil rik’ineb’ li jalanjalanq chi xch’uutal k’anjel sa’ li Ministerio Público jo’ naraj li xk’ulub’eb’ laj ralch’och’.

e) Xtusb’al xb’ehil li k’amok ib’ sa’ aatin ut xjolomink sa’ xyanq chi xjunileb’ li molom wan rilomeb’ rik’in li chaq’rab’, chi rix li xk’ulub’eb’ laj ralch’och’.

f) Xtusb’al xb’ehil li k’amok ib’ sa’ aatin ut jolomink rik’ineb’ laj jolominel reheb’ li xch’uutaleb’ aj ralch’och’.

g) Li k’a’ chik ru junaq xk’anjel k’eeb’ilaq sa’ xk’a’b’a’ xkuutunkil, xyeeb’al resil ut xkolb’al rix eb’ li xk’ulub’eb’ laj ralch’och’ naq nataaqiman rix xb’aan li xchaq’rab’ junaq maajelal xb’aan li Ministerio Público.

i

9


XCHAQ’RAB’ QATENAMIT

XNIMAL RUHIL XCHAQ’RAB’ LI TENAMIT WATEMAAL

XKAB’ JOLOMIL Eb’ li xk’ulub’ li poyanam

Xb’een raqal

Xkolb’al rix li poyanam.

Li xk’uub’lal li tenamit Watemaal naxk’uub’ rib’ re xkolb’al rix li poyanam ut li junkab’al, li xnimal ru li xk’anjel

ha’an naq t-uxq li us cho’q re chi xjunil li poyanam.

Xkab’ raqal.

Li xk’anjel xk’uub’lal li tenamital. Xk’anjel li xk’uub’lal li tenamital rilb’al ut xkolb’al rix li xyu’am li ralal xk’ajol li tenamital, li wank sa’ xyaalal, li sahil wank, li tiikil wank, li wank sa’ tuqtuukilal ut li xwaklisinkil xloq’al ut xyu’am li poyanam.

Rox raqal.

K’ulub’ej chi rix li yu’am. Li xk’uub’lal li tenamital naxk’ulub’a ut naxkol rix li xyu’am li poyanam chalen sa’ li xsiyajik, jo’ aj wi’ naxkol li xjunxaqalil naq maajun li ch’a’ajkilal chi toch’o’q re li poyanam.

Xka raqal.

Li wank sa’ xyaalal ut li juntaq’etalil wank. Arin Watemaal chi xjunil li poyanam sa’ xyaalal wankeb’ ut junqtaq’eeteb’ li xloq’al ut li xk’ulub’. Li winq ut li ixq, li sumsu ut li ink’a’ sumsu, junqtaq’eet nake’oken ut li teneb’anb’ileb’ sa’ xb’eeneb’.

Kaahib’ roxk’aalil raqal.

K’ulub’ej ak re wi’ li poyanam. Li k’ulub’ej ut li sahil wank li naxk’e li xnimal ruhil chaq’rab’, moko naxtz’eqtaana ta li k’ulub’ej jalan chik, us ta maak’a’ resilal sa’ li chaq’rab’; ak xk’ulub’ aj wi’ li poyanam.

Li naraj li jun aj wi’ chi poyanam moko nanumta ta chi ru li nake’raj li komonil.

Maak’a’ na’ok wi’ li chaq’rab’ ut li nake’raj xb’aanunkil li nake’awab’ejin malaj anihaq chik, re xkub’sinkil, xramb’al malaj xjalb’al li k’ulub’ej naxkol rix li xnimal ruhil chaq’rab’.

Waqib’ roxk’aalil raqal.

Nim xwankil li chaq’rab’ nake’xxaqab’ li k’iila tenamit. Ch’olch’o naq chi rix xk’ulub’ li poyanam, li chaq’rab’ xaqab’anb’il xb’aaneb’ k’iila tenamit sumxaqab’anb’il ut sumenb’il xb’aan li tenamit Watemaal, nim xwankil chi ru li k’ulub’ej naxye li tenamit h’in.

Waqlaju xkaak’alil raqal.

Xk’uub’lal li tzolok ut k’utuk sa’ ka’paay aatinob’aal. Li xjolominkil li xk’uub’lal li tzolok tento xjek’inkil ut xk’eeb’al chi teep. Sa’ eb’ li tzoleb’aal b’ar k’iheb’ laj ralch’och’, li tzolok ut k’utuk tento t-uxmanq sa’ ka’paay chi aatinob’aal.

Oxlaju ro’k’aalil raqal.

K’ulub’ej chi rix li kawilal. xk’ulub’ li poyanam xyalb’al xsahil li sahilal ut li kawilal, chi maajun tz’eqtaananb’ilaq.

o

10


Wuqlaju roxk’aaklil raqal.

K’ulub’ chi rix li yehom b’aanuhom. Chi xjunil li poyanam wank xk’ulub’ re tz’aqonk ut okenk, chi maak’a’ xramb’al chi ru, sa’ li xyu’amankil li yehom b’anuhom li xkomonil, jo’kan aj wi’ naru naxyal xsahil li xwaklisinkil li k’a’uxl ut li k’a’aq reeru re li tenamital.

Waqxaqlaju roxk’aalil raqal.

Yu’amink yehom b’aanuhom: Nak’ulub’amank li xk’ulub’ eb’ li poyanam ut eb’ li komonil chi rix li xyu’aminkil li xyehom xb’aanuhom jo’ li xchaab’ilal xna’leb’eb’, li raatinob’aaleb’ ut li xb’aanuhomeb’ chalen q’e kutan.

B’eleelaju roxk’aalil raqal.

Xkolb’al ut xtz’ilb’al rix li yehom b’aanuhom. Tento sa’ xb’een li xk’uub’lal li tenamit xkolb’al, xpuktasinkil ut xyeeb’al resil li xyehom xb’aanuhom li tenamital; xxaqab’ankil xchaq’rab’il ut xch’olob’ankil chan ru xchaab’ilob’resinkil, rak’ob’resinkil, xkolb’al rix ut xwaklisinkil, xkuutunkil rix ut xxaqab’ankil xchaq’rab’il li xtz’ilb’al rix chi tuqtu ru, jo’ aj wi’ xyoob’ankil ut roksinkil li k’iila k’a’ aq reeru chi tz’aqal reeru.

Roxk’aalil raqal.

Li xyehom xb’aanuhom li tenamit, jo xnimal ru b’ihomalej. Li xb’ihomal li tenamit ha’an chi xjunil li mayer b’aq, li xe’toonil tz’ak malaj xe’toonil pek ochoch, mayeril na’leb’ ut chi junil li na’uxmank sa’ li tenamital, ut wankeb’ rub’el xkolom li xk’uub’lal li tenamital, ink’a’ naru xpo’b’al ru, xk’amb’al sa’ jalan chik tenamit malaj xjalb’al ru, wi’ jo’kan ta raj, ha’an chik li chaq’rab’ na’aatinak chi rix.

Jun xkaak’aalil raqal.

Xkolb’al rix li xyehom xb’aanuhom li tenamital. Li xk’uub’lal li tenamital tento sa’ xb’een rilb’al li k’iila na’ajej malaj li mayeril ochoch, li xe’toonil tz’ak ut li rochochil yehom b’aanuhom wan watemaal, re naq twanq junelik li rilb’al ut xkolb’al rix li xloq’al toj sa’ li xyiib’ankil, twanq chaq’rab’ chi rix xkolb’aleb’ li xnimqal ochoch aran Tikal, Quirigua ut li tenamit Antigua Guatemala, xb’aan naq xaqab’anb’il aatin sa’ xb’eeneb’ jo’ xnimqal xloq’al cho’q re chi xjunileb’ li tenamit junsut rub’el choxaal, jo’kanaqeb’ aj wi’ li te’xaqab’aaq xwankil tchalq q’e kutan.

Kaahib’ xkaak’alil raqal.

Li loq’laj eechej wan chi ru li loq’laj tzuul taq’a. Yeeb’il aatin chi rix li xk’uulankil, xkolb’al rix ut xchaab’ilob’resinkil li xsahil ru li xtzuulul xtaq’ahil li tenamital. Li xk’uub’lal li tenamital tixwaklisiheb’ li ja’leb’aal u re li tenamital, na’ajej re xkolb’al rix xyu’am li k’a’ reeru re li loq’laj tzuul taq’a, ha’in moko naru ta xq’etb’al. Xxaqab’ankil junaq chaq’rab’ re xkolb’al rix li che’k’aam ut eb’ li xxulel wankeb’ chi sa’.

Oob’ xkaak’alil raqal.

Xkolb’al rix ut xpuktasinkil resil li yehom b’aanuhom. Li xk’uub’lal li tenamital tento tixk’uub’ junaq li molam re xkolb’al rix ut xpuktasinkil resil li yehom b’aanuhom ut li nak’utuk reheb’ chi xjunil ha’in, ab’an ak xtuminal aj wi’ tb’eresi wi’ li xk’anjel ha’in.

Waqib’ xkaak’alil raqal

Xkolb’aleb’ rix xch’uutalil li poyanam. Li Watemaal ha’an jun tenamit k’iheb’ li xpaayil xpoyanamil,b’ar wi’ wankeb’ laj mayab’. Li xk’uub’lal li tenamital naxnaw, naroxloq’i ut naxwaklisi li xyu’ameb’, li xb’aanuhob’eb’ chalen q’e kutan, li roxloq’il na’leb’eb, li xk’uub’laleb’ sa’ komonil, li roksinkileb’ li raq’eb’ jo’ li winq ut li ixq, li raatinob’aaleb’ ut li xjalanil li raatinob’aaleb’.

Wuqub’ xkaak’alil raqal.

xkolb’al rix li xch’och’eb’ ut li xk’anjelankil li ch’och’ sa’ komonil reheb’ laj ralch’och’. Li xch’och’eb’ eb’ li komonil, komonil aj ralch’och’ malaj chan chik ru chi komonil wank re xk’anjelankil li loq’laj ch’och’, jo’ aj wi’ li re li junkab’al ut li kok’ ochoch kolb’ilaq rix xb’aan xk’uub’lal li tenamital, tk’e li xto’ tunineb’ ut li

p

11


xchaab’il na’leb’ chi rix li reechaninkil chi tz’aqal reeru eb’ li na’ajej ut xk’iiresinkil li k’a’ aq reeru re li loq’laj ch’och’, re naq chi wakliiq ut chi usaaq xyu’ameb’ li poyanam ralal xk’ajol li temanit.

Eb’ li xmolamil aj ralch’och’ ut li jalan chik ch’uut ak wankeb’ li xna’aj nake’xk’anjela chalen chaq q’e kutan, wankeb’ cho’q reheb’ ut nake’ril chi tz’aqal reeru, moko ch’i’ch’i’inb’ilaqeb’ ta, naru nake’xk’anjela jo’ k’aaynaqeb’ chaq.

Waqxaqib’ xkaak’alil raqal.

Li na’ajej cho’q reheb’ aj ralch’och’. Sa’ xk’ab’a’ li tuqub’anb’il chaab’il na’leb’ ut xchaq’rab’il ak re wi’, li xk’uub’lal li tenamital tjek’i xch’och’ li tenamit cho’q reheb’ laj ralch’och’, li nake’k’anjelak chi ruheb’ re xwaklisinkil rib’eb’.

Beleeb’ xkaak’alil raqal.

xk’amb’aleb’ ut xkolb’aleb’ rix laj k’anjel. Sa’ eb’ li k’anjel b’ar wi’ aajel ru xk’amb’aleb’ laj k’anjel chi rix li xk’aleb’aaleb’, tento kolb’ilaqeb’ rix ut xxaqab’ankil xchaq’rab’il naq ilb’ilaqeb’ li xkawilal, li xyu’ameb’, ut ch’oolaninb’ilaqeb’ li sahilal xyu’ameb’ ut ilb’ilaqeb’ li xk’ajel re xtojb’aleb’ chi tz’aqal reeru jo’ naxye li chaq’rab’, ut naq ink’a’ xjachb’aleb’ rik’ineb’ li xkomonil ut rilb’al chi xjunil naq ink’a’ che’xik’ileq malaj che’tz’eqtaanaaq.

Lajeeb’ xkaak’aalil raqal.

Ak xchaq’rab’il aj wi’. Jun xchaq’rab’il ak re wi’ tch’olob’ roksinkil li xch’uutal li na’leb’ ha’in.

K’EHOK IB’ SA’ AATIN CHI RIX XLOQ’AL XWANKILAL UT XK’ULUB’EB’ AJ RALCH’OCH’.

NAWB’IL

Naq li na’leb’ chi rix li xloq’al xwankilal ut xk’ulub’eb’ laj ralch’och’, a’an jun na’leb’ jwal nim xwankil ut aajel ru rilb’al cho’q re li tenamit watemaal chalen anaqwan ut chaalel kutan.

Naq eb’ laj rach’och’ a’aneb’ li tenamit aj mayab’, li tenamit garífuna ut li tenamit xinka, ut li tenamit aj mayab’ k’uub’k’u ru rik’in k’iila ch’uutal yehom b’aanuhem, ab’an jun aj wi’ li xxe’ toonal.

Naq sa’ xk’ab’a’ chaq li xyu’ameb’, li minok ib’, li eechaniik, li yoolesiik ut li isiik, li tenamit Watemaal k’uub’k’u ru chi k’iila tenamit, chi k’iila yehom b’aanuhom ut chi k’iila aatinob’aal.

Naq li kiib’ chi ch’uut nake’xk’e sa’ ru ut nake’roxloq’i xwankilal ut li xk’ulub’eb’ sa’ li okenk, sa’ li sik’ok ib’, li wank sa’ komonil ut li yehom b’aanuhom reheb’ li tenamit aj mayab’, garífuna ut xinka, sa’ xjunajinkil li tenamital ut li ink’a’ xjek’inkil li ch’och’el li xk’uub’lal li tenamital Watemaal, jo’ xkomon li junajil.

Naq eb’ li tenamit aj ralch’och’ tz’eqtaananb’ileb’, rahob’tesinb’ileb’ jo’ chi yeeb’il ut chi uxb’il ut maak’a’ li sahil yu’am cho’q reheb’ xb’aan naq b’ar chaljenaqeb’ li xxe’toonal, li xyehom xb’aanuhomeb’ ut li raatinob’aaleb’, jo’ aj wi’ nake’xk’ul li k’iila ch’uut wankatqeb’ sa’ li komonil wank sa’ li tenamital Watemaal, q’axal ra wankeb’, q’axb’ileb’ ru maak’a’eb’ li xsahil yu’am xb’aan li xsik’b’aleb’ rib’ ut wank sa’ komonil.

Naq li wank a’in chalen chaq naxrahob’tesi’ ut yook xrahob’tesinkil xyu’am eb’ li tenamit aj ralch’och’, ramb’il chi ruheb’ chi xb’aanunkil chi tz’aqal reeru li xk’ulub’eb’, li xtz’aqonikeb’ sa’ li awab’ejink, ut xjuk’inkil li xk’uub’lal li junajil wank li nak’utuk re, sa’ tz’aqal li oxloq’il wanjik, li xsasal li rusilal li xwanjik li xk’ihal li temanit Watemaal.

Naq wi’ ink’a’ nasik’mank xyaalal li ch’a’ajkilal a’in sa’ xyanq li tenamit Watemaal li xkawilal xsahilal li xtuminal, xna’leb’il, li komonil wank ut li xk’ihal xyehom xb’aanuhom maajun wa truuq xyal xsahil ut ink’a’ truuq chi elk chi uub’ej, chi moko truuq chi wulak sa’ li xna’aj sa’ xyanqeb’ li tenamit junsut rub’el choxa, sa’ xk’ab’a’ li xwanjik chaq chalen chaq q’e kutan ut li xnimal ru xk’a’uxl li tenamit.

Q

12


Naq sa’ li temamit Watemaal naru xsachb’al li rahob’tesink ut li tz’eqtaanaak wi’ nak’eemamk xna’aj chi tz’aqal reeru li xloq’al xwankilal ut xk’ulub’eb’ li tenemit xe’wank chaq chi sa’ ut li wankeb’ chi sa’ anaqwan, ut sa’ komonil nake’xk’uub’ ru li xwanjikeb’ anaqwan ut jun okikeb’ chi xsik’b’al li xwaklijikeb’ sa’ komonil chi tz’aqal reeru.

Naq chi xjunil li k’a’ ru aajel ru nake’xpatz’ cho’q reheb’ laj ralch’och’ chi uxmanq sa’ komonil rik’ineb’ a’an, ut li k’ehok ib’ sa’ aatin a’in naxsik’ xk’uub’ankil, xk’eeb’al xtz’aqob’l ut xkuutunkil li xk’ub’ulal, xchaab’ilob’resinkil ut xk’eeb’al xkomon chi tz’aqal reeru li xtz’aqonikeb’ ut rokikeb’ laj ralch’och’ rik’in roxloq’inkil li xwankileb’ ut naq che’roksiiq chi tz’aqal reeru li xk’ulub’eb’.

Naq sa’ li xmolamil li xk’ub’lal li k’iila tenamit ut li xk’uub’lal li k’iila tenamit America (OEA), li jalan chik molam re amaq’il tenamit ut k’anjelob’aal re k’iila tenamit, ak xe’xk’e reetal li nake’xjayali laj ralch’och’, re naq a’aneb’ aj wi’ te’ilo’q re li xmolameb’ nake’k’anjelak chi rixeb’ ut chi rixeb’ li xyu’amil na’leb’ jo’ aj ralch’och’.

Li rawab’ejilal li tenamit Watemaal ut li ch’uut xe’xyal xq’e re li junalil sa’ li tenamital Watemaal, (chalen anaqwan, te’yeemanq re li ka’ ch’uut) xe’xk’uub’ eb’ li na’leb’ a’in:

I XLOQ’AL XWANKILAL AJ RALCH’OCH’.

Li xk’eeb’al sa’ ajl li xloq’al xwankilal li tenamit aj ralch’och’, q’axal aajel ru xwaklisinkil re xkab’lankil li junajil wank sa’ li tenamital watemaal, k’ub’anb’ilaq xb’aan li oxloq’ink ut sa’ roksinkil chi tz’aqal reeru li k’ulub’ej chi rix li xna’leb’il li wank, li k’ihal yehom b’aanuhom, xsahilal li xtuminal, ut li xnimal ru xk’a’uxl chi xjunileb’ li tenamit watemaal.

III K’ULUB’ CHI RIX LI YEHOM B’AANUHOM.

A. LI AATINOB’AAL.

Li aatinob’aal a’an jun roqechal li nakuutunk re li yehom b’aanuhom, a’an ut li xb’ehil li na’uxk wi’ xtawb’al ut xnumsinkil li xnawb’al ru li yu’amej cho’q reheb’ laj ralch’och’, jo’ aj wi’ li xnawomeb’ ut li xhilaleb’ li xyu’ameb’ sa’ li xyehom xb’aanuhomeb’. Jo’kan utan naq chi xjunil li aatinob’aal re Watemaal xk’ulub’ li oxloq’iik. Sa’ li na’leb’ a’in tento tsik’manq xyaalal xwaklisinkil ut xkolb’al rix eb’ li aatinob’aaleb’ aj ralch’och’ ut xtiikinkil li xwaklisinkil ut roksinkil eb’ li aatinob’aaleb’ a’in.

IV. K’ULUB’EJ CHI RIX POYANAMIL, K’A’UXLEJ CHI RIX WANK, KOMONIL WANK UT LI TUMINAB’K

B. Eb’ li komonil ut eb’ laj jolominel komonil.

2. Naq ak nawb’il sa’ li xnimal ruhil chaq’rab’ naq tento sa’ xb’een li xk’uub’lal li tenamital xk’eeb’al sa’ ru, roxloq’inkil ut xtiikinkil xb’aanunkil li k’uub’aj ib’ ak reheb’ wi’ li komonil aj ralch’och’, nakuutuniik rix li xk’anjeleb’ laj jolominel komonil, nakuutuniik rix li k’anjel nake’xb’aanu eb’ laj jolominel komonil, k’uub’anb’il jo’ naxye li xchaq’rab’il ak reheb’ wi’, chi rix li xb’eeresinkil li xna’leb’eb’.

E. K’aaynaqil k’ulub’.

1. Li xchaqrab’il li xyu’ameb’ chalen chaq eb’ laj ralch’och’ a’an chaq ut a’an toj anaqwan jun na’leb’ jwal cham ru li nak’anjelak re tuqtuukil wank sa’ komonil, ut a’in naxtiq ru li xwanjikeb’ sa’ junajil.

2. Li awab’ejilal naxtaw ru naq wi’ maak’a’ sa’ li xchaq’rab’il li tenamit li xchaq’rab’il li k’aaynaqil na’leb’ nake’xb’aanu laj ralch’och’, li naxtuqub’ ru li xyu’ameb’ sa’atqeb’ li xkomonil laj ralch’och’ jo’ aj wi’ naq maak’a’ rokikeb’ laj ralch’och’ sa’ li xb’ehil li chaq’rab’ re li raqok aatin re li tenamital, a’an nab’aanun re naq ink’a’ neke’k’ehe’ li xk’ulub’, nake’tz’eqtaanaak ut maak’a’eb’ sa’ ajl.

4. B’ar wi’ t-ajmanq xk’anjel li raqleb’aal aatin, jo’ tz’aqal chi rix li qarok aatin, eb’ laj raqol aatin tento te’xnaw chi us ut chi tz’aqal reeru li chaq’rab’ k’aaynaqeb’ xb’aanunkil laj ralch’och’. Cho’ re xb’aanunkil a’in li awab’ejilal naxye raatin xb’aanunkil a’in:

W

13


a) Xkuutunkil rix rochb’eeneb’ ruuchileb’ li xmolam aj ralch’och’, xchaq’rab’il chan ru xk’eeb’al reetal li yehom b’aanuhom ut xch’oolaninkil xb’ehil li tk’eho’q xk’anjeleb’ eb’ laj jolominel komonil re naq te’xch’olob’ li xk’aaynaqil b’aanuhomeb’ chi rix li xchaq’rab’eb’ sa’ li xkomonileb’, ut

b) Xtiikinkil xna’leb’il roxch’eeb’eeneb’ xnimqal ru tzoleb’aal wankeb’ watemaal, li xmolameb’ li wankeb’ tz’aqal xtzolb’al ut li xch’uutaleb’ aj ralch’och’, jun tustuukil k’anjel cho’q reheb’ laj raqol aatin ut eb’ laj k’anjel nake’kolok rix chaq’rab’ sa’ roq ruq’il li awab’ejilal; chi rix xyehom xb’aahunomeb’ laj ralch’och’,

jo’ tz’aqal chi rix xnawb’al li xchaq’rab’eb’ ut li xb’ehil li xwanjikeb’ sa’ komonil.

5. Re naq ch’olch’ooq rokikeb’ laj ralch’och’ sa’ li xk’uub’lal xchaq’rab’il li tenamital, li awab’ejilal naxye raatin naq ttikisi li na’leb’ chi rix xch’olob’ankil li chaq’rab’ chi maatan cho’q reheb’ li neb’a’, naxye aj wi’ raatin naq teneb’anb’il sa’ xb’een xk’eeb’al aj jalol ru aatin sa’ li chaq’rab’ reheb’ laj ralch’och’, re naq t-uxmanq li naxye li aatin naq maajun traqmanq aatin sa’ xb’een wi’ ink’a’ natenq’aak xb’aan junaq aj jalol ru aatin sa’ li raatinob’aal.

6. Li awab’ejilal ttikisi li na’leb’ chi rix rochb’eeneb’ li xmolam aj ralch’och’, li xnimqal ru tzoleb’aal re li tenamit ut li xmolameb’ li wankeb’ tz’aqal xtzolb’al, xtzolb’al rix chi k’ub’k’u ut chi tz’aqal reeru li oxloq’il na’leb’ ut li xb’ehil roksinkil li chaq’rab’ k’aaynaqeb’ roksinkil laj ralch’och’.

CHAQ’RAB’ 57-2002K’UUB’LEB’AAL CHAQ’RAB’ RE WATEMAAL

MAAK CHI RIX TZ’EQTAANAAK

NAWB’IL:

Naq li xtenamital Watemaal a’an jun najuch’uk re li Sumk’uub’ rik’ineb’ li k’iila k’ub’k’uukil tenamit chi rix risinkil li tz’eqtanaak sa’ xk’ab’a’ li ch’uut natz’aqon wi’ li poyanam, yeeb’il sa’ li xnimla ch’utameb’ li k’iila tenamit ut x’isiman resil sa’ li xxaqab’ankil aatin sa’ li waqib’ xwaqk’aal xwaq oq’ob’ A (2106 A) sa’ li jun xka’k’aal xb’e li po diciembre re li hab’ 1965, li k’ehok ib’ sa’ aatin a’in xsume li tenamit watemaal sa’ xk’ab’a’ li chaq’rab’ 105-82, sa’ li po enero re li hab’ 1984, a’in ut chaq’rab’ cho’q re li tenamit Watemaal.

NAW’BIL

Naq li tenamital Watemaal jo’kan aj wi’ xk’ulub’a li k’ehok ib’ sa’ aatin 169 chi rix xtenamiteb’ laj ralch’och’ ut xch’uutal tenamit nake’xb’eeresi xjuneseb’ rib’ re xk’uub’lal k’iila tenamit re li k’anjelak, b’ar wi’ nayeeman naq eb’ li temanit nake’juch’uk re tento te’risi chi xjunil li xpaayil li tz’eqtaanank reheb’ li temanit aj ralch’och’, ut sa’ roso’jik li awab’ejilal sa’ li k’ehok ib’ sa’ aatin chi rix xloq’al xwankilal ut xk’ulub’eb’ aj ralch’och’ xye raatin naq tk’ulub’a ut roxloq’inkil li loq’al wankilal ut k’ulub’ej a’an, a’an b’i’ li xsik’b’al xyaalal risinkil chi xjunil li tz’eqtaanaak, jo’kan aj wi’ xkuutunkil rix naq xxaqab’ankil li tz’eqtaanank xb’aan xpaayil poyanamil a’an jun maak, sa’ xk’ab’a’ xpaab’ankil li k’ehok ib’ sa’ aatin ak xyeemank.

NAW’BIL

Naq jo’ naxye li xka raqal li xnimal ruhil chaq’rab’ re li tenamit Watemaal, chi xjunil li poyanam ach’ab’anb’ileb’ ut junqtaq’eeteb’ li xloq’al ut li xk’ulub’, maajun wa’ b’i’ tk’ulmanq chi ru junaq li tz’eqtaanaak, xb’aan naq a’in moko jo’kan ta nake’xye li chaq’rab’ re li tenamital, jo’kan aj wi’ naq naxram eb’ li k’ehok ib’ sa’ aatin ak sumenb’il chi ru li chaq’rab’.

JO’KAN B’I’:

Sa’ xk’ab’a’ li xk’anjel naxk’e li chaq’rab’ sa li raqal junlaju xb’eleek’aalil re li xnimal ruhil chaq’rab’ re li tenamit Watemaal.

E

14


NAXXAQAB’Li nayeeman:

XTUQUB’ANKIL RU XCHAQ’RAB’IL LI RAQOK AATINCHAQ’RAB’ NO. 17-73

RE LI K’UUB’LEB’AAL CHAQ’RAB’ RE LI TENAMITAL

Xb’een raqal. Nak’eeman cho’q xtz’aqob’l li raqal kiib’ xjunlajuk’aalil bis re li xchaq’rab’il li raqok aatin, chaq’rab’ No. 17-73 re li k’uub’leb’aal chaq’rab’ re li tenamital, li nakana chi jo’ka’in:

Kiib’ xjunlajuk’aalil raqal: bis. Tz’eqtaanank. Ttawmanq ru jo’ tz’eqtaanank chi xjunil li tihok u, isink, remok chi uhej malaj tihok u yal sa’ xk’ab’a’ ixqilal winqilal, xch’uutal poyaman malaj xtenamitul, aatinob’aal, xhab’, xpaab’aal, xk’ihal xtumin, xyajel, ink’a’ tz’aqal junaq xcha’al, sumsuukilal malaj k’a’ chik ru chi na’leb’il, xyaalal malaj xhoonalil, li ink’a’ truuq wi’ malaj ttilq wi’ junaq poyanam, jun ch’uutaq chi poyanam malaj junaq molam, ink’a’ ttruuq roksinkil li xk’ulub’ jo’ naxye li chaq’rab’ jo’ aj wi’ li xk’ulub’ k’aaynaqeb’ xb’aanunkil, jo’ naxye li xnimal ruhil chaq’rab’ re li tenamital ut eb’ li k’ehok ib’ sa’ aatin xb’aaneb’ li k’iila tenamit chi rix li xk’ulub’ eb’ li poyanam.

Wi’ ani naxmux malaj yal ink’a’ naraj xb’aanunkil li naxye li chaq’rab’ yeeb’il rub’eetal, ta’teneb’aaq maak sa’ b’een rik’in tz’alam chi ru jun hab’ malaj oxib’ hab’ ut xtojom mare ok’aal xkab’ oq’ob’ toj kaahib’ oq’ob’ ketzal chi tuminal.

Li tojb’a maak ttaqe’q ru sa’ rox xyiijachil:

a) Naq li tz’eqtaanank na’ux sa’ xk’ab’a’ li aatinob’aal, li yehom b’aanuhom malaj sa’ xk’ab’a’ xch’uutal li poyanamil.

b) Cho’q re ani naxkuutu rix li tz’eqtaanank chi yalaq chan reeru tye resil malaj ttiikis li xna’leb’il li tz’eqtaanank.

c) Naq junaq aj k’anjel chi ru li chaq’rab’ tb’aanu li maajelal a’in naq wan sa’ li xk’anjel.

d) Naq li tz’eqtaanank naxb’aanu junaq li poyanam wan chi xb’aanunkil jun li k’anjel chi ru li chaq’rab’

Xkab’ raqal: Li chaq’rab’ a’in xyeeman naq aajel ru chi tikto sa’ li tenamital rik’in xjuch’eb’ li numenaq xyiijachil xk’ilaeb’ chi xjunil laj yiib’anel chaq’rab’ li wankeb’ sa’ li yiib’leb’aal chaq’rab’ re li tenamital, xaqab’anb’il sa’ jun chi wech’ink ut ttiklaaaq roksinkil waqxaqib’ kutan chi rix li xpuktasinkil resilal sa’ li puktasiil esilal re li chaq’rab’.

TAQLA RE LI XJOLOMIL AWAB’EJILAL RE TYE RAATIN CHI RIX, XXAQAB’ANKIL UT XPUKTASINKIL RESIL.

XAQAB’ANB’IL SA’ LI ROCHOCHIL LI K’UUB’LEB’AAL CHAQ’RAB’, SA’ LI XNIMAL TENAMIT WATEMAAL, SA’ LI JUNLAJU XB’E LI PO SEPTIEMBRE DE LI HAB’ KIIB’ XWAQ OQ’OB’.

R

15


CHAQ’RAB’ No. 51-92RE LI K’UUB’LEB’AAL CHAQRAB’ RE LI TENAMITAL WATEMAAL

CHAQ’RAB’ RE TZ’ILOK RAQOK AATIN

XB’EEN TASAL HUNA’LEB’ RE CHI XJUNIL

XB’EEN JOLOMILNa’leb’ aajel ru

XB’EEN CH’OL Xtiikilal li tz’ilok

Xka raqal. Rub’eetal raqok aatin. Maajun naru naraqe’ aatin sa’ xb’een, nateneb’aak maak sa’ xb’een malaj minb’ilaq ru xbaan li chaq’rab’ ut xjalb’al rib’, wi’ ik’a’ raqb’il aatin chi tz’aqal reeru sa’ xb’een, xaqab’anbilaq sa’ xk’ab’a’ xb’ehil t-uxmanq jo’ chan ru naxch’olob’ li chaq’rab’ a’in ut sa’ xchaq’rab’il li xnimal ruhil chaq’rab’, rik’in rilb’al chi tz’aqal reeru li xk’ulub’ li poyanam jitb’il malaj laj k’ulul majelal, wank rub’eetal naq traqmanq aatin chi rix.

Xwaqlaju raqal. Roxloq’il lix k’ulub’ eb’ li poyanam. Eb’ li raqleb’aal aatin ut eb’ laj raqol aatin li te’okenq sa’ li tz’ilok ix tento te’xpaab’ li teneb’anb’il sa’ xb’eeneb’ jo’ naxye li xnimal ruhil chaq’rab’ ut eb’ li k’ehok ib’ sa’ aatin re li k’iila tenamit chi rix roxloq’il li xk’ulub’eb’ li poyanam.

Xjunmayil raqal. Kolok ib’. li xkolb’al rib’ li poyanam malaj eb’ li xk’ulub’ maajun wa xmuxb’al sa’ li xb’ehil li raqok aatin. Maajun traqmaaq aatin sa’ xb’een rub’eetal naq tb’oqe’q chi ru chaq’rab’, ab’inb’ilaq ut nat’b’ilaq jo’ naxtus ru li chaq’rab’, sa’ junaq raqleb’aal atin ak re aj wi’ li maak, b’ar wi’ t-oksimanq li xtiikilal ut li

naxtuqub’ ru li chaq’rab’.

Jun xkak’aalil raqal. Junqtaq’etil sa’ li tz’ilok maak. Aniheb’ li teneb’anb’il tz’ilok maak sa’ xb’eeneb’, il b’ilaqeb’ chi us ut li xk’ulub’eb’ jo’ naxye li xnimal ruhil chaq’rab’ ut eb’ li chaq’ rab’, chi maajun tz’eqtaananb’ilaq .

XKAB’ XJOLOMIL XB’EEN CH’UUT

XAQAB’ANK TOJB’AMAAK

Oob’ xka’k’aalil raqal. Li naru xb’aanunkil sa’ xhoonalil. Joq’e naq li xnimal ruhil tz’ileeb’aal maak tk’e reetal naq li naraj li tenamit malaj li xsahil wank li ralal xk’ajol li tenamit, moko xiikil ta naq toch’b’il malaj ch’ikb’il sa’ ch’a’ajkilal, rub’eetal xk’eeb’al rib’ sa’ aatin rik’in li wank xmajelal ut raatin aj raqol aatin, Naru ink’a’ natenok maak sa’ eb’ li na’leb’ a’in:

1) Wi’ li maak moko aajel ta ru xtz’alamil.

2) Wi’ li maak naru xtaaqinkil rix xb’aan junaq komon malaj molam.

3) Sa’ eb’ li maak chi ru li tenamit, li xtojb’al rix ink’a’ nanume’ oob’ hab’ li xtz’alamil ab’an ink’a’ na’ok sa’ ajl li maak jo’ naxye sa’ li chaq’rab’ chi rix li maak chi rix li xk’anjelankil li b’an nasachok xyu’am poyanam.

4) Wi’ li xb’aanuhom li wan xch’a’ajkilal malaj li xtenq’ re xb’aanunkil li majelal ink’a’ jwal nim.

5) Wi’ li wan xmaak xtawe’ ab’an ra xk’ul sa’ xk’ab’a’ junaq li maak xb’aanu ut ink’a’ xk’ulub’ li tojb’amaak.

6) Li naru xb’aanunkil sa’ xhoonalil xaqab’anb’ilaq xb’aaneb’ aj raqol aatin sa’ xb’een tasal li raqleb’aal aatin tento tz’aqal rik’ineb’ li nake’tentan malaj li nake’b’aanun maak ut nake’xtz’ap ru, li texk’e raatin chi tz’aqal reeru chi rixeb’ laj b’aanuhom maak a’in: chix li kawilal, ink’a’ xb’aanunkil li aajel ru, ink’a’ usil k’ayink loq’ok, maak chi rix xtusb’al xtuminal li tenamit, roksinkil li tumin sa’ li tenamit, li xsahilal li xjolomil xk’ub’ulal tenamital, chi rix li xnimal ruhil chaq’rab’, chi rix li xtuslal li temamit, chi rix li waank

T

16


sa’ ch’anch’o li tenamit, sumb’aanuhom, relq’ankil xtumin li tenamit, ink’a’ usil k’ehok ib’ sa’ aatin, jo’kan aj wi’ sa’ reechaninkil li ink’a’ e malaj muquk poynam re eechanink. Chi ru li xtz’ilb’al rix, eb’ li poyanam a’in ink’a’ nake’ru xtenb’aleb’ rik’in xtaaqinkileb’ xb’aan li chaq’rab’ chi rix li b’aanuhem nake’aatinak chi rix, ab’an joq’e naq li xyehom natenq’an chi tz’aqal reeru re xtawb’al ru naq a’an aj b’aanuhom re li maak yook chi yeemank, rub’en xwankil li nimla molam aj tz’ilol rix maak, li ttuqub’ ru sa’ li xtz’ilb’al rix tb’aanu laj raqol aatin, chi rix a’in , laj raqol aatin re xb’een tasal li raqleb’aal aatin wan sa’ xb’een xyeeb’al naq tb’aanumanq, tb’aanu jo’ naxye li chaq’rab’ sa’ li hoonal a’in re xtaaqenkil rix jo’ chan ru xk’ulub’.

Li yehom tk’ulmanq rik’in rilb’al jok’ihal jo’ch’inal xtz’ib’al rix li majelal xb’aanuman sa’ xtiklajik, re truuq laj kolol rix chaq’rab’ li yook chi xtz’ilb’al rix li majelal, re traq rix chan ru naq ch’olch’ooq ru tq’axtasi a’in re laj raqol aatin t-ilo’qre li majelal a’in. Wi’ laj kolol rix chaq’rab’ tento tb’eni rib’ chi rix li k’anjel, laj raqol aatin re xb’een tasal raqleb’aal aatin li nak’amok re li tz’ilok maak, sa’ junpaat ut jo’ naxye li chaq’rab’, tento naq txaqab’ ani laj raqol aatin trochb’eeni laj kolol rix chaq’rab’ li te’xik toj sa’ li na’ajej b’ar wan wi’ chaq li poyanam, re xb’aanunkil li k’amch’oolejil (diligencia).

Li naru xb’aanunkil sa’ xhoonalil jo’ naxye li rajlil sa’ li jun toj oob’ re li raqal a’in, moko naru ta roksinkil sa’ li majelal nake’xb’aanu eb’ laj k’anjel chi ru li chaq’rab’ sa’ li xb’aanunkileb’ li xk’anjel.

Oob’ xkak’aalil raqal. Bis. Li aajel ru. Re roksinkil li naru xb’anunkil sa’ xhoonalil, sa’ li rajlil chalen sa’ li jun toj oob’ li wan sa’ li raqal oob’ xka’k’aalil raqal, tento naq li teneb’anb’il li b’aanuhem sa’ xb’een ak xtuqub’ ru li majelal xb’aanu malaj ak xe’xk’am rib’ sa’ aatin rik’in li xmuxe’ xloq’al ut ch’olob’anb’ilaq ruc hi us b’ar wi’ Naru roksinkil li k’aanaqeb’ xb’aanunkil eb’ li k’iila komonil re xtuqub’ankil ru eb’ li ch’a’ajkilal. Li xna’leb’il li junqtaq’eetalil chi ru li chaq’rab’, ab’an wi’ ink’a’ naxmux ru li usilal naxye li xnimal ruhil chaq’rab’ chi moko eb’ li k’ehok ib’ sa’ aatin xb’aaneb’ k’iila tenamit chi rix xk’ulub’eb’ li poyaman.

OOB’ XKA’K’AALIL RAQAL: TER. TUQUB’ANK. Naq ak patz’b’il xb’aan li xnimal ruhil tz’ileeb’aal maak malaj xb’aan laj tenq’ k’anjel sa’ li poopol, malaj xb’aan li muxb’il xloq’al malaj xb’aan ta ut li xb’aanun li majelal malaj xb’an laj kolonel rix a’in re roksinil junaq li naru xb’anunkil sa’ xhoonalil, la raqol aatin re tuqtuukilal tb’oqeb’ sa’ xk’ab’a’ li chq’rab’ eb’ li wankeb’ rilom sa’ li majelal, sa’ jun ch’utam re xtuqub’ankil ru li ch’a’ajkilal.

Naq ak wankeb’ li te’tz’aqonq, laj raqol aatin tch’olob’ xjayalil li ch’utam ut rab’iheb’ chi tustu, laj kolol rix chaq’rab’ malaj aj tenq’ malaj laj tenq’ sa’ poopol, li xmuxe’ xloq’al ut laj b’aanuhom majelal. Laj raqol aatin aatin ka’aj wi’ tb’aanu li xk’anjel jo’ naxye li chaq’rab’, ttenq’aheb’ li nake’tz’aqon chi sa’ re xtawb’al junaq xb’ehil xtuqub’ankil li ch’a’ajkilal, chi us ut sa’ sahilal, re naq traqmanq li ch’a’ajkilal.

Li xk’anjel a’an b’eeresinkil li aatinak ut li aatinank ib’ chi rib’ileb’ rib’ li nake’tz’aqon sa’ li k’uub’ank, eb’ a’in Naru aj wi’ te’tenq’aaq xb’aaneb’ laj nawonel chaq’rab’. Wi’ raj te’wulaq sa’ junaq xtuqub’ankil ru li ch’a’ajkilal, ttz’ib’amanq junaq xhuhul te’xjuch’ eb’ li nake’oken chi sa’.

Wi’ maak’a’q k’amok ib’ sa’ aatin, tkanaaq resilal a’in ut tb’eeresimanq xkomon li k’anjel. sa’ li tz’iib’anb’il hu re k’amok ib’ sa’ aatin tkanaaq resilal li tento sa’ xb’een li junjunq ak xyeenan, sa’ xyanq a’in tento tyeemanq chan ru tk’ajk’amuuq li majelal uxb’il ut xtojb’al li xsachman wi’ aajel ru a’in, xch’olob’ankil, wi’ raj jo’kan xyeeman, li xhoonalil xb’aanunkil ut li chan ru naq tento chi uxmanq li yeeb’il, li risinkil xjunes chi ru perel hu li xtz’iiman a’anaq chanchan li xhuhil nim xwankil re xb’aanunkil li yeb’il uxb’il.

Wi’ li xnimal ruhil tz’ileeb’aal maak naxye naq naru roksinkil junaq li na’leb’ sa’ li xhoonalil ut ab’an li muxb’il xloq’al ink’a’ naxk’ulub’a ru junaq li na’aleb’ a’in nayeeman re naq te’xk’am rib’ sa’ usilal, naru naxsume xjalb’al ru li na’aleb’ jo’ chan ru naxpatz’ li muxb’il xloq’al.

Oob’ xka’k’aalil raqal quàter *tuqub’ank.

Ka’ aj wi’ rik’in xk’eeb’aleb’ rib’ sa’ aatin li nake’tz’aqon, sa’ li majelal yal minb’il xb’aanunkil xb’aan anihaq, sa’ li nab’aanuman sa’ muqmu jo’ aj wi’ li b’ar truuq t-oksimanq li naru xb’aanunkil sa’ li xhonalil, k’a aj wi’ sa’ li rajlil waqib’ re li oob’ xka’k’aal raqal, ink’a’ naru, rik’in li xsumehom li xnimal ruhil tz’ileeb’aal maak malj

Y

17


laj tenq’ sa’ li poopol, naru nake’xnumsi li xch’a’ajkilaleb’ chi ru li chaq’rab’ sa’ jalan chik na’ajej li naxk’anjela li k’amok ib’ sa’ aatin, ab’an li nawno xb’aan li xjolomilal raqleb’aalaatin, sa’ xk’ab’a’ li raqleb’aal aatin aj xaqab’aam tojb’amaak sa’ xb’een tasal, b’ar wankeb’ poyanam naru makexb’aan li k’anjel a’in li yo’lajenaqeb’ sa’ li na’ajej a’an malaj aj rub’el rilom junaq aj nawonel chaq’rab’ wanb’il li xk’anjel ut naru chi xb’eeresinkil li k’amok ib’ sa’ aatin, naq ak x’uman a’in, ttqalamanq junaq ch’ina tz’iib’anb’il hu rik’in laj raqol aatin re tuqtuukilal re ttuqub’ ru, ab’an joq’e naq ink’a’ tmux ru li naxye li xnimal ruhil chaq’rab’ malaj eb’ li chaq’rab’ re k’iila tenamit chi rix xk’ulub’eb’ li poyanam, cho’q re a’in tz’aqal naq txaqab’amanq junaq ch’ina chaq’rab’ sa’ li chaq’rab’ li tk’eho’q re xwankil li hu a’in cho’q k’amok ib’ sa’ aatin, tz’aqal rik’in naq t’ok chi b’eek chi ru li chaq’rab’ wi’ ink’a’ t-uxmanq li k’uub’anb’il ru chi rix li junkab’lal.

Oob’ xka’k’aalil raqal. Quinques. *Li naru wi’.

Li naru xb’aanunkil sa’ xhoonalil ink’a’ naru xk’eeb’al re naab’alaq sut junaq li nab’aanun majelal sa’ xk’ab’a’ xq’etb’al malaj xmuxb’al ru sa’ b’alaq’il na’aleb’ junaq li k’ulub’ej nim xloq’al cho’q re li poyanam.

Li xnimal ruhil tz’ileeb’aalmaak tento sa’ xb’een rilb’al naq chi uxq roksinkil chi tz’aqal reeru li chaq’rab’ a’in.

Waqib’ xka’k’aalil raqal. *Xjalb’al ru.

Li na’uxman ut naru naxnaw li chaq’rab’ yalaq b’ar, naru aj wi’ xjalb’al ru naq sa’ jun chi na’ajej naraqman ru, ab’an ka’ aj wi’ naq jo’kan naxpatz’ li muxb’il xloq’al jo’ ak xaqxo xb’ehil ut naq ink’a’ aj wi’ naxtoch’ li

tenamit, sa’ eb’ li na’aleb’ a’in.

1) Naq joq’e naq traqtaaq rilom li chaq’b’a sa’ xb’een li b’aanuhem, jo’ naxye li naru xb’aanunkil sa’ xhonalil.

2) Sa’ li yalaq k’a’ ru maak tento wi’ jitok malaj junaq molam jo’ naxpatz’ chi junpaat li na’ajok re roksinkil li chaq’rab’, naq li xnimal ruhil tz’ileeb’aalmaak naxye naq us xb’aanunkil, xb’aan naq maak’a’ junaq k’a’ aq reeru re li tenamit wank sa’ ch’a’ajkilal ut laj jitonel naxye naq ttaaqi rik’in chaq’rab’ chi ch’olch’o ru li na’leb’.

3) Sa’ li maak chi rix li junxil eechej, jo’ naxye sa’ li ch’ol wan taqe’q, ab’an ink’a’ na’ok arin li maak chi rix xmuqb’al k’a’ reeru malaj relq’akil sa’ josq’il li k’a’ reeru, wi’ sa’ jun chi b’aanuhem nake’mexe’raj xloq’al naab’aleb’ li komon, tento naq te’xye raatineb’ chi xjunileb’ a’an, uy ta jun aj wi’ nak’amok re li b’aanuhem a’in chi ru li chaq’rab’.

Wuqub’ xka’k’aalil raqal. *xch’anab’ankil xtaaqinkil xb’aan li chaq’rab’ rik’in xb’aanunkil li tteneb’aaq sa’ xb’een.

Eb’ li maak ink’a’ nanume’ oob’ hab’ xtz’alamil, jo’ eb’ li maak moko k’a’uxlanb’il ta xb’aanunkil ut sa’ eb’ li maak chi rix li xtuqulal ru li chaq’rab’ chi rix li tojok chi ru li chaq’rab’, , li nake’xye li raqal: : 358 “A” 358 “B” 358 “C” 358 “D˝ sa’ xk’ab’a’ xpatz’om li naraj xyalb’al xshil a’in, ut rub’eetal xtawb’al xyaalal li jo’k’ik’ihal li tojleb’ xokb’il ut ink’a’ tojb’il, jo’ aj wi’ li ral ut li xk’ihal li tojwi’ rix li maak chi rix li tumin a’in, li tye sa’ xk’ab’a’ jun li hu k’eeb’il xb’aan li neke’jolomin re li tojok chi ru chaq’rab’, li xnimal ruhil tz’ileeb’aal maak tye chan ru naru xch’anab’ankil xtaaqinkil xb’aan li chaq’rab’ rik’in xb’aanunkil li tteneb’aaq sa’ xb’een. li xch’anab’ankil xtaaqinkil ink’a’ naru xk’eeb’al re li nachal sa’ jalan tenamit, chi moko re li ani ak xe’teneb’aak maak sa’ xb’een rik’in li maak chi b’alaq’inb’il

Li patz’om twaq chi sa’:1). Chi junil li esilal re xtawb’al ani li teneb’anb’il li b’aanuhemsa’ xb’een.

2). Li k’a’ ru b’aahuhem nayeeman sa’ b’een

3. K’a’ ru naxye li chaq’rab’ sa’ xb’een; ut,

4). Xch’olob’ankil li k’a’ ru aajel ru xb’aanunkil chi rix.

Laj raqol aatin sa’ xb’een tasal sa’ xk’ab’a’ li xpatz’om li xnimal ruhil tz’ileeb’aalmaak, tento naq xxaqab’ li xch’anab’ankil xtaaqinkil xb’aan li chaq’rab’ rik’in xb’aanunkil li tteneb’aaq sa’ xb’een wi’ li teneb’anb’il li

U

18


b’aanuhemsa’ xb’een naxsume chi tz’aqal reeru naq yaal li nayeeman sa’ xb’een, wi’ cho’ re laj raqol aatin ak xtuqub’ ru li majelal xb’aanu malaj ak numenaq junyiijach li ak xtuqub’ ru, mare aj wi’ ak xk’e rib’ sa’ aatin rik’in li muxb’il xloq’al malaj tye raatin naq ttuqub’ ru li xmajelal xb’aanuhem malaj tteneb’ sa’ xb’een xtuqub’ankil ru li xmajelal mare rik’in xk’eeb’al chi jal k’a’ aq reeru, malaj xq’axtasinkil k’a’ aq reeru malaj rik’in tumin.

Wi’ raj maa’ani junaq poyanam muxb’il li xloq’al malaj toch’bil tz’aqal ut wi’ maak’a’ naxb’aanu chi rix li majelal li teneb’anb’il li b’aanuhemsa’ xb’een tb’aanumanq li naxye li chaq’rab’ wan sa’ li xkab’ ch’ol li oob’ xka’k’aalil raqal Bis.

Li xch’anab’ankil xtaaqinkil xb’aan li chaq’rab’ rik’in xb’aanunkil li tteneb’aaq sa’ xb’een, ink’a’ kub’enaq chi ru kiib’ hab’ ut ink’a’ nimaq chi ru oob’ hab’, chi moko ttil ta rilom li chaq’rab’ chi rix naq ink’a’ yo chi uxk li xaqab’anb’il sa’ xyaaqeb’ li wankeb’ chi sa’ li ch’a’ajkilal, chi maajun wa’ naru a’in. naq ak xnume’ chi xjunil li hoonal xaqxo ut li teneb’anb’il li b’aanuhemsa’ xb’een maak’a’ chik li maak naxb’aanu chi b’alaq’inb’il, naru naraqman li xtaaqenkil xb’aan li chaq’rab’.

Rox xjolomilLi k’anjel re raqok aatin.

Xb’een ch’olNa’leb’ re chi xjunil

Xkab’ xwaqxaqk’aalil raqal. Li aatinob’aal. li k’anjel chi rix li raqok aatin t-uxmanq sa’ li kaxlan aatin. Naq junaq poyanam nach’a’ajko’ chi ru roksinkil li aatinob’aal a’in, tk’eemanq li xtenq’ aajel ru re naq truuq xb’aanunkil li k’anjel.

Li xyehomem eb’ li poyanam ink’a’ nake’xnaw li aatinob’al xaqxo xb’aan li chaq’rab’ malaj ani nake’sumeman chi ru roksinkil li raatinob’aal, re junaq mem ink’a’ naxnaw xyeeb’al chi tz’iib’anb’il li raatin ut eb’ li hu malaj chapb’il esil sa’ jalan chik aatinob’aal malaj sa’ jalan chik xnumsinkil li nawom, kaj wi t-oksimanq naq na’uxman xjalb’al ru li aatin malaj xnumsinkil li aatin, a’ayaal chan ru aajel ru.

Li k’anjel re raqok aatin tento aj wi’ xb’aanunkil sa’ li aatinob’aal re aj ralch’och’ ut xjalb’al ru sa’ li kaxlan aatin sa’ li xhoonalil. naraj naxye, naq eb’ li tz’iib’anb’il hu ut li xxaqab’ank chaq’rab’ ttz’iib’amanq sa’ li kiib’ chi aatinob’aal.

Xb’een tasal huRo’ Ch’ol

Xk’utb’esinkil

Ro’ ch’uutIlok tz’ilok chi tz’aqal reeru.

Oxib’ roxlajuk’aalil raqal. Eb’ aj jalol ru aatin ut eb’ aj numsinel aatin. Wi’ aajel raj ru xjalb’al ru li aatin malaj jun numsink aatin, laj raqol aatin malaj li xnimal ruhil tz’ileeb’aal maak, naq yooq chi tz’ilok sa’ xtiklajik, tsik’eb’ ru ut txaqab’eb’ xk’ihaleb’ li te’k’anjelaq xb’aanunkil a’in. Eb’ laj k’anjel a’in xk’ulub’aqeb’ wulak sa’ li k’anjel rochb’eeneb’ jun aj k’amolb’e li te’tenq’anq reheb’ ut ttus li wech’om li aajel ru xjalb’al ru malaj xnumsinkil li aatin jo’ ak tz’aqal reeru.

I

19


Xkab’il tasal huLi junelik nab’aanuman

Rox xjolomilRaqok aatin

Xkab’ Ch’olAb’ink K’a’uxl

Xb’een Ch’uutXxe’ na’leb’

Kiib’ xb’eleelajuk’aalil raqal. Chi Yeeb’il. Li ab’ink k’a’uxl yal chi yeeb’il. chi jo’ka’in t-uxmanq li xyehom li jitb’il, li xk’ub’ulal ru li xk’utb’esinkil ut li xtz’aqonikeb’ chi xjunil li poyanm nake’oken chi sa’. li xxaqb’ahom li raqleb’aal aatin tyeemanq yal chi yeeb’il, te’kanaaq chi yeb’ileb’ re chi xjunileb’ li k’a’ ru te’xb’aanu, ab’anan texkanab’ reetalil sa’ li tz’iib’anb’il hu re rab’inkil li k’a’uxl. Jo’kan aj wi’ Naru xb’aanunkil jo’ naxye li rox ch’olna’leb’ sa’ li raqal kiib’ xwaqxaqk’aal re li chaq’rab’ a’in, b’ar wi’ naru roksinkil.

Li ani ink’a’ Naru chi aatinak malaj ink’a’ Naru xb’aanunkil sa’ li kaxlan aatin, texk’e chi tz’iib’anb’il li xpatz’omeb’ malaj li xsumehomeb’ malaj rik’in aj numsinel aatin, rilb’al chi ru li hu malaj xyeeb’al eb’ li patz’om malaj eb’ li xsumehom li xhoonalil rab’inkil li k’a’uxl.

Li jitb’il tz’apxik ut li ani ink’a’ naru xtawb’al ru li aatinob’aal xaqxo xb’aan li chaq’rab’ tento xtenq’ankil xb’aan junaq aj numsinel aatin te naq tnumsi re chi xjunil li na’uxman sa’ li rab’inkil li k’a’uxl. Jo’kan aj wi’ Naru xb’aanunkil jo’ naxye li rox ch’olna’leb’ sa’ li raqal kiib’ xwaqxaqk’aal re li chaq’rab’ a’in, b’ar wi’ naru roksinkil.

Xkab’ Ch’uutXb’aanunkil

Waqlaju xb’eleelajuk’aalil raqal. Eb’ aj tz’ilol ix, wankeb’ kawresinkil. Li xb’eenil aj raqol aatin tk’e chi yaab’asiik li xnimqal ru na’leb’ xxaqab’aman xb’aaneb’ eb’ laj kawresinb’ileb’ aj tz’ilol ix. wi’ eb’ raj a’in b’oqb’ileb’, te’xsume ka’ aj wi’ li patz’om te’k’eemanq re xb’aaneb’ li naketz’aqon, eb’ laj tenq’ reheb’ aj nawonel chaq’rab’ malaj aj k’anjel wankeb’ xnawom ut eb’ laj raqol aatin re li raqleb’aal aatin, sa’ li xtusulal ruheb’ ut xyoob’ankil rik’ineb’ li xe’xye’chi’i li k’a’ ru xk’utb’esinkil. wi’ raj aajel ru, li raqleb’aal aatin Naru naxye ma te’ruuq chi kaanaak rab’inkil li k’anjel sa’ li ab’ink k’a’uxl.

Li yehom a’in naru roksinkil naq joq’e aajel ru cho’q reheb’ laj jalol ru aatin.

Yehom sa’ xraqikRox xjolomil

Xyehom naru xjalb’al

Kab’laju xwaqxaqk’aalil xkab’ oq’ob’ raqal. Bis. Raqleb’aal aatin re tuqtuukilal sa’ eb’ li komonil. sa’ oob’ chi kok’ sutam re li tenamital b’ar wi’ maak’a’ raqleb’aal atin re tuqtuukilal ut yal chi ru oxib’ po, li xjolomilal raqleb’aalaatin txaqab’eb’ jo’ aj raqol aatin re tuqtuukilal sa’ li raqok aatin oxib’ chi poyanam nawb’ileb’ li xchaab’ilal yu’am li nake’ru chi aatinak sa’ li aatinob’aal q’axal na’oksiman sa’ li sutam ut sa’ li kaxlan aatin. Re xxaqab’ankileb’ laj raqol aatin sa’ li komonil li xjolomilal raqleb’aalaatin tpatz’o’q reheb’ laj jolominel komonil.

Eb’ laj raqol aatin re tuqtuukilal re li komonil naru nake’xb’aanu:

a) Roksinkil li aaru xb’aanunkil sa’ xhoonalil, naq joq’e ut chan ru naru xb’aanunkil jo’ naxye li raqal oob’ xka’k’aalil re li chaq’rab’ a’in, k’a’ aj wi’ li rajlil waqib’ ink’a’.

b) Naru nake’x nake’xxaqab’ xhoonalil ab’ink k’a’uxl re k’amok ib’ sa’ usilal ut xxaqab’ankil aatin sa’ xyanqeb’ li nake’tz’aqon sa’ li ch’a’ajkilal naq na’uxman maakob’k sa’ muqmu ut chi kutankil aj wi’ sa’ junaq xhoonalil xjunes rib’.

O

20


c) Te’xk’ul li xb’een raatineb’ li najite’, te’xye raatin chi rix xb’ehil li k’a’ ru xb’aanunkil ut te’xtaqla li hu sa’ li raqleb’aal aatin sa’ xb’een tasal li raqleb’aal aatin na’ilok li maak a’an, xq’axtsinkil reheb’ li chapb’il, wi’ raj wank, naq nim ru li maak malaj naq joq’e ink’a’ naru roksinkil li naru xb’aanunkil sa’ li xhoonalil malaj ink’a’ truuq li k’amok ib’ sa’ usilal.

d) Wi’ raj maak’a’ junaq aj k’anjel re li xnimal ruhil tz’ileeb’aal maak, truuq xwaklisinkil li kamenaq, ttz’iib’a li xhuhul b’ar tch’olob’amanq li k’a’ ru xk’ulman malaj chan ru xtawman.

Eb’ laj raqol aatin a’in te’xtuqub’ li na’leb’ sa’ li k’ihal, naq ak x-uxman xwech’b’al rix, ut texb’aanu li xk’anjel sa’ li xsutam li tenamit wankeb’ wi’. Tjolomi li raqleb’aal aatin laj raqol aatin ak cheek ut textuqub’ ru li na’leb’ jo’ nake’xb’aanu sa’ li xk’aaynaqil na’aleb’, sa’ junqtaq’eetil ut li naxye xna’aleb’il li k’ulub’ naq Naru xb’aanunkil. li nakexxaqab’ moko Naru ta naxq’et rix li xnima ruhil chaq’rab’ chi moko eb’ li chaq’rab’.

Li k’anjel nake’xb’aanu chi rix li chaq’rab’ te’xb’aanu jo’ naxye li xna’leb’il li yal chi yeeb’il, xyeeb’al resilal, chi junpaat ut rik’in rajomeb’ li nake’oken sa’ li ch’a’ajkilal li naxye li xk’ub’ulal li jitok.

Naq naraq’e jun hab’ li xk’anjel eb’ laj raqol aatin re tuqtuukilal sa’ eb’ li komonil, rik’in li resilal li rusilal li k’anjel xb’aan li xjolomilal raqleb’aalaatin, txaqab’amanq eb’ li raqleb’aal aatin jo’ kama’in sa’ eb’ li kok’ sutam temamit re li tenamital, b’ar wi’ maak’a’ raqleb’aal aatin.

CHAQ’RAB 12-2002K’UUB’LEB’AAL CHAQ’RAB’ RE TENAMIT WATEMAAL

XCHAQ’RAB’IL POOPOL

XB’EEN XJOLOMILYEHOM RE CHI XJUNIL

Xkab’ raqal. Xchanruhil li xsutam tenamit. Li xsutam tenamit a’an tz’aqal li xk’ub’ulal xch’och’el li xk’ub’ulal xjolomi tenamital ut a’an li na’ajej natz’aqon wi’ li ralal xk’ajol tenamital, sa’ li k’iila k’anjel chi ru chaq’rab’. Naxk’utb’es rib’ xb’aan li komonil wank, li k’iila ch’uut, k’iila yehom b’aanuhom, ut k’iila aatinob’aal, k’ub’k’u choq’re xb’aanunkil li usilal chaab’ilal komonil reheb’ chi xjunil li wankeb’ sa’ xsutam.

Rox raqal. Rilom rib’. Re xb’eeresinkil li na’leb’ naq li poopol kab’l naril rib’ jo’ naxye li xnimal ruhil chaq’rab re li tenamital, naq a’in naxxaqab’ laj k’anjeleb’ ut sa’ xb’eeneb’ a’in wan xjolominkil ut xk’anjelankil li naraj li tenamit, xtawb’al ut a’an yaal re sa’ xb’een li oxloq’il k’a’atq reeru re li sutam tenamit, naxk’e li tenq’ cho’q re li tenamit, li xk’uub’ankil xsutam xch’och’el, xkawresinkil xtuminal ut li xtusb’al ru li xk’anjel re naq ttaw li rajom wan sa xb’een, tento wanq sa’ aatin rik’in li xna’leb’ankil xk’ub’lal xjolomonkil tenamit ut, rik’in xna’leb’il ak re wi’ b’ar wi’ tento maajun chaq’rab’ maraj xyehom chaq’rab’ tq’eto’q, tkub’ si xwankil maraj tjal ru naq li poopol kab’l naril ut naxjolomi rib’ jo’ chan ru wank sa’ li xnimal ruil xchaq’rab’ re li tenamital.

Xka raqal. xtusb’al ru li xsutam xch’och’el. Li xsutam li tenamit naru naxtus ru li xsutam ch’och’el chi jo’ka’in: Li tenamit, li k’aleb’aal, kok’ k’aleb’aal, na’ajej, kok’ na’ajej , xteepal tenamit, raqalil tenamit, xch’uutal teep, raqinb’il na’ajej, xnimqal k’aleb’aal, kok’ siiraal, xnimqal na’ajej ut chank’atq ru k’ub’k’u wi’ ru xsutam jo’ ch’olajenaq rik’ineb’ laj ralch’och’ ut jo’ chan chik ru Naru xtusb’al ru sa’ li xsutam li tenamit jo’ naxye li kiib’ xka’k’aalil raqal re li chaq’rab’ a’in.

Ro’ raqal. K’anjel chi rix li naraj li poyanam. Eb’ li xsutam li tenamit ut li xkomon Ii ch’uut wankeb’ sa’ li tenamit nake’tenq’ank chi rix li k’anjel nake’raj li poyanam jo’ taqlanb’ileb’ wi’ ut a’in nake’xb’aanu jo’ naxye li xwankilal li tz’aqalil, ch’olch’ookilal, chi tuxmenb’il chi jek’inb’il ut xtz’aqonik li komon, ab’an jo’ chan ru wank li chaq’ rab’ na’ oksiman.

Xwuq raqal. Li sutam tenamit sa’ xtuslal li chaq’rab’. Li sutam tenamit, jo’ jun ch’uut naxjolomi rib’ chi rix li xk’ulub’ tenamit, wank xchaq’rab’il ut wi jo’kan naruhank xsumenkil junaq k’anjel ut naruank aj wi’ chi

qP

21


teneb’ank k’anjel sa’ xb’een jalan chik komon malaj molam, sa’ chi xjunil a’in yal re naq truhanq tb’aanu li rajom jo’ chaq’rab’inb’il, ut jo’ aj wi’ naq k’ub’k’u ru chi k’iila ch’uut, k’iila yehom b’aanuhom ut k’ila aatinob’aal. Li ruuchil wank sa’ xb’eeneb’ li xcha’alatq patz’b’ileb’ sa’ li chaq’rab’ a’in.

Xwaqxaq raqal. Cha’aleb’ li sutam temanit: Naxk’uub’ ru li sutam tenamit eb’ li xcha’al a’in aajel ru.

a) Eb’ li poyanam.

b) Li xch’och’el.

c) Li wankilal nake’xb’eeres sa’ xkab’a’ li komon, li xk’ub’lal xjolomil poopol kab’l jo’ aj wi’ laj k’anjel chalen sa’atqeb’ li k’aleb’aal wankeb’ sa’ xsutam.

d) Li k’aleb’aal chi k’ub’k’u ru.

e) Li tuminab’k wank chi ru.

f) Li xk’ub’lal xchaq’rab’il poopol kab’l ut li k’ulub’ej jo’ nab’eeresimank chalen chaq re li na’ajej wan wib’.

g) Li k’a’ ru re li tenamit.

Xkab’ xjolomil Komonil ut sutam xch’och’el

Xb’een xtasalKomonil

Xkab’laju raqal. Komonil. Li komonil re li xsutam poopol kab’l b’ar wi’ nawank xsutam li xch’och’el.

Xkaalajuhil raqal. Ralal xk’ajol tenamit. Li ralal xk’ajol tenamit a’an li wak sa’ li xsutam xch’och’el li tenamit.

Xkaalaju raqal. Rusilal ralal xk’ajol tenamit. Lli rusilal ralal xk’ajol tenamit nak’utun rik’in li reetalil xhuhul poyanamil li tento roksinkil, ut k’eebilaq xb’aan li Xb’eenil poopol kab’l, aj na’leb’anel sa’ poopol kab’l maraj jalan chik al k’anjel txaqab’ li xk’ub’lal xjolomil poopol kab’l. Naq ak tza’qlojenaq li hab’. Li maji’ tz’aqlojenaqeb’ xhab’ a’an li reetalil xyo’lajik nake’xb’eeres ut echkab’aleb’ sa’ xk’ab’a’eb’ xna’ xyuwa’.

Xwuqlaju raqal. Xk’ulub’ ut li tento sa’ xb’eeneb li ralal xk’ajol tenamit. A’in xk’ulub’eb’ ut li tento sa’ xb’eeneb’ li ralal xk’ajol tenamit:

a) Roksinkil li xk’ulub’eb jo’ yeeb’il sa’ li xnimal ruhil chaq’rab’ re li tenamital ut sa’ li xchaq’rab’il xaqab’ank ut xmolamil nake’raj awab’ejilal.

b) Ok cho’q aj k’anjel sa’ li poopol kab’l.

c) Okenk chi rix li naraj li sutam tenamit ut xkolb’al rix naq li poopol kab’l, naxjolomi rib’.

d) Tenq’ank chi rix li naxsach sa’ li k’anjel naxb’aanu li poopol kab’l, jo’ naxye li chaq’rab’.

e) Tz’aqonk sa’ k’iila k’anjel naxna’leb’a li poopol kab’l.

f) Tz’aqonk ut okenk sa’ li xk’uub’ankil xna’aleb’il, xtusb’al, xb’aanunkil ut xtz’ilb’al rix li na’leb’ tb’eeresi li poopol kab’l ut eb’ li komonil.

g) K’eeb’ilaq resil chi ru xb’aan li nake’awab’ejink poopol kab’l li k’a’ ru xtawman sa’ li xna’leb’il ut xtuslal xk’anjel li poopol ut jo’ aj wi’ chan ru wank xch’eb’al li tumin, jo’ chan ru naxye li chaq’rab’.

h) Okenk sa’ li xch’uutal tenamit chi rix tz’ilok ix sa’ komonil.

i) Roksinkil li xtenq’ li poopol kab’l a’yaal k’a’ chi tenq’il ut k’ulb’ilaq re roksinkil rusilal komon eechej jo’ naxye li xchaq’rab’il na’oksiman.

j) Tz’aqonk naq twanq patz’ok reheb’ komon jo’ chan ru naxye li chaq’rab’.

k) Xpatz’b’al naq chiwanq komon patz’ok sa’ xsutam poopol sa’ xk’ab’a li jwal aajel ru cho’q re li tenamit jo’ chan ru yeeb’il sa’ li chaq’rab’a’in.

qq

22


l) Tpatz’ naq k’eeb’ilaq, ut jo’ re a’an, xaqab’anb’ilaq li tenq’ t-ajmanq.

m) Ut li jalanil k’ulub’ej ut li tento sa’ xb’een xaqab’anb’il sa’ li chaq’rab’.

Eb’ laj jalan tenamit xe’na’ajin ut tz’aqlojenaqeb’ li xhab wank aj wi’ xk’ulub’eb ut tento sa’ xbeeneb’ jo’ reheb’ li ralal xk’ajol tenamit, ab’an moko jo’kan ta naq chi rix xna’leb’ankil awab’ejilal. Ab’anan, wanqeb’ xk’ulub’ jo’ tz’iib’anb’il chi rix a’in sa’ li xchaq’rab’il xaqab’ank.

Xwaqxaqlaju raqal. Xk’uub’ankileb’ rib’ ralal xk’ajol tenamit. Eb’ li ralal xk’ajol tenamit naru nake’xk’uub rib’ sa’ molamuy ta jo’ k’aaynaqeb’xb’eeresinkil sa’ li jalanjalanq chi k’aleb’aal, jo’ naxye li xchaq’rab’il li molamil ut a chaq’rab’a’in.

Xjunmayil raqal. Komonil reheb’ aj ralch’och’. Li komonil reheb’ aj ralch’och’ a’aneb’ jun sa’ li sumwank sa’ komonil ut sa’ xk’ab’a’ a’in xk’ulub’eb’ naq k’eeb’ilaq xwankil li xhuhul chi ru chaq’rab’, tento tz‘iib’anb’ilaq sa li xhuhul molamil sa’ li poopol kab’l, chi rix li xk’uub’ankileb’ ut xk’anjelankil li xmolameb’ jo’ chan ru natuqub’ank reheb’, li nake’jolomink ut jo’ nake’xb’eeres rib’, wanqeb’ laj jolominel reheb’ wankeb’xwankil sa’ xyanqileb’ chalen chaq nawb’il ut oxloq’inb’il xb’aan li qatenamit , jo’ xaqab’anb’il xyeeb’aal sa’ xnimal ruhil chaq’rab’ ut tiikil chaq’rab’.

Jun xka’k’aalil raqal. Rilb’aleb’ rib’ li komonil reheb’ aj ralch’och’ sa’ xyanqileb’. Oxloq’inb’il ut k’eeb’il xwankil rilb’aleb’ rib’ maraj chan ru k’ub’k’u li xk’aleb’aalatq aj ralch’och’ sa’ xyanqileb’, jo’ xk’a’uxleb’ ut li natuqub’ank reheb’ chalen chaq maraj li k’iila k’anjel nake’xwakles xb’aanunkil.

Xkab’ xjolomilXsutam xch’och’el

Oob’ xka’k’aalil raqal. Ch’a’ajkilal chi rix xnub’ajl k’aleb’aal. Li ch’a’ajkilal nawanq maraj ttawmanq chi rix nub’ajl k’aleb’aal sa’ jun chi tenamit, a’an li xk’ub’lal xjolomil poopol kab’l txaqab’ raatin chi rix, ab’an tento rab’inkileb’ li wankeb’ xch’a’ajkilal, chi wanq sa’ aatin rik’ineb’ laj k’anjel sa’ li k’aleb’aal, ut xk’eeb’aleb’ chi tza’qonk li k’aleb’aal wankeb’ sa’ li ch’a’jkilal ut li xkuyb’aleb’ rib’.

Rox xjolomilXb’ehil yoob’ank ut xjalb’al ru li tenamit

Junlaju xka’k’aalil raqal. Xb’ehil xb’aanunkil chi patz’b’il rix. Wi li k’uub’leb’aal chaq’rab’ aajelaq chi ru naru toj napatz’o’q wi’ chik reheb’ li komon wankeb’ sa li tenamit maraj xteepal k’iila poopol kab’l li toch’b’ileb’ sa’ li na’leb’ a’in, k’a’atq chik wank chi rix xjek’b’al maraj xjalb’al li xsutam, toj ru’beetalaq xxaqab’ankil xchaqrab’il.

Rox xjolomilXjolomil ut xk’anjelankil li tenamit

Xb’een xtasalXjolomil tenamit

Oxlaju xka’k’aalil raqal. Xjolomil li tenamit. Ka’ aj wi’ tz’aqal li xk’ub’lal xjolomil poopol kab’l wank sa’ xb’een li rawab’ejinkil li tenamit, rilb’al tzaqal li k’a’ reeru re li poopol kab’l xkolb’al rix li naraj chi rix xloq’al xwankilal, yehom b’aanuhom ut li aajel ru yeeb’il xb’aaneb’ li komon, naq chi wanq xtuminal.

Xka xtasalXjolomileb’ laj ralch’och’ malajXb’eenil sa’atqeb’ li k’aleb’aal

O’laju roxk’aalil raqal. Xb’eenilal aj ralch’och’. Li xk’ub’lal xjolomil tenamit tento tk’e chi ru, troxloq’i ut tch’oolani li xb’eenilal komonil aj ralch’och’, naq wanqeb’,ut jo’kan aj wi’ naq chan ru nake’k’anjelak ut nake’xjolomirib’, a’yaal naxye li xsachomqeb’.

qw

23


Waqlaju roxk’aalil raqal. Xb’eenil sa’atqeb’ li k’aleb’aal. Li xk’uub’lal xjolomil Poopol, jo’ chan ru nake’wan, nake’xtuqub’ ut nake’xb’aanu li k’aleb’aal, tk’e chi ru li xb’eenileb’ sa’atqeb’ li k’alebaal xb’aan naq a’aneb’ ruuchileb’ li k’aleb’aal, ma toja’ ta chik sa’ li xaqab’ank yehok ut naq a’aneb’ tz’aqal wankeb, sa’ sum’aatin rik’in xjolomil poopol kab’l.

Li xxaqab’ankileb’ li xb’eenil sa’atqeb’ li k’aleb’aal a’an li xb’eenil poopol kab’l tb’aanunq re, ab’an jo’ yeeb’il maraj xaqab’anb’il chaq xb’aaneb li k’aleb’aal jo’ chan ru xyaalalil, xloq’al xwankilal, chan ru xb’ehil xb’aanukil li k’aaynaqeb’ wi’.

Wuqlaju roxk’aalil raqal. Xnajtilal te’wanq sa’ xk’anjeleb li xb’eenil sa’ k’aleb’aal. Li nake’ok ch’oq xb’eenil sa’ li k’aleb’aal te’wanq sa’ li xk’anjeleb’ a’an yal te’xye li komon, chi moko tnume’q ta wi’ jo’ xnajtilal nake’wan sa’ xk’anjel li xk’ub’lal xjolomil poopol kab’l, jo’ li xyaalalil, xloq’al xwankil, tuqub’anb’il ut xb’ehil xb’aanunkil sa’ li k’aleb’aal, maraj yal chi jalb’ilaqeb’, jo’ tye xtaql li xk’ub’lal xjolomil Poopol kab’l.

Waqxaqlaju roxk’aalil raqal. Li teneb’anb’il sa’ xb’een li xb’eenil k’aleb’aal. A’in xk’anjel laj jolominel k’aleb’al sa’ li xsutam naril:

a) Xch’oolaninkil li xk’uub’ankileb’ ut xtz’aqonikeb’ chi chaab’il li komon sa’ xtz’ilb’al ut xtuqub’ankil li ch’a’ajkilal sa’ li xkomonileb’.

b) Tenq’ank xtawb’al li jwal aajel ru sa’ li k’alebaal ut xyeeb’al aj wi’ chan raj ru xtuqub’ankil ru li xk’uub’ankil.

c) Xyeeb’al chan raj ru xb’aanunkil ut k’a’ raj ru t-oksimanq sa’ li k’aleb’aal re xb’eeresinkil xnimqal k’anjel ut kok’ kanjel xb’aaneb’ li komon, ch’uut maraj molam nake’ajok xwaklesinkileb’ li k’aleb’aal.

d) Xyiib’ankil, xpatz’b’al ut rilb’al xnimqal k’anjel ut kok’ k’anjel ttenq’anq xwaklisinkil li k’aleb’aal, ab’an tenq’anb’ilaq ut wanq sa’ aatin rik’in li xk’ub’lal xjolomil Poopol kab’l.

e) Tenq’ank sa’ li k’anjel chi rix xtz’iilb’al rix xk’ihajik xpoyanamil tenamit, jo’ aj wi’ sa’ xb’aanunkil ut rak’ob’resinkil rilb’al xk’ihal li na’ajej.

f) Xch’oolaninkil ut xb’eeresinkil sa’ li k’aleb’aal ut xteepal poopol chi xjunil li b’aanuuk naraj re roksinkil chi tz’aqal ru ut chi kawresinb’il li k’a’atq ru na’oksimanje chi ru tenamit.

g) Xpaab’ankil ut xbaanunkil ruuchil li xnimal ru aj k’anjel sa’ poopol, naq tye li xb’eenil poopol kab’l.

h) A’an tjultikanq esilal sa’ xyanqeb’ laj k’anjeleb’ sa’ li tenamit ut lo komon.

i) Xnumsinkil esilal naq patz’b’ilaq xb’aan li xk’ub’lal xjolomil poopol maraj li xb’eenil ut rik’ineb’ li komonil sa’ xk’aleb’al.

j) Tenq’ank sa’atqeb’ li ch’a’ajkilal naq yeeb’ilaq re xb’aaneb’ li komon, twanq sa’ aatin rik’in aj raqol aatin sa li poopol kab’l, naq toj a’an chi rajaq xtuqub’ankil junaq li ch’a’ajkilal.

k) Rilb’al naq paab’anb’ilaq li xtaql, chaq’rab’il ut xyehom xb’aan li xk’ub’lal xjolomil poopol kab’l maraj li xb’eenil, ut a’an chik tnumsinq resilal li ch’a’ajkilal maraj q’etok chaq’rab’ twanje’q.

l) Rilb’al naq ilb’ilaq, kolb’ilaq ut waklesinb’ilaq li xb’ihomal loq’laj ch’och’ wan sa’ xsutam xk’aleb’aal.

m) Li k’a’atq chik ru k’eeb’ilaq xb’aan li chaq’rab’ ut, li tyehe’q re xb’aan li xk’ub’lal xjolomil poopol kab’l maraj li xb’eenil poopol, chi rix li ak rilomeb’ wi’.

Li xnimqaleb’ ru aj k’anjel ut aj kok’ k’anjeleb’ sa’ poopol kab’l, tento te’okenq, jo’ wank sa’ Xbeeneb’, chi tenq’ank re naq tk’utunq li teneb’anb’il sa’ xb’een li xb’eenil K’aleb’aal. Li xk’ub’lal xjolomil poopol te’ch’utamirq kiib’aq sut chi ru li jun hab’, rik’ineb li xb’eenil sa’ k’aleb’aal, re xk’eeb’aleb’ rib sa’ aatin chi rix li uxk naraj.

B’eleelaju roxk’aalil raqal. Xq’ajkamunkileb’ li li nake’jolomin k’aleb’aal. A’ yaal naxye xtuminal li poopol kab’l junjunq, tch’olob’ sa’ li xchaq’rab’il li poopol kab’l li xq’ajkamunkileb’ eb’ li nake’jolomin k’aleb’al, k’a’ aj wi’ li xb’eenil.

qe

24


Xka xjolomilEsilal ut xtz’aqonik li ralal xk’ajol li tenamit.

Xb’een tasalEsilal ut xtz’aqonik li ralal xk’ajol li tenamit

Roxk’aalil raqal. Xk’eeb’alut xyeeb’al li esilal ut xtz’aqonik li ralal xk’ajol li tenamit. li xk’ub’ual xjolomil li poopol kab’l te’xnumsi chi xjunil li resilal li xk’anjeleb’ ut li xtz’aqonikeb’ li chi xjunileb’ li ralal xk’ajoleb’ li tenamit.

Jun xkaak’aalil raqal. Wankilal re xaqab’ank yehom. Li xchanruhil ut li xb’ehil li xtz’aqonikeb’ li komonil nake’xxaqab’ li xmolam aj waklisinel poopol kab’l, moko naxpo’ ta ru li naleb’ nakexxaqab’ eb’ li xk’ubulal aj jolominel poopol kab’l, li xb’eenil poopol kab’l ut eb’ li xkomon k’uub’anb’il ch’uut jo’ naxye li chaq’rab’.

Kiib’ xkaak’aalil raqal. K’ulub’ re nawb’al li esil. Chi xjunileb’ li ralal xk’ajol li tenamit wankeb’ xk’ulub’ re xtawb’al xmu xhuhul ut risinkil xhuhul li esilal chi rix li sub’k’uub’ nake’xb’aanu eb’ li xk’ub’ulal jolominel poopol kab’l, k’a’ atq ru xxe’el li na’leb’eb’ a’in, jo’ aj wi’ naru nake’ril li k’uub’anb’il esil ut li k’uulanb’il esilal chi rix xtuminal li k’anjel jo’ naxch’olob’ li chaq’rab’ sa’ li xraqalil lajeeb’ xka’kaalil sa’ li xnimal ruhil chaq’rab’.

Oxib’ xkaak’aalil raqal. Patz’ok reheb’ li tenamit. Naq li xnimal ru junaq k’a’uxl naxtz’aama naq toj tento patz’ok re li tenamit chi rix, eb’ li xk’ubulal xjolomil li poopol kab’l tz’aqal naq eb’ li numenaq xyiijachil eb’ li komon a’in texye naq us, renaq t-uxmanq li k’anjel a’in jo’ naxye li xchaq’rab’il wan chi uub’ej sa’ li chaq’rab’ a’in.

Kaahib’ xkaak’aalil raqal. Patz’ok reheb’ li komon naq patz’b’il xb’aan li tenamit. wak xk’ulub’eb’ li tenamit xpatz’b’al reheb’ li xk’ub’ulal aj jolominel poopol kab’l naq nak’uub’an junaq na’aleb’ ut ch’a’ajkilal cho’q reheb’ a’an, li xhuhul li patz’om tento naq juch’b’ilaq xb’aaneb’ li laajeeb’ sa’ li o’k’aal li tz’iib’anb’ileb’ re sik’ok u sa’ li xsutam li tenamit. Li ru li k’anjel a’in us t-elq wi’ nake’tz’aqon sa’ li patz’ok eb’ li junmay sa’ li o’k’aalil xk’ihaleb’ li pòyanam tz’iib’anb’ileb’ chi ru chaq’rab’ re sik’ok u ut li xk’ihal xe’xsume naq us.

Oob’ xkaak’aalil raqal. Patz’ok reheb’ li k’aleb’aal malaj reheb’ laj jolominel aj ralch’och’ re li tenamit. Naq junaq li na’aleb’ k’uub’anb’il naxtoch’ xk’ulub’eb’ junaq komonil malaj eb’ li xk’ulub’ eb’ laj jolomine komonil reheb’ aj ralch’och’ li wankeb’ sa’ xsutam li tenamit a’an, li xk’ub’ulal aj jolominel poopol kab’l texk’uub’ li k’anjel re patz’in sa’ xk’ab’a’ xpatz’omeb’ li k’aleb’aal malaj eb’ laj jolominel reheb’ xkomonil aj ralch’och’, naru aj wi’ roksinkil li roksinkil sa’ li k’anjel a’in li xk’aaynaqil naleb’eb’ malaj li xk’aanaqil b’aanuhomeb’ eb’ li komonil aj ralch’och’.

Waqib’ xkaak’aalil raqal. Chan ru li patz’ink. Li xb’eeresinkil li patz’ink li naxye sa’ li kaahib’ xkaak’aalil raqal ut oob’ xkaak’aalil raqal re li chaq’rab’ a’in, Naru xb’aanunkil chi jo’ka’in.

1. Patz’ink chi ru hu kawresinb’il ak re aj wi’ a’an, k’eeb’ilaq sa’ li hu li xkutankil, k’a’ chi aj ixk li patz’ink ut li xna’aj li k’anjel a’in.

2. Roksinkil li na’aleb’ nake’roksi sa’ eb’ li k’aleb’aal. Eb’ li ru li k’anjel us t-elq wi’ nake’tz’aqon xyiijachil li poyanam tz’iib’anb’ileb’ sa’ li chaq’rab’ re sik’ok u ut li xk’ihalil tsume naq us li napatz’man.

Xwaq xjolomil

Xtuminal xsutam tenamit

Xb’een tasalXtuminal poopol kab’l

B’eleeb’ xwaqk’aalil raqal. Komonil ch’och’. Li xjolomil poopol kab’l, naq ak xpatz’ rub’eetal reheb’ li komonileb’, txaqab’ chan ru te’xb’aanu li komonil re roksinkil, xkoplb’al rix ut xk’anjelankil eb’ li komonil

qr

25


ch’och’, li xaqab’anb’il chalen chaq junxil rilb’al xb’aan li jolomil poopol kab’l; ab’an tento aj wi’ xb’aanunkil li naxye sa’ li xka xjolomil re xb’een tasal li chaq’rab’ a’in.

Xwaqxaq xjolomilXchaq’rab’il xtojb’al rix.

Xwaq tasalYehom sa’ xraqik.

O’laju xb’eleek’aalil raqal. Xmolamileb’ poyanam ut kok’ eb’ li kok’ ch’uut. Eb’ li xmolamil poyanamil ut li kok’ ch’uutatq li naxye li xwaqxaqlaju ut xb’eleelaju raqal re li chaq’rab’ a’in, k’uub’anb’ileb’ chi ru li ruuchil li aawab’ejilal sa’ atqeb’ li teep ut malaj chi ru jalan chik aj jolominel chaq’rab’, te’kanaaq rub’el xwankil li poopol kab’l, li wankeb’ sa’ li xsutam li tenamit chalen naq t-ok chi b’eek li chaq’rab’ a’in, jo’ naxye li xchaq’rab’il eb’ li kok’ ch’uut ut li molamil poyanam wanqeb’ chi maajun k’a’ ru te’xtoj chi ru li chaq’rab’.

CHAQ’RAB’ RAJLIL 22-2008K’UUB’LEB’AAL CHAQ’RAB’ RE LI TENAMITAL WATEMAAL

CHAQ’RAB’ RE XKOLB’AL LI IXQ CHI RU LI KAMSIIK UT JALANATQ CHIK RAHILAL SA’ XB’EEN

Xb’een tasal Xraqalil chi junil

Na’leb’ re chi xjunil

Xb’ele raqal. Xramb’al ru naq sik’b’ilaq xyaalal. Sa’ li muxuk chaq’rab’ na’uxmank sa’ xb’een li ixq ink’a’ naru nake’oken malaj nayuk’iman ru rik’in li yehom b’aanuhom, paab’al, k’aynaqil na’leb’ cho’q xkuutal re naq maak’a’ tkanaq wi’ li muxuk chaq’rab’ malaj naq sa’ xk’ab’a’ a’in tkuymanq ut tsachmanq li na’ux sa’ xb’een junaq li ixq.

Naq ak xjitman chaq li muxuk chaq’rab’ na’uxman sa’ xb’een li ixq sa’ junaq na’ajej naxb’eeresi rib’ xjunes, li molam xnawok re li jitom a’in tento naq txaqab’ li teneb’anb’il xb’aanunkil kama’ naxye sa’ li raqal wuqub’ re li chaq’rab’ chi rix risinkil, xjitb’al ut xsachb’al li rahob’tesink na’uxmank sa’ eb’ li junkab’al, b’ar wi’ wankeb’ li chaq’rab’ nake’oken chi rix xkolb’al li ixq narahob’tesiik, us ta maawa rech’alal li narahob’tesink re.


CHAQ’RAB’ RE XKOLB’AL CHI TZ’AQAL REERU LI KOK’ALIL UT LI SAAJILAL.

Xb’een tasal huYehom nim xwankil

Xb’een xjolomilYehom aajel ru

Jun ch’ol aj wi’Yehom re chi xjunil

Xb’een raqal. Li naxjayali li chaq’rab’. li chaq’rab’ a’in jun k’anjelob’aal re xjunajilkil li junkab’al ut xkuutunkil li junajil wank, li naxjayali xtawb’al li wakliik chi tz’aqal reeru re xq’axb’al li kutan re li kok’alil ut li saajilal re Watemaal rik’in li wank chi ach’ab’anb’il sa’ roxloq’inkil li xk’ulub’eb’ li poyanam.

qt

26


Xkab’ raqal. Xch’olob’ankil k’a’ ru li kok’alil ut li saajilal. Re roksinkil li chaq’rab’ a’in natawman ru cho’q ch’ina’al malaj ch’ina’ixq’a’al chi xjunil li poyanam chalen sa’ xsiyajik toj sa’ li oxlaju hab’, ut saajilal chi xjunilleb’ chalen oxlaju hab’ toj waqxaqlaju hab’ li xk’iijik.

Rox raqal. Wan li xk’ulub’ ut li teneb’anb’il sa’ xb’een. Li xk’ub’ulal xjolomil tenamital tento naq troxloq’i li k’ulkub’ ut li teneb’anb’il sa’ xb’een eb’ li na’b’ej yuwa’b’ej malaj li ani nake’ilok re li kok’al malaj li saajilal, naq te’xk’ut chi ruheb’ a’yaal naxye li xhab’eb’ tento te’xk’ut chi ru li xb’e ut xch’olob’ankil chi tuqtu chi ru eb’ li kok’alut li saajilal re naq truuq roksinkil eb’ li xk’ulub’ ch’olob’anb’il sa’ li xnimal ruhil chaq’rab’ re li tenamital, li chaq’rab’ a’in ut chi xjunil li chaq’reb’ re li tenamit a’in, eb’ li chaq’rab’, li k’ehok ib’ sa’ aatin, sumenb’il chaq’rab’ ut chi xjunil li k’anjelob’aal chaq’rab’ re li k’iila tenamit li na’aatinak chi rix eb’ li xk’ulub’ li poyanam li sumenb’il ut xaqab’anb’il xb’aan Watemaal, chi maak’a’ aq xramb’al ru jo’ li naxye li chaq’rab’ chi ink’a’ jwal tnimob’resimanq xtawb’al ru.

Xka raqal. Li tento sa’ xb’een li xjolomil xk’uub’lal tenamital. Li teneb’anb’il sa’ xb’een li xjolomil xk’ub’ulal li tenamital xkuutunkil xna’leb’il ut xxaqab’ankil xb’ehil aajel ru re xkolb’al rix li junkab’al, li naxnaw li chaq’rab’ ut li naxnaw li komonil wank, jo’kan aj wi’ xk’eeb’al reheb’ li na’b’ej yuwa’b’ej ut eb’ li nake’ilok reheb’ li kok’ ut li saaj, xb’aanunkil li teneb’anb’il sa’ xb’eeneb’ chi rix li yu’am, li ach’ab’anb’il wank, li maaka’a’il xiiwxiw wank, wank sa’ tuqtuukilal, kawil wank sa’ li junxaaqalil, kawilal, tzakahemq, tzolok, yehom b’aanuhom, b’atz’unk, aj sink u ut wank sa’ komunil junkab’al ut komonil ch’utam reheb’ chi xjunil li kok’al, kok’ ixqa’al ut saajilal.

Jo’kan aj wi’, teneb’anb’il sa’ xb’een li xjolomil xk’ub’ulal tenamital naq li roksinkil li chaq’rab’ wanq sa’ ruq’eb’ li molam ak xk’anjeleb’ aj wi’, eb’ laj k’anjel li wanqeb’ aran tento naq wanqeb’ chi us li xkawresinkil ut usaqeb’ xch’ool jo’ naraj li xwaklisinkil xk’iijikeb’ li kok’al ut li saajilal, jo’ naraj li xb’aanunkil li xk’anjeleb’ ut jo’ li yehom re chi xjunil re li chaq’rab’ a’in.

Ro’ raqal. Li rajomeb’ li kok’al ut li junkab’al. Li xnimal ru rajom li kach’in a’an jun sumehom li tb’aanumanq sa’ chi xjunil li k’a’ ru nab’aanuman chi rixeb’ li k’ak’al ut li saajilal, li tb’aanunq re naq ch’olch’o te’ruuq roksinkil ut xyalb’al xsahil eb’ li xk’ulub’, sa’ li roxloq’inili li xwanjikeb’ rik’in li xjunkab’al, li xsiyajikeb’ sa’ xyaq li xch’uutalil, paab’aal, yehom b’aanuhom ut li aatinob’aal, tk’ulmanq junelik li xk’a’uxl jo’ rajom li xk’iijik ut li xnawom. Maajunsut sa’ li roksinkil li chaq’rab’ a’in tk’os, tjal ru malaj xt’ilb’al eb’ li xk’ulub’ ak ch’lch’o ru sa’ li xnimal ruhil chaq’rab’ re li tenamital, eb’ li chaq’rab’ ut li k’ehok ib’ sa’ aatin chi rix eb’ li xk’ulub’ li poyanam sumenb’il ut xaqab’anb’il xb’aan li tenamit watemaal ut sa’ li chaq’rab’ a’in natawman ru li rajom li junkab’al, chi xjunil li b’aanuhem nak’amok b’e re li junajil ut wank sa’ komonil li junkab’al ut li roxloq’inkil li wanjik rik’in li na’b’ej yuwa’b’ej ut eb’ li alal k’ajolb’ej, jo’ naxye li chaq’rab’.

Li xk’ub’ulal xjolomil li tanamital tento naq tkuutu rix li xna’leb’il ut xxaqab’ankil li aajel ru cho’q xb’ehil roksinkil chi tz’aqal reeru li rajom li kok’al ut li saajilal ut li junkab’al.

Xwaqxaq raqal. K’ulub’ej ak re aj wi’. Eb’ li k’ulub’ ut li usial naxye li chaq’rab’ a’in, ink’a’ narisi jalan chik, uyta maak’a’ sa’ li chaq’rab’ a’in ak reheb’ aj wi’ li k’ok’al ut li sajilal.

Li xtawb’al ru ut roksinkil li chaq’rab’ a’in tento xb’aanunkil jo’ naxye li xna’leb’il li chaq’rab’ sa’ xtiklajik, jo’ xna’leb’il re eb’ li k’ulub’, jo’naxtus xna’leb’il ut xchaq’rab’il k’iila tenamit re li na’leb’ a’in, jo’ chan ru xchaab’ilal roksinkil eb’ li k’ulub’ wank sa’ xnimal ruhil chaq’rab’ re li tenamital a’in, eb’ li chaq’rab’ ut li k’ehok ib’ sa’ aatin ut chi xjunil li k’anjelob’aal chi rix chaq’rab’ re k’iila tenamit chi rix eb’ li xk’ulub’ li poyanam sumenb’il ut xaqab’anb’il xb’aan li tenamit watemaal

qy

27


Xkab’ xjolomilXk’ulub’eb’ poyanam

Xb’een tasalXk’ulub’ li junjunq

Xb’een Ch’uutK’ulub’ re li yu’amej

Xb’ele raqal. Li yu’amej. Eb’ li kok’ teelom, eb’ li kok’ ixqa’al ut li saajilal wankeb’ xnimal xk’ulub’ re li yu’a. Teneb’anb’il sa’ xb’een li xk’ub’ulal li xjolomin tenamital rilb’al chi us li xk’iijik, li maak’a’il xiwxiw wank ut xk’iijik sa’ sahilal.

Eb’ li kok’ teelom, eb’ li kok’ ixqa’al ut li saajilal wankeb’ ck’ulub’ re li kole’k, ile’k ut teenq’aak aajel ru re naq te’k’iiq sa sahilal sa’ li xjunxaaqalil , sa’ li xk’a’uxl, sa’ li komonil wank ut paab’aal. eb’ li k’ulub’ a’in tento rilb’al chaq toj sa’ li xsiyajik.

Xkab’ ch’uutK’ulub’ chi rix li junqtaq’eetalil

Xlaje raqal. Junqtaq’eetalil. eb’ li k’ulub’ xaqab’anb’il sa’ li chaq’rab’ a’in oksinb’ilaq cho’q reheb’ chi xjunil li kok’ teelom, li kok’ ixqa’al ut li saajilal, chi maak’a’aq tz’eqtaanaak, sa’ xk’ab’a’ li xch’uutal poyanam, xb’onol, rixqilal malaj xwinqilal, aatinob’aal, paab’aal, yo’leb’aal tenamital, xch’uutal malaj xkomonil, xtunimal wank, xmajelal xjunxaaqalil, xk’a’uxl majal b’araq xcha’al, ak sa’ xyo’lajik malaj k’a’ chik ru majelalil re a’in, re eb’ li xna’ xyuwa’, li xjunkab’al, eb’ laj ilol re malaj eb’ li poyanam wankeb’ rilom sa’ xb’een.

Eb’ li kok’ teelom, eb’ li kok’ ixqa’al ut li saajilal li xkomoneb’ junaq ch’uut aj talch’och’ malaj yolajenaq sa’ xyanqeb’ aj ralch’och’, nakuutuman rix li xwanjikeb’ ut xk’iijikeb’ rub’el xwankilal jo’ chan ru nake’xk’uub’ rib’ jo’ li xjunxil xk’aanaqil na’elb’ ut li xyehom xb’aanuhom, wi’ eb’ a’in ink’a’ naxch’i’ch’i’i li wank sa’ li tenamital ut li roxloq’inkil li xwanjik eb’ li poyanam.

Li xjolomil xk’ub’ulal tenamital tkuutu rix xk’eeb’al re li kok’ teelom, li kok’ ixqa’al ut li saajilal yalaq b’ar chaljenaq chaq malaj yalaq b’ar yo’lajenaq chaq re twanq li xyu’am ak re wi’ jo’ li xyehom xb’aanuhom, xtzolb’al, xyeeb’al ut xb’aanunkil li xpaab’aal, li k’aaynaqil na’leb’, roksinkil li raatinob’aal ut xyalb’al xsahil chi xjunil eb’ li xk’ulub’ k’eeb’il ak re aj wi’, jo’ naxye li xna’leb’eb’.

Rox xch’uutal

K’ulub’ xkolb’al junxaaqalil li poyanamXjunlajuhil raqal. Junxaaqalil. Chi xjunil kok’ teelom, kok’ ixqa’al ut li saajilal wan xk’ub’ chi kole’k chi ru li ink’a’ k’ehe’k sa’ uhej, kanab’aak malaj rahob’tesiik, jo’ aj wi’ ink’a’ teniik, k’iila rahob’tesiik, numtajenaq rahob’tesiik, moko re ta poyanam malaj xpo’b’al ru xyu’am.

Xka ch’uut.K’ulub’ re li sahil wank, li chankilal, oxloq’iik, loq’alil ut patz’ok.

Xkab’lajuhil raqal. Sahil wank. Eb’ li kok’ teelom, eb’ li kok’ ixqa’al ut li saajilal wankeb’ xk’ulub’ re li ach’ab’ank wank li nake’k’ehe’ re xb’an li xnimal ruhil chaq’rab’ re li tanmital, eb’ li chaq’rab’ ut li k’ehok ib’ sa’ aatin ut chi xjunil li k’anjelob’aal chi rix chaq’rab’ re k’iila tenamit chi rix eb’ li xk’ulub’ li poyanam sumenb’il ut xaqab’anb’il xb’aan li tenamit watemaal ut li eb’ li chaq’rab’ re li tenamit a’in.

Roxlajuhil raqal. Roksinkil ut xyalb’al xsahil li k’ulub’ej. Li xjolomil xk’uub’lal li tenamital tento tye’chi’i xkolb’al rix rik’in chaq’rab’ li junkab’al. Eb’ li kok’ teelom, eb’ li kok’ ixqa’al ut li saajilal tento te’xyal xsahil ut te’roksi eb’ li xk’ulub’ jo’ naq yookeb’ chi k’iik sa’ xjunxaaqalil, xk’a’uxl, chaab’il wanjik ut paab’aal jo’ chan ru naxye eb’ li chaq’rab’ re li junkab’al.

qu

28


Li xjolomil li xk’ub’ulal li tenamital troxloq’i eb’ li xk’ulub’ ut li teneb’anb’il sa’ xb’eeneb’ li na’b’ej yuwa’b’ej ut malaj li nake’ilok reheb’ re xk’amb’aleb’ xb’e, xtijb’aleb’ ut xq’usb’aleb’ Eb’ li kok’ teelom, eb’ li kok’ ixqa’al ut li saajilal, sa’ roksinkil li usilal sa’ li xch’olob’ankil xna’leb’eb’ li ink’a’ ttoch’ li xloq’alil ut li xjunxaaqalil jo’ jun chi poyanam malaj xcha’al junaq junkab’al naq us wanqeb’ chi ru li chq’rab’ ut sa’ li xpoyanamileb’ sa’ li k’a’ ru nake’xb’aanu ut te’xsume li xb’aanuhomeb’ wi’ naxq’et li chaq’rab’, xb’aan naq wi’ jo’kan nake’t’ane’ sa’ majelal rub’el xtaqlahomeb’ li na’b’ej yuwa’b’ej malaj eb’ laj ilo reheb’.

Xkaalajuhil raqal. Li Chankilal. Eb’ li kok’ teelom, eb’ li kok’ ixqa’al ut li saajilal wankeb’ xk’ulub’ chi xk’utb’esinkil rib’eb’ sa’ li xyu’aminkil li xyehom xb’aanuhomeb’, jo’ li xtanamitaleb’ ut li k’ab’a’ej, xnawb’aleb’ ru li xna’ xyuwa’ ut ilb’ilaqeb’ xb’aaneb’ a’an, roksinkil li xyehom xb’aanuhomeb’ jo’ li raatinob’aaleb’. Teneb’anb’il sa’ xb’een li xjolomil xk’ub’ulal tenamital xye’chi’inkil naq troksi li xk’utb’esinkil rib’ li ch’ina’al, li ch’ina ixqa’al ut li saajilal, tkk’e tojb’amaak sa’ xb’eeneb’ li nake’jalok ru malaj li nake’t’ilok re li na’aleb’ a’in.

Eb’ li kok’ teelom, eb’ li kok’ ixqa’al ut li saajilal wankeb’ xk’ulub’ naq ink’a’ te’jachmanq rik’ineb’ li xjunkab’al, ka’ aj wi’ naq wi’ naxye li chaq’rab’ ab’an re aj wi’ naq te’sutq’isiiq eb’ li xk’ulub’eb’.

Li xjolomil xk’ub’ulal tenamital tento xtenq’ankil ut xkolb’al rix chi ch’olch’o ru naq joq’e te’t’ile’q chi tu li xk’ulub’ a’in chi rix li xk’utb’esinkil rib’ jo’ li xyehom xb’aanuhom chi moko xtaql ta li chaq’rab’, re naq tsuq’isimanq wi’ chik li xk’ulub’ a’in.

Xkab’ tasalK’ulub’ej chi rix li wank sa’ komonil

Xb’een ch’uutK’ulub’ej re chaab’il yu’am ut li kawilal

Kab’laju xka’k’aalil raqal. Aatinak chi rix re tb’ane’q. Eb’ li b’anleb’aal re chaq’rab’ malaj tojb’il, tento te’xk’ul raatin li na’b’ej yuwa’b’ej malaj ilol reheb’ li kok’al ut eb’ li saajilal re xk’ulb’aleb’ sa’ li b’anleb’aal malaj re xk’eeb’al junaq xb’aneb’, moko aajel ta ru a’in wi’ li xyu’am malaj li xjunxaaqalil eb’ a’in raru naxtz’eq. naq joq’e eb’ li na’b’ej yuwa’b’ej malaj eb’ laj ilol reheb’ ink’a’ nekexye raatin sa’ xk’ab’a’ li xyehom xb’aanuhomeb’ malaj xpaab’aleb’, re te’k’ulmanq malaj te’k’eemanq xb’an li alal k’ajolb’ej naxkol rix li chaq’rab’ a’in, laj b’anonel nak’uluk re wank xsumehom chi rix naq sa’ junpaat xsik’ xb’ehil li xkolb’al rix li xyu’am malaj li xjunxaaqalil eb’ a’in.

Roxlaju xka’k’aalil raqal. Kawilal aajel ru. Li xjolomil li xk’ub’ulal tenamital sa’ xk’ab’a’ eb’ li molam ak re aj wi’, tento txaqab’ xk’anjelankil li rilb’aleb’ ut xtenq’ankileb’ chi tz’aqal reeru eb’ li kok’al toj sa’ waqib’ hab’, jo’ aj wi’ xkuutunkil li xna’leb’il rilb’al li kawilal junelik, rilb’al naq te’okenq li junkab’al ut li komonil moko re ta naq li xjolomil xk’ub’ulal tenamital tknab’ li xk’anjel cho’q reheb’ chi xjunil eb’ li kok’al ut eb’ li saajilal.

Xkab’ ch’uutK’ulub’ej chi rix li tzolok, yehom b’aanuhom, b’atz’unk ut ajsink u.

Waqlaju xka’k’aalil raqal. Tzolok chi rix chi xjunil. Eb’ li kok’ teelom, eb’ li kok’ ixqa’al ut li saajilal wankeb’ xk’ulub’ re xk’ulb’al li tzolok chi rix chi xjunil, ab’an tento rilb’al naq usil tzolok, jo’ naxye li paab’aal ut li xyehom xb’aanuhom li junkab’al. Ain tento naq ttenq’anq re xk’iiresinkil li xpoyanamil, xchaab’ilal ut saqil wank, tkuutu rix xna’leb’il ut roksinkil eb’ li k’ulub’ re li poyanam, li raajelil ru wank sa’ jun komonil sa’ tuqtuukilal ut sa’ ach’ab’anb’il jo’ naxye li chaq’rb’ ut li sahilwank, re naq tek’uub’amanq chi ruheb chi ch’olch’o ut chi tz’aqal ru roksinkil li xk’ulub’eb’ ut li xb’aanunkil li teneb’anb’il sa’ xb’eeneb’, xtuqub’ankil chi ruheb’:

a) Junqtaq’eetil wank ut wank chi junelik sa’ li tzoleb’aal.

b) Li oxloq’inkil ib’ sa’ oxloq’ilal chi ib’il ib’ rik’in eb’ laj k’utunel ut eb’ aj tzolonel.

c) Li xk’uub’ankileb’ ru sa’ ch’uut eb’ li tzolom ut eb’ li saaj poyanam re li yehom b’aanuhom, eb’ li b’atz’unk, chix li paab’aal ut li k’a’ chik chi ch’uutil li ink’a’ naxnat’ li chaq’rab’.

qi

29


Wuqlaju xka’k’aalil raqal. Li tzolok naxk’e li awab’ejilal. Li tzolok re li aawa’b’ejilal tento naq tk’eemanq chi si maatan, maak’a’ rilom rik’in li paab’aal ut teneb’anb’il tzolok toj sa’ xraqik li xkab’ tasal tzolok.

Waqxaqlaju xka’k’aalil raqal. Tzolok sa’ naab’al paay yehom b’aanuhom ut aatinob’al. Li xjolomil xk’ub’lal tanamital sa’ xk’ab’a’ eb’ laj jolomine ak re aj wi’ li tzolo, tento naq tye’chi’i li k’ulub’ chi rix li tzolok sa’ naab’al paay yehom b’aanuhom ut aatinob’al, jo’ tz’aqal sa’ li b’ar wi’ wankeb’ naab’al eb’ laj maayab’, garífuna ut aj xinka.

B’eleelaju xka’k’aalil raqal. Xyaalalil li na’ajej ch’uutal ut yehom b’aanuhom. Li xjolomil xk’ub’ulal tenamital tento tsik’ xb’eehil li aajel ru re te’ok chi tzolok eb’ li kok’al ut li saajilal sa’ eb’ li k’aleb’aal tento tk’eemanq rokikeb’ chi xjunil sa’ li tzolok ak reheb’ aj wi’ jo’ li xyaalalil b’ar nake’ta’liman, li xch’uutaleb’ ut li xyehom xb’aanuhomeb’.

Chi xjunileb’ li kok’ teelom, kok’ ixqa’al maji’ waqib’ hab’ reheb’, wankeb’ xk’ulub’ naq te’ile’q rajlal kutan sa’ eb’ li na’ajej re li chaq’rab’ malaj tojb’il jo’ naxye li xmimal ruhil chaq’rab’ re li tenamital. jo’kan aja wi’ aajel ru xk’utb’al li loq’alil wak jo’keb’ a’in li wankeb’ sa’ jalan chik chaq’rab’:

a) Li xkuutunkil xwaklisinkil ut xyeeb’al resil eb’ li xk’ulub’ eb’ li kok’ teelom, kok’ ixqa’al ut saajilal.

b) Li roxloq’inkil rib’, eb’ li xna’ xyuwa’ eb’ li poyanam ut eb’ li molam.

c) Li xkawresinkil ut li rilb’al naq twanq chi junelik eb’ li oxloq’il wank re li yehom b’aanuhom, li ch’ina’usil b’aanuhom, re li ch’uutalil aj ralch’och’, aatinob’aal, re li ixqilal ut winqilal ut re li tzolok, li k’aanaqil b’aanuhom ut li rajlal b’aanuhom ak re wi’ li na’ajel komonil, sa’ xk’ab’a’ a’in ink’a’ Naru tz’eqtaanaak, el chi rix sa’ xk’ab’a’ ixwilal winqilal, aj ralch’och’il, paab’aal malaj sa’ xk’ab’a’ tuminab’k.

d) Li xkawrwsinkileb’ re jun yu’am ch’olch’o ut tuqtu ru sa’ jun komonil ach’ab’anb’il, wank sa’ tuqtuukilal, kuyuk ib’ ut usial sa’ xyaqeb’ li temanit.

e) Li xwaklisinkil una k’a’uxl ak re wi’, nawech’ok ut nawaklisin.

f) Li oxloq’ink, rilb’al ut xtenq’ankil li sutam.

Xka ch’uutK’ulub’ chi rix li kole’k chi ru li maak, yakok sa’ muqmu, maq’ok, muquk, k’ayink ut roksinkileb’ sa’

ink’a’ usil k’anjel eb’ li kok’ teelom, kok’ ixqa’al ut saajilal.

Wuq ch’uut.K’ulub’ re kole’k chi ru li rahob’tesiik.

Oxlaju roxk’aalil raqal. Rahob’tesink ut majewank. chi xjunil eb’ li kok’ teelom, kok’ ixqa’al ut saajilal wankeb’ xk’ulub’ naq ink’a’ te’tawe’q xb’aan junaq majelal, tzeqtaanaak, isiik chi ix, kawil kanjel, rahob’tesiik, kawil rahomtesiik ut nat’e’k, wank tojb’a maak sa’ xb’een xb’aan li chaq’rab’, mare yal ajb’il xb’aanunkil malaj maak’a’ na’ajman wi’ li chaq’rab’ chi rix li k’ulub’ aajel ru.

Jo’kan aj wi’ wankeb’ xk’ulub’ re kolb’ilaqeb’ chi chi xjunil li rahob’tesiik. Li xjolomil xk’ub’ulal tenamital wank sa’ xb’een xk’uub’ankil molam ut k’anjel re ink’a’ tk’ulmanq a’in malaj k’ehok na’leb’ re li komonil wank aajel ru re xk’eeb’al xtenq’ ut xna’aleb’ li junkab’al ut li komonil. tento aj wi’ ttk’e li tenq’ aajel ru, re rilb’al ut xwaklisinkil li toch’ol, li ani nake’ilok re eb’ a’an ut laj baanuhom re li majelal.

Xlaje ch’uutK’ulub’ re kole’k chi ru chi xjunil li esilal ut k’a’ reru namajewank li xchaab’il wanjik eb’ li kok’al ut li

saajilal.

B’eleelaju roxk’aalil raqal. Kolok. Eb’ li kok’ teelom, kok’ ixqa’al ut saajilal wankeb’ xk’ulub’ re te’kole’q rix chi ru chi xjunil li esilal ut li k’a’ ru tz’iib’anb’il malaj b’onb’il ru, ilb’il, sa’ mu’esil malaj ab’inb’il, li naru naxjot’ malaj ink’a’ us cho’q re li xk’iijik sa’ xyaalalil jo’ sa’ xjunxaaqalil, sa’ xna’leb’ ut sa’ li komonil.

qo

30


Oxk’aalil raqal. Eb’ li puktasib’aal esil. Natawman ru li rusilal li xk’anjel naxb’aanu eb’ li puktasib’aal esil sa’ xyaq li amaq’ tenamit re li tenamital, jo’ jun k’anjelob’aal re yehok, xwaklisinkil li usilal re li komonil, li paab’aal, li rusilal li wank, re li kawilal sa’ li junxaaqalil ut sa’ li k’a’uxl reheb’ chi xjunil li kok’ teelom, kok’ ixqa’al ut li saajilal. sa’ xk’ab’a’ a’in tento naq:

a) Xk’ulb’al chi xjunil li esilal ut xk’utb’al aj wi’.

b) Rilb’al, xtusb’al ru ut rilinkil chi xjunil li esilal, k’utb’esink, tusulal k’anjel malaj k’a’ reeru chi huhil k’eeb’il re chi naw.

c) Xk’eeb’al xtz’aqonikeb’ eb’ li kok’al ut li saajilal sa’ eb’ li k’anjel nake’xb’aanu.

d) Xk’eeb’al resil li xtusulal ut li na’elb’ nanumsiman, rub’eetal ut chi ru li kanjel junjunq.

e) Li wankeb’ chi k’anjelak sa’ eb’ li na’ajej b’ar wankeb’ xk’ihal aj mayab’, garífuna malaj aj xinka, xtaqlankil, xnumsinkil, xputasinkil ut risinkil li k’anjel sa’ eb’ li aatinob’aal a’in.

f) Xtenq’ankil eb’ li molam wank sa’ xstutam ut eb’ li molam re tenq’ank komonil wank, re xtawb’al li xjunkab’al eb’ li kok’ teelom, kok’ ixqa’al ut li saajilal sachenaqeb’.

g) Xpuktasinkil resilal eb’ li xk’ulub’eb’ li poyanam reheb’ li kok’al ut li saajilal cho’q reheb’ chi xjunil.

Xkab’ tasalLi teneb’anb’il sa’ xb’een li xjolomil xk’uub’lal tenamital, li komonil, na’b’ej yuwa’b’ej, malaq aj ilok

reheb’ li saaj.

Waqlaju xkaak’aalil raqal. Li teneb’anb’il sa’ xb’een aawab’ejilal. Xk’anjel li xjolomil xk’ub’ulal tenamital sa’ xk’ab’a’ eb’ li molam ak reheb’ aj wi’ naq joq’e wank xtoch’b’al li xk’ulub’eb’ li kok’al ut li saajilal, eb’ a’in.

a) Rilb’al naq eb’ li molam re aawab’ejilal malaj tojb’il li nake’ril eb’ li kok’al ut saajilal te’xkol rix eb’ li xk’ulub’ naq joq’e wanq sa’ xtochb’al malaj xmuxb’al ru a’in, sa’ junpaat rilb’al ut xtuqub’ankil ru, jo’ tz’aqal li k’ulub’ re li yu’am, maak’aaq wi’ li xiwxiw, li xk’utb’esinkil rib’ jo’ xyehom xb’aanuhom, k’aaynaqil b’aanuhom, k’aaynaqil na’aleb’ ut li aatinob’aal, ut tento te’ile’q sa’ usilal chaab’ilal oxloq’.

b) Xjolominkil k’anjel re tkuutu rix naq li junkab’al twanq chi junelik ut raljal sa’ junajil, te’xb’aanu li chaab’ilal, xk’utb’esinkil li rilob’aal li tenamital, li oxloq’il wank, li roxloq’inkil eb’ li xk’ulub’ li poyanam ut li xk’amok b’e res xsik’b’al xwaklisinkil li komonil.

c) Xk’uub’ankil xna’aleb’il wank ut xb’aanunkil k’anjel re li kawilal re li junxaaqalil rik’in xtz’aqonikeb’ eb’ li molam make’ril li kawilal, li nake’k’anjelak re ink’a’ nachal li yajel sa’ xb’een li poyanam, xk’eeb’al li tenq’ aajel ru, cho’q re a’in, tento xk’eeb’aleb’ xtz’aqonikeb’ chi us eb’ li kok’al ut li saajilal, li junkab’al ut li komonil.

d) Xkuutunkil ut xk’anjelankil li Naru xb’aanunkil chi rix k’anjel re xtzolb’aleb’ li kok’al ut li saajilal, sa’ jun hoonal b’ar Naru nake’tz’aqon li xk’ilal li tenamit.

e) Xk’eeb’al reetal naq t-uxmanq k’anjel re k’utb’esink malaj ajsink u, chi rix yehom b’aanuhom ut b’atz’unk sa’ chi xjunil li na’ajej re li tenamital, ma toja’ ta chik sa’ li ink’a’ nawulak wi’ li tenq’ malaj sa’ eb’ li k’aleb’aal, sa’ xk’ab’a’ li molam re awab’ejilal chi chix yehom b’aanuhom ut b’atz’unk ut eb’ li poopol kab’l.

f) Xxaqab’ankil k’anjel re kawresink cho’q reheb’ li saajilal wankeb’ tz’aqal sa’ neb’a’il, rik’in xtz’aqonikeb’ li komonil, re naq te’ruuq xtzolb’al k’anjel ut te’tuminab’q chi ru.

g) Rilb’al naq eb’ li kok’al ut eb’ li saajilal nake’kana sa’ neb’a’il, sa’ junpaat xq’axtasinkil reheb’ junaq li xkomon xjunkab’al, rub’eetal xtzilb’al rix ut xtenq’ankileb’ naq ttuqub’ ru li chaq’rab’ a’in.

h) Xk’uub’ankil ut xb’aanunkil k’anjel re tzolok chi rix li tz’ejwalej, rilb’al ib’ chi ru eb’ li yajel li naxnumsi li tz’ejwalej, kawresink rik’in li alalb’ejib’k ut li yu’am sa’ kiib’al, li tch’olob’ naq aajel ru naq li na’b’ejilal ut li yuwa’b’ejilal tuqtuuqeb’ rilom.

qp

31


Xkab’ xjolomilSaajilal sa’ ch’a’ajkilal rik’in li chaq’rab’ nateneb’aank maak.

Xkab’ tasal K’ulub’ ut usilal aajel ru sa’ xb’eeresinkil eb’ li saajilal wankeb’ sa’ ch’a’ajkilal rik’in li chaq’rab’

nak’ehok tojb’a maak.

Oxib’ xwaqxaqk’aalil raqal. K’ulub’ re junqtaq’eetalil ut ink’a’ xk’ulb’al li tz’eqtaanaak. Sa’ li xtz’ilb’al rix ut chi ru xb’eeresinkil chi ru li chaq’rab’ ut sa’ li xk’uub’ankil li t-uxmanq chi rix li ch’a’ajkilal, tento roxloq’inkil eb’ li saajilal chi rix eb’ li xk’ulub’ re junqtaq’eetalil ut ink’a’ xk’ulb’al li tz’eqtaanaak chi maak’a’ xyaalal.

Li saajilal wank xk’ulub’ naq tk’ehe’q junaq aj numsinel aatin re chi maatan, re ttenq’aaq sa’ chi xjunil li rajb’al sa’ li raqleb’aal aatin, ab’an naq ink’a’ naxnaw roksinkil li aatinob’aal na’oksiman.


CHAQ’RAB’ RE XKUTANKIL EB’ LAJ RALCH’OCH’ ARIN WATEMAAL

NAWB’IL:

Naq li xtenamital watemaal naxtaw ru li junajil sa’ li naab’alil wank sa’ li yehom b’aanuhom sa’ li xch’och’el ut naq li watemaal k’ub’k’u ru rik’in naab’al chi tenamital ut xch’uutal aj ralch’och’, b’ar wi’ wankeb’ li tenamit aj mayab’.

NAWB’IL

Naq li tenamital Watemaal wan jun li xnimal ruhil chaq’rab’ b’ar naxxaqab’ naq li xjolomil xk’ub’ulal tenamital naxnaw, naroxloq’i ut naxtik xwaklisinkil li xyu’ameb’, li xb’aanuhob’eb’ chalen q’e kutan, li xk’aanaqil na’leb’eb, li xk’uub’laleb’ sa’ komonil, li roksinkileb’ li raq’eb’ jo’ li winq ut li ixq, li raatinob’aaleb’ ut li xjalanil li raatinob’aaleb’ eb’ li tenamita a’in aj ralch’och’ li wankeb’ sa’ li xch’och’el li tenamital.

NAWB’IL

Naq sa’ li nimla ch’utam re Guadalajara re li hab’ 1991, eb’ li xjolomil tenamital ut eb’ li aawa’b’ejilal re Iberoamerica xe’xtaw ru li xnimal rusilal eb’ li tenamit aj ralch’och’ sa’ li xwaklisinkil ut li k’ihal wank sa’ eb’ li qakomonil wak ut li xteneb’ankil roxloq’inkil eb’ li xk’ulub’ ut li xk’utb’esinkil rib’eb sa’ li xyehom xb’aanuhom eb’ li tenamit aj ralch’och’.

NAWB’IL

Naq aajel ru xk’eeb’al xna’ajeb’ eb’ li tenamit aj ralch’och’ chi rix naq eb’ a’an nake’k’e xchamal li resilal li wanjik choq re li qak’utb’esinkil jo’ tenamital, jo’kan naq teneb’anb’il sa’ qab’een xyalb’al qaq’e risinkil li tz’eqtaanank ut li ink’a’ junqtaq’eetalil nake’reek’a xrahilal li xk’ihal li tenamit aj Watemaal ut xtawb’al chi jo’ka’in roxloq’inkil eb’ li xk’aaynaqil b’aanuhom ut li xwanjikeb’ jo’ tz’aqal ralal xk’ajoleb’ li tenamital a’in naq te’roksi li xk’ulub’eb’ ut li teneb’anb’ileb’ sa’ xb’een ut xk’eeb’aleb’ xna’aj eb’ li tenamit a’in li chalen chaq ink’a’ nakeetz’aqon sa’ li xwaklisinkil li tenamital.

NAWB’IL

Naq chi rixeb’ laj xinkas ut garífunas, eb’ li kiib’ xka’k’aal chi komonil aatinob’aal mayab’ li wankeb’ anaqwan, a’aneb’ chaq riyajileb’ laj mayab’ junxil xb’aan naq nake’xwotz li xxe’ xtoonaleb’ chaq sa’ li raatinob’aaleb’ ut sa’ li xyehom xb’aanuhoomeb’, li wankeb’ chaq rik’ineb’ tz’aqal aj mayab’; eb’ li komonil a’in tento xk’eeb’aleb’ xloq’al chi xjunileb’ jo’ tenamit nake’ru chi wank sa’ li ramrookil yehom b’aanuhom, xna’leb’il li wank, tuminab’k ut sa’ li paab’aal li b’ar wi’ yookeb’ chi wakliik toj chalen anajwan.

qQ

32


NAWB’IL

Naq aajel ru xb’aanunkil li naxtaqla li chaq’rab’ li xnimal ruhil chaq’rab’ re li tenamital Watemaal ut li ak’ chaq’rab’ chaq’rab’ chi rix li k’amok ib’ sa’ tuqtuukilal, k’anjelob’aal chaq’rab’ b’ar wi’ naru nayeeman naq ink’a’ yook xb’aanunkil li naxye li k’ehok ib’ sa’ aatin chi rix xloq’al xwankilal ut xk’ulub’eb’ aj ralch’och’ ut rik’in li xtaqlahom li xjolomil k’iila tenamit chi rix yalok q’e re risinkil xtz’eqtaanankil xchan ruhil li poyanam ut li xtz’eqtaankil li xch’uutal li poyanam ut sa’ xraqik tento xk’eeb’al chi k’anjelak eb’ li k’ehok ib’ sa’ aatin rik’in k’iila tenamit, jo’ li k’ehok ib’ sa’ aatin 169 re li k’ub’k’uukil ch’uut re k’iila tenamit cho’q re li k’anjelak (OIT) chi rix xk’ulub’ eb’ li tenamit aj ralch’och’ ut eb’ li kok’ ch’uut poyanam, k’ulub’anb’il ut xaqab’anb’il xb’aan Watemaal.

JO’KAN B’I’:

Sa’ xk’ab’a’ li xk’anjel naxk’e li chaq’rab’ sa li xch’ina ch’olil a) re li raqal junlaju xb’eleek’aalil re li xnimal ruhil chaq’rab’ re li tenamital Watemaal.

NAXXAQAB’Li nayeeman:

CHAQ’RAB’ RE XKUTANKIL EB’ LAJ RALCH’OCH’ ARIN WATEMAAL

Xb’een raqal. Naxaqab’aman naq li b’eleeb’ xb’e li po agosto de li hab’ junjunq jo’ xkutankil eb’ li tenamit aj ralch’och wankeb’ watemaal.

Xkab’ raqal. Eb’ li xjolomil li molamil re li tzolok ut re li yehom b’aanuhom ut li b’atz’unk a’aneb’ te’jolominq re li k’anjel re xnimq’ehinkil li kutan b’eleeb’ re li agosto re li hab’ junjunq jo’ xkutankil eb’ li tenamit aj ralch’och wankeb’ watemaal, rik’in xjunajinkil li na’leb’ xaqab’anb’il xb’aan li xjolomil li xk’ub’ulal li k’iila tenamit, jo’ xkutankil re li k’iila tenamit cho’q reheb’ laj ralch’och’.

Rox raqal. Li xjultikankil xkutankil eb’ li tenamit aj ralch’och wankeb’ watemaal nake’tz’aqon eb’ li xkomonil aatinob’aal a’ain: Achí Akateko, Awakateko, Chalchiteko,

Chuj, Ch’orti’, Itza, Ixil, Jakalteko, Kaqchikel, K’iche’, Mam, Mopan, Poqomam, Poqomchi, Q’anjob’al, Q’eqchi’, Sakapulteko, Sipakapense, Tektiteko, Tzutujil, Uspanteko, además del Xinka y Garífuna.

Xka raqal. Nake’yeeman re eb’ li molam re li chaq’rab’ ut eb’ li wankeb’ aj eechal xk’eeb’aleb’ xhoonal eb’ laj k’anjel chi ruheb’ sa’ eb’ li k’anjel re li tenamit ut li yehom b’aanuhom li xk’uub’amanq re xtaqsinkil xwankil li xwanjikeb’ eb’ li tenamit aj ralch’och’ ut re xkawub’resinkil ut xkuutunkil li xk’utb’esinkileb’ rib’ rik’ineb’ li xyahom xb’aanuhom, li naraj naxye naq tetno aj wi’ xk’amb’aleb’ rib’ sa’ aatin eb’ li xtenamit aj ralch’och’ ut eb’ laj kaxlan tenamit li wankeb’ Sa’ li tenamital a’in, sa’ li roxloq’inkil ut risinkil chi uub’ej li junajil sa’ li naab’alil sa’ li tenamital Watemaal, li naru xb’aanunkil re xnimq’ehinkil xkutankil eb’ li tenamit aj ralch’och, xk’eeb’aleb’ sa’ li xtusulal ru li xk’anjeleb’ re li jun hab’ sa’ li k’anjel re chi xjunil xsutam watemaal, sa’ li kok’ teep ut kok’ sutam li rusilal xchaab’ial xtaqsinkil xwankil li oxloq’il yehom b’aanuhom ut li paab’aal reheb’ li tenamit aj ralch’och’, xk’eeb’aleb’ aj wi’ xloq’aleb’ eb’ laj k’amol chaq xb’eheb’ sa’ li xxe’toonalileb’.

Xwaq raqal. Xhoonalil. Li chaq’rab’ a’in xk’eeman xwankil jo’ aajel ru cho’q re li tenamital, ut xaqab’anb’il rik’in numenaq xyiijachil laj k’uub’anel chaq’rab’ li wankeb’ sa’ li k’uub’leb’aal chaq’rab’ re li tenamital ut t-ok chi k’anjelak jun kutan chi rix li xpuktasinkil resil sa’ li puktasib’aal esil re li chaq’rab’.

qW

33


NATAQLAMAN SA’ LI XJOLOMIL LI AAWA’B’EJILAL RE NAQ XXAQAB’ANKIL, XYEEB’AL RESIL UT XPUKTASINKIL.

ISINB’IL SA’ LI ROCHOCHIL XK’UB’ULAL LI K’UUB’LEB’AAL CHAQ’RAB’, SA’ LI TENAMIT WATEMAAL, SA’ LI JUN XB’E LI PO AGOSTO RE LI HAB’ 2006.

Jorge Méndez HerbrugerXb’eenil

Mauricio Nohé León CoradoAj tz’iib’

Job Ramiro García y Garcíaaj tz’iib’

PALACIO NACIONAL: Watemaal, wuqlaju re agosto re li hab’ 2006.YE RESIL UT CHI UXMANQ

BERGER PERDOMOLic. Jorge Raúl Arroyave Reyes

xnimal ru aj tz’iib’re li awab’ejilal re li tenamital

Ing. María del Carmen Aceña de Fuentesaj jolominel re li tzolok

José Alberto Gándara Torrebiartexkab’il aj jolominel re

yehom b’aanuhom ut b’atz’unk

qE

34


XCHAQ’RAB’ AJ NAJTIL TENAMIT

K’EHOK IB’ SA’ AATIN 169 REHEB’ LI K’IILA TENAMIT NAKE’K’ANJELAK CHI RIX XTENAMITEB’ LAJ RALCH’OCH’ UT XCH’UUTAL TENAMIT NAKE’XB’EERESI XJUNESEB’ RIB’

YOOK CHI B’EEK CHALEN 1997

Aatinak sa’ li nimla ch’utam re li xmolamil li k’iila tenamit chi rix k’anjelak:

B’oqok aran Ginebra xb’aan li xjolomil eb’ aj ilol re li rochoch’il k’iila tanamit chi rix li k’anjel ut ch’utch’u’keb’ sa’ li tenamit a’in sal i 7 xb’e li po junio de li hab’ 1989 sa’ li lajeeb’ xkaak’aal xch’utameb’;

Sa’ xk’ab’a’ rilb’al eb’ li chaq’rab’ re k’iila tenamit yeeb’il sa’ li k’ehok ib’ sa’ aatin ut sa’ li chaq’rab’ink chi rix eb’ li tenamit aj ralch’och’ ut eb’ li kok’ ch’uut poyanam, 1957.

Naq najultikaman li nayeeman sa’ li yeeb’il junsut rub’eel choxa chi rix eb’ li xk’ulub’ li poyanam, Sa’ li k’amok ib’ sa’ aatin eb’ li k’iila tenamit chi rix li k’ulub’ cho’q re li tuminab’k, komonil wank ut cho’q re li yehom b’aanuhom, sa’ li k’amok ib’ sa’ aatin re li k’iila tenamit chi rix li k’ulub’ sa’ junqal li poyanam ut li xk’a’uxlil li wank ut li k’iila chaq’rab’ re li k’iila tenamit chi rix risinkil li tz’eqtaanank:

Nawb’il naq li xk’iijik li k’ulub’ re li k’iila tenamit chalen sa’ li 1957 ut li jalaak nachal sa’ xb’eeneb’ li xwanjik eb’ li tenamit aj ralch’och’ ut eb’ li kok’ ch’uut poyanan sa’ chi xjunil li ruuchich’och’ nayeeman naq aajel ru xchapab’al ak’ chaq’rab’eb’ sa’ eb’ li k’iilatenamit chi rix a’in, re naq t-isimanq reechaninkil eb’ li chaq’rab’ ak wankeb’ chaq;

Xtawb’al ru li nake’xjayali eb’ li tenamit a’in naq nake’raj xchapb’al li k’anjel re rilb’al li xmolamileb’ sa’ xyanqeb’ ut li xyu’aminb’il b’aanuhom ut li xwaklisinkileb’ rib’ chi rix li tuminab’k ut xkuutunkil ut xkawub’resinkil li xwanjikeb’, li raatinob’aaleb’, li xpaab’aleb’ sa’ li xsutam li tenamital b’ar wi’ wankeb’.

Rilb’al naq sa’ naab’al chi tenamit junsut rub’el choxa eb’ li tenamit a’in ink’a’ nake’ru xyalb’al xsahil li xk’ulub’eb’ aajel ru, jo’ chan ru nake’ilman li xkomoneb’ li ralal xk’ajol li tenamital b’ar wankeb’ wi’ ut eb’ li xchaq’rab’, li xsahil wank sa’ li yu’amej, eb’ li xk’aaynaqil b’aanuhom eb’ a’in nake’xk’ul rajlal li majewaak.

Naq najultikamank li xchaab’ilal li xyu’ameb’ eb’ li tenamit aj ralch’och’ ut eb’ li kok’ ch’uut poyanam sa’ li k’iila yehom b’aanuhom, sa’ li junajil wank ut sa’ li roxloq’inkil li sutam re li poyanamil, sa’ li tenq’ank ut tawok u sa’ li xmolam li k’iila tenamit;

K’ehok ib’ sa’ aatin 169 re li OIT. Naq najultikamank naq eb’ li yehom wan arin a’an yeeb’il xb’aan xtenq’ li xmolamil li k’iila tenamit, xb’aan li xmolamil li k’iila tenamit chi rix li rawb’al ru li ch’och’ ut li tzakahemq, xb’aan li xmolamil li k’iila tenamit chi rix li tzolok, li k’iila na’leb’il k’a’uxl ut li yehom b’aanuhom ut li xmol-amil re junsut rub’el choxal chi rix li kawilal, jo’ aj wi’ li nimla molam re aj ralch’och’ sa’ xmolab’ ab’yayala (interamericano) sa’ li xchamal ut li toj b’ar nake’ru chi wulak, ut na’ajman aj wi’ xtiqb’al ru li tenq’ ain re naq twaklisimanq ut tkuutumanq rix roksinkil li yehom a’in. Chi rix naq ak xsumeman naab’al pay ru chi yehom chi rix xtz’ilb’al rix li kehok ib’ sa’ aatin chi rix eb’ li tenamit aj ralch’och’ ut eb’ li kok’ ch’uut poyanam, 1957 (rajlil 107) li na’le’ a’in naxye li xka k’anjel ak tustu chi ru li kutan a’in re li ch’utam ut chi rix naq ak xxaqab’aman naq eb’ li yehom tento te’wanq sa’ jun k’ehok ib’ sa’ aatin rik’in k’iila tenamit li tril xsa’ li k’ehok ib’ sa’ aatin chi rix eb’ li tenamit aj rallch’och’ ut kok’ ch’uut poyanam, 1957.

Naxk’ulub’an sa’ li kutan wuqub’ xka’k’aal xb’e li po junio re li hab’ 1989 li k’ehok ib’ sa’ aatin a’in, li truuq xjulltikankil jo’ li k’ehok ib’ sa’ aatin chi rix eb’ li tenamit aj ralch’och’ ut kok’ ch’uut poyanam, 1989:

qR

35


XB’EEN XCHA’AL.NA’LEB’ RE CHI XJUNIL

Xb’een raqal1. Li k’ehok ib’ sa’ aatin a’in, t-oksimanq:

a) Cho’q reheb’ li kok’ ch’uut poyanam nake’tawman sa’ eb’ li tenamit nake’ril rib’ xjunes; b’ar wi’ li nake’k’utb’esink reheb’ chi ruheb’ li junch’ol a’an li komonil wank, li yehom b’aanuhom ut li tuminab’k, eb’ a’in nake’xb’eeresi li xyu’am sa’ eb’ li xk’aynaqil na’leb’ malaj xb’aan jun chaq’rab’ ak reheb’ wi’.

b) Cho’q reheb’ li tenamit nayeeman naq aj ralch’och’eb’ li wankeb’ sa’ xyanqeb’ li tenamit nake’ril rib’xjunes, nake’yeeman re naq aj ralch’och’eb’ sa’ xk’ab’a’ naq wankeb’ chaq sa’ xcha’al li teep b’ar wi’ sa’ xq’ehil rokikeb’ laj kaxlanwinq sa’ li na’ajej a’an, aran ke’numtaak sa’ xb’eeneb’ malaj naq ke’xxaqab’ xnub’ajil li na’ajej ut a’yaal k’a’ ru naxye li xchaq’rab’il nakolok malaj nakuutun re xwanjikeb’ li xkomonil wank, li xk’a’uxleb’ jo’ chi xjunil li k’a’ ru nake’xb’eeresi chi ru li xwanjikeb, malaj li xcha’al li xwanjikeb’.

2. Li xch’oolil nake’k’utb’esink reheb’ laj ralch’och’ malaj eb’ li kok’ ch’uut poyanam, tento naq tuqtuuq ru chi chaab’il re naq tnawmanq aniheb’ li ch’uut tb’eeresimanq wi’ li k’ehok ib’ sa’ aatin a’in.

3. Li roksinkil li aatin “eb’ li xtenamit” sa’ li k’ehok ib’ sa’ aatin a’in ink’a’ naru natawman ru naq yook chi yeeman malaj yook chi patz’man eb’ li k’ulub’ naru xb’eeresinkil sa’ chi xjunil eb’ li k’iila tenamit.

Xkab’ raqal 1) Eb’ li Awa’b’ejilal tento naq te’xsume xb’eeresinkil junaq li k’anjel chi tustu ru, b’ar wi’ te’okenq eb’ li

tenamit chi rix li xkolb’al rix xk’ulub’eb’ li junjunq chi tenamit, jo’ wi’ roxloq’inkil li xjunxaqalileb’.

2) Li k’anjel a’in tento naq:

a) Ttuqub’ sa’ eb’ li junjunq chi tenamit reek’ankil li xjuntaq’eetilal li xk’ulub’eb’ ut naq juntaq’eetaq li xtz’aqonikeb’ jo’ na’uxman rik’ineb’ li xkomon ralal xk’ajol li tenamit;

b) Tento texkuutu li na’elb’ chi rix chi xjunil xk’ulub’eb’ li komonil wank, li tuminab’k ut chi rix li Yehom B’aanuhom re chi xjunil eb’ li tenamit, b’ar wi te’uxmanq roxloq’inkileb’ li na’leb’ nake’k’utb’esin reheb’ jo’ aj wi’ li xyehom xb’aanuhomeb’, eb’ li xk’aaynaqil na’leb’ ut li xmolamileb’;

c) Li tento tenq’aq reheb’ li nake’oken sa’ li junjunq chi tenamit chi rix risinkil li rilb’al xjalanileb’ li komonil wank ut li tuminab’k nake’xb’eeresi sa’ xyanqeb’ chi xjunil xteepal eb’ laj ralch’och’, jo’ aj wi’ eb’ li junjunq chi komonil wankeb’ sa’ xteepal li tenamit, chi xjunil tento tixk’ulub’a rib’ rik’in li k’a’ ru nake’raj malaj li aajel ru chi ru li xyu’ameb’.

Rox raqal 1. Eb’ li tenamit aj ralch’och’ ut li kok’ ch’uut poyanam tento naq te’xb’eeresi ut te’xyal xsahil li xk’ulub’eb’

chi maak’a’aq tramo’q re, chi moko twanq li tz’eqtanaak. Chi xjunil li xxaqab’aman sa’ li k’ehok ib’ sa’ aatin a’in tb’eeresimanq rik’ineb’ li winq ut ixq reheb’ li junjunq chi tenamit chi maak’a’q li tz’eqtanank.

2. Ink’a’ naru roksinkil li minok u sa’ josq’il chi moko xramb’al ru xk’ulub’eb’ li poyanam ut re naq te’wanq chi ach’ab’anb’il eb’ li tenamit nake’raj okenk sa’ li na’leb’ a’in, jo’ aj wi’ chi xjunil li k’ulub’ tuqub’anb’il ru sa’ li k’ehok ib’ sa’ aatin a’in.

Xka raqal1. Tento xxaqab’ankil xb’ehil chi t’zaqal reeru li tch’olob’ xkolb’al rix eb’ li poyanam, eb’ li molam, eb’ li

bihomal, li k’anjel, eb’ li yehom b’aanuhom ut li sutam reheb’ li tenamit nake’raj tz’aqonk sa’ li k’anjel a’in.

2. Eb’ li na’leb’ te’b’eeresimanq tento naq a’anaq chi xjunil li xe’xk’ulub’a xch’ool ut li xe’xye chaq eb’ li jalanjalanq chi tenamit nake’raj tz’aqonk sa’ li k’anjel a’in.

3. Li xb’eeresinkil xk’ulub’eb’ li junjunq chi poyanam tento naq tb’aanu chi maak’a’aq li tz’eqtanank chi moko tkub’simanq xwankil yal sa’ xk’ab’a’ xb’eeresinkil eb’ li na’leb’ tustu ru sa’ li hu a’in.

qT

36


Ro’ raqal1. Naq te’oksimanq eb’ li na’leb’ tustu ru sa’ li k’ehok ib’ sa’ aatin a’in:

a) Tento naq tk’eemanq xwankil ut xkolb’al rix eb’ li oxloq’il na’leb’ nake’xb’eeresi eb’ li komonil jo’; li yehom b’aanuhom, paab’al, loq’laj na’leb’ nake’xb’eeresi eb’ li tenamit ut tento aj wi’ xk’eeb’al xwankil eb’ li ch’a’ajkilal nake’xtaw sa’ eb’ li komonil jo’ wi’ chi junqal.

b) Tento naq tk’eemanq xwankil eb’ li loq’al, eb’ li k’aynaqil na’leb’ ut xk’uub’lal eb’ li tenamit a’an;

c) Tento xb’eeresinkil, rik’in xtz’aqonikeb’ ut xtenq’aaleb’ li tenamit te’raj okenk sa’ xtawb’al chaq eb’ li ch’a’ajkilal nake’xnumsi malaj nake’xtaw eb’ li junjunq chi tenamit sa’ xk’ab’a’ naq nake’jala li xwanjikeb’ sa’ li xyu’ameb’ ut sa’ li xk’anjeleb’.

Xwaq raqal1. Naq t-oksimanq li nayeeman sa’ li k’ehok ib’ sa’ aatin a’in, eb’ li Awa’b’ejilal tento naq:

a) Te’patz’manq reheb’ li tenamit nake’oken sa’ li na’leb’ a’in, naq na’uxman tusub’ank na’leb’ ut chi xjunil k’a’uxl li aajel ru cho’q reheb’ li molam nake’k’utb’esink re li junjunq chi ch’uut, a’in tento xb’aanunkil rajlal naq na’uxman xtuqub’ankil ru junaq ak’ chaq’rab’ malaj chi rix chan ru te’uxmanq xjolominkileb’.

b) Xxaqab’ankil eb’ li na’leb’ chi rix chan ru naq te’ruhanq chi okenk eb’ li junjunq chi tenamit sa’ li na’leb’ a’in, ab’an moko minb’ilaqeb’ ta ru, aajel ru rilb’al naq juntaq’eetaq li xtz’aqonikeb’ rik’in eb’ jalan chik ch’uut li wankeb’ sa’ xteepal li tenamit, tento aj wi’ naq juntaq’eet te’k’eemanq xwankil li raatineb’ rik’ineb’ li junjunq chi molam b’ar wi’ na’uxk li tz’aqonk, jo’ wi’ te’k’eemanq xwankil li xtz’aqonikeb’ sa’ xb’eeresinkil eb’ li k’anjel li teneb’anb’il sa’ xb’eeneb’.

c) Xxaqab’ankil ru xb’ehil chan ru xb’eeresinkil eb’ li xk’anjel li junjunq chi molam wankeb’ sa’ eb’ li tenamit nake’tz’aqon sa’ li na’leb’ a’in, jo’q’e naq aajel ru naru xk’eeb’al li xtenq’aaleb’ aajel ru cho’q re xb’aanunkil li xk’anjeleb’.

2. Li patz’ok xb’eeresiman chaq re roksinkil li k’ehok ib’ sa’ aatin a’in, tento naq tb’eeresimanq chi tuqtu ut jo’ aajel ru, re naq chi jo’ka’in twanq li sumk’uub’ank jo’ wi’ tjunajimanq ru li k’a’uxl chi rix chi xjunil li na’uxman xxaqab’ankil.

Xwuq raqal1. Eb’ li junjunq chi tenamit nake’tz’aqon sa’ li na’leb’ a’in tento naq wanqeb’ xk’ulub’ re xyeeb’al, xk’eeb’al

xwankil malaj xkuutunkil chi xjunil k’a’uxl tb’eeresimanq re naq te’wakliiq, re naq chi jo’ka’in te’ril ma chaab’il ma naxtenq’a li xyu’ameb’, li na’leb’ nake’xb’eeresi, li xpaab’aleb’, li ch’och’ wankeb’ wi’ malaj li nake’roksi, re naq chi jo’ka’in a’anaqeb’ jun chi rilb’al, chi xk’anjelankil ut chi xb’eeresinkil li xwaklejikeb’ rik’in li xtuminaleb’, li xkomonil wank ut li xyehom xb’aanuhomeb’. Jo’kan aj wi’ eb’ li junjunq chi tenamit a’in tento naq te’okenq sa’ xtuqub’ankil, xb’eeresinkil ut xtz’ilb’al rix chi xjunil li tustukil k’anjel xaqxo cho’q re xk’anjelankil li wakliik sa’ li nimla tenamit ut sa’ eb’ li kok’ tenamit li wankeb’ sa’ xb’een rilb’al.

2. Li xchaab’ilob’resinkil xwanjikeb’ sa’ li xyu’am, jo’ rik’in li xk’anjel, xkawilal, xtzolb’al eb’ li tenamit nake’okenk sa’ li k’anjel a’in, rik’in li xtz’aqonikeb’ tk’anjelaq re naq te’ril b’ar wan eb’ li na’leb’ aajel ru te’ok sa’ xtusulal li k’anjel tb’aanumanq chi rix xk’anjelankil li wakliik rik’in xtuminal eb’ li junjunq chi na’ajej wankatqeb’ wi’.

3. Eb’ li Awa’b’ejilal tento te’ril naq twanq xtz’ilb’al rix, jo q’e naq aajel ru rik’in xtenq’aaleb’ li junjunq chi tenamit, re naq chi jo’ka’in ttz’ilmanq rix chan ru yo chi b’eek li komonil, li xpaab’aleb’, li xyehom xb’aanuhomeb’ ut rilb’al chan ru yo chi k’anjelamank li wakliik chi rix li sutamil sa’ eb’ li junjunq chi tenamit. Chi xjunil li ttawmanq chi rix li tz’ilok ix a’in tento naq tk’eemanq xwankil sa’ xb’eeresinkil chi xjunil li k’anjel xtusub’amank chaq.

4. Eb’ li Awa’b’ejilal tento texk’e xch’ool chi xkolb’al ut roxloq’inkil li sutam wankatqeb’ wi’, a’in te’xb’eeresi rochb’eneb’ aj wi’ li tenamit nake’tz’aqon sa’ li na’leb’ a’in.

qY

37


Xwaqxaq raqal1. Sa’ xb’eeresinkil xchaq’rab’il li tenamit xaqxo cho’q reheb’ li junjunq chi tenamit, tento naq te’k’eemanq

sa’ ajl eb’ li xk’aynaqil na’leb’ malaj li xk’ulub’eb’ wan cho’q re a’in.

2. Eb’ li tenamit a’in tento naq wanqeb’ xk’ulub’ re xb’eeresinkil junelik eb’ li xk’aynaqil na’leb’, ab’an tento aj wi’ naq eb’ li na’leb’ a’in tixk’ulub’a rib’ rik’in li k’a’ ru naxye li k’ulub’ej xaqxo sa’ xtusulal xchaq’rab’il li tenamit, jo’ wi’ rik’ineb’ li k’ulub’ nake’xxaqab’ eb’ li k’iila tenamit. Jo’ q’e naq aajel ru tento naq te’xtuqub’ ru chi chaab’il chi rix chan ru naru xsik’b’al xyaalalil eb’ li ch’a’ajkilal naru nachal sa’ xk’ab’a’ xb’eeresinkil li na’leb’ a’in.

3. Sa’ xb’eeresinkil eb’ li ch’ol 1 ut 2 re li raqal a’in moko Naru ta tram ru naq eb’ li junjunq chi tenamit te’ruhanq xb’eeresinkil eb’ li xk’ulub’ k’eeb’il xb’aan li nimla tenamit jo’ aj wi’ xb’aanunkil chi xjunil li teneb’anb’il sa’ xb’eeneb’.

Xb’ele raqal1. Jo’ chan ru naq naxk’ulub’a li chaq’rab’ nab’eeresiman sa’ li tenamit ut eb’ li k’ulub’ xaqxo chaq xb’aaneb’

li k’iila tenamit, tento te’roxloq’i xpaayil li na’leb’ te’xb’eeresi re xraqb’al aatin sa’ xb’een junaq li poyanam nat’ane’ sa’ li maak.

2. Eb’ laj jolominel tenamit ut laj raqonel aatin li b’oqb’ilaqeb’ re te’okenq sa’ junaq raqleb’aal aatin chi rix junaq li maak tento naq te’xk’e xloq’al eb’ li k’aynaqil na’leb’ nake’xb’eeresi sa’ li tenamit wankeb’ wi’.

Xlaje raqal1. Naq txaqab’anq junaq li tojb’a maak sa’ xb’een junaq li poyanam re li junjunq chi tenamit, xb’aan junaq

aj raqonel chaq’rab’ tento naq tk’e reetal chan ru wan li poyanam rik’in li xtuminal li xwanjik chi ru li xyu’am, li xkomonil wank ut li xyehom xb’aanuhom.

2. Tento naq tk’eemanq xwankil tojb’a maak jalan chik chi ru li tz’apok sa’ tz’alam.

Xjunlajuhil raqal

Li chaq’rab’ tento naq imk’a’ tk’ulub’a ut tteneb’ tojb’a maak sa’ xb’een li ani tmino’q re junaq poyanam li wankeb’ sa’ li tenamit a’in chi okenk sa’ junaq k’anjel li ink’a’ naxk’ulub’a xch’ool us ta tojb’ilaq malaj ink’a’, naru na’oken ka’ aj wi’ sa’ eb’ li k’anjel xxaqab’anb’il xb’aan li xchaq’rab’ cho’q reheheb’ li poyanam.

Xkab’lajuhil raqal

Eb’ li tenamit nake’tz’aqon sa’ li na’leb’ a’in tento kolb’ilaqeb’ rix re naq ink’a’ te’muxmanq li xk’ulub’eb’ sa’ xk’ab’a’ naq li namuxuk naru naraqmank chaq’rab’ sa’ xb’een, a’yaal wi’ sa’ xb’een junaq poyanam malaj molam; re naq ch’olch’ooq chan ru naq t-oxloq’imanq li xk’ulub’eb’ aajel ru naq te’b’eeresimanq na’leb’ li tkuutu rix roxloq’inkileb’ li xk’ulub’ ut jo’ q’e naq xe’xmuxmank xk’ulub’eb’ xcha’al li junjunq chi tenamit, tento naq te’yeemanq re chan ru te’xb’eeresi chi ru li chaq’rab’ jo’ wi’ tento xxaqab’ankil junaq laj jalol ru aatin, re naq chi jo’ka’in ab’inb’ilaq li te’xye.

XKAB’ TASAL. CHI RIX CH’OCH’

Roxlajuhil raqal1. Naq t-oksimanq xtasalil li k’ehok ib’ sa’ aatin a’in, eb’ li Awa’b’ejilal tento naq te’xk’e xloq’al li jwal aajel

ru cho’q re li xyehom xb’aanuhom ut xpaab’aleb’ xtenamiteb’ laj ralch’och’ ut xwotzb’al li xyu’ameb’ sa’ xb’een li loq’laj ch’och’ malaj li na’ajej nake’xram cho’q re xkawresinkil rib’eb’ sa’ komonil ut sa’ tuqtuukilal.

2. Sa’ roksinkil li aatin “ch’och’” sa’ eb’ li raqal 15 ut 16 tento naq ch’olob’anb’ilaq jo’ na’ajej, naraj naxye li naxram chi xjunil li na’ajej wankeb’ malaj li nake’roksi xtenamiteb’ laj ralch’och’.

qU

38


Xkaalajuhil raqal1. Tento tk’eemanq xwankil xk’ulub’eb’ xtenamiteb’ laj ralch’och’ jo’ aj eechaleb’ re li ch’och’ wankeb’ wi’.

Tento aj wi’ xtuqub’ankil ru malaj xch’olob’ankil chan ru naq te’k’eemanq xwankil xtenamiteb’ laj ralch’och’ chi roksinkil eb’ li yamyookil ch’och’ malaj na’ajej, ab’an eb’ li ch’och’ malaj na’ajej ak k’aynaqeb’ roksinkil cho’q re xk’anjelankil xtawb’al li k’a’ re ru nak’anjelak re xq’axb’aleb’ li xkutan. Chi xjunil a’in aajel ru rilb’al junelik naq kama’an yo chi uxmank xb’eeresinkil, re naq chi jo’ka’in ink’a’ te’ok chaq aj numeleb’ tenamit chi sa’ chi moko xb’aaneb’ laj k’alom aj numeleb’.

2. Eb’ li Awa’b’ejilal tento naq te’xk’e sa’ ajl rilb’al chan ru naq wankeb’ li ch’och’ yookeb’ xramb’al xtenamiteb’ laj ralch’och’ re naq kolb’ilaqeb’ rix li xk’ulub’eb’ chi rix li xna’ajeb’ jo’ aj eechaleb’ re.

3. Tento naq t-uxmanq xtuqub’ankil chi ru xchaq’rab’il li tenamit li xtawb’al xyaalal li xpatz’omeb’ malaj rajomeb’ li xtenamiteb’ laj ralch’och’ chi rixeb’ li xch’och’.

Ro’lajuhil raqal1. Li xk’ulub’eb’ xtenamiteb’ laj ralch’och’ chi rix xb’ihomal li k’a’ re ru re li xch’och’eb’ tento naq kolb’ilaq

rixeb’. Arin na’ok aj wi’ li xk’ulub’eb’ li tenamit a’in chi rix roksinkil, xjolominkil ut xkolb’al rix chi xjunil eb’ li b’ihomal a’in.

2. Wi raj re li xjolomil tenamital li xsahilal malaj li xb’ihomal’ ch’och’el wankeb’ wi’ laj ralch’och’, li Awa’b’ejilal nake’tawman eb’ li na’ajej b’ar wi’ wankeb’ xb’ihomal li ch’och’ chi rub’el ch’och’ malaj jalan chik k’a’ re ru li natawman sa’ eb’ li ch’och’, tento naq eb’ li awa’b’ejilal te’xtuqub’ ru eb’ li na’leb’ chi rix chan ru tb’eeresimanq li na’leb’ a’in, aajel ru naq t-uxmanq sumk’uub’ank rik’in xtenamiteb’ laj ralch’och’ re rilb’al ma wan junaq ch’a’ajkilal li tchalq sa’ xb’eeneb’ wi’ t-uxmanq xpikb’al eb’ li b’ihomal a’in li nake’tawman chaq rub’el ch’och’. Li xtenamiteb’ laj ralch’och’ aajel ru naq te’tz’aqonq chi rix xtawb’al rusilal eb’ li k’anjel a’in li na’uxk sa’ xk’ab’a’ xb’ihomal li ch’och’, jo’ wi’ tento naq te’xk’ul junaq xk’ajk’amunkileb’ wi’

xe’xtaw junaq rahilal chi ru chaq xb’eejik junaq li k’anjel xb’aanuman chi rix li na’leb’ a’in.

Xwaqlajuhil raqal 1. Re roxloq’inkil li tyeemanq sa’ eb’ li raqal moqon, eb’ li xtenamiteb’ laj ralch’och’ ink’a’ naru risinkileb’

sa’ eb’ li ch’och’ wankatqeb’ wi’ naraj naxye naq ink’a’ naru xjalb’aleb’ xna’aj.

2. Naq aajel ru xjalb’al xna’ajeb’ malaj risinkileb’ sa’ li xch’och’ wankeb’ wi’, a’in naru xb’aanunkil ab’an wi’ nake’xk’ulub’a xch’ool, tento naq te’xye raatin wi’ nake’raj xb’aanunkil. Naq ink’a’ te’xsume xjalb’aleb’ xna’aj malaj ink’a’ te’raj elk sa’ li na’ajej, arin naru xb’eeresinkil li na’leb’ tuqtu ru sa’ li xchaq’rab’il li tenamit, b’ar wi’ naxye naq tento t-uxmanq li patz’ok rik’ineb’ li tenamit, jo’ wi’ tento naq twanq aj wi’ junaq ani t-aatinaq chi rixeb’ li xtenamiteb’ laj ralch’och’.

3. Wi naxk’e rib’, eb’ li tenamiteb’ laj ralch’och’ wankeb’ xk’ulub’ re naq te’ruhanq wi chik chi sutq’iik chaq sa’ li xna’ajeb’ li xe’el wi’, ab’an naq maak’a’aq chik li ch’a’ajkilal xb’aanunk re naq xe’isiman sa’ li xna’ajeb’.

4. Naq ink’a’ chik tixk’e rib’ li xsutq’iijikeb’ chaq sa’ li na’ajej xe’isiman wi’ chaq, a’yaal jo’ chan ru naq xtuqub’amank chaq ru sa’ li sumk’uub’ malaj ut ink’a’ xwan chaq xtuqub’ankil ru, ab’an tento naq tsik’manq xyaalal re naq eb’ li xtenamiteb’ laj ralch’och’ te’xk’ul reeqaj li xch’och’ kama’ li xe’isiik wi chaq, tento naq chaab’ilaq ch’och’ juntaq’eetaq rik’in li xe’xkanab’ chaq, aajel ru rilb’al naq te’ruhanq xk’anjelankil cho’q re naq te’xtaw li k’a’ ru te’raj chi ru xb’eeresinkileb’ li xyu’am. Naq eb’ li tenamit aj ralch’och’ te’xk’ulub’a xch’ool xk’ulb’al chi tuminal reeqaj li xna’ajeb’, naru xsumenkil ab’an tento naq tuqtuuq ru eb’ li na’leb’ te’kuutunq re chi rix chan ru naq nake’xk’ul li tumin.

5. Tento te’xk’ul xk’ajk’amunkil li junjunq chi poyanam xe’isiman sa’ xna’ajeb’ sa’ xk’ab’a’ junaq li tiq’ek’ malaj junaq chik rahilal li te’xk’ul sa’ xhoonalil xjalb’aleb’ li xna’aj.

Xwuqlajuhil raqal1. Tento roxloq’inkil li xna’leb’eb’ li tenamit chi rix chan ru nake’xk’e xloq’al naq a’aneb’ aj eechal re li

ch’och’ sa’ xyanqileb’ malaj chan ru naq nake’xb’eeresi li xnumsinkil re jalan chik junaq li ch’och’ chi rib’ileb’ rib li xk’ulub’eb’ nake’xb’eeresi chi rix eb’ li ch’och’.

qI

39


2. Tento xpatz’ok re rab’inkil xtenamiteb’ laj ralch’och’ jo’q’e naq eb’ a’in nake’xkanab’ li xna’ajeb’ re li jalan chik malaj naq nake’xnumsi li xch’och’eb’ cho’q re jalan chik poyanam ut maawa’ rechk’aleb’aalil.

3. Tento xramb’al chi ruheb’ li ab’lil poyanam jo’ li moko xkomoneb’ ta li komonil a’in, naq sa’ xk’ab’a’ xmaajelil li na’leb’ ut eb’ li xk’aynaqil na’leb’ nake’xb’eeresi eb’ li tenamit a’in t-uxmanq ta xmaq’b’aleb’ reechaninkil malaj roksinkil li xch’och’eb’.

Xwaqxaqlajuhil raqal1. Li chaq’rab’ tento tixxaqab’ tojb’a maak sa’ xb’eeneb’ li ani tmuxu’q malaj tnume’q sa’ xb’een junaq reheb’

li na’leb’ xaqxo chi rix xch’och’eb’ xtenamit laj ralch’och’, jo’ wi’ naq nake’raj roksinkil malaj xmaq’b’al eb’ li ab’l poyanam, jo’kan eb’ li Awa’b’ejilal tento naq te’xxaqab’ k’a’ ru naru xb’aanunkil sa’ xhoonalil naq na’uxman xq’etb’al malaj xk’ulb’al eb’ li na’leb’ a’in.

Xb’eleelajuhil raqal1. Eb’ li xtusulal k’anjel nake’b’eeresiman chi rix li ch’och’ rik’in xtenamiteb’ laj ralch’och’ tento naq

juntaq’eetaq li rusilal rik’ineb’ li nake’xk’ul jalan chik komonil, jo’kan naq tento:

a) Xk’eeb’al xkomon xch’och’ xtenamiteb’ laj ralch’och’, jo’q’e naq t-ilmanq naq li ch’och’ wankeb’ chi ru ink’a’ natz’aqlok malaj ink’a’ tz’aqal cho’q re xb’eeresinkil li xk’anjel aajel ru chi ruheb’ li xyu’am, aajel ru naq ttz’aqlo’q chi ruheb’ cho’q re xnumsinkil li kutan rochb’eneb’ li xjunkab’al.

b) Xk’eeb’aleb’ re chi xjunil li aajel ru cho’q re xtawb’al li wakliik chi rix li ch’och’ wankeb’ wi’.

ROX TASAL. Li xk’eeb’aleb’ xk’anjel ut chan ru te’k’anjelaq.

Xjunmayil raqal1. Eb’ li awa’b’ejilal tento naq te’ril ut te’xtuqub’ ru li k’a’ ru naxye xchaq’rab’il li tenamit rik’in xtenq’aal

xtenamiteb’ laj ralch’och’ chi rix b’ar wankeb’ li na’leb’ te’b’eeresimanq cho’q re xkolb’aleb’ rix laj k’anjel li wankeb’ sa’ xtenamit laj ralch’och’, tento rilb’al naq twanq junaq li xkolb’aleb’ rix sa’ xhoonalil xk’ulb’al junaq li xk’anjeleb’ jo’ tento tustuuq ru chan ru tz’aqal tixb’eeresi li xk’anjel, aajel ru naq kolb’ilaqeb’ rix xb’aan li chaq’rab’ chi xjunileb’ laj k’anjel.

2. Eb’ li Awa’b’ejilal tento naq te’xb’aanu chi xjunil li te’ruhanq chi rix naq ink’a’ twanq li tz’eqtanank sa’ xyanqeb’ laj k’anjel xkomoneb’ xtenamit laj ralch’och’ jo’ wi’ rik’ineb’ li junch’ol chik aj k’anjel, ab’an tento xk’eeb’al xwankil eb’ li na’leb’ jo’:

a) Naq ink’a’ xramb’al chi ruheb’ li k’anjel yo chi yechi’mank, jo’ eb’ li k’anjel wankeb’ xwankil, jo’ wi’ tento naq te’chaab’ilob’resimanq xteram ut rusil li k’anjel nake’xbaanu.

b) Juntaq’eetaq xk’ajk’amunkil rik’in xk’ihalil li k’anjel na’uxmank.

c) Tento naq ilb’ilaqeb’ sa’ li xyajeleb’ ut chi ru li komonil wank, kolb’ilaqeb’ chi ruheb’ li rahilal, kolb’ilaqeb’ li xjunxaqalil ut saab’esinb’ilaq li xna’ajeb’, tento xk’eeb’al xwankil chi xjunil li xk’ulub’eb’ chi rix li xwanjikeb’ jo’ aj k’anjel, qayehaq jo’ chi rix li rochochnaleb’;

d) Wankeb’ xk’ulub’ re naq te’ruhanq chi tz’aqonk sa’ junaq k’anjel malaj ch’uut li te’xk’ulub’a xch’ool, naru nake’tz’aqon sa’ junaq ch’uut li nake’k’uub’la chi rix xkolb’al xk’ulub’eb’ laj k’anjel malaj junaq chik na’leb’ li sumemb’il xb’aanunkil; wankeb’ aj wi’ xk’ulub’ re xk’uub’ankil junaq xmolamil aj k’anjel chi rib’ileb’ rib’.

3. Eb’ li na’leb’ naxaqab’aman tento naq tb’eeresiman re tkuutu rix a’in:

a) Eb’ laj k’anjel li wankeb’ sa’ xtenamit laj ralch’och’ jo’ eb’ laj k’anjel li nake’wulak jo’q’eqil, aj k’anjel nake’chal sa’ jalan chik na’ajej li nake’oksimank cho’q re xk’anjelankil li ch’och’ malaj jalan chik k’anjel, jo’ wi’ eb’ laj k’anjel li b’oqb’ileb’ chaq re xb’aanunkil jalan paay chik chi k’anjel, tento naq chi xjunileb’ a’in kolb’ilaqeb’ rix jo’ chan ru xaqxo sa’ li xchaq’rab’il ut rik’in aj wi’ eb’ li na’leb’ nake’uxman xb’eeresinkil rik’in jalaneb’ chik laj k’anjel li nake’xb’aanu xkomon li k’anjel a’in, tento naq ch’olob’anb’ilaq chi ruheb’

qO

40


b’ar wankeb’ li xk’ulub’ xaqxo chaq sa’ xchaq’rab’il eb’ laj k’anjel jo’ wi’ chi rix chi junil li chaq’rab’ ak wankatqeb’;

b) Eb’ laj k’anjel li wankeb’ sa’ xtenamiteb’ laj ralch’och’ ink’a’ naru naq te’k’eemanq chi xb’aanunkil kawil k’anjel malaj li k’anjel naru naxrahob’tesiheb’ li xjunxaqalileb’, qayehaq jo’ naq nake’k’eemank chi xch’e’b’al eb’ li b’an nake’kamsin xul malaj k’a’ chik ru b’anil ink’a’ us rutz’b’al.

c) Eb’ laj k’anjel wankeb’ sa’ xcha’aleb’ li tenamit a’in ink’a’ naru naq mimbilaqeb’ ru malaj rahob’tesinb’ilaqeb’, arin nake’oken chi xjunil xpaayileb’ laj k’anjel malaj li nake’k’anjelak sa’ xk’ab’a’ junaq li k’as;

d) Eb’ laj k’anjel wankeb’ sa’ xtenamiteb’ laj ralch’och’ tento naq juntaq’eetaq li rilb’aleb’ jo’ sa’ xyanqeb’ li winq ut li ixq ut kolb’ileb’ aj wi’ rix, jo’q’e naq eb’ a’in te’ajmanq xmuxb’al li xjunxaqalileb’.

4. Tento naq tb’eeresimanq li xk’ak’alenkil chan ru yo chi uxmank rilb’aleb’ laj k’anjel, sa’ atqeb’ li na’ajej wankeb’ wi’ aj k’anjel tojb’ileb’ ut eb’ laj k’anjel li wankeb’ sa’ xtenamit eb’ laj ralch’och’, re naq chi jo’ka’in t-ilmanq ma yo chi b’eeresimank eb’ li na’leb’ xxaqab’anb’i sa’ li k’ehok ib’ sa’ aatin a’in.

XKA TASAL. XKAWRESINKIL LI POYANAM RIK’IN LI XTZOLB’AL, EB’ LI UQ’MIL K’ANJEL, EB’ LI

K’UUB’LEB’AAL K’A’ RE RU WANKATQEB’ SA’ LI K’ALEB’AAL

Jun xka’k’aalil raqal

Li xtenamiteb’ laj ralch’och’ tento naq te’k’eemanq xkawresinkil rik’ineb’ li xtzolb’al malaj li xnawomeb’ sa’ juntaq’eetilal chi rix li k’anjel rik’ineb’ li junch’ol chik chi poyanam.

Wiib’ xka’k’aalil raqal1. Tento te’kawresimanq chi rix li k’anjel xtenamiteb’ laj ralch’och’ te’tz’aqonq sa’ eb’ li kawresink chi rix

xk’eeb’al li xtzolb’aleb’ chi rix chi xjunil li na’leb’.

2. Naq eb’ li k’anjel yo chi b’eeresimank rik’in xkawresinkil xtenamiteb’ laj ralch’och’ ink’a’ naxk’ulub’a rib’ rik’in li aajel ru cho’q reheb’, tento naq arin li Awa’b’ejilal ut eb’ li tenamit te’xk’uub’ ut te’xtusub’ ru eb’ li k’anjel te’b’eeresimanq cho’q re li xkawresinkileb’.

3. Eb’ li xtusulal ru na’leb’ xaqab’anb’il chaq cho’q re li kawresink tento naq ttaaqe rix li sutam, li tumin, li komonil wank, li yehom b’aanuhom ut li aajel ru sa’ xyu’ameb’ li tenamit reheb’ laj ralch’och’. Chi xjunil tz’ilok ix tb’aanumanq chi rix li k’anjel tento naq tb’eeresimanq sa’ sumk’uub’ rik’in xtenamiteb’ laj ralch’och’, xb’aan naq tento xpatz’b’aleb’ re chan ru naq k’uubk’u ut chan ru naq yo chi k’anjelamank li junjunq chi k’anjel a’in. Jo’q’e naq aajel ru li xtenamiteb’ laj ralch’och’ te’b’eeresinq re li xk’uub’ankil ut li xk’anjelankil eb’ li k’anjel chi rix li kawresink, wi’ kama’an naq te’xk’ulub’a xch’ool.

Oxib’ xka’k’aalil1. Li uq’mil k’anjel, eb’ li k’anjelob’aal nake’yiib’amank wi’ eb’ li k’a’ re ru li nake’tawman sa’ eb’ li k’aleb’aal,

eb’ li kok’ k’anjel k’aynaqeb’ xb’aanunkil cho’q re xtawb’al li xsachomqeb’ wulajwulaj, qayehaq jo’ li yohok, li karab’k, li ra’alink tento naq te’k’eemanq xwankil eb’ li k’anjel a’in jo’ xkomon xcha’al li yehom b’aanuhom nake’xb’eeresi li tenamit jo’ wi’ re xtawb’al li xwaklejikeb’ rik’in li tumin. Rik’in xtz’aqonik xtenamiteb’ laj ralch’och’ ut jo’q’e naq nake’ruhan chi okenk, eb’ li awa’b’ejilal tento naq te’ril naq te’kawresimanq ut te’b’eeresimanq eb’ li k’anjel a’in.

2. Naq joq’e xpatz’omaqeb’ xtenamiteb’ laj ralch’och’ te’k’eemanq xtenq’ankil rik’in xkawresinkil chi rix xb’aanunkil eb’ li xk’anjel ut chi rix xb’eeresinkil li xtuminal li xsachomqeb’, b’ar wi’ tento twanq li xk’aynaqileb’ na’leb’ ut li xyehom xb’aanuhom eb’ li tenamit a’in, jo’ wi’ naq tk’eemanq xwankil xsik’b’al li wakliik chi junelik ut sa’ juntaq’eetilal.

wP

41


RO’ TASAL.

SAHIL WANK CHO’Q REHEB’ LI KOMON UT LI KAWILAL

Kaahib’ xka’k’aalil raqal

Li xk’anjelankil li sahil wank sa’ xyanqeb’ li komon tento twulaq rik’in xtenamiteb’ laj ralch’och’ ut ink’a’ twanq li xtz’eqtanankileb’.

Oob’ xka’k’aalil raqal1. Eb’ li Awa’b’ejilal tento naq te’ril naq twanq cho’q reheb’ xtenamiteb’ laj ralch’och’ li k’anjelak chi rix

kawilal chi tz’aqal reeru, malaj naru aj wi’ naq te’k’eemanq li xb’ehil re naq te’ruhanq xk’uub’ankil rib’ chi rix chan ru te’ruhanq chi xk’anjelankil ut chi rilb’al li xkawilaleb’, re naq chi jo’ka’in sa wanqeb’ rik’in xkawilal eb’ li xjunxaqalil ut eb’ li xk’a’uxl.

2. Eb’ li k’anjel te’b’eeresimanq chi rix li kawilal tento naq tuqub’amanq xb’aanunkil sa eb’ li k’aleb’aal, sa’ xyanqeb’ li komonil. Eb’ li k’anjel a’in tento naq tuqub’anb’ilaq ru rik’in xtenq’al xtenamiteb’ laj ralch’och’, jo’ wi’ tento xk’eeb’al sa’ ajl li xsachomqeb’ nake’roksi re xq’axb’al li kutan, xpaayil li na’ajej wankeb’ wi’, eb’ li komonil nake’tz’aqon wi’ ut li xyehom xb’aanuhomeb’; aajel aj wi’ ru rilb’al chan ru nake’xkol rib’ chi ruhatq eb’ li yajel, chan ru nake’xb’an rib’eb’ ut k’a’ ru eb’ li b’an nake’roksihatq.

3. Rilb’al chan ru yo chi b’eeresimank li saab’esink cho’q re li kawilal, tento naq tk’eemanq xwankil li kawresink chi rix li saab’esink chi rix li kawilal sa’ eb’ li junjunq chi na’ajej, jo’ wi’ aajel ru li sumk’uub’ank rik’ineb’ li molam nake’k’anjelak chi rix kawilal re naq sa’ komonil t-uxmanq li xk’anjelankil li kawilal.

4. Li xk’anjelankil li kawilal tento naq t-uxmanq li sumk’uub’ank rik’ineb’ li jalan chik molam li nake’k’anjelak chi rix komonil wank, li nake’ilok re li xtuminal xsachomqeb’ li poyanam ut chi rix li yehom b’aanuhom li nake’uxman sa’ li nimla tenamital.

XWAQ TASAL. TZOLOK UT EB’ LI PUKTASIB’AAL ESIL

Waqib’ xka’k’aalil raqal

Tento xxaqab’ankil na’leb’ li tkuutunq re naq li xtenamiteb’ laj ralch’och’ te’yechi’imanq reheb’ a’yaal jarub’ xraqalil li tzolok wan, tento naq juntaq’eetaq rik’ineb’ li junch’ol chi poyanam li wankeb’ sa’ li tenamit.

Wuqub’ xka’k’aalil raqal1. Eb’ li xtusulal li na’leb’ ut eb’ li k’anjel wankeb’ chi rix tzolok li xaqxo cho’q re xtenamiteb’ laj ralch’och’

tento naq t-uxmanq, tb’eeresimanq rik’in xtenq’aleb’ li tenamit a’in re naq te’xk’ulub’a xch’ooleb’ chi rix chi xjunil li aajel ru cho’q reheb’, sa’ xyanqeb’ a’in, tento naq t-okenq li resilaleb’ re junxil q’e kutan, xnawomeb’, xna’leb’ wankeb’ re xb’eeresinkil junaq li k’anjel, chi xjuni li oxloq’ cho’q reheb’, chi xjunil li nake’raj xtawb’al sa’ li komonil wank, xtawb’al li xsachomqeb’ re xq’axb’al li kutan ut li xyehom xb’aanuhomeb’.

2. Laj najolominel tz’aqal re li na’aleb’ a’in tento naq ttuqub’ ru chi chaab’il chan ru xkawresinkil xtenamiteb’ laj ralch’och’ jo’ wi’ chi rix chan ru naq te’okenq sa’ xtuqub’ankil ut xb’eeresinkil eb’ li k’anjel t-uxmanq chi rix tzolok; li nataaqiman chi rix li na’leb’ a’in a’an naq sa’ jun kutan eb’ li tenamit a’in te’ruhanq xjolominkil xb’eeresinkil eb’ li k’anjel na’uxman chi rix tzolok, a’in jo’ q’e naq aajel ru.

3. Tento aj wi’ naq eb’ li awa’b’ejilal te’xk’e xwankil xk’ulub’eb’ xtenamiteb’ aj ralch’och’ re naq eb’ a’in te’ruhanq xxaqab’ankil malaj xk’uub’ankil junaq eb’ li xmolam, re xsik’b’al xb’ehil xk’anjelankil li tzolok, ab’an tento aj wi’ rilb’al naq eb’ li molam a’in te’xb’eeresi rib’ jo’ chan ru xaqxo xb’aan li awa’b’ejilal ut rik’in raatineb’ li tenamit a’in. Aajel aj wi’ ru naq te’k’eemanq li k’a’ reeru tk’anjelaq chi ruheb’ cho’q re xb’aanunkil li xk’anjeleb’.

wq

42


Waqxaqib’ xka’k’aalil raqal1. Naq joq’e aajel ru te’k’utmanq ilok ru hu ut tz’iib’ak chi ruheb’ li kok’al wankeb’ sa’ xtenamiteb’ laj

ralch’och’ sa’ li raatinob’aleb’ malaj li aatinob’aal nab’eeresiman sa’ li tenamit wankeb’ wi’. Naq a’in ink’a’ tixk’e rib’, eb’ li nake’jolomink re li tenamit tento naq trab’i xk’a’uxleb’ li tenamit chi rix chan ru xsik’b’al xyaalal li na’leb’ a’in.

2. Tento rilb’al xb’ehil chan ru naq ttuqub’amanq ru naq xtenamiteb’ laj ralch’och’ te’ruhanq chi xb’eeresinkil chi tz’aqal reeru li aatinob’aal nab’eeresiman sa’ li tenamit malaj junaq reheb’ li aatinob’aal tuqub’anb’il xb’aan li chaq’rab’ naq a’an li aatinob’aal re chi xjunil li nimla tenamit.

3. Tento xxaqab’ankil na’leb’ re xkolb’aleb’ rix eb’ li aatinob’aal reheb’ laj ralch’och’ li wankeb’ sa’ li junjunq chi tenamit, jo’ wi’ aajel ru naq t-uxmanq li k’anjelak chi rix re naq t-uxmanq xpuktasinkil, xwaklesinkil ut roksinkil eb’ li junjunq chi aatinob’aal a’in.

B’eleeb’ xka’k’aalil raqal

Jun xjayalihom malaj li rajom xtzolb’aleb’ li kok’al wankeb’ sa’ xtenamiteb’ laj ralch’och’ a’an xk’utb’al chi ruheb’ na’leb’ li te’tenq’anq reheb’ chi tz’aqonk sa’ juntaq’eetilal sa’ chi xjunil li k’anjel chi ru li xyu’ameb’, jo’ wi’ sa’ eb’ li xkomonil ut sa’ chi xjunil xteepal li nimla tenamit.

Lajeeb’ xka’k’aalil raqal1. Eb’ li Awa’b’ejilal tento naq te’xtusub’ ru eb’ li na’leb’ a’yaal chan ru eb’ li k’aynaqil na’leb’ ut li xyehom

xb’aanuhom nake’xb’aanu eb’ li xtenamiteb’ laj ralch’och’, re naq chi jo’ka’in te’k’eemanq chi xnaw b’ar wankeb’ li xk’ulub’ ut k’a’ ru li teneb’anb’il sa’ xb’eeneb’, qayehaq jo’ rik’in li k’anjelak, chi rix li xtuminal li xsachomqeb’, li tzolok, kawilal, komonil wank ut chi rix eb’ li k’ulub’ nake’el chaq malaj li wankeb’ sa’ li k’ehok ib’ sa’ aatin a’in.

2. Jo’kan utan, naq aajel ru tento naq t-uxmanq xjalb’al ru sa’ raatinob’aleb’ xtenamit laj ralch’och’ chi xjunil li esilal chi tz’iib’anb’il ut li nake’puktasiman yalaq ta b’ar.

Junlaju xka’k’aalil raqal

Tento xsik’b’al xyaalal re naq li tzolok nab’eeresiman sa’ xtenamiteb’ laj ralch’och’, trisi chi xjunil li na’leb’ ink’a’ us sa’ xk’a’uxl eb’ li poyanam chi rix li tzolok. Jo’kan naq aajel ru te’xk’e xch’ool naq eb’ li tasal hu nake’roksi, wanq na’leb’ chi sa’ chi rix eb’ li najteril na’leb’ jo’ wi’ chi rix eb’ li k’iila nawom tento naq tuqtuuqeb’ ru chi chaab’il, b’ar wi’ wanq li juntaq’eetilal ut ch’olch’ooqeb’ ru li na’leb’ wanqeb’ chi sa’ chi rix xyehom xb’aanuhomeb’ li tenamit a’in.

XWUQ TASAL. SUM’AATINAK UT SUMTENQ’ANK LI NAB’EERESIMAN SA’ XNUB’AJIL EB’ LI TENAMIT.

Kab’laju xka’k’aalil raqal

Eb’ li Awa’b’ejilal tento naq te’ril chan ru naq twanq li sumk’uub’ank rik’ineb’ laj ab’l tenamit, re naq chi jo’ka’in chaab’il tb’eeq li k’uub’ank ib’, li k’amok ib’ sa’ usilal ut li sumtenq’ank sa’ xyanqeb’ xtenamiteb’ laj ralch’och’, a’in naru xb’aanunkil sa’atqeb’ xnub’ajil li tenamit junjunq, arin naru nake’oken eb’ li k’anjel chi rix tuminab’k, komonil wank, yehom b’aanuhom, paab’al ut li sutam.

XWAQXAQ TASAL. Xjolominkil

Oxlaju xka’k’aalil raqal1. Li ruuchil Awa’b’ejilal wan sa’ li junjunq chi tenamit teneb’anb’il sa’ xb’een rilb’al naq tb’eeresimanq chi

xjunil li naxye li k’ehok ib’ sa’ aatin a’in, tento tril naq wanqeb’ molam li yooqeb’ xb’eeresinkil li k’anjel

ww

43


naraj uxk rik’in xtenamiteb’ laj ralch’och’ malaj rilb’al chan ru naq yo chi uxmank xb’eeresinkil li k’anjel junjunq jo’ wi’ rilb’al chan ru yookeb’ chi xk’anjelakil.

2. Eb’ li k’iila k’anjel a’in tento naq wanqeb’ chi sa’:

a) Xtusub’ankil ru li k’anjel tb’eeresimanq, xk’uub’ankil, xb’eeresinkil ut xtz’ilb’al rix, ab’an sa’ sum aatin rik’ineb’ xtenamiteb’ laj ralch’och’ a’yaal jo’ chan ru naq tuqtu chaq ru sa’ li k’ehok ib’ sa’ aatin a’in;

b) Li xxaqab’ankil xb’eeresinkil eb’ li chaq’rab’, teneb’anb’il sa’ xb’een eb’ li nake’awa’b’ejink rilb’al chan ru yo chi b’eeresimank ab’an rik’in xtenq’ xtenamiteb’ laj ralch’och’.

XB’ELE TASAL. EB’ LI NA’LEB’ NAXAQLI XB’AANUNKIL

Kaalaju xka’k’aalil raqal

A’yaal naxye li xsiiyajik chaq ut chan ru tb’eeresimanq li xk’eeb’al chi k’anjelak li k’ehok ib’ sa’ aatin a’in, naru xtuqub’ankil ru a’yaal xwanjik li junjunq chi tenamit.

O’laju xka’k’aalil raqal

Li xb’eeresinkil chi xjunil li xaqxo sa’ li k’ehok ib’ sa’ aatin a’in ink’a’ naru tixkub’si xwankil xk’ulub’eb’ ut chi xjunil li usilal wan cho’q re xtenamiteb’ laj ralch’och’, jo’ eb’ li jalan chik chi k’ehok ib’ sa’ aatin malaj tustukil na’leb’, xk’anjelob’aal eb’ li k’iila tenamit, na’leb’ xxaqab’anb’il chaq, chaq’rab’, tojb’a maak raqb’il, k’aynaqil na’leb’ malaj sumk’uub’ na’uxman sa’ xteepal li tenamit.

XLAJE TASAL. XRAQB’AL RU LI NA’LEB’

Waqlaju xka’k’aalil raqal

Li k’ehok ib’ sa’ aatin a’in naxtz’il rix li k’ehok ib’ sa’ aatin wan cho’q reheb’ xtenamit laj ralch’och’ ut kok’ ch’uutal poyanam chi ru li hab’ 1957.

Wuqlaju xka’k’aalil raqal

Chi xjunil li xsumenkil ru li k’ehok ib’ sa’ aatin a’in tento naq te’yeemanq resil, re naq tkanaaq reetalil chi ru laj Jolominel re Rochochil Xmolamil eb’ laj k’anjel re k’iila tenamit.

Waqxaqlaju xka’k’aalil raqal1. Li k’ehok ib’ sa’ aatin a’in tteneb’ sa’ xb’een xb’aanunkil chi tz’aqal reeru eb’ li tenamit xch’a’aleb’ li

xk’ub’lal li Xmolamil eb’ laj k’anjel re k’iila tenamit li xe’xsume ut xkana reetalil li xsumehomeb’ rik’in laj jolminel re li molam a’in.

2. Ttiklaaq xb’eeresinkil naq akaq xnume’ kab’laju po chalen naq ke’sumeman ut ke’tz’iib’aman chaq kiib’ reheb’ li molam xb’aan li xjolomil.

3. Sa’ li hoonal a’in, tkiklaaq xb’eeresinkil cho’q reheb’ li junjunq li nake’tz’aqon sa’ li molam a’in, kab’laju po chik chi rix li kutan naq ki’uxman xsumenkil ut xtz’iib’ankil sa’ b’ar tento wi’.

B’eleelaju xka’k’aalil raqal1. Chi xjunil li nasumenk li k’ehok ib’ sa’ aatin a’in naru naxjultika naq xraqe’ li xyu’am naq ak xnume’

lajeeb’ chihab’, chalen chaq naq kitikla chaq roksinkil jo’ naq tuqtu chaq ru sa’ jun tz’iib’anb’il hu rik’in chaq li xjolomil Xmolamil li ab’l tenamit li nake’ilok reheb’ laj k’anjel. Li jultikank a’in naru nasumeman naq ak xnume’ jun hab’ chi rix chaq naq na’uxman chaq xtz’iib’ankil.

2. Chi xjunil li nasumenk re li k’ehok ib’ sa’ aatin a’in ut ak xnume’ jun hab’ xsachik chi ru xraqalil li laajeb’ chihab’ li nayeeman sa’ li raqal wan chaq chi ru, moko naru tb’eeresi xk’ulub’ chi rix li jitok jo’ chan ru

we

44


naq wan sa’ li raqal a’in, jo’kan naq teneb’anb’il sa’ xb’een xkanab’ankil lajeeb’ hab’ chik toj chalen naq truhanq chik xb’eeresinkil li xjitom wan chi rix li k’ehok ib’ sa’ aatin a’in sa’ xk’ab’a’ naq rajlal lajeeb’ hab’ nasach li xyu’am, jo’ chan ru naq yeeb’il sa’ li raqal a’in.

Xka’k’aalil raqal1. Laj Jolominel re Rochochil xmolamil eb’ laj k’anjel re k’iila tenamit tye resil re chi xjunil li nake’tz’aqon

sa’ li molam chi rix jarub’ li tuqub’ank chi ru chaq’rab’, li jitom ut li esilal yeeb’il xb’aaneb’ li nake’tz’aqon sa’ li molam.

2. Naq te’yeemanq resil reheb’ li nake’tz’aqon sa’ li Molam xtz’iib’ankil chaq xka’sutil li xsumenkil, ab’an naq akaq xe’xtaqla chaq resilal, laj jolominel re li k’anjel a’in tento tch’olob’ chi ruheb’ li komonil nake’tz’aqon sa’ li molam chi rix li xkutankil jo’ q’e naq ttiklaaq xk’eeb’al chi k’anjelak li k’ehok ib’ sa’ aatin a’in.

XXAQAB’ANKIL JUNSUT RUB’EL CHOXA LI XK’ULUB’EB’ EB’ LI TENAMIT AJ RALCH’OCH’.

xaqab’ab’il sa’ li 13 re Septiembre re li hab’ 2007.

Xb’een raqal

Eb’ laj ralch’och’ wankeb’ xk’ulub’, jo’ tenamit malaj jo’ poyanam ut chi xjunil li xwanjikeb’ li nake’tawmank ut k’eeb’il xyaalal chi sa’ li hu re li xmolamil k’iila tenamit, sa li xxaqabánkil junsut rub’el choxa li xkúlubeb’ eb’ li tenamit aj ralch’och’ ut chi sa’ eb’ li chaq’rab’ reheb’ chi xjunil eb’ li k’iila tenamit chi rixeb’ li k’ulub’ re li junjunq chi poyanam.

Xkab’ raqal

Eb’ li tenamit ut li poyanam aj ralch’och’ wankeb’ xk’ulub’ chi wank chi ach’ab’anb’il, jo’ wi’ te’ilmanq chi juntaq’eet rik’ineb’ li junch’oleb’ chik tenamit ut poyanam jo’ wi’ te’ilmaanq chi juntaq’eet rik’ineb li junch’oleb’ chik tenamit ut poyanam jo’ wi’ wankeb’ xk’ulub’ re naq ink’a’ te’tz’eqtanaaq malaj te’majewaaq naq yookeb’ chi xb’eeresinkil eb’ li xk’ulub’ li xaqxo xyaalal, jwal wi’ chik li kuutunb’il xb’aan li xwanjik jo’ aj ralch’och’.

Rox raqal

Eb’ li tenamit aj ralchóch’ wankeb’ li xk’ulub’ re xk’uub’ankil ru li xwanjikeb’. Rikín li k’ulub’ a’an, naru nake’xk’uub’ ru li chan ru xna’leb’il li xwanjikeb’ ut li xsik’b’al aj wi’ li xwaklesinkil rib’eb’ sa li xsutamil li wank, li xkomonileb’ sa’ li tenamit ut sa’ li xyu’amil na’leb’eb’.

Xka raqal

Eb’ li tenamit aj ralch’och’, sa’ li xyu’aminkil li xk’ulub’eb’ re li rilb’al chan ru te’raj wank, wankeb’ li xk’ulub’ re naq te’ril rib’ te’xjolomi li xwanjikeb’, rik’ineb’ li k’anjel li na’uxk sa’ li xk’aleb’aaleb’ ut komonil, jo’kan aj wi’ aajel ru naq twanq sa’ ruq’eb’ li k’a’aq reeru, re xsik’b’al li xtuminal re naq te’ruhanq chi xb’ eeresinkil li xwanjikeb’ sa’ xjunesaleb’.

Ro’ raqal

Eb’ li tenamit aj ralch’och’ wankeb’ xk’ulub’, chi xb’aanunkil ut xkawub’resinkil li xmolameb’ li nake’jolomink, eb’ li nake’b’eeresink re li xchaq’rab’eb’, li xtuminal li xwanjikeb’, li xkomonileb’ sa’ li tenamit ut sa’ li xyu’amil na’leb’eb’, rik’in aj wi’ naq toj yooq chi wank li xkúlub’eb’, re okenk chi tz’aqal reeru, wi’ jo’ka’an nake’raj, chi sa’ li yu’am li xb’eeresinkil li jolomink, sa’ xtuminal li wank, sa’ li komonil wank ut sa’ li yu’am li naxb’eeresi li awa’b’ejilal re li tenamit.

Xwaq raqal

Chi xjunileb’ li poyanam aj ralch’och’ wan li xk’ulub’eb’ re wan jo’ xpoyanam li tenamit xyo’la wi’.

wr

45


Xwuq raqal1 Eb’ li poyanam aj ralch’och’ wankeb’ xk’ulub’ re naq te’wanq xyu’am, re naq sa wanqeb’ sa’ li xjunxaaqalil

ut sa’ li xk’a’uxleb’aaleb’, li xwanjikeb’ sa’ ach’ab’anb’il ut li xk’aak’alenkil li sahil wank jo’ poyanam

2 Eb’ li tenamit aj ralch’och’ wankeb’ li xk’ulub’, sa’ sahil wank jo’ jun tenamit jalan wi’ chi ruheb’ li jun ch’ol ut ink’a’ naru tteneb’aaq xkamsinkileb’ malaj xsachb’aleb’ ru, chi moko junaq chik chan ru xb’aanumkil li rahilal, sa’ xyanq a’in, na’ok aj wi’ li xjalb’al xna’ajeb’, sa’ li na’leb’ a’in, na’ok aj wi’ li xnumsinkileb’ li kok’al sa’ minb’il, re li xch’uutal aj ralch’och’ sa’ jalan chik ch’uut.

Xwaqxaq raqal1. Eb’ li tenamit ut eb’ li poyanam aj ralch’och’ wankeb’ xk’ulub’ re naq ink’a’ te’rahob’tesiiq xb’aan li

xminb’aleb’ chi ru li jalan chik na’leb’, jo’ wi’ li xkanab’ankil xb’aanunkil malaj roksinkil li ak reheb’ wi’ ut li xsachb’al chi junajwa li xyu’amil na’leb’eb’.

2. Eb’ li awa’b’ejilal re li tenamit junjunq tento te’xxaqab’ eb’ li chaab’il be’ malaj na’leb’ re naq ink’a’ t-uxmanq li rahilal ut xsik’b’al li xtojb’al rix eb’ a’in:

a. Chi xjunil li báanuhom li naxk’am chaq xjek’b’aleb’ rik’in eb’ li xb’aanuhom, eb’ li roxloq’il na’leb’, eb’ chi xjunil li na’elb’ nake’k’utuk re jo’ tenamit.

b. Chi xjunil li báanuhom li wank jo’ rajom li xmaq’b’aleb’, xk’ayinkil li xch’och’eb’, malaj li k’a’aq reeru wankeb’ re chi ru li ch’och’.

c. Chi xjunil li yalaq chan ru li xminb’aleb’ ru re xik sa’ jalan chik na’ajej li naxk’am chaq li xrahob´tesinkileb’ malaj li xq’etb’al yalaq b’ar wankeb’ reheb’ li xk’ulub’

d. Chi xjunil li xminb’aleb’ ru chi xk’ulub’ankil jalan chik na’leb’ malaj roksinkileb’ chi minb’leb’ ru sa’ jalan chik ch’uut.

e. Chixjunil li xpuktasinkil esilal naxk’am chaq xwaklisinkil xmetz’ew li tzeqtaanank sa’ xyanqeb’ li poyanam malaj yal sa’ xk’ab’a naq aj ral ch’och’eb’ ut ak cho’q reheb’ naq nachal.

Xb’ele raqal

Eb’ li tenamit ut li poyanam aj ralch’och’ wankeb’ xk’ulub’re te’wanq sa’ junaq li komonil malaj tenamit aj ralch’och’, a’yaal chan ru li xk’aynaqil b’aanuhomeb’ li junjunq chi komonil malaj tenamit li wankeb’ wi’. Ink’a’ narunaak twanq li xtz’eqtaanaankileb’ sa’ xk’ab’a’ li xb’aanunkil li xk’ulub’eb’.

Xlaje raqal

Eb’ li tenamit aj ralch’och’ ink’a’ naru te’isiiq sa’ eb’ li xch’och’ malaj li xna’ajeb’ sa’ minb’il. ink’a’ naru xjalb’aleb’ malaj li xnumsinkileb’ sa’ jalan chik na’ajej wi ink’a’ yal x’alaak sa’xchóoleb, wi’ ink’a’ yeeb’laq rub’elaj reheb’ li tenamit aj ralch’och’, wi’ toj maji’ xk’ub’laak ru junaq li xtenq’ankileb’ malaj ttojmaanq rix chi tz’aqal reeru chi ruheb’ ut rik’in aj wi’ xk’eeb’al sa’ ajl naq sa’ junaq kutan te’ruhanq wi’chik chi sutq’iik sa’ li xna’ajeb’.

Xjunlajuhil raqal

Eb’ li tenamit aj ralch’och’ wankeb’ li xk’ulub’ re xyu’aminkil ut chi xkawub’ resinkil wi’chik li k’aynaqil b’aanuhomeb’ sa’ li xyu’amil na’leb’eb’. chi sa’ a’in na’ok aj wi’ li xk’ulub’eb’ re naq toj twanq, xkolb’al rix ut xwaklesinkil eb’ li xnajteril b’aanuhom, eb’ li toj yookeb’ chi uxmank naqwan ut eb’ li chalel chi ru li yu’amil na’leb’, jo’keb’ aj wi’ li roksinkil eb’ li loq’laj na’ajej ut b’ar wi’ wank resil li xyu’am li tenamit, eb’ li k’a’aq reeru nakánjelak chi ruheb’, eb’ li reetalil k’a’ ru nake’xyiib’, eb’ li junxil ochoch, eb’ li junxil k’a’ reeru, malaj mayejak, li xnimqal ru nawom, eb’ li ch’inq’usil k’a’ aq reeru li nak’utun, li naxch’olob’ junaq na’leb’ ut eb’ li xtz’iib’ .

Eb’ li xjolomil tenamital wank sa’ xb’eeneb’ xk’uub’ankil li k’a’ ru ak xpo’ rib’ rik’in junaq xk’anjelankil jwal chaab’il, li naru aj wi’ xjalb’al li jale’k naraj ab’anan a’in naraj naq wanqeb’ sa’ aatin malaj sa’ sumk’uub’ rik’ineb’ li tenamit aj ralch’och’, chi rix chi xjunil li xchaab’il b’aanuhom re li xyu’amil na’leb’, li xnawom, li xpaab’al ut li xpaab’ahomeb’ li jun junq chi tenamit aj ralch’och’, li yook chaq chi ramek chi ruheb’ xb’aanunkil,

wt

46


chi ink’a’ xe’patz’mank reheb’, ma us li yook xb’aanunkil, jo’wi’ ink’a’ xe’yeemank resilal reheb’ rub’elaj, jo’wi’ yook xq’etb’al li xchaq’rab’eb’ ut li xk’aaynaqil b’aanuhomeb’.

Xkab’lajuhil raqal1. Eb’ li tenamit aj ralch’och’ wankeb’ li xk’ulub’ re xk’utb’esinkil, xb’aanunkil xwaklesinkil ut xk’utb’al

eb’ li k’aynaqil b’aanuhom ut eb’ li xxe’toonil k’a’ reeru, mayejak ut li xpaab’ahom, rilb’al naq toj yooq xb’aanunkil ut xkolb’al rix eb’ li na’ajej li naxyu’ami wi’ li xpaab’al ut li ak re li xyu’amil na’leb’, jo’wi’, re naq te’ruhanq chi ok chi sa’ chi maa’ani te’ch’ichiinq reheb’ chi roksinkil eb’ li k’a’ aq reeru ut xk’akálenkil rix eb’ li k’a’ aq reeru nake’k’anjelak chi ruheb’ sa’ xb’aanunkil li xxe’toonil li k’a’ reeru malaj mayejak ut li xk’ulub’eb’, re naq te’q’axtesiiq reheb’ li xjunxaaqal junak li poyanam aj ralch’och’ li nakam chaq sa’ jalan chik tenamit.

2. Eb’ li xjolomil tenamital, tento naq te’xsik’ xyaalal li rokikeb’ ut jo’wi’ xsikb’al cha ru naq truhanq xsuq’esinkil wi’ chik chaq eb’ li k’a’aq reeru malaj k’anjelob’aal na’oksimaan sa’ li paab’al ut eb’ li xjunxaaqaaleb’ eb’ li poyanam kamenaqeb’ chaq sa’ jalan chik tenamit, a’in, tb’aanumanq rik’in junaq li xna’leb’il tiik ru xb’aanunkil, ch’olcho’ ru ut jwal chaab’il li xaqab’anb’il sa’ junajil ut sa’ sumk’uub’ rik’ineb’ laj ralch’och’ li nake’patz’ok re.

Roxlajuhil raqal1 Eb´li tenamit aj ralch’och wankeb’ li xk’ulub’ re xk’eeb’al xkawub’, roksinkil, xwaklesinkil ut xnumsinkil

malaj xk’utb’al chi ruheb’ li toj yookeb’ chi k’iik eb’ li resilal li xyu’am, li raantinob’aal, li xk’aynaqil b’aanuhom, li xnimqal ru xnawomeb’ chi rix li wanq, li xtusulal ru xtz’iib’eb’ ut eb’ li tz’iib’anb’il k’iila na’leb’ , jo’ aj wi’ li xk’eeb’al li xk’ab’a’eb’ li xk’aleb’aal, eb’ li na’ajej, xk’ab’a’eb’ li poyanam re naq jo’kanaq chi junelik.

2 Eb’ li awab’ejilal re li tenamit junjunq, te’xsik’ xb’ehil chan ru naq ink’a’ chi q’etmanq rix eb’ li k’ulub’ej a’in, jo’kan aj wi’ xkuutunkil naq eb’ li xtenamit aj ralch’och’ te’ruuq xtawb’al ru ut te’xk’e rib’ chi nawe’k chi maak’a’ ch’a’ajkilal yalaq b’ar, sa’ li chaq’rab’, sa’ eb’ li xk’anjel li awab’ejilal; cho’q re a’in tento naq t-uxmanq li aajel ru xb’aanunkil jo’ xtenq’ankileb’ re xtawb’al ru li na’leb’ malaj li k’a’ chik ru aajel ru xb’aanunkil.

Kaalajuhil raqal. 1. Eb’ li tEnamit aj ralch’och’ wankeb’ xk’ulub’ re rilb’al ut xch’oolaninkil li xyaalal li tzolok ut k’utuk jo’

wi’ rilb’al eb’ li xmolam laj k’utunel nake’k’anjelak chi ruheb’, li nake’k’utuk sa’ ka’ paay ru aatinob’aal, jo’ chan ru nake’xb’aanu li tzolok malaj k’utuk sa’ li xyehom xb’aanuhomeb’

2 Chi xjunileb’ li tenamit aj ralch’och’ jo’ eb’ tz’aqal li kok’al wankeb’ xk’ulub’ chi okenk sa’ li tzolok sa’ chi xjunil li xraqalil li tzolok re li chaq’rab’ chi maak’a’ xtz’eqtaanankileb’.

3 Eb’ li xjolomil tenamital junjunq rochb’eeneb’ eb’ li tenamit aj ralch’och’ te’xsik’ xb’ehil chan ru naq eb’ li poyanam aj ralch’och’, jwal eb’ li kok’al, wanqeb’ sa’ ajl li wankeb’ sa’ jalan chik na’ajej, naq te’tz’aqonq chi tzolok sa’ li xyu’amil na’leb’eb’ ut li raatinob’aaleb’.

Ro’lajuhil raqal 1. Eb’ li tenamit aj ralch’och’ wankeb’ xk’ulub’ re naq li xloq’aleb’ ut li xjalanjalanqil natawmank sa li xyu’amil

na’leb’, eb’ li xk’Aaynaqil b’aanuhem, li resilal xyu’am ut li nake’xjayali xtawb’al, chi k’utunq tz’aqal sa’ li tzolok li naxk’e li aAwa’b’ej ut sa’ eb’ li puktesib’aal esil re li tenamit.

2. Eb’ li xjolomil li tanamital tento naq te’xsik’ chaab’il b’e, re li patz’ok ut tenq’ank rik’ineb’ li tenamit aj ralch’och’ li nake’raj li xtenq’aal, jo’ wi’ yalok q’e re naq ink’a’ chik twanq, wech’ok chi maak’a’ xyaalal jo’ wi’ xsachb’al li tz’eqtaanaank ut xwaklisinkil xyaalal li kuyuk ib’, jo’ wi’ li oxloq’ink, li tawok u ut li k’amok ib’ sa usilal sa’ xyanqeb’ li tenamit aj ralch’och’ ut li jun ch’oleb’ chik ch’uut li wankeb’ sa li komonil re li tenamit.

wy

47


Xwaqlajuhil raqal 1. Eb’ li tenamit aj ralch’och’ wankeb’ xk’ulub’ re xxaqab’ankil, eb’ li chan ru li xpuktesinkil eb’ li esilal sa’ li

raatinob’aaleb’ ut li rokikeb’ sa’ eb’ li junqraqal chik chi puktesib’aal esilal li maawa’ reheb’ aj ralch’och’, chi maak’a’aq li xtz’eqtaanaankileb’.

2. Eb’ li aawa’b’ejilal reheb’ li tenamit, tento naq te’xsik’ chaab’ilb’e re xaqab’ankil xyaalal naq eb’ li puktesib’aal esil re li tenamit, tixk’utb’esi chi yaal li xjalanjalanqil li yu’amil na’leb’ reheb’ laj ralch’och’, eb’ li aawa’béjilal reheb’ li tenamit, chi ink’a’ tch’a’ajki li xlaatz’al li ak wank, tento naq te’xxaqab’ xyaalal li k’ulub’ li naxye wi’ naq ink’a’ naru xramb’al li xyeeb’al li k’a’uxl, li wech’ok tento b’an naq tye resilal ut tpatz’ chi ruheb’, eb’ li puktesib’aal esil li wankeb’ aj eechal re, re naq te’xk’utb’esi chi tz’aqal reeru li jalanjalanqil sa’ xyanqeb’ li yu’amil na’leb’ reheb’ laj ralch’och’.

Xwuqlajuhil raqal 1. Eb’ li poyanam ut li tenamit aj ralch’och’ wankeb’ li xk’ulub’eb’ re xk’ulb’al, rek’ankil xsahil chi tz’aqal

reeru, chi xjunileb’ li xk’ulub’ li ak xxaqab’anb’il xyaalal sa’ li k’ulub’ re li k’anjelak li xaqxo sa’ atqeb’ li najtil tenamit ut jo’kan ajwi’ sa’ li tenamit wankeb’ wi’, tento roksinkil.

2. Eb’ li xjolomil tenamital sa’ sumaatin ut rik’in li xtenq’eb’ li tenamit aj ralch’och’, te’xsik’ li xyaalal chan ru naq te’xkol rixeb’ li kok’al aj ralch’och’ chi ru li tawasiik ut li kawil k’anjel sa’ li sik’ok tumin ut chi ru chi xjunil li k’anjelak, li naru tk’am chaq rahilal malaj tram li xtzolb’aleb’ li kok’al, jo’ wi’ naru tk’am chaq ch’a’ajkilal sa’ li xkawileb’, naru naxram li xk’iijik sa’ li xjunxaaqalil, sa’ li xk’a’uxl, sa’ li xpaab’ahomeb’, sa’ li xchaab’il b’aanuhom malaj li xwanjik sa’ komonil, rik’in xk’eeb’al aj wi’ sa’ ajl li naru jwal tk’ul wi’ li rahilal ut li xnimal raajelil ru li tzolok, re naq tk’ul chi tz’aqal li xk’ulub’eb’ li kok’al.

3. Eb’ li poyanam aj ralch’och’ wankeb’ xk’ulub’ re naq ink’a’ te’mine’q ru xb’aanunkil junaq k’anjel, junaq na’leb’, tojleb’ ut junch’olaqeb’ chik k’a’ aq reeru li tk’utuunq wi’ li xtz’eqtaanaankileb’.

Waqxaqlajuhil raqal

Eb’ li tenamit aj ralch’och’ wankeb’ xk’ulub’ re okenk, re xk’uub’ankil li xsik’b’al xyaalal eb’ li k’a’ aq reeru, nake’ch’a’ajkink malaj nake’q’etok reheb’ li xk’ulub’, rik’ineb’ li xtenq’eb’ li nake’jolomink reheb’, li xaqab’anb’il malaj sik’b’ileb’ ru xbáaneb’, a’yaal chan ru k’aaynaqeb’ xb’aanunkil eb’ aán sa’ li xyu’amil na’leb’, jo’kan aj wi’ chi xkolb’al rix ut xwaklesinkil eb’ li xna’leb’eb’ li nak’eroksi re xsik’b’al xyaalal li xch’a’ajkilaleb’.

Xb’eelelajuhil raqal

Eb li xjolomil tenamital, tento naq te’xb’aanu li patz’ok re li tenamit ut te’tenq’anq chi tiikeb’ ru xch’ool rik’ineb’ li xtenamiteb’ aj ralch’och’ chalen rik’ineb’ li molam li sikb’ileb’ ru jo’ ruuchileb’, rub’elaj naq te’xxaqab’ junaq na’leb’ malaj xb’aanunkil junaq k’anjel li xaqxo sa’ li xchaq’rab’ li tenamit ut sa’ li jolomink li naru tch’a’ajkiheb’, re aj wi’ xtawb’al naq tk’ulub’a li k’a’ ru na’ajmank sa’ sumk’uub’ chi ink’a’ mimb’ilaqeb’ ru, jo’ wi’ tento yeeb’ilaqeb’ re rub’elaj.

Xjunmayil raqal

1. Eb’ li tenamit aj ralch’och’ wankeb’ li xk’ulub re rilb’al naq toj twaanq ut chi xb’eeresinkil, xwaklisinkil eb’ li chan ru nake’xb’eeresi li xna’leb’eb’, li xtustuukil ru k’anjel, jo’ wi’ eb’ li molam li nake’jolomin reheb’, li chan ru xb’eeresinkil li xtuminal li wan ut li komonil wan sa’ li tenamit, naq chi kanaaq chi ch’olch’o, naq sa te’wanq rik’in li k’a’ ru nake’xk’ankela, re xsik’b’al li xnumsinkil li kutan ut li xwaklIsinkil rib’eb’, chi xb’aanunkil chi xjunil li xk’anjeleb’ li k’aaynaqeb’ wi’, re xsik’b’aleb’ li xtumin, jo’ wi’ junch’olaqeb’ chik k’anjel chi maa’ani tramo’q reheb’.

2. Eb’ li tenamit aj ralch’och’ li xe’maq’mank chaq chi ruheb’ li k’a’q reeru nake’k’anjelak reheb’ re xnumsinkil li kutan, jo’ wi’ re xtawb’aleb’ li xtumin ut li xwaklisinkil rib’eb’, wankeb’ li xk’ulub’ re naq te’xk’ul junaq xq’ajkamunkil chi tiik ut tz’aqal reeru chi rix li rahilal xk’ulumeb’.

wu

48


Jun xka´káalil raqal1. Eb’ li tenamit aj ralch’och’ wankeb’ li xk’ulub’, chi maak’a’q junaq li xtz’eqtanaankileb’, chi

xchaab’ilob’resinkil li xwanjikeb’ sa’ li xtuminal li wank ut li komonil wank sa’ li tenamit. Jo’ wi’ sa’ junch’olaqeb’ chik b’aanuhom, sa’ li tzolok, sa’ li k’anjelak, sa’ li kawresiik ut li xkawresimkil wi’ chik eb’ laj k’utunel, li rochocheb’, sa’ li saab’esiink wank, sa’ li kawilal ut li sahil wank sa’ komonil.

2. Eb’ li xjolomil xk’ub’lal li tenamital, tento naq te’xsik’ xchaab’il na’leb’ ak re wi’ li xkuutunkil rix li xchaab’ilob’resinkil junelik li xwanjikeb’ sa’ li xtuminal wank ut sa’ li komonil wank sa’ li tenamit, tento naq tk’eemanq reetal chi us, li xk’eeb’al xloq’aleb’ li xk’ulub’eb’ ut li k’a’ ru aajel ru cho’q reheb´ cheekal poyanam, eb’ li ixq, eb’ li saaj poyanam, eb’ li kok’al ut eb’ li poyanam li moko tz’aqaleb’ ta li xjunxaaqalil sa’ xyanqeb’ laj ralch’och’.

Kiib’ xka’k’aalil raqal1. Jwal tk’emaanq sa’ ajl xb’een wa, eb’ li li xk’ulub’ ut li raajelil ru wankeb’ wi’ eb’ li cheekal poyanam,

eb’ li ixq, eb’ li saaj poyanam, eb’ li kok’al ut eb’ li poyanam li moko tz’aqaleb’ ta li xjunxaaqalil sa’ li xyanqeb’ laj ralch’och’, sa’ li roksinkil ut xb’eeresinkil li xaqab’anb’il yehom a’in, li k’ehok ib’ sa’ aatin.

2. Eb’ li xjolominkil xk’ub’ulal tenamital, te’xxaqab’ junqaq li xb’eehil sa’ junaj rochb’eeneb’ li tenamit aj ralch’och’, re xxaqab’ankil xyaalal naq ch’olch’o naq eb’ li ixq ut eb’ li kok’al aj ralch’och’ wanqeb’ chi yaal li xkolb’aleb’ rix ut naq twanq k’a’ ru tkuutunq rixeb’, chi ru chi xjunil li rahilal ut tz’eqtaanak.

Oxib’ xk’ak’aalil raqal

Eb’ li tenamit aj ralch’och’ wankeb’ li xk’ulub’ chi xxaqab’ankil ut xk’uub’ankil li k’a’ ru aajel ru cho’q reheb’ jo’ aj wi’ li chan ru xk’anjelankil, li xk’ulub’eb’, re wakliik. Tz’aqaleb’ li tenamit aj ralch’och’ wanqeb’ li xk’ulub’ chi okenk sa’ li xyiib’ankil ut xxaqab’ankil eb’ li k’anjel li naraj uxk chi rix li kawilal, li ochoch ut junraqaleb’ chik li k’anjel re li wakliik sa’ li xtuminal wank ut li komonil wank sa’ li tenamit li tk’ul rib’ rik’in li nake’raj ut jwal chaab’il, jo’ wi’ aajel ru naq eb’ li molam reheb’ li tenamit aj ralch’och’ te’b’eeresinq ut te’ril eb’ li k’anjel a’in.

Kaahib’ xkak’aalil raqal 1. Eb’ li tenamit aj ralch’och’ wankeb’ li xk’ulub’ re naq te’roksi eb’ li q’een nake’b’anok ut naq yooqeb’ chi

roksinkil li xnawomeb’ chi rix li chan ru k’aaynaqeb’ chi b’anok, re naq wankeb’ li xkawilal ut chi sa’ a’an na’ok aj wi’ naq toj yooqeb’ xkolb’al rix eb’ li xq’een, eb’ li che’k’aam, eb’ li xul ut chi xjunil li k’a’ aq reeru jo’ xsahil xya’al li natawmank sa’ li ch’och’, li aajeleb’ ru cho’q reheb’ ut wank xwankil cho’q re li b’anok ut kawilal. Eb’ li poyanam aj ralch’och’ wankeb’ aj wi’ xk’ulub’ re naq te’roksi chi xjunil eb’ li b’anleb’aal ut junch’olaqeb’ chik na’ajej li nake’tawmank sa’ li komonil wan re li tenamit, chi maak’a’q li tz’eqtaanaak.

2. Eb’ li poyanam aj ralch’och’ wankeb’ li xk’ulub’ chi xk’ulb’al chi juntaq’eet ut chi jwal chaab’il li kawilal sa’ li junxaaqalil ut jo’ sa’ li k’a’uxleb’aal, jo’ li wankeb’ re li junraqal chik poyanam. Eb’ li awab’ejilal reheb’ li tenamit, wank sa’ xb’eeneb’ xb’aanunkil li k’anjel li jwal aajel ru, re naq truhanq tz’aqal xb’aanunkil malaj xpaab’ankil li k’ulub’ a’in.

Oob’ xka’k’aalil raqal

Eb’ li tenamit aj ralch’och’ wankeb’ xk’ulub’ re naq toj yooq xb’aanunkil ut xkawub’resinkil li chan ru k’aaynaq xk’amb’al rib’ sa’ li xpaaab’al, rik’in li loq’laj ch’och’, li na’ajej li wankeb’ wi’ rik’in li ha’, li palaw ut chi xjunil chik, eb’ li k’a’q reeru, li chalen q’e kutan xwan jo’ reheb’ ut oksinb’il xb’aaneb’ ut naq wank sa’ xb’eeneb’ jo’ jun xlaatz’aleb’ re xch’olob’ankil jo’ wi’ xk’utb’al chi chaab’il, re te’xkanab’ ch’oq reheb’ li poyanam toj yookeb’ chi k’iik chi sa’ li yu’am.

Waqib´ xka’k’aal raqal1. Eb’ li tenamit aj ralch’och’ wankeb’ li xk’ulub’ chi rix li ch’och’, li na’ajej li junelik wankeb’ wi’ ut eb’ li

k’a’ aq reeru, li chalen q’e kutan wankeb’ rik’in ut yookeb’ chi sa’ jo’ wi’ oksinb’il xb’aaneb’, malaj xe’xloq’ eb’ a’an.

wi

49


2. Eb’ li tenamit aj ralch’och’ wankeb’ xk’ulub’ re naq wankeb’ chi sa’, te’roksi, te’xk’anjela eb’ li ch’och’, eb’ li na’ajej li wankeb’ wi’ ut chi xjunil li k’a’ aq reeru li nake’tawmank sa’ li xna’ajeb’ li xtawomeb’ sa’ xk’ab’a’ naq chalen q’e kutan aran xe’wank, malaj li chan chik ru li k’aaynaqeb’ wi’ wank sa’ li ch’och’ jo’

wi’ li roksinkil ut jo’ka’an aj wi’ li jo’k’ihal chik tawb’il malaj loq’b’il xb’aaneb’.

3. Eb’ li xjolomil li xk’ub’ulal li tenamital, tento naq te’xk’e xwankil malaj te’xk’ulub’a’ ut te’xkol rix sa’ chaq’rab’ eb’ li ch’och’ a’an, eb’ li na’a’jej ut eb’ li k’a’aq reeru, li nake’tawmank chi sa’. Li xk’eeb’al xwankil malaj xk’ulub’ankil a’in, tento naq troxloq’i eb’ li k’aaynaqil b’aanuhem, malaj na’leb’ ut eb’ li chan ru, malaj li xchaq’rab’il li na’oksimank re reechaninkil li ch’och’ sa’ xyanqeb’ li tenamit aj ralch’och’ li yook wi’ xkanjelankil li na’leb’ a’in.

Wuqub’ xka’k’aalil raqal

Eb’ li xjolomil xk’ub’ulal tenamital te’xxaqab’ ut te’xteneb’ xb’aanunkil, sa’ junaj rik’ineb’ li tenamit aj ralch’och’ li nake’ajok re, jun xb’eeresinkil chi tiik ru, rilom rib’ xjunes, maak’a’ xch’uut, wan ttenq’a ut wan ink’a’, teetoq ut saqenkaq ru xb’aanunkil b’ar wi’ tz’aqal tk’eemanq xyaalal eb’ li chaq’rab’, li k’aaynaqil b’aanuhom ut li xna’leb’il li chan ru k’aaynaqeb’ eb’ li tenamit aj ralch’och’ chi reechaninkil li ch’och’, re xk’ulub’ankil malaj xnawb’al ut xk’eeb’al eb li xk’ulub’eb’ li tenamit aj ralch’och’ chi rix li xch’och’eb’, li xna’ajeb’ li wankeb’ wi’ ut eb’ li k’a’ aq reeru li nak’anjelak chi ruheb’ jo’ wi’ li wankeb’ re, jo’kan aj wi’ xtawb’al ru chi xjunil li chalen q’e kutan wankeb’ chi sa’ nake’xk’anjela chi yalaq chan ru. Eb’ li tenamit aj ralch’och’ wankeb’ xk’ulub’ chi tz’aqonk sa’ li nimla k’anjel, okenk a’in.

Waqxaqib’ xka’k’aalil raqal1. Eb’ tenamit aj ralch’och’ wankeb’ xk’ulub’ re naq te’xk’ul junaq xk’uub’ankil ru li xe’uxk re li naru rik’in

li xk’eeb’al reeqaj malaj xjalb’al ru, wi’ ink’a’ naru rik’in li na’leb’ a’in, naru xsik’b’al chan ru xk’eeb’al li xtojb’al chi ruheb’ chi tz’aqal ru ut tento naq tiiqak ru, chi maak’a’aq xch’uut li tril chi us, sa’ xk’ab’a’ li ch’och’, li na’ajej wankeb’ wi’ ut eb’ li k’a’ aq reeru wankeb’ re, li chalen q’e kutan k’eeb’ileb’ re, yookeb’ chi wank chi sa’ ut chalen yookeb’ chi roksinkil malaj li chan ru yookeb’ xk’anjelankil ut sa’ jun li hoonal ke’maq’e’, xchapmank, x’oksimaank malaj xsachmaank ru chi ruheb’, chi ink’a’ xe’patz’mank reheb’ malaj xe’yeek ta resilal reheb’ chi rub’elaj.

2. Jo’ li xyehomeb’ li tenamit aj ralch’och’, wi’ jalan chik li rajomeb’ xe’xk’uub’, jalan chik k’a’ aq reeru nake’xye, jo’ka’an b’i’ naq li xtojb’al chi ruheb’ tento naq rik’in ch’och’, xna’ajeb’ ut rik’in k’a’ aq reeru, li juntaq’eet li xchaab’ilal, xnimal ut li xyaalalil chi ru li chaq’rab’ malaj naruhank aj wi’ naq te’k’eemanq li xtojb’al chi ruheb’, rik’in tumin malaj junaq chik k’eehok tojok.

B’eeleeb’ xka’k’aalil raqal1. Eb’ li tenamit aj ralch’och’ wankeb’ xk’ulub’, re xk’aak’alenkil rilb’al ut xkolb’al rix chi xjunil k’a’ aq reeru

li wankeb’ sa’ xsutam ut li chan ru xk’anjelankil, roksinkil eb’ li xch’och’, eb’ li xna’aj ut li k’a’ aq reeru reheb’. Eb’ li aawa’b’ejilal reheb’ li tenamit tento naq te’xxaqab’ ut texb’aanu eb’ li k’anjel re li xtenq’ankil, xkawresinkileb’ eb’ li tenamit aj ralch’och’, re naq ch’olch’ooq naq twanq li xk’ak’alenkil, rilb’al ut li xkolb’al rix li sutam, chi maak’a’aq junaq li tz’eqtaanaak.

2. Eb’ li xjolomil li xk’ub’ulal li tenamital, jo’ka’an aj wi’ tento naq te’xxaqab’ na’leb’ re xkuutunkil rix, naq ink’a’ naru, xk’uulankil, xokb’al sa’ junaq na’ajej, chi moko taaruuq xtz’eqb’al, xhoyb’al, li k’a’aq reeru ch’a’aj malaj xiwxiw roksinkileb’ sa’ li xchoch’eb’ malaj xna’ajeb’ li tenamit aj ralch’och’, wi’ eb’ a’an maawa’ sa’ xch’ooleb’ xchal xk’ulb’al ut wi’ ink’a’ tyeemanq resilal reheb’chi rub’elaj.

3. Eb’ li xjolomil li xk’ub’ulal li tenamital, tento aj wi’ te’xxaqab’ chaab’il na’leb’ re xkuutunkil rix, a’yaal chan ru li raajelil ru, naq chi uxmaanq k’anjel re naq tk’aak’alemanq, t-ilmanq jo’ wi’ li xwanjik ut xsutq’isinkil wi’chik chi chaab’il li xkawileb’, eb’ li tenamit aj ralch’och’, li xe’rahob’tesiik xb’aaneb’ li k’a’aq reeru, ch’a’aj malaj xiwxiw roksinkileb’, eb’ li k’anjel a’in tento naq kuub’anb’ilaq ut b’aanumb’ilaqeb’ xb’aaneb’ li tenamit aj ralch’och’.

wo

50


Lajeeb’ xk’ak’aalil raqal1. Ink’a’ naru te’b’aanumanq, xk’anjeleb’ laj puub’ sa’ eb’ li xch’och’ malaj xna’ajeb’ li tenamit aj ralch’och’,

ab’anan wi’ nake’xch’olob’ xyaalal naq aajel ru xb’aanunkil, malaj xb’aan naq yook chaq chi nach’ok junaq li rahilal sa’ xb’een li tenamit, malaj ak xsumk’uub’amank rik’ineb’ li nake’ajok re malaj a’aneb’ aj wi’ xe’patz’ok re.

2. Eb’ li xjolomil li xk’ub’ulal li tenamital junjunq tento naq te’xb’aanu junaq li patz’ink rik’ineb’ li tenamit aj ralch’och’, li na’ajmank wi’ ok, rik’in li na’leb’ ak re wi’ ut rik’ineb’ li xmolam ak reheb’ wi’ laj ralch’och’, a’in tb’aanumanq rub’elaj naq t-osimanq li xch’och’eb’ ut truuq naq te’xb’aanu xk’anjeleb’ laj puub’.

Junlaju xk’a’k’aalil raqal1. Eb’ li tenamit aj ralch’och’ wankeb’ xk’ulub’ xb’aanunkil junelik, rilb’al, xkolb’al rix ut xwaklisinkil

li xyehom xb’aanuhomeb’, li xchamal xnawomeb’, eb’ xk’aaynaqil xyehom xb’aanuhomeb’ ut li ru li xk’a’uxleb’, eb’ li xk’anjelob’aaleb’ ut eb’ li xyu’amil na’leb’, jo’ aj wi’ li xpoyanamnileb’, eb’ li iyaj, eb’ li b’an, li xnawomeb’ chi rix li xk’anjeleb’ li che’k’aam ut chi rixeb’ li xul, li na’aleb’ yal seeraq’ainb’il, eb’ li tz’iib’anb’il na’aleb’, eb’ li eetalil, eb’ li b’atz’unk ut eb’ ch’inqi’usil eetalil, xk’ulub’eb’ aj wi’ roksinkil, xkolb’al rix, xk’aak’alenkil ut xk’eeb’al xyu’am li xk’a’uxleb’ ak reheb’ aj wi’, li xwawob’eb’ ak k’ub’k’u ru jo’ chan ru nake’xk’utb’esi li xyehom xb’aanuhomenb’ chalen chaq q’e kutan.

2. Sa’ komonil rik’ineb’ li xtenamitul aj ralch’och’, eb’ awab’ejilal reheb’ li tenamit, te’xxaqab’ junqaq li na’leb’ wank xkuutal re naq tnawmanq ut tkoklmanq rix li xb’aanunkil li xk’ulub’eb’ a’in.

Kab’laju xka’k’aalil raqal1. Eb’ li tenanit aj ralch’och’ wan xk’ulub’eb’ xyeeb’al ut xk’uub’ankil li aajel ru cho’q reheb’ ut xxaqab’ankil

xb’ehil li xwaklisinkil rib’eb’, li roksinkil li xch’och’eb’ ut li xna’ajeb’ jo’ chan ru nake’raj ut li k’a’atq chi ru reheb’.

2. Eb’ li rawab’ejilal li tenamit junjunq tento naq te’patz’o’q reheb’ ut te’tenq’anq chi tuqtu ru, rik’ineb’ laj ralch’och’; rochb’eneb’ li molam ak reheb’ aj wi’ a’an, re naq te’xye li k’a’ ru nake’raj re naq ak te’xnaw rub’eetal naq txaqab’amanq junaq k’anjel li wan rilom rik’in li xch’och’eb’ malaj li xsutameb’ ut eb’ li k’a’ re ru reheb’, jo’ xsik’b’al li wakliik, li roksinkil malaj xjuk’b’al li xsutameb’, jo’ li xsahilal li wankeb’ sa’ li loq’laj tzuultaq’a li pek, li ha’ malaj k’a’aq chik re ru.

3. Eb´ li awa´béjilal reheb´ li tenamit, tento naq te´xxaqab´ eb´ li na´leb´ re li xsik´bal xyaalal li chan ru naq te´xké´, junaq xkúubánkil ru malaj te´xtuqub´ ru li rahilal chi tiik ru xbáanunkil ut chi junaqik ru, sa´xkábá´ eb´ li kánjel xe´xbáanu ut tento ajwi´ xsikbál xyaalal malaj li kánjel li naraj uxk re naq te´teńqánq chi xkotzbál li rahilal, cháájkilal li naxkám chaq cho´q re chixjunil lli yuám sa´ li sutam, sa´ li tuminal wank, sa´ li komonil wank sa´ li tenamit, sa´ li yuámil na´leb´ ut li paabáal.

Roxlaju xka’k’aalil raqal1. Eb’ li tenamit aj ralch’och wankeb’ xk’ulub’ re xxaqab’ankil li chan ru, nake’raj xk’utb’esinkil rib’eb’ sa’ li

xyu’ameb’ ut chan ru nake’reek’a rib’ a’yaal chan ru káaynaqeb’ xb’aanunkil sa’ li xyu’amil na’leb’. A’in ink’a’ narisi xyaalal, xloq’al li xku’ulub’eb’ li poyanam aj ralch’och’, chi xkulb’al li xwanjik jo’ xpoyanamil junaq li tenamit b’ar wi’ yookeb’ chi wank.

2. Eb’ li tenamit aj ralch’och’ wankeb’ li xk’ulub’ re xaqab’ankil eb’ li xk’uub’kúukil molam li nake’b’eeresik reheb’, a’yaal chan ru k’aaynaqeb’ xb’aanunkil.

Xkaalaju xka’k’aalil raqal

Eb’ li tenamit aj ralch’och’ wankeb’ li xk’ulub’ chi xwaklesinkil, xk’anjelankil ut chi xk’uulankil eb’ li xk’ub’lal ru li xmolameb’ ut jo’kan aj wi’ li xk’aaynaqil b’aanuhom, li xpaab’aleb’, li k’aynaqil na’leb’, li chan ru xb’eeresinkil rib’eb’, eb’ li k’a’ aq reeru k’aynaqeb’ chi xb’aanunkil ut naq te’wanq eb’ xk’aaynaqil na’leb’malaj li chan ru xb’eeresinkil xchaq’rab’, jo’ chan ru tusb’il ru, sa’ li chaq’rab’ li xaqxo xb’aaneb’ li k’iila tenamit chi rix li xk’ulub’eb’ li poyanam.

wp

51


O’laju xka’k’aalil raqal

Eb’ li tenamit aj ralch’och’ wankeb’ xk’ulub’´ chi xaqab’ankil, xyeeb’al b’ar tz’aqal wankeb’ li xlaatz’aleb’ li junjunq chi poyanam li tento texb’aanu sa’ li xkomonil malaj k’aleb’aal.

Xwaqlaju xka’k’aalil raqal1. Eb’ li tenamit aj ralch’och’, jo’ tz’aqal eb’ li jachjookeb’ ru xb’aaneb’ li nub’aajl re li jalan chik nimla

tenamit, wankeb’ li xk’ulub’, re naq toj yooq chi wank ut chi xwaklesinkil, xchaab’ilob’resinkil eb’ li xtawb’aleb’ rib’, li xk’amb’aleb’ rib’ sa’ aatin ut li xtenq’ankileb’ rib’eb’, na’ok aj wi’ sa’ li na’leb’ a’in, li k’anjel chi rix li paab’aal, li yu’amil na’leb’, li xna’leb’il li jolomink, li xtuminal li wank ut li komonil wank sa’ li tenamit, rik’in tz’aqal li poyanam aj ralch’och’ chi rib’ileb’ rib’, jo’ aj wi’ rik’ineb’ jalan chi tenamit li wankeb’ sa’ li nub’aajl.

2. Eb’ li xjolomil li xk’ub’ulal li tenamital, junelik te’patz’o’q ut te’tenq’anq rik’ineb’ li tenamit aj ralch’och’, te’xxaqab’ chaab’il na’leb’ re xtenq’ankil li xb’aanunkil ut xkuutunkil rix, naq ch’olch’o naq taak’emanq xyaalal li k’ulub’ a’in.

Wuqlaju xka’k’aalil raqal 1. Eb’ li tenamit aj ralch’och’ wankeb’ xk’ulub’ re naq eb’ li chaq’rab’ eb’ li sumk’uub’ ut li k’ehok ib’ sa’ aatin.

Li nake’tenq’ank, li k’uub’anb’il, sumenb’il li awa’b’ejilal reheb’ li tenamit, malaj rik’ineb’ li te’kanaaq chi awa’b’ejink, naq chi k’eemanq tz’aqal li xyaal, chi ilmaaq chi us, jo’ wi’ chi oksimanq ut naq eb’ li awa’b’ejilal reheb’ li tenamit, te’xpaab’ ut te’roxloq’i chi yaal, eb’ li chaq’rab’, sumk’uub’ ut junch’olaqeb’ li k’ehok ib’ sa’ aatin, te’tenq’anq chi kawlisink.

2. Maak’a’ junaq reheb li kanab’anb’il reetalil sa’ li xaqab’anb’il yehom a’in, naruhank xtawb’al ru jo’ xkotzb’al, li patz’b’ileb’, sa’ eb’ li xaqab’anb’il yeehom, sumk’uub’ ut k’ehok ib’ sa’ aatin, li nake’tenq’an chi waklisink.

Xwaqxaqlaju xka’k’aalil raqal

Eb’ li xjolomil li xk’ub’ulal li tenamital, junelik te’xk’uub’ li patz’ok ut te’tenq’anq rik’ineb’ li tenamit aj ralch’och’, te’xxaqab’ chaab’il na’eb’, li ak re wi’, li aajeleb’ ru ut li wank sa’ chaq’rab’, re naq truhanq xtawb’al ut xb’aanunkil chi tz’aqal reeru li tz’iib’anb’il sa’ li k’ehok ib’ sa’ aatin a’in.

Xb’eleelaju xka’k’aalil raqal

Eb’ li tenamit aj ralch’och’ wankeb’ xk’ulub’ re te’tenq’aaq rik’in li tumin ut chi xjunil li k’utuk na’leb’, xb’aaneb’ li awab’ejilal re li tenamit junjunq, rik’ineb’ aj wi’ xtenq’eb’ li jalanqjalanq chi tenamit, re naq te’ruahan roksinkil li k’ulub’ej xaqab’anb’il sa’ li k’ehok ib’ sa’ aatin a’in.

Ka’k’aal raqal

Eb’ li tenamit aj ralch’och’ wankeb’ xk’ulub’ naq t-uxq roksinkil rik’ineb’ junaq li xna’leb’il, malaj li xb’eehil chi juntaq’eet ru ut tiik xb’aanunkil, re naq te’ruhanq xk’uub’ankil ru eb’ li ch’a’ajkilal te’xtaw rik’ineb li awa’b’ejilal reheb’ li tenamit, malaj rik’ineb’ junch’olaqeb’ chik ut xk’eeb’al chi junpaat junaq xsumenkil ru eb’ li ch’a’ajkilal a’in, jo’kan aj wi’ junaq xtuqub’ankil ru chi jwal chaab’il wi’ xb’aanumank junaq li rahilal reheb’ li xk’ulub’ li poyanam, chi junqal malaj re chi xjunil li komonil. Chi sa’ li xsik’b’al xyaalal li ch’a’ajkilal a’in, tento xk’eeb’al sa’ ajl li k’aaynaqil b’aanuhom ut li xtusulal ru li xchaq’rab’, li chan ru xb’eeresinkil rib’eb’ eb’ li tenamit aj ralch’och’ ut eb’ aj wi’ li chaq’rab’ li xxaqxo xb’aaneb’ li junqraqal chik xnimqal tenamit chi rix li xk’ulub’eb’ li poyanam.

Jun roxk’aalil raqal

Eb’ li xk’ub’lal ut eb’ li molam li wankeb’ tz’aqal xnawom chi rix li na’leb li naxb’eersi li xmolamil k’iila tenamit ut junch’olaqeb’ chik molam reheb’ li awab’ejilal te’tenq’anq re naq t-uxmanq tz’aqal xb’aanunkil li junjunq chi raqal tz’iib’anb’il li xaqab’anb’il na’leb’ a’in, rik’in xseeb’ankil eb’ li k’anjel, junch’olaqeb’ chik b’aanuhom,

wQ

52


li xk’eeb’al li tenq’ chi tuminal ut li tenq’ re k’utuk na’leb’, k’anjelob’aal. Tento xxaqab’ankil li xb’ehul chan ru naq eb’ li tenamit aj ralch’och’ te’okenq chi rilb’al chi xjunil na’leb’ ut li k’anjel li wankeb’ rilom sa’ xb’een.

Kiib’ roxk’aalil raqal

Eb li nake’jolomink re li xch’uutaleb’ li k’iila tenamit, eb li xk’ub’lal, li wank chi sa’, rik’in aj wi’ xk’eeb’al sa’ ajl li nimla ke’hok ib’ sa’ aatin li nawank chi junelik, cho’q reheb’ li rajomeb’ aj ralch’och’ ut jo’kan aj wi’ eb’ li molam nake’k’anjelak chi rix eb’ li tenamit aj ralch’och’ ut jokan aj wi’ eb’ li molam nake’k’anjelak chi rix eb’ li tenamit aj ralch’och’, jo’ tz’aqal li wankeb’ chi sa’ li jun junq chi tenamit aj ralch’och’, jo’ka’aneb aj wi’ eb’ li aawa’b’ejilal reheb’ tenamit, tento naq te’xwaklisi li roxlok’inkil ut li roksinkil chi tz’aqal li tz’iib’anb’il chi sa’ li xaqab’anb’il yehom a’in ut tento naq te’xk’aak’ale rix naq junelik tk’utuuq chi chaab’il li xaqab’anb’il na’leb’ a’in.

Oxib’ roxk’aalil raqal

Eb’ li k’ulub’ li xaqab’anb’il xyaalal, chi sa’ li xaqab’anb’il yehom a’in, nake’xaqab’ xyaalal eb’ li kok’ chaq’rab’, re naq te’ruhanq chi wank chi ruheb’ li xyu’am, te’wanq li xloq’aleb’ ut li xsahilal eb’ li tenamit aj ralch’och’ li wankeb’ sa’ chi xjunil li ruuchich’och’.

Kaahib’ roxk’aalil raqal

Chi xjunil eb’ li k’ulub’ej ut eb’ li wank chi ach’ab’anb’il li xaqxokeb’ xyaalal sa’ xaqab’anb’il sa’ li k’ehok ib’ sa’ aatin a’in, nake’xkol rix sa’ juntaq’eetal li ixq ut li winq aj ralch’och’.

Oob’ roxk’aalil raqal

Maajun reheb’ li chaq’rab’ li wank chi sa’ li xaqxokil na’leb’ a’in, ink’a’ t-oksimank re xkotzb’al malaj xsachb’al li xwankil li xk’ulub’eb’ li tenamit aj ralch’och’ li ak wankeb’ chi ruheb’ li hoonal anaqwan malaj li toj te’xtaw chi ruheb’ li kutan toj chalel.

Waqib’ roxk’aalil raqal 1. Maajun reheb’ li tz’iib’anb’il sa’ li xaqab’anb’il na’leb’ a’in, chi tawmaanq ru, jo’ re xk’eeb’al sa’ ruq’eb’

malaj xwankil junaq awa’b’ejilal, junaq tenamit, junaq ch’uut malaj poyanam, naxye ta naq chi uxq, li xk’ulub’ re tz’aqonk malaj re naq tb’aanu junaq k’a’ aq reeru jalan chi ru li tz’iib’anb’il chi sa’ li xhu li xmolamil k’iila tenamit malaj chi tawmaanq ru, jo’ wi’ tk’a’uxlamanq naq yook chi xk’eeb’al naq t-uxmanq malaj yook chi xwaklesinkil junaq li b’aanuhom li naxsik’ xq’etb’al malaj xsachb’al, xkotzb’al xwankil, chi junajwa malaj yal jun raqalaq, li xwanjik junaq li na’ajeej, li xjunajil li awab’ejink sa’ eb’ li xk’ub’lal junaq tenamit li nake’ril rib’ xjuneseb’.

2. Sa’ li xb’aanunkil eb’ li k’ulub’ej li naxye chi sa’ li xaqab’anb’il na’leb’ a’in, tento naq te’oxloq’imanq eb’ li xk’ulub’ li poyanam ut li xwanjikeb’ chi ach’ab’anb’il ut li xsahilal xwanjikeb’ chi ach’abanb’il ut li xsahil xwanjikeb’ chi xjunil li poyanam. Sa xb’aanunkil eb’ li k’ulub’ej, li xaqxokeb’ xyaalal sa’ li xaqab’anb’il na’leb’ a’in, ka’ aj wi’ wankeb’ chi rub’el li yeeb’il malaj tz’iib’anb’il sa’ eb’ li chaq’rab’ ut li k’a’ chik ru k’uub’anb’il ru, sa’ li laatz’al li xaqxo xb’aan li k’ila tenamit chi rix li xk’ulub’eb’ li junjunq chi poyanam. Eb’ li rilb’al, li k’a’ ru naxye sa’ eb’ li chaq’rab’ a’in, ink’a’ naru tk’amo’q sa’ li tz’eqtaanaank ut tento naq k’a’ aj wi’ li tz’aqal aajeleb’ ru, re naq chi yaal chi ilmanq ut chi k’eemanq li xloq’aleb’ li k’ulub’ej ut eb’ li xwanjikeb’ chi ach’ab’anb’il eb’ li junqraqal chik poyanam ut re aj wi’ xk’eeb’al xsumekil chi chaab’il ut xsik’b’al tz’aqal xyaalil li raajelil ru li wank wi’ junaq li komonil wank, na’uxk wi’ li tz’aqoonk sa’ tuqtuukilal.

3. Eb’ li tz’iib’anb’il malaj kanab’amb’il reetalil sa’ li xaqab’anb’il na’leb’ a’in, tento xtawb’aleb’ ru, rik’in li xk’uub’ankil ru a’yaal chan ru naxtitz’ li tiikilal, li tz’aqal komonil wank, li roxloq’inkil eb’ li xk’ulub’ li junjunq chi poyanam, li wank sa’ juntaq’eetalil, li ink’a’ tz’eqtaanaak, li xb’aanunkil chi chaab’il li xjolominkil ut xb’eeresinkil li tenamit ut li chaab’il ajom.

wW

53


O’K’AAL ROQ RUB’IL CHAQ’RAB’ RE BRASILIA CHI RIX ROKIKEB’ SA’ LI SAHIL YU’AM CHO’Q REHEB’ LI POYANAM TOQ’OB’EB’ RU

MAYO RE 2008

XKAALAJUHIL CH’UTAM CHI RIX CHAQ’RAB’ IBEROAMERICA.

XCH’OLOB’ANKIL XYAALAL.

Li ch’utam chi rix chaq’rab’ Iberoamericana, sa’ li xb’aanunkil li xk’anjel sa’ li xkaalajuhil ch’utam, xk’e reetal naq aajel ru xxaqab’ankil kiib’ oxib’aq li roqruq’b’il chaq’rab’ re tz’aqonk sa’ li sahilyu’am cho’q reheb’ poyanam nake’tawman sa’ li xyanqeb’ li wankeb’ sa’ rahilal. chi j’ka’in, nak’eeman chi uub’ej li xtiklajik li na’aleb’ xokb’il sa’ “li hu re k’ulub’ej cho’q reheb’ li poyanam chi ru li sahil wank chi ru li chaq’rab’ sa’ li sutam Iberoamericano”. (Cancùn 2002), li natawman tz’aqal sa’ li xraqalil xjolomil aatin “Jun sahilwank li naxkoleb’ rix li jwal q’uneb’ maa’ani nake’tanq’an re sa’ xyu’ameb’” (sa’ li rajlil 23 toj 34).

Sa’ xk’uub’ankil li roq ruq’b’il chaq’rab’ a’in xe’tz’aqonje’ eb’ li xnimqal ru molam re Iberoamericanas li nake’oken ut li nake’k’anjelak chi rix xb’eeresinkil li raqok aatin: li k’ub’k’uukil molam reheb’ li xnimqal ruhil tz’ileeb’aalmaak, li k’uub’anb’il molam iberoamericanas re kolok ix re li chaq’rab’, li k’uub’anb’il ch’uut iberoamericana reheb’ aj kolol rix k’ulub’ej ut li xch’uuteb’ iberoamericana reheb’ laj nawonel chaq’rab’. li raatineb’ naxtz’aqob’resi ru chi chaab’il li wan sa’ li hu a’in.

Li xk’ub’ulal li chaq’rab’ tento naq ttawmanq ru ut tawb’il ru, jo’ jun k’anjelob’aal re xkolb’aleb’ rixeb’ li xk’ulub’eb’ eb’ li poyanam maajun nake’tenq’an re. maak’a’ jwal na’ok wi’ wi’ li xjolomimil xk’ub’ulal li tenamital naxk’e chi ru junaq li k’ulub’ ab’an wi’ laj eechal re li k’ulub’ a’in ink’a’ naru chi tz’aqonk chi tz’aqal reeru sa’ li xk’ub’ulal li sahilwank re xtawb’al xkolb’al rix li k’ulub’ a’an.

Wi’ nak’eeman reetal naq ch’a’aj xkolb’al rix chi xjunil li poyanam malaj li k’a’ reeru re li chaq’rab’, jwal wi’ chik naq nayeeman chi rixeb’ li poyanam li maajun natenq’an reheb’ xb’an naq natawman wi’ chik naab’al t’ilk re xb’aanunkil li naxye li chaq’rab’. sa’ xk’ab’a’ a’an, tento naq t-keemanq wi’ chik b’ayaq li metz’ew re xt’anb’al, risinkil malaj xkub’sinkil b’ayaq li majelal a’in. k’a’ ja wi’ chi jo’ka’in li xk’ub’ulal li sahilwank naru chi tenq’ank chi tz’aqal reeru re xk’osb’al li ink’a’ junqtaq’eetalil sa’ li komonil, re xkuutunkil li wank sa’ komonil. Eb’ li roq ruq’b’il chaq’rab’ a’in moko ka’ aj ta wi’ naxk’am rix li xk’a’uxlak chi rix eb’ li ch’a’ajkilal wankeb’ re eb’ li poyanam maak’a’eb’ xtenq’ re ok sa’ li sahilwank, naxch’utub’ aj b’an wi’ li yehom reheb’ li molom re li chaq’rab’ ut reheb’ li nake’k’anjelak sa’ li xk’ubulal li raqok aatin. moko ka’ aj ta wi’ re naq tkuutumanq rix li xna’leb’il li chaq’reb’ re li awab’ejilal naq chi wanq li sahilwank cho’q reheb’ li poyanam a’in, re aj b’an wi’ li xk’anjeleb’ rajlal chi xjunileb’ li nake’oken ut nake’k’anjelak sa’ li xk’ub’ulal li raqleb’aal aatin ut li nake’tz’aqon chi yalaq chan reeru sa’ li xb’eersinkil li k’anjel a’in.

Li ch’utam chi rix raqok chaq’rab’ re Iberoamericana ch’olch’o chi ru naq li xkuutunkil rix xchaab’ilob’resinkil li sahil wank ut tz’aqonk chi sa’ chi xjunileb’ li poyanam, tento naq twanq kiib’ oxib’ li na’elb’ xjalb’al sa’ li xk’ub’ulal ut rilom li xjolomil li raqok aatin. jo’kan aj wi’, tento naq wanq sa’ ch’oolej li rajb’al ru li hu a’in re naq chi xjunil li poyanam ttaw li sahilwank jo’ ke’b’ li poyanam maajun nake’tanq’an re, nayeeman reheb’ chi xjunil li ch’uut wankeb’ xwankil sa’ li chaq’rab’, naq li jujunq chi ch’uut a’in a’yaal k’a’ ru li xk’anjel che’xkuutu ut che’xtuqub’aq chaq’rab’ re tjalaaq ru li chaq’rab’eb’ ut che’xxaqab’ xb’ehil chan ru naq te’roksi chi tz’aqal reeru li roq rub’il chaq’rab’ a’in. jo’kan aj wi’ naketz’aamanman chi ruheb’ li molam re li k’iila tenamit ut eb’ li molam nake’tenq’an re naq che’roksi li roq ruq’b’il chaq’rab’ a’in sa’ li xk’anjeleb’, xk’eeb’al sa’ eb’ chi xjunil li xk’anjeleb’ ut li xk’anjeleb’ re ak’ob’resink xk’ub’ulal li raqok aatin b’ar wi’ nake’tz’aqon.

XB’EEN TASAL: XYOOB’ANKILXb’een ch’uut.- Rajom

(1) Eb’ li roq ruq’b’il li chaq’rab’ a’in naxjayali malaj li rajom a’an naq chi wanq rokikeb’ sa’ li sahilwank eb’ li poyanam toq’ob’eb’ ru, chi maak’a’aq xtz’eqtaanankileb’, xch’utub’ankil chi xjunil li xna’leb’il, xb’ehil,

wE

54


xseeb’ankil ut xtenq’ankil eb’ li poyanam xyeeman naq te’tz’aqonq chi chi tz’aqal reeru sa’ li xk’ub’ulal li raqok aatin.

(2) Nayeeman naq tento xk’uub’ankil, xxaqab’ankil, roksinkil ut xkawub’resinkil xna’leb’il li chaq’rab’ li ttenq’anq re heb’ li poyanam toq’ob’eb’ ru naq che’tz’aqonq sa’ li sahil wank.

Li nake’okenk ut li nake’k’anjelak sa’ li xk’ub’ulal li raqok aatin te’xk’e xk’ulub’ li poyanam toq’ob’ ru chi tz’aqal reeru jo’ xk’ulub’ li xwankjik sa’ li xyu’am.

Jo’kan aj wi’ nayeeman naq aajel ru k’anjelak cho’q re xteeb’al xb’ehil li ok sa’ malaj li tz’aqonk sa’ li sahilwank cho’q reheb’ li poyanam jwal toq’ob’eb’ ru, mare sa’ li xch’utlajik naab’al chi ch’a’ajkilal malaj li xnimal ru juenaq reheb’ a’an.

Xkab’ Chuut.- laj eechaleb’ re li roq ruq’b’il li chaq’rab’

1.- Xch’olob’ankil aniheb’ li poyanam ile’k nake’raj chi us.(3) Nayeeman naq toq’ob’eb’ ru eb’ li poyanam naq mare sa’ xk’ab’a’ li xhab’, li rixqilal malaj xwinqilal, li

xjunxaqalil malaj li na’aleb’, malaj sa’ xk’ab’a’ li xwanjik sa’ li xkomonil, sa’ li tuminab’k, sa’ li riyajil li xpoyanamil, li xyehom xb’aanuhom, naxtaw xnimal xmajelal re roksinkil chi tz’aqal reeru li xk’ub’ulal li sahilwank re xtawb’al li xk’ulub’ jo’ naxye li chaq’rab’.

(4) Naru aj wi’ xk’uub’ankil li xtoq’ob’al ru, sa’ eb’ li na’aleb’ a’in: li xhab’, li xmajelal xjunxaaqalil, li xwanjik jo’ xkomonil junaq xtenamiteb’ aj ralch’och’ malaj li kok’ ch’uut, li xmuxb’al xloq’al, li xchalik b’araq malaj li xjalb’al xna’aj, li neb’ahil, li xpoyanamil malaj wank chi ru chaq’rab’.

Li xxaqab’ankil eb’ li poyanam jo’ toq’ob’eb’ ru a’yaal naxye li xtenamital li junjunq a’yaal naxye chan ru li junjunq, malaj aj wi’ li xk’ihal li xnawom malaj li xwanjik sa’ li komonil ut li xtumin.

2.- xhab’(5) Nayeeman naq ch’ina’al, ch’ina’ixqa’al ut saaj poyanam chi xjunileb’ li wankeb’ maji’ waqxaqlaju hab’

reheb’, ink’a’ na’ok sa’ ajl wi’ ak xwulak xtz’aqlojik li xhab’ jo’ naxye li chaq’rab’ re li tenamital.

Chi xjunil li ch’ina’al, ch’ina’ixqa’al ut saaj poyanam tento naq twanq xtenq’ankil chi us chi ru li chaq’rab’ sa’ li sahilwank sa’ xk’ab’a’ naq toj wan sa’ li xk’iijik.(6) Li tixk a’an aj wi’ jun xcha’al li toq’ob’aal u, naq joq’e li poyaman ak cheek naxtaw li majelal, naq naraj

roksinkil li xcha’al toj na’eek’an, re naq troksi li xk’ulub’ chi ru li xk’ub’ulal li sahil wank.

3.- Xmaajelal li junxaaqalil.(7) Natawman ru jo’ li xmajelal xjunxaaqalil li ink’a’ tz’aqal reeu li cha’alej, k’a’uxlej malaj li eek’asink ib’,

mare chalen sa’ li yo’lajik malaj yal jun yajel, li naramok re xb’aanunkil kiib’ oxib’aq li k’anjel aajel ru sa’ li yu’amej, li naru natikla malaj nayu’man ru sa’ xk’a’b’a’ li sutam re tuminab’k ut li komonil wank.

(8) Tyalmanq q’e re xxaqab’ankil xb’ehil re naq truuq ok sa’ li xk’ub’ulal li sahilwank eb’ li poyanam li wankeb’ xmajelal xjunxaaqalil, twanq sa’ aj li xk’amb’al chi ru li chaq’rab’ re naq truuq roksinkil li k’anejel malaj k’anjelob’aal re li chaq’rab’ ut xk’eeb’al re chi junil li aaje ru chi ru re naq twanq sa’ xyaalal, li xb’eenik, sa’ sahilal, xtawb’al ru li xwanjik, li ink’a’ risinkil resil li na’leb’ ut li aatinank.

4.- Xkomonil junaq xch’uut aj ralch’och’(9) Eb’ li xkomoneb’ junaq li komonil aj ralch’och’ naru naq nake’xtaw li toq’ob’al u naq nake’xsik’ li

xk’ulub’eb’ chi ru li chaq’rab’ re li awab’ejilal. tyalmanq q’e re xxaqab’ankil xb’ehil naq eb’ li poyanam ut eb’ li tenamit aj ralch’och’ te’ruur chi tiik roksinkileb’ li xk’ulub’eb’ a’in chi ru li xk’ub’ulal li chaq’rab’ ak xyeeman, chi maak’a’ aq junaq li tz’eqtaanank li naru nachal sa’ xk’a’b’a’ li xyo’lajik malaj naq naxk’ut rib’ jo’ aj ralch’och’, eb’ li xwnkilal li chaq’rab’ sa’ li raqok aatin re li xk’ub’ulal li chaq’rab’ re li awa’b’ejilal, tento naq te’xkuutu rix naq eb’ li tenamit a’in tento te’xk’ul jun k’anjel chi oxloq’ ut chi tz’aqal reeru, sa’ li aatinob’aal ut sa’ li k’aanaqil yahom b’aanuhom.

wR

55


Chi xjunil a’in moko tq’et ta rix li naxye li ch’ol 48 chi rix li xtuqub’ankil ru li xyiib’ankil li ch’a’ajkilal reheb’ eb’ li tenamit aj talch’och’, xk’amb’al sa’ xb’ehil li xk’ub’ulal li xhaq’reb’ re li awa’b’ejilal.

5.- Li muxuk loq’al(10) Sa’ roksinkil li roq ruq’b’il li chaq’rab’ a’in ttawmanq ru li muxuk loq’al cho’q reheb’ chi xjunil li

poyanam xk’ulum junaq muxe’k xb’aan li chaq’rab’ jo’ sa’ xjunxaaqalil, mare li xtoch’b’al li xjunxaaqalil, li xk’a’uxl, jo’ aj wi’ li rahil sa’ li xch’ool ut li xmuxb’al rik’in li tuminab’k. Li muxuk loq’al naru aj wi’ roksinkil rik’in li xjunkab’al nach wan rik’in malaj eb’ li poyanam nach wan rik’in li namuxe’ xloq’al.

(11) Nayeeman naq wan sa’ xtoq’ob’al ru li muxb’il xloq’al sa’ xk’ab’a’ li maak li wank tz’aqal junaq xmajelal xcha’al re naq ink’a’ tixk’ul malaj tkol b’ayaq rib’ chi ru li majelal ut li tenok rahilal nachal rik’in li raqok aatin malaj naq najeqon rik’in li xk’ub’ulal li chaq’rab’, malaj xjalb’al naq ink’a’ chik tk’ul junaq tiq’ek sa’ xk’ab’a’ li chaq’rab’. li xtoq’ob’al ru naru nachal rik’in li xwanjik jo’ poyanam malaj rik’in li xhoonalil li raqok aatin. nak’utun tz’aqal li majelal a’in, rik’ineb’ li muxb’il xolq’al, eb’ li kok’al, li xmuxb’il xloq’al sa’ xk’ab’a’ k’anjelak sa’ ochoch malaj sa’ li junkab’al, li muxb’ileb’ rik’in maakob’k sa’ li tz’ejwalej, eb’ li tiixeb’ chik, jo’ aj wi’ li kamsink re junaq li junkab’al chi teninb’il.

(12) Ttiikisimanq li na’leb’ ttruq roksinkil cho’q re xkub’sinkil li ink’a’ rusilal li maak (muxuk loq’al sa’ xtiklajik)

Jo’kan aj wi’ ilb’ilaq chi us naq li majelal xk’ulb’il xb’aan li muxb’il xloq’al ink’a’ chi nimanq ru naq nawulak chi ru li xk’ub’ulal li chaq’rab’ (muxuk loq’al sa’ xka’sutil)

ut t-uxmanq sa’ chi xjunil li xhoonali li raqok aatin malal li teneb’ank tojok maak, naq chi ilmanq chi us ut chi tz’aqal reeru li xjunxaaqalil ut li xk’a’uxl li muxb’il xloq’al, ut cho’q reheb’ tz’aqal li nake’xib’eek, li nake’eeqajuuk malaj li nake’muxe’ xloq’al chi naab’al sut malaj rajlal (Jun chi poyaman namuxe’ xloq’al xb’aan li chaq’rab’ sa’ li raqok aatin chi naab’al sut chi ru junaq li hoonal). Jo’kan aj wi’ naru naq aajelaq ru xk’eeb’al xkolb’al rix junaq li muxb’il xloq’al li nake’xye raatin sa’ li xb’ehil li raqak aatin. Tk’eemanq tz’aqal reetal junaq li xmuxb’il xloq’al sa’ li rochoch, jo’kan aj wi’ naq t-ach’ab’aaq li poyanam nak’ehok ch’a’ajkilal malaj li nab’aanunk li maak a’in.

malaj xsachb’al ru li xtawb’al ru, li xyalb’al xsahil malaj xb’aanuhom li ixq, chi mak’a’ na’ajman wi’ ma sumsu ma ink’a’, sa’ xk’ab’a’ li k’ulub’ chi junqtaq’eetil li winq ut li ixq, sa’ xk’ab’a’ li eb’ li k’ulub’ re li poyanam ut eb’ li wank chi ach’ab’anb’il sa’ li k’a’uxlej re li tenamit, li tuminab’k, li komonil wank, li yejom b’aanuhom ut li wanjik sa’ chi xjunil li na’ajej.

(19) Nayeeman naq rahob’tesink cho’q re li ixq yalaq k’a’ ru b’aanuhem sa’ xk’ab’a’ li rixqilal, li naxk’am chaq kamk, xtochb’al malj xrahob’tesinkil li xjunxaaqalil, li xtz’ejwal malaj li xk’a’uxl li ixq, jo’ chi kutankil chi ru li temanit jo’ aj wi’ sa’ junesal, sa’ xk’ab’a’ roksinkil li tawasink li junxaaqalil ut li k’a’uxlej.

(20) Tsik’manq xb’ehil li aajel ru re risinkil li tz’eqtaanankil li ixq re ok sa’ li xk’ub’ulal li sahilwank re xkolb’al rix li xk’ulub’ ut li naraj tz’aql cho’q re, toj xtawb’al li juntaq’eetalil sa’ li wank.

Tento t-ilmanq chi us naq narahob’tesiik len li ixq, xxaqab’ankil xchaab’il xb’ehil li tkolo’q re li rusilal chi ru li chaq’rab’, li rokik chi xb’eeresinkil li ch’a’ajkilal sa’ li raqleb’aal aatin ut xb’eersinkil li chaq’rab’ sa’ xb’een chi tikto ut chi junpaat.

9.- Xkomon junaq ch’ina ch’uut.(21) Naru naxk’uub’ ru junaq xtoq’ob’al u li wank cho’q xkomon junaq ch’ina ch’uut tenamital malaj riyajil

poyanamil, paab’aal ut aatinob’aal, tento naq t-oxloq’imanq naq tnach’oq rik’in xk’ub’ulal li sahilwank.

10.- Chapb’il chi ru chaq’rab’.(22) Li chapok chi ru chaq’rab’, naru naxb’aanu junaq aj raqol aatin re li chaq’rab’, naru naxk’am chaq li

ch’a’ajkilal re roksinkil chi tz’aqal reeru li xkomon li x k’ulub’ chi ru li xk’ub’ulal li raqleb’aaal aatin, li ani chapb’il chi ru li chaq’rab’, jo’ tz’aqal sa’ li xtawb’al junaq li toq’ob’al u ak xtusman chaq rub’eetal.

wT

56


(23) Sa’ roksinkil li roq ruq’b’il li chaq’rab’ a’in, nayeeman naq chapb’il li ani xteneb’aak chaq’rab’ sa’ xb’een, xb’aan junaq aj taqol aatin re li chaq’rab’, mare sa’ xk’ab’a’ xtz’ilb’al rix junaq maak, mare xtojb’al rix junaq tojb’aak teneb’anb’il sa’ xb’een, mare sa’ xk’ab’a naq ink’a’ tz’aqal xk’a’uxl malaj k’a’ chik ru xyaalal.

Rox ch’uut.- Aj eechal re: eb’ laj raqol aatin sa’ li chaq’rab’.(24) A’anaqeb’ aj eechal re li nayeeman sa’ eb’ li roq ruq’b’il li chaq’rab’ a’in:

a) Eb’ teneb’anb’ileb’ sa’ xb’een li k’uub’ank, roksinkil ut xtz’ilb’al rix li xna’leb’il li chaq’rab’ sa’ li xk’ub’ulal li raqok aatin.

b) Eb’ laj raqol aatin, eb’ laj kolol rix chaq’rab’, aj kolonel re chaq’rab’, aj ilol re xb’eeresinkil chaq’rab’ ut chi xjunileb’ li nake’k’anejlak sa’ li xk’ub’ulal li raqok aatin, jo’ naxye li xchq’rab’ li junjunq chi tenamit.

c) Eb’ laj nawonel chaq’rab’ ut li eb’ li jalan chik aj nawol chaq’rab’, jo’ eb’ li xch’uutaleb’ ut li xmolameb’ laj nawol chaq’rab’.

d) Eb’ li poyanam nake’k’anjelak sa’ eb’ li molam aj kolol rix k’ulub’ej.

e) Aj k’aak’alenel tenamit ut eb’ laj ilol tz’alam.

f) ut, cho’q reheb’ chi xjunileb’ li nake’oken ut nake’k’anjelak sa’ li xk’ub’ulal li raqleb’aal aatin ut li nake’tz’aqon chi yalaq chan reeru sa’ li xb’eersinkil li k’anjel a’in.

XKAB’ TASAL: OK CHI TZ’AQAL REERU SA’ LI CHAQ’RAB’ RE XKOLB’AL RIX EB’ LI K’ULUB’EJ.

Li wan sa’ li tasal a’in na’oksiman cho’q reheb’ li poyanam wankeb’ sa’ xtoq’ob’al ru li nake’raj ok malaj okenaqeb’ sa’ xk’ub’ulal li sahil wank, jo’ xkomon li xb’ehil xkolb’aleb’ rix li xk’ulub’.

(25) Tkuutumanq rix li xb’eehil aajel ru re naq li xkolom li chaq’rab’ cho’q re li k’ublub’ ak nawno xb’aan li chaq’rab’ us t-elq, xxaqab’ankil li na’aleb’ li us t-elq cho’q re li junjunq chi toq’ob’al uhil.

Xb’een ch’uut.- Yehom b’aanuhom chi rix li chaq’rab’(26) Ttikisimaq xna’leb’il k’anjelak b’ar wi’ tyeemanq resilal li aajel ru chi rix eb’ li k’ulub’, jo’ aj wi’ li xb’ehil

ut li aajel ru re naq chi us ut tuqtu ru t-uxq ok sa’ li sahilwank cho’oq reheb’ li poyanam wankeb’ sa’ xtoq’ob’al ru.

(27) Ttiikisimanq xna’eleb’il xtz’aqonikeb’ laj k’anjel ut eb’ laj k’ajelahomb’ re li xk’ub’ulal chaq’rab’ sa’ li xk’anjelankil li k’uub’ank, xpuktasinkil resilal ut kawresink chi rix jun yehom b’aanuhom chi rix li chaq’rab’, jo’ tz’aqal cho’q reheb’ li poyanam nake’tenq’an chi k’anjelak chi rix li sahilwank sa’ eb’ li k’aleb’aal ut sa’ eb’ li na’ajej jwal maak’a’eb’ wi’ li tenq’ sa’ eb’ l nimqi tenamit.

Rox ch’uut.- k’ulub’ chi rix aj numsinel aatin(32) Ch’olch’ooq ru roksinkileb’ aj numsinel aatin naq laj jalanil tenamit ink’a’ naxnaw li aatinob’aal malaj

li aatnob’aal xaqxo xb’aan li chaq’rab’, chi moko li raatinob’aal nake’roksi junelik eb’ li k’aleb’aal, b’ar wi’ tpatz’iiq malaj tye junaq raatin chi rix li ch’a’ajkilal, malaj joq’e naq aaje ru xk’eeb’al chi xnaw junaq chaq’rab’ xaqab’anb’il.

Xka ch’uut.- Rilb’al chi tustu ru li aajel ru sa’ xb’eeresinkil li raqok aatin jo’ xteeb’al xb’ehil li ok sa’ li sahil wank.

2.- Xna’leb’il k’uub’ank ib’ ut b’eeresink raqok aatin.

Sa’ li ch’uut a’in naru nak’eeman sa’ ajl eb’ li xna’leb’il ut li xb’ehil li nach’ich’i’in re li xk’ub’ulal ru ut li xtusulal ru li k’anjel na’uxk sa’ eb’ li xk’ub’ulal li raqleb’aal atin, re naq li xtusulal ru li k’anjel na’eechaniman sa’ li xk’ubulal li raqok aatin tte xb’ehil chi ruheb’ eb’ li poyanam li wankeb’ sa’ xtoq’ob’al ru, li rokikeb’ sa’ li

wY

57


xk’ub’ulal ru li raqok aatin. Li xna’leb’il ut li xb’ehil a’in tento naq te’ruuq xb’eresinkil jo’ eb’ laj raqol aatin ak xchoyomeb’ li xtzolb’al chi rix chaq’rab’ jo’ eb’ aj wi’ li toj maji’ xchoyomeb’ xtzolb’al chi rix chaq’rab’.

Ro’ ch’uut.- Eb’ li na’leb’ nake’ru xb’eeresinkil sa’ xtuqub’ankil junaq ch’a’ajkilal.

1.- Chankatq ru li na’leb’ ut eb’ li poyanam wankeb’ sa xtoq’ob’eb’ ruheb’(43) Ttikisimanq li xna’leb’il aajel ru li nake’ru roksinkil sa’ li xtuqub’ankil ru junaq ch’a’ajkilal sa’ eb’ li b’ar wi’

naru roksinkil li na’aleb’ junjunq, jo’ rub’eetal xtiklajik, jo’ chi ru li xb’eeninkil li xtz’ilb’al rix li chaq’rab’ chi rix li ch’a’ajkilal. Xtenq’ankil li sik’ok tuqub’ank, li k’amok ib’ sa’ aatin, aj k’amolb’e sa’ li tuqub’ank ut wan chik xkomon li ink’a’ toj tento xk’amb’al li ch’a’ajkilal sa’ li raqleb’aal aatin re xtuqub’ankil, a’in naru natenq’an xsik’b’al xb’ehil li rokikeb’ junch’uutaq chi poyanam wankeb’ sa’ xtoq’ob’al ruheb’, mere aj wi’ re naq ttemanq xb’ehil naq us tk’anjelamanq li xb’eeresinkil li chaq’rab’.

(44) Ab’an sa’ chi xjunil li ch’a’ajkilal rub’eetal roksinkil junaq reheb’ li na’leb’ tento xk’eeb’al sa’ ajl li chan ru wankeb’ li junjunq chi poyanam wankeb’ sa’ li ch’a’ajkilal, jo’keb’ tz’aqal li nake’tawman sa’ junaq li xtoq’ob’aleb’ ru, li ak xyeeman sa’ eb’ li roq ruq’b’il li chaq’rab’ a’in. Tento xkawresinkileb’ laj tenq’anel sa’ li tuqub’ank, laj k’amol b’e sa’ li tuqub’ank ut chi xjmunileb’ chik li nake’oken sa’ li tuqub’ank ch’a’ajkilal.

3.- Xtz’aqonikeb’ eb’ li poyanam li wankeb’ sa’ li xtoq’ob’al ruheb’ sa’ li xtuqub’ankil junaq ch’a’ajkilal.(47) Tkuutumanq rix li xb’ehil aajel ru re naq te’tz’aqonq eb’ li poyanam wankeb’ sa’ xtoq’ob’al ru sa’ li na’leb’

tiib’il ru re xtuqub’ankil ru junaq ch’a’ajkilal, jo’ sa’ li xtenq’eb’ laj nawonel chaq’rab’, xtenq’eb’ aj numsinel aatin, malaj li xtz’aqonik laj jolominel re li xkomon reheb’ li saaj poyanam naq joq’e aajel ru.

Li xtuqub’ankil junaq ch’a’ajkilal rik’in li na’leb’ naru roksinkil sa’ li tuqub’ank ch’a’ajkilal tento xb’aanunkil sa’ junaq na’ajej tuqtu ru ut chaab’il cho’q reheb’ li poyanam nake’tz’aqon.

Xwaq Ch’uut.- Xk’uub’lal ru li xtuqub’ankil li ch’a’ajkilal sa’ eb’ li xkomonil aj ralch’och’.(48) Jo’ tuqtu ru sa’ eb’ li k’anjelob’aal re k’iila tenamit cho’q re li na’leb’ a’in, natawman naq aajel ru xkkutunkil

li xna’elb’il chan ru nake’xb’aanu xtuqub’ankil ru li ch’a’ajkilal sa’ li xk’ub’ulal li raqok aatin li wankeb’ sa’ xyanqeb’ laj ralch’och’, jo’ aj wi’ xk’amb’al sa’ junajil li xna’leb’il li raqok aatin re li awab’ejilal ut reheb’ laj ralch’och’, rik’in rilb’al naq tento roxloq’inkil rib’eb’ ut jo’ wan sa’ li xchaq’rab’eb’ li k’iila tenamit chi rix li xk’ulub’eb’ li poyanam.

(49) Ab’an naru aj wi’ roksinkileb’ eb’ li xkomon li xb’ehil li tuqub’ank ch’a’ajkilal wan sa’ li roq ruq’b’il li chaq’rab’ a’in, sa’ xtuqub’ankil junaq ch’a’ajkilal wi’ ink’a’ sa’ xkomonileb’ laj ralch’och’, li tb’aanu li xk’ub’ulal li xjolomil li raqok aatin re li awab’ejilal, b’ar wi’ naru roksinkil li na’elb’ chi rix li xtenq’ junaq aj k’amol b’e ut li k’ulub’ chi rix li aatinak sa’ li raatinob’aal li junjunq.

ROX TASALXtz’iib’ankil xhuhul li raqok aatin

Rox Ch’uut.- Wulak sa’ junaq raqleb’aal aatin

4.- Rilb’aleb’ chi us eb’ li ch’ikch’o’keb’ sa’ ch’a’ajkilal ut toq’ob’eb’ ru.(75) Napatz’man chi kaw xsik’b’al xb’ehil rilb’aleb’ chi us chi xjunil li k’a’ rueru heb’ naxkol rix li chaq’rab’ eb’

li poyanam wankeb’ sa’ xtoq’ob’al ru li nake’oken sa’ junaq raqok aatin jo’ muxb’ileb’ xloq’al jo’ eb’ aj ilol maak; jo’ aj wi’ rilb’al naq li muxb’il xloq’al tento ab’inb’ilaq sa’ li raqok aatin b’ar wi’ wank tz’aqal li rajom.

(76) Tento t-ilmanq chi us b’ar wi’ naq li poyanam wank sa’ jun ch’a’ajkilal naq nach’ike’ sa’ rahilal chi kik’aq xsa’ ut chi rajlal, jo’ eb’ li nake’ye’chiik xkamsinkil xb’an junaq ch’uut k’uub’anb’ileb’ re xb’aanunkil majelal, kok’al rahob’tesinb’ileb’ rik’in maakob’k sa’ li tz’ejwalej malaj teninb’ileb’ ut eb’ li ixq rahob’tesinb’ileb’ sa’ li rochoch malaj xb’aan li xsum aatin.

wU

58


5.- xk’ulb’aleb’ li poyanam wan junaq xmajelal sa’ li xjunxaqalil.(77) Tk’eemanq xhoonal li chi ok sa’ li raqok aatin junaq poyanam wan junaq xmajelal sa’ xjunxaaqalil, b’ar

wi’ tento ttz’aqonq ut t-ilmanq naq t-isimanq li xk’ihal li k’a’ aq reeru nach’a’ajkink re te’ok li poyanam a’in sa’ eb’ li raqleb’aal aatin, re xchaab’ilob’resinkil li okeb’aal ut li xwanjikeb’ sa’ li raqleb’aal aatin.

6.- Xtz’aqonikeb’ li kok’al ut eb’ li saaj poyanam sa’ li raqok aatin.

(78) Sa’ li raqok aatin b’ar wi’ nake’tz’aqon kok’al tento rilb’al li xhab’ ut li xk’iijik ut sa’ chi xjunil:

w Tento xb’aanunkil sa’ junaq na’ajej b’ar sa te’wanq.

w Tento xsik’b’al xb’ehil xtawb’aleb’ ru, roksinkil aatin ink’a’ nimq ru.

w Tento risinkil li na’uxman sa’ li chaq’rab’ li moko aajel ta ru, jo’ roksinkil li jut-aq’, li xnajtil li li poyanam rik’in li raq’leb’aal aatin ut wan chik xkomon.

7.- Xkomoneb’ li komonil aj ralch’och’(79) Sa’ xhoonalil li raqok aatin tento roxloq’inkil li xloq’al, li k’aaynaqil b’aahuhem ut li k’aaynaqil yahom

b’aahuhom reheb’ li poyanam xkomoneb’ li komonil aj ralch’och’, jo’ naxye li xchaq’rab’ li tenamit junjunq.

SUM AATINAK RIK’INEB’ K’IILA TENAMIT CHI RIX RISINKIL CHI XJUNIL XPAAYIL LI TZ’EQTANANK SA’ XK’AB’A’ XCH’UUTAL POYANAM

Kixaqli chi ru li 1965; ki’ok chi b’eeresiik chi ru li 1969

XB’EEN XCHA’AL

Xb’een raqal1. Sa’ li sum aatinak a’in li aatin “tz’eqtanank sa’ xk’ab’a’ xch’uutal poyanam”, ttawnaq ru chi xjunil li paayil

u, isink chi ixb’ej, ramok okenk malaj sikok’ u yal sa’ xk’ab’a’ li xb’onol li xtib’el, li ch’uutal poyanamil malaj xxe’el li poyanamil ut na’ajej b’ar na’uxk wi’ yo’laak, tenamital ut riyajil poyanamil, li nak’amok chaq re li xsachb’al malaj xkub’sinkil xloq’al li poyanam, re twanq sa’ junqtaq’eetalil, chi rix eb’ li k’ulub’ re li poyanam ut li wank sa’ xyaalalil yalaq b’ar ut yalaq joq’e sa’ li na’leb’il wank, sa’ li tuminab’k, sa’ li komonil wank, sa’ li yehom b’aahuhom malaj b’araq chik wank sa’ yalaq b’ar na’ajej.

2. Li sum aatinak a’in ink’a’ tb’eeresimanq rik’ineb’ xtiib’aleb’ ru, ixik chi ixb’ej, ramok chi uhej ut tihok u li naxb’aanu junaq xjolomil tenamital xkomoneb’ li tenamit nake’eoken sa’ li sub’ aatinak a’in sa’ xyanqeb’ li yo’lajenaqeb’ ut li ink’a’ yo’lajenaqeb’ sa’ li tenamit a’an.

3. Maajun reheb’ xraqalil li sum aatinak a’in naru xtawb’al ru naq tq’et rix junaq li xchaq’rab’il junaq xjolomil tenamital xkomoneb’ li tenamit nake’eoken sa’ li sub’ aatinak a’in chi rix li tenamital, raltenamital malaj eechanink ral tenamital, naq rajlal ink’a’ tmux ru junaw li chaq’rab’ re xtzeqtaanakil junaq tenamital malaj na’ajej.

4. Eb’ li na’leb’ xxaqab’anb’ileb’ ut yo chi oksimank cho’q re xtuqub’ankil ru chi chaab’il xb’eejik eb’ li junjunq chi ch’uut malaj eb’ li poyanam nake’raj tenq’aak re xyeeb’al naq junnaqikeb’ li xloq’aleb’, li xk’ulub’eb’ ut naq ach’ab’anb’ileb’ chi ru li xwanjikeb’ sa’ li xyu’am, a’in re naq te’kolmanq chi ru li tz’eqtanaak, ab’an a’in tento rilb’al malaj kole’k chi ru li tz’eqtanaak, aajel ru naq ink’a’ t-uxmanq rilb’al xjalanil li junjunq chi poyanam, tento naq tuqtuuq ru li k’a’ ru yo chi taaqemank rix rik’in li na’leb’ junjunq; ut naq ak xtawman li najayaliman naru risikil li na’leb’ a’in re naq ink’a’ che’tz’eqtaanaaq eb’ li junch’ol chik chi poyanam li xkooneb’ li tenamit a’an.

Xkab’ raqal 1. Eb’ li Xk’uub’lal xjolomil tenamital ink’a’ nake’xk’ulub’a li tz’eqtanank sa’ xk’ab’a’ xch’uutal poyanam ut

nake’xteneb’ sa’ xb’eeneb’ xk’anjelankil chi junpaat chi maak’a’ b’ayk, xsik’b’al junaq xna’leb’il li truuq chi isink re li tz’eqtaanank sa’ xk’ab’a’ xch’uutal poyanam sa’ chi xjunil li wank, ut xk’anjelankil naq twanq li sumwank sa’ xyanqeb’ li k’iila ch’uut, a’in re naq ttawmanq eb’ li na’leb’ a’in:

wI

59


a) Li junjunq xk’ub’ulal xjolomil tenamital xcha’al nake’xteneb’ sa’ xb’een naq ink’a’ te’xkuutu, ink’a’ te’xkol rix malaj ink’a’ te’xtenq’a li tixtz’eqtanank sa’ xk’ab’a’ xch’uutal poyanam re junaq poyanam, ch’uut malaj molam ut rilb’al aj wi’ naq eb’ laj chi xjunileb’ laj jolominel wankeb’ rub’el xtaql awa’b’ejilal jo’ aj wi’ eb’ li molam wankeb’ sa’ li tenamit malaj na’ajej re naq te’xb’eeresi rib’ jo’ chan ru teneb’anb’il sa’ li na’leb’ a’in;

b) Li junjunq xk’ub’ulal xjolomil tenamital xcha’al nake’xteneb’ sa’ xb’een naq ink’a’ te’xkuutu, ink’a’ te’xkol rix malaj ink’a’ te’xtenq’a li tixtz’eqtanank sa’ xk’ab’a’ xch’uutal poyanam re junaq poyanam, nake’xb’aanu li junjunq chi poyanam, ch’uut malaj molam;

c) Li junjunq xk’ub’ulal xjolomil tenamital xcha’al nake’xteneb’ sa’ xb’een naq te’okenq chi xtz’ilb’al rix eb’ li na’leb’ tb’eeresi li junjunq chi na’ajej b’ar wi’ wan ruuchil awa’b’ejilal sa’ li junjunq chi teep, re naq chi jo’ka’in truhanq xchaab’ilob’resinkil, xsachb’al malaj xq’etb’al junaq li chaq’rab’ malaj k’a’uxl xxaqab’anb’il b’ar wi’ nayeeman naq naru nab’aanuman li tz’eqtanank malaj nak’eeman xkuutal b’ar wi’ ak na’uxman xb’eeresinkil;

d) Li junjunq xk’uub’lal xjolomil tenamital xcha’al nake’xteneb’ sa’ xb’een tram, jo’ wi’ tixpuktasi resil yalaq ta b’ar xraqb’al ut wi’ aajel ru xxaqab’ankil xchaq’rab’il chi xjunil xpaayil tz’eqtanank texb’aanu eb’ li poyanam, ch’uut jo’ wi’ eb’ li molam;

e) Li junjunq xk’uub’lal xjolomil tenamital xcha’al nake’xteneb’ sa’ xb’een xtiikisinkil li na’aleb’ wi’ aajel ru, eb’ li molam ut li nake’tenq’an k’iila paayil poyanam li nake’raj li komonil ut k’a’ chik ru xb’ehil li naru chi isink re li xik’ ilok ib’ sa’ xyanqeb’ li xpaayileb’ li poyanam, ut xkub’sinkil xmetz’ew chi xjunil li nakawresink re li jachok ib’ sa’ xyanqil li xpaayil li poyanam.

2. Li junjunq xk’ub’ulal xjolomil tenamital xcha’al, texxaqab’ wi’ aajel ru, xb’ehil chi tz’aqal reeru ut li aajel ru, sa’ eb’ li na’aj wank sa’ komonil, sa’ li tuminab’k, sa’ li yehom b’aanuhom ut yalaq b’ar chik, re xkuutunkil naq che’wanq sa’ xyaalalil ut xkolb’aleb’ rix junch’uutaq li poyanam malaj xjomoneb’ li poyanam a’in, re naq chi wanq li junqtaq’eetalil, li xyalb’al xsahil li xk’ulub’eb’ li poyanam ut li wank sa’ ach’ab’anb’il, ut naq ak xtawman li najayaliman naru risikil li na’leb’ a’in re naq ink’a’ che’tz’eqtaanaaq eb’ li junch’ol chik chi poyanam li xkooneb’ li tenamit a’an.

Rox raqal

Li junjunq xk’ub’ulal xjolomil tenamital xcha’al nake’xtz’eqtaana li jachok ib’ sa’ li xpaayileb’ eb’ li poyanam ut li tz’eqtaanak sa’ xk’ab’a’ xb’onol poyanam, ut nake’xtneb’ sa’ xb’eeneb’ rilb’al rub’eetal, xt’ilb’al ut risinkil sa’ eb’ li xch’och’el wank sa’ li rilomeb’ chi xjunil li xik’ aj na’leb’ a’in.

Xka raqal

Eb’ li tenamit nake’oken sa’ li molam a’in nake’xtz’eqtaana li resilal ut chi xjunil li molam li nakek’a’uxlak chi rix li na’leb’ naq nimqeb’ xwankil jun ch’uutaqeb’ li poyanam mare xb’aan li xpaayileb’, li xbonoleb’ malaj xb’an naq xkomoneb’ jun li ch’uut, malaj nake’raj xtawb’al ru malaj xkuutunkil rix li xik’ ilok ut li tz’eqtaanank sa’ xk’ab’a’ xjalanil li poyanamil, chi yalaq chan reeru. Ut nake’xye raatin naq te’xsik’ xb’ehil chi junpaat ut chi us li t-isinq re li naleb’ naraj xyeeb’al li tz’eqtaanank malaj li k’a’ ru na’uxk re tz’eqtaanank, a’in tk’e sa’ ajl li yeeb’il sa’ li k’ehok ib’ sa’ aatin cho’q re chi xjunil junsut junrub’el choxaal, chi rix li xk’ulub’ poyanam; jo’kan aj wi’ li k’ulub’ej tz’iib’anb’il ut li yeeb’il sa’ li ro’ raqalil li k’ehok ib’ sa’ aatin a’in; te’xb’aanu sa’ xyanqeb’ li li na’leb’ a’in:

a) Te’xye chi kutankil naq chi xjunil xutaanal xpuktasinkil li na’leb’ li naxch’olob’ taqsink wankil malaj li xik’ ilok chi rix xpaayil poyanam, jo’ aj wi’ chi xjunil li b’anuheb’ jo’ li ch’ehok ib’ (yalok) malaj li xna’leb’il li nak’amok b’e chi rix li xb’aanununkil li ch’a’ajkilal cho’q re junaq xpaayil malaj xch’uutal poyanam mare sa’ xk’ab’a’ li xb’onol malaj li xmolamil yolajenaq wi’ chaq, ut chi xjunil chik li k’anjel chi rix li tz’eqtaanank, jo’ aj wi’ li xk’eeb’al xtuminal.

b). Te’xjultika naq moko us ta ut te’xram li ch’utub’aj ib’, jo’ aj wi’ eb’ lik’anjel k’uub’anb’il re k’ehok esil ut chi xjunil chik eb’ li esil li naxye li tz’eqtaanank sa’ xk’ab’a’ xpaayil poyanamil ut eb’ li wankeb’ li na’leb’

wO

60


chi sa’, ut te’xnaw naq li tz’aqonk sa’ eb’ li ch’uut a’in malaj sa’ eb’ li k’anjel a’in a’an jun maak naxraq aatin sa’ xb’een li chaq’rab’.

c) Ink’a’ te’xk’ulub’a naq eb’ laj jolominel chi moko eb’ li molab’ re li tenamitul reheb’ li chaq’rab’ wankeb’ sa’ li nimla teep malaj sa’ li kok’ molam naq te’xkuutu rix li tz’eqtaanank sa’ xk’ab’a’ li xpaayil li poyanamil malaj li na’leb’ naxk’am li k’a’uxl a’an.

Ro’ raqal

Rik’in xk’ulub’ankil li tento xb’aanunkil li aajel ru jo’ li raqb’il rix sa’ li xkab’ raqal li k’ehok ib’ sa’ aatin a’in, eb’ li tenamit nake’oken sa’ li molam a’in nake’ye raatineb’ naq ink’a’ te’xk’ulub’an ut te’risi li tz’eqtaanank sa’ xk’ab’a li xpaayil li poyanamil sa’ chi xjunil li xb’aanunkil ut xkuutunkil b’an rix li xk’ulub’eb’ li poyanam chi juntaq’eetalil chi ru li chaq’rab’, chi maak’a’aq xsik’b’aleb’ ru li xpaayil li poyanamil, chi moko li xb’onoleb’ ut eb’ li xch’uuteb’ b’ar xe’yo’la malaj ta ut li xtanamitul, re naq te’ruuq xyalb’al xsahil li xk’ulub’eb’ a’in:

a). Li xk’ulub’eb’ re k’ule’k sa’ li chaq’rab’ chi junqtaq’eetil ut sa’ eb’ chi xjunil li xch’a’al roq ruq’il li chaq’rab’ b’ar nake’raqok aatin.

b). Li k’ulub’ej chi rix li xsahilwank ut li rilob’ li chaq’rab’ chi rix chi xjunil li rahilal malaj li xmuxb’al li xk’ulub’ li poyanam li nake’xb’aanu laj k’anjel sa’ li chaq’rab’ malaj yalaq ani junaq poyanam, junaq ch’uut malaj molam.

c) Li k’ulub’ chi rix xna’leb’il li awab’ejilal, jo’ sa’ li tz’aqonk ut okenk sa’ li sik’ok u cho’q re li awab’ejilal, sik’e’k u ut sik’ok u, sa’ li juch’uk re chi xjunil chi junqtaq’eetil; jo’ aj wi’ li tz’aqonk sa’ li awab’ejink ut sa’ li xb’eeresinkileb’ li xk’anjel li chaq’rab’ sa’ chi xjunil li xtusal ru, ut li ok chi juntaq’eetil sa’ li xk’anjel li chaq’rab’.

d) wankeb’ chik xkomon li k’ulub’ej chi rix li poyanam, jo’keb’ a’in:

1. Li k’ulub’ chi rix li b’eek sa’ xyaalal ut li xsik’b’al li xna’aj li junjunq b’ar tkanaq sa’ xsutam li nimla teepal sa’ junaq li tenamit.

2. Li k’ulub’ chi rix li elk sa’ yalaq b’ar tenamit, jo’kan aj wi’ sa’ li ehej ut sutq’iik chaq sa’ li xtenamit.

3. Li k’ulub’ chi rix li tenamital.

4. Li k’ulub’ chi rix li sumlaak ut li xsib’al ru li xsum aamej.

5. Li k’ulub’ chi rix eechanink jo sa’ junesal ut sa’ ch’uut.

6. Li k’ulub’ chi rix li maatanik.

7. Li k’ulub’ chi rix li k’a’uxlak chi ach’ab’anb’il, li nawon ut chi rix li paab’aal.

8. Li k’ulub’ chi rix li aatinak sa’ ach’ab’ab’il ut li yehok k’a’uxl.

9. Li k’ulub’ chi rix li wank sa’ ch’uut ut li okenk sa’ ch’uut sa’ xyaalalil.

e) Eb’ li k’ulub’ chi rix tuminab’k, li ch’uutalil ut li yehom b’aanuhom.

1. Li k’ulub’ chi rix li k’anjel, li xsik’b’al ru li k’anjel chi ach’ab’anb’il, chi junqtaq’eetalil ut sa’ sahilwank sa’ li k’anjel, li kolok ix naq maak’a’ li k’anjel, chi junqtaq’eetaq li tojleb’ naq junqtaq’eet li k’anjel, naq twanq aj wi’ li xk’ajkamunkil chi junqtaq’eet ut chi us.

2. Li k’ulub’ chi rix xk’uub’ankil junaq ch’uut aj kolol rix k’anjel ut tz’aqonk chi sa’.

3. Li k’ulub’ chi rix li ochochnaal

4. Li k’ulub’ chi rix li kawilal re li xchaq’rab’, li tenq’ re li b’ane’k, li sahil wank sa’ komonil ut li tz’aqonk sa’ li xk’anjel li chaq’rab’.

5. Li k’ulub’ chi rix li tzolok ut li kawresink re twanq li k’anjel.

6. Li k’ulub’ chi rix li tz’aqonk chi junqtaq’eetil sa li yehom b’aanuhom.

f). Li k’ulub’ chi rix ok sa’ chi xjunil li na’ajej ut li na’ajej re li chaq’rab’ malaj re li tenamit, jo’ eb’ li puktasib’aal esil, li b’eeresib’aal poyanam, warib’aal, wa’leb’aal, uk’leb’aal kape, k’utb’esink ut sa’ eb’ li ja’leb’aal u.

eP

61


Xwaq raqal.

Eb’ li tenamit nake’okenk sa’ li molam a’in nake’xkuutu rix chi xjuunileb’ li poyanam li nake’tamank sa’ li xtenamiteb’, xkolb’aleb’ rix ut xsikb’al xyaalal chi tz’aqal re ru li kolok a’in, chi ruheb’ li raqleb’aal aatin re li tenamit ut chi ruheb’ li k’iila molam re li awab’ejilal, chi rix li tz’eqtaanank sa’ xk’ab’a’ li xpaayil li poyanamil li naxq’et rix li k’ehok ib’ sa’ aatin a’in, malaj naxmux li xk’ulub’eb’ li poyanam ut li rach’ab’ankileb’ aajel ru, jo’ aj wi’ li xk’ulub’ xpatz’b’al chi ru li chaq’rab’ malaj chi ru li raqleb’aal aatin xtuqub’ankil ru chi tz’aqal reeru ut chi tuqtu ru, chi junil li rahomtesink li nak’ulman chi rix li tz’eqtaanank sa’ xk’ab’a’ li xpaayil li poyanamil.

TENEB’ANB’IL CHAQ’RAB’ CHI RIX XK’ULUB’ LI POYANAM K’AMB’IL CHAQ SA’ LI CHAQ’RAB’ K’UUB’ANB’IL CHI RU LI CHIHAB’ 1948

Xb’een raqal

Chi xjunil li poyanam nayo’la chi maani naruhank chi ramok chi ru li xk’ulub’ ut oxloq’. Wank xna’leb’ ut naruhank chi xtz’ilb’al rix li xwanjik, tento te’wanq ut te’xk’am rib’ sa’ usilal chi rib’il rib’eb’.

Xkab’ raqal

Chi xjunil li poyanam wank xk’ulub’ ut maak’a’ ramb’il chi ru jo’ naxye sa’ li chaq’rab’ a’in, moko na’ilmank ta b’ar xtenamital, xb’onol xtib’el, ma ixq ma winq, li

raatinob’aal, li xpaab’aal, ma wank junaq xch’uutal, b’ar nachal, ma b’ihom malaj neb’a’, b’ar xyo’la malaj chank ru wan.

Jo’kan aj wi’, moko jalanil ta li junjunq chi ch’uutal re li na’leb’il wank, li xchaq’rab’il li wank sa’ ab’lil tenamit rub’el roq ruq’ junaq poyanam malaj li ak naril rib’ xjunes, malaj junaq tenamit wank sa’ k’as, moko naruhank ta naril rib’ xjunes, toj wank rub’el roq’ ruq’ jalan chik tenamit.

Xka raqal

Maani naru chi minek’ ru rik’in kawil k’anjelak malaj kanaak chi taqlaak rub’el roq ruq’ junaq li poyanam, chi xjunil a’in kolb’il rix xb’aan li chq’rab’ naq moko naruhank ta xb’aanunkil.

Xwuq raqal

Chi xjunil juntaq’eeteb’ chi ru li chaq’rab’, maajun jalan, juntaq’eet xk’ulub’ kolek’ rik’in li chaq’rab’. Chi xjunil wankeb’ xk’ulub’ kolek’ chi ru li tz’eqtaanank li ink’a’ naxk’ulub’an li chaq’rab’ a’in ut li naruhank nake’tike’k chi tz’eqtaanank.

Xwuqlaju raqal

Chi xjunil li poyanam wan xk’ulub’ re naq wanq xch’och’ b’ar wi’ twanq, sa’ junesal malaj sa’ ch’uutal.

Maajun ramb’ilaq chi ru sa’ josq’il naq wan xch’och’ b’ar wi’ thilanq.

Xwaqxaqlaju raqal

Chi xjunil li poyanam maajun naruhank tramoq chi ru li tk’a’uxla, li ttz’il rix malaj li xpaab’aal; li k’ulub’ej a’in naxjultika naq maajun ramb’ilaq chi ru xjalb’al xpaab’aal, jo’kan aj wi’ li xk’eeb’al chi naweek’ li xpaab’aal sa’ junesal malaj sa’ komonil, jo’ chi ru k’iila poyanam malaj sa’ muqmuukilal, li xk’utb’al, li xb’aanunkil, li xpaab’ankil ut li xchaq’rab’il.

Xjunmayil raqal

Chi xjunil li poyanam wan xk’ulub’ naq tch’utamib’ malaj xk’eeb’al rib’ sa’ ch’uut sa’ tiikilal.

Maajun minb’ilaq ru chi wank sa’ junaq ch’uut.

eq

62


Kiib’ xka’k’aalil raqal

Chi xjunil li poyanam, jo’ jun reheb’ li jun ch’uutal chi poyanam, wan xk’ulub’ naq k’aak’alenb’ilaq re naq maak’a’ tk’ul, ut naq wanq, xb’aan li tenamital ut li nimla ch’uutal ab’lil tenamit, jo’ naq k’uub’k’u li xtuminal li tenamit, re naq twanq li tnumsi wi’ li kutan, li xch’uutal ut li xyehom b’aanuhom, aajel ru choq’ re naq chaab’il ilb’ilaq ut re naq maajun tramoq chi ru naq t-elq chi uub’ej jo’ jun poyanam.

Wuqub’ xka’k’aalil raqal

Chi xjunil li poyanam wan xk’ulub’ naq t-okenq sa’ li xyehom b’aanuhom li xk’aleb’aalil, naq ttz’aqonq sa’ li seeb’alil k’a’uxej ut naq t-okenq sa’ li wakliik re li tz’ilink-ix jo’ aj wi’ rik’in li ttawmanq.

Chi xjunil li poyanam wan xk’ulub’ naq kolb’ilaq rix li xwanjik ut li jo’k’ihal wan re xb’aan li jo’k’ihal xtz’il rix, xb’aan li seeb’alil k’a’uxej li xb’aanuhom a’an.

NIMLA SUMK’UUB’ RIK’INEB’ LI AB’LIL TENAMIT CHI RIX K’ULUB’EJ RE TUMINAL, CH’UUTALIL UT YEHOM B’AANUHOM

K’amb’il chaq sa’ li chaq’rab’ k’uub’anb’il chi ru li chihab’ 1966; tikib’anb’il roksinkil chi ru li 1976

XB’EEN XCHA’AL

Xb’een raqal1. Chi xjunil li tenamit wan xk’ulub’ xyeeb’al malaj xtuqub’ankil ru li k’a’ ru traj. Jo’ naxye li chaq’rab’ a’in

naq wan xk’ulub’ xteneb’ankil xna’leb’il li wank ut jo’kan aj wi’ li nachal rik’in li xwaklijik rik’in li xtumin, li xch’uutal ut li xyehom b’aanuhom.

2. Re naq ttaw li k’a’ ru traj, chi xjunil li tenamit truhanq tb’eeresi li jo’k’ihal wan re, li xb’ihomal xch’och’el, moko tmux ta ru li jo’k’ihal teneb’anb’il sa’ xb’een xb’aan li nimla ch’uut li natenq’ank chi rix li tuminal reheb’ li ab’lil tenamit chapb’il chaq rik’in li tenq’ank ib’, jo’kan aj wi’ li k’ulub’ej rik’ineb’ li ab’lil tenamit. Maajun sut ramb’ilaq chi ru junaq li tenamit chank ru naq tnumsi li junjunq chi kutan.

3. Li junjunq chi tenamit xe’tz’aqonk sa’ li sumk’uub’ a’in, jo’kan aj wi’ li wankeb’ xwankil chi xb’eeresinkil li na’ajej toj ramro ut li na’ajej yal kanab’anb’il rub’el roq’ ruq’ jalan chik, te’xb’eeresi li k’a’uxl naq maani tramoq chi ru xb’aanunkil li k’a’ ru tye malaj li k’a’ ru traj xb’aanunkil, ut te’xroxloq’i li chaq’rab’ a’in jo’ naxye li teneb’anb’il sa’ li hu xb’aaneb’ li jun ch’uut chi nimqal ab’lil tenamit.

XKAB’ XCHA’AL

Xkab’ raqal

Li junjunq chi tenamit xe’tz’aqonk sa’ li nimla sumk’uub’ a’in xe’xsume xb’eeresinkil li junjunq chi k’ulub’ej li nayemank chi sa’, chi maani te’xtz’eqtaana yal xb’aan li xch’uutal, xb’onol li xtib’el, ma winq ma ixq, li raatinob’aal, li xpaab’aal, li xk’a’uxl chi rix li xna’leb’il li wank malaj junaq chik k’a’uxl, li xtenamital malaj li xch’uutalil, ma wank xtumin ma maak’a’, li xyo’lajik malaj junaq chik na’leb’ jo’ chank ru wan sa’ li xch’uutalil.

ROX XCHA’AL

Roxlaju raqal1. Li junjunq chi tenamit xe’tz’aqonk sa li nimla sumk’uub’ a’in xe’xk’e sa’ aj naq li poyanam tento naq ttzoloq.

Tento naq li tzolok twanq tb’eeresimanq sa’ xb’ehil li wakliik jo’ poyanam re naq t-ilmanq chi chaab’il, ut tkawresimanq li loq’al re li xk’ulub’ li poyanam ut re naq maak’a’aq ramrooq chi ru li naxteneb’ li chaq’rab’ a’in. Jo’kan aj wi’ aajel ru naq li tzolok tento naq tkawresi li poyanam re naq chaab’il ttz’aqonq sa’ junaq li ch’uutal maak’a’ ramro chi ru, tkawresi naq te’xtaw ru, q’unaqeb’ ut li sahil wank rik’ineb’ li junjunq

ew

63


chi nimqal tenamit ut rik’ineb’ aj wi’ li junjunq chi xch’uutalil poyanam malaj paab’aal, ut xkawresinkil li junjunq chi k’anjel re li xch’uutal li xnimqal ab’lil tenamit re naq twanq rajlal li tuqtu’kil usilal.

2. Li junjunq chi tenamit xe’tz’aqonk sa’ li nimla sumk’uub’ a’in xe’xk’e sa’ aj naq, re tb’eeresimanq chi chaab’il li junjunq chi k’ulub’ej aajel ru:

a) Naq li xb’een tasal tzolok aajelaq tz’alaq ru, yalaq b’ar naru natawmank ut yal chi siib’il.

b) Li xkab’ tasal tzolok, sa’ xnaab’alil paayil, jo’ aj wi’ li tzolok ak nim xteram, tento naq yalaq b’ar wan ut yalaq ani naruhank natz’aqonk, aajel ru naq tsik’manq xyaalalil, rik’in tz’aqal naq li tzolok t-elq chi uub’ej yal chi siib’il.

c) Jo’kan aj wi’ li tzolok ak nim chik chi us xteram tento naq yalaq ani naruhank natz’aqonk aran, rik’in li xnawom li junjunq, aajel ru naq tsik’manq xyaalalil, rik’in tz’aqal naq li tzolok t-elq chi uub’ej yal chi siib’il.

Ro’laju raqal1. Li junjunq chi tenamit xe’tz’aqonk sa’ li nimla sumk’uub’ xe’xk’e sa’ aj xk’ulub’ chi xjunil li poyanam naq:

a) Ttz’aqonq sa’ li junjunq chi yehom b’aanuhom.

b) Tk’ul li sahilal li ttawmanq ut oksimanq wi’ li junjunq chi tz’ilok tb’aanumanq.

c) Tkoleq’ rix li xwanjik ut li jo’k’ihal wan re xb’aan li jo’k’ihal xtz’il rix, xb’aan li seeb’alil k’a’uxej li xb’aanuhom a’an.

XKA XCHA’AL

Oob’ xka’k’aalil raqal

Maajun li chaq’rab’ xtusmank sa’ li nimla sumk’uub’ a’in truhanq tkub’si xwankil li ak xk’ulub’ aj wi’ li tenamit, tento naq tyal xsahil ut troksi li jo’k’ihal wan re ut li jo’k’ihal li sahil eechej wan sa’ li xna’aj.

NIMLA SUMK’UUB’ RIK’INEB’ LI AB’LIL TENAMIT CHI RIX K’ULUB’EJ RE POYANAM UT REHEB’ LI NAKE’TZ’AQONK SA’ LI AWAB’EJINK

K’amb’il chaq sa’ li chaq’rab’ k’uub’anb’il chi ru li chihab’ 1966; tikib’anb’il roksinkil chi ru li 1976

XB’EEN XCHA’AL

Xb’een raqal1. Chi xjunil li tenamit wan xk’ulub’ xyeeb’al malaj xtuqub’ankil ru li k’a’ ru traj. Jo’ naxye li chaq’rab’ a’in

naq wan xk’ulub’ xteneb’ankil xna’leb’il li wank ut jo’kan aj wi’ li nachal rik’in li xwaklijik rik’in li xtumin, li xch’uutal ut li xyehom b’aanuhom.

2. Re naq ttaw li k’a’ ru traj, chi xjunil li tenamit truhanq tb’eeresi li jo’k’ihal wan re, li xb’ihomal xch’och’el, moko tmux ta ru li jo’k’ihal teneb’anb’il sa’ xb’een xb’aan li nimla ch’uut li natenq’ank chi rix li tuminal reheb’ li ab’lil tenamit chapb’il chaq rik’in li tenq’ank ib’, jo’kan aj wi’ li k’ulub’ej rik’ineb’ li ab’lil tenamit. Maajun sut ramb’ilaq chi ru junaq li tenamit chank ru naq tnumsi li junjunq chi kutan.

ROX XCHA’AL

Xkaalaju raqal1. Chi xjunil li poyanam juntaq’eeteb’ chi ru li raqleb’aal chaq’rab’ ut chi ru li xjolomil li raqleb’aal aatin.

Chi xjunil li poyanam tento naq wan xk’ulub’ naq t-ab’iiq chi ruheb’ k’iila poyanam ut tento naq kolb’ilaq rix xb’aan li raqleb’aal chaq’rab’ ak re wi’ a’an, moko wan ta ani junaq ttenq’a, junnaqik b’an trileb’ chi xjunil, jo’ naxteneb’ li chaq’rab’, naq ttraqmanq aatin sa’ xb’een junaq li nak’eemank maak sa’ xb’een

ee

64


malaj naq tteneb’amanq junaq xk’ulub’ malaj xtaqlankil jo’ poyanam. Eb’ li nake’puktasink esil ut li k’iila poyanam naru naq moko nake’k’eemank ta sa’ aj naq naraqmank li aatin xb’aan naq wan xloq’aleb’, malaj naq twanq li usilal sa’ xyanq li k’iila poyanam, re naq twanq li sahil wank rik’ineb’ li ralal xk’ajol tenamit li nake’ru chi okenk, malaj re naq kolb’ilaqeb’ rix li yookeb’ chi raqek’ aatin sa’ xb’een, malaj naq li raqleb’aal chaq’rab’ tye, malaj re naq ink’a’ tpuktesimanq jo’k’ihal li esilal tk’anjelaq re li chaq’rab’; ab’an chi xjunil li raqok aatin malaj li teneb’ank maak sa’ xb’een junaq tento naq tb’aanumanq chi ru k’iila poyanam, ka’aj wi’ li toj maji’ nake’tz’aqlok xchihab’ moko naruhank ta wi’ jo’kan nayemank, malaj naq nawank junaq li ch’a’ajkilal sa’ li junsumaalil, b’eelomej ut ixaqilb’ej, malaj naq nateneb’amank ani nakanaak chi ilok reheb’ li kok’al.

2. Chi xjunil li poyanam yook chi k’ehek’ maak sa’ xb’een wan xk’ulub’ re xyeeb’al naq maak’a’ xmaak naq

toj maji’ tawb’il ma tz’aqal yaal naq wan xmaak jo’ naxye li chaq’rab’.

3. Chi ru li raqok chaq’rab’, chi xjunil li poyanam yook chi k’ehek’ maak sa’ xb’een wan xk’ulub’ chi juntaq’eet, naq tkoleq’ rix jo’ naxye li kiib’ oxib’ chi chaq’rab’ a’in:

a) Xk’eeb’al chi naweek’ re chi tikto, sa’ junaq aatinob’aal naxtaw ru ut chi tustu ru, chank ru ut k’a’ ut naq yook chi k’eemank maak sa’ xb’een;

b) Xk’eeb’al xhoonal ut li k’a’ ru troksi re xkawresinkil rib’ re tkol wi’ rib’ ut re naq aatinaq rik’in junaq laj nawol chaq’rab’ ani traj tkoloq rix;

c) Re naq ttraqmanq chaq’rab’ sa’ xb’een chi moko tb’ayq ta yal sa’ xmaak jalan chik k’anjel malaj na’leb’;

d) Tento wanq naq ttraqmanq aatin sa’ xb’een ut ttruhanq xkolb’al rib’ xjunes malaj wanq ani tkoloq rix li ttraj a’an; tento naq tyeemanq re, wi’ maani junaq tkoloq rix, li xk’ulub’ naq tento wan ani, malaj naq li raqleb’aal aatin tpatz’ naq wanq ani tkoloq rix ut tnaw chi us li maak li k’a’ru yook chi k’eemank sa’ xb’een, yal chi siib’il, wi’ raj maak’a’ xtumin xtojb’al;

e) Tento naq ttruhanq chi patz’ok ut chi patz’eek’ reheb’ li poyanam nake’nawok re li xmaak ut te’raj naq ttraqmanq aatin sa’ xb’een ut jo’kan aj wi’ tento naq tpatz’eeq’ reheb’ li nake’nawok re li xmaak li ink’a’ nake’raj naq ttraqmanq aatin sa’ xb’een, tento juntaq’eet naq te’patz’eeq’ reheb’ maajun sik’bilaq ru.

f) Tento naq wanq ani tjaloq ru li raatin yal chi siib’il, wi’ ink’a’ naxtaw ru malaj ink’a’ naxnaw li aatin na’oksimank sa’ li raqleb’aal chaq’rab’.

g) Moko mimb’ilaq ta ru chi xjitb’al rib’ yal xjunes malaj xyeeb’al naq wank xmaak.

4. Li na’oksimank rik’ineb’ li toj maji’ natz’aqlok xchihab’eb’ rik’in li chaq’rab’ tento naq tk’eemanq sa’ aj a’in ut li rusilal naq ttenq’amanq chi xtuqub’ankil ru li xyu’am ut t-oq wi’ chik sa’ xyanq li komonil.

5. Chi xjunil li poyanam teneb’anb’il maak sa’ xb’een wan xk’ulub’ naq li chaq’rab’ xt’ane’ sa’ xb’een ut li xtojb’al xmaak xk’ehek tento naq toj t-ilmanq wi’ chik xb’aaneb’ li jwal xnimal ru raqleb’aal aatin, jo’ tz’iib’anb’il xb’aan li chaq’rab’.

6. Wi’ junaq li tojb’aal maak ak xaqab’anb’il ut chi rix a’an xe’xye naq moko yaal ta, malaj x’isiik li maak sa’ xb’een li yook chi raqek’ aatin sa’ xb’een, xb’aan naq xtawmank xb’aaneb’ li nake’tz’ilok rix naq ma yaal tz’aqal naq wan li xmaak naq li jo’k’ihal li chaq’rab’ xb’eeresimank moko tz’aqal ta re ru, li poyanam li xk’uluk re tawasiik yal xmaak naq xteneb’amank xtojb’al maak sa’ xb’een, tento naq te’xk’ajk’amu chi ru, jo’ naxye li chaq’rab’, malaj tk’utb’esimanq naq moko tz’aqal ta re ru xjunxaaqalil re xteneb’ankil chaq’rab’ sa xb’een malaj naq moko xk’ut ta rub’elaj naq wan xmajelal chi raqek’ chaq’rab’ sa’ xb’een.

7. Maajun naruhank chi raqek’ chaq’rab’ sa’ xb’een wi’ ak xraqmank aj wi’ chaq’rab’ sa’ xb’een rik’in li maak a’an, malaj ak x’ach’ab’amank chi junajwa sa’ xk’ab’a’ li maak a’an ut xb’eeresimank chi tz’aqal re ru jo’ naxye li chaq’rab’ ut li xb’ehil li teneb’ank maak re li junjunq chi tenamit.

Xwaqxaqlaju raqal1. Chi xjunil li poyanam maajun naruhank tramoq chi ru li tk’a’uxla, li ttz’il rix malaj li xpaab’aal; li k’ulub’ej

a’in naxjultika naq maajun ramb’ilaq chi ru xjalb’al xpaab’aal, jo’kan aj wi’ li xk’eeb’al chi naweek’ li

er

65


xpaab’aal sa’ junesal malaj sa’ komonil, jo’ chi ru k’iila poyanam malaj sa’ muqmuukilal, li xjultikankil, li xb’aanunkil, li xpaab’ankil ut li xk’utb’al.

2. Maajun minb’ilaq ru xb’aanunkil li moko us ta, chi moko xramb’al ta chi ru li xwanjik sa’ sahilal malaj xpaab’ankil chik junaq paab’aal li moko a’an ta naraj.

3. Naq moko ramro ta chi ru xk’eeb’al chi nawek’ li xpaab’aal chapb’ilaq rik’in li chaq’rab’ li naruhank naramok chi ru li aajel ru jo’ naq tz’iib’anb’il sa’ li chaq’rab’ a’in re xkolb’al rix li sahil wank, li xtusulal li wank, li kawilal malaj li chaab’il ilek’ chi ruheb’ k’iila poyanam, ut li moko xramb’al ta chi ruheb’ li k’ulub’ej li jwal aajel ru reheb’ li komon jalan chik.

4. Li junjunq chi tenamit xe’tz’aqonk sa’ li nimla sumk’uub’ a’in nake’xk’e sa’ aj roxloq’inkil li xwanjik li na’b’ej yuwa’b’ej ut, malaj, li na’b’ej yuwa’b’ej li xaqab’anb’ileb’ xb’aan li chaq’rab’, re naq eb’ li xkok’al te’xk’ul li tzolok re li paab’aal ut li chaab’il ilek’ tento naq b’eeresinb’ilaq jo’ chan ru nake’raj wank a’aneb’.

Kaahib’ xka’k’aalil raqal1. Chi xjunil li kok’al wan xk’ulub’, maajun tz’eqtaananb’ilaq yal xb’aan li ch’uutal nachal wi’, li xb’onol

xtib’el, ma winq ma ixq, xb’aan li raatinob’aal, xpaab’aal, xtenamital, malaj rik’in xtumin ut rik’in xyo’lajik, tento naq kolb’ilaq rix jo’ xk’ulub’ jun kach’in, jo’ xb’aan li xjunkab’lal, xb’aan li k’iila poyanam ut xb’aan li awab’ejilal.

2. Chi xjunil li kach’in chi rix li tyo’lajik sa’ junpaat tz’iib’anb’ilaq ut tento naq k’eeb’ilaq junaq xk’ab’a’.

3. Chi xjunil li kach’in tento naq wanq junaq li xteepalil sa’ b’ar wi’ yo’lajenaq.

Waqib’ xka’k’aalil raqal

Chi xjunil li poyanam juntaq’eeteb’ chi ru li chaq’rab’ ut wan xk’ulub’eb’ chi maajun tz’eqtaananb’ilaq ut juntaq’eet xkolb’al rixeb’ xb’aan li chaq’rab’. A’in tento, naq li chaq’rab’ tteneb’ naq maak’a’aq li tz’eqtaanank ut ril naq chi xjunil li poyanam kolb’ilaq rix ut tento naq tb’eeresi aj wi’ chi chaab’il junaq li k’a’uxej re naq maak’a’aq li tz’eqtaanank xb’aan li ch’uutal nachal wi’ junaq li poyanam, li xb’onol xtib’el, ma winq ma ixq, xb’aan li raatinob’aal, xpaab’aal, malaj sa’ xk’ab’a’ li xk’eeb’al chi nawek’ li na’leb’il wank malaj sa’ xk’ab’a’ chik junaq k’a’uxej, xtenamital, malaj rik’in xtumin ut rik’in xyo’lajik malaj rik’in chik junaq li xwanjik sa’ li komonil.

NIMLA CH’UTAM RE XKOLB’AL UT XRAQB’AL AATIN SA’ XB’EEN LI NAKAMSIN

Tikib’anb’il roksinkil sa’ li kab’laju xb’e li po enero re li chihab’ 1951, jo’ naxxaqab’ li xwaqxaqil raqalil

Xb’een raqal

Li xe’tz’aqonk xe’xye naq li k’uub’anb’il k’iila kamsink tenamit, malaj ak b’aanunb’il chaq naq ak wan li tuqtu’kil usilal malaj naq wan li yalok rik’in puub’, a’an jun maak chi ru li junjunq chi ab’lil tenamit ut a’aneb’ nake’xye naq tento xkolb’al naq ink’a’ twanq a’in malaj xteneb’ankil li xtojb’al maak sa’ xb’een li ani nab’aanunk re.

Xkab’ raqal

Sa’ li nimla ch’utam a’in, natawmank ru jo’ k’uub’anb’il k’iila kamsink li jo’k’ihal li natusmank anaqwan, li nab’aanumank yal re xjuk’b’al, chi xjunil malaj yiijach aj wi’, junaq tenamit, ch’uutal, paab’aal jo’ chan ru naxye arin:

a) Xkamsinkileb’ li nake’tz’aqonk sa’ junaq li ch’uutal;

b) Xtawasinkileb’ chi us xjunxaaqalileb’ malaj xk’a’uxeb’ li nake’tz’aqonk sa’ junaq ch’uutal.;

c) Xmimb’aleb’ ru chi ok malaj chi tz’aqonk re naq toj wanqeb’ ab’anan timil timil naq yooqeb’ chi tawasiik chi junajwa li xjunxaaqalileb’ malaj yal b’ayaq aj wi’;

d) Xramb’aleb’ chi ruheb’ naq te’yo’laaq sa’ junaq ch’uutal;

e) Xk’amb’aleb’ chi mimb’il ruheb’ li kok’aleb’ sa’ jalan chik ch’uutal.

et

66


NIMLA AATINAK RE JUNSUT RUB’EL CHOXA CHI RIX RISINKIL LI TZ’EQTAANAK POYANAMIL, AJ JALANIL TENAMIT UT CHI XJUNIL LI XKOMON MAAK’A’ WI’ KUYUK.

NATUQLA RUCh’utam aran DURBAN (Sudáfrica)

31 re Agosto toj 8 re Septiembre re 2001Xcha’alil re chi xjunil.

2. Naqanaw naq li tz’eqtanank xb’aan xjalanil li poyanam, li xik’ ilok sa’ xb’eeneb’ li ab’l poyanam ut chi xjunil xpaayil li rahob’tesink na’uxman sa’ xk’ab’a’ xmaajelil li kuyuk, chi xjunil a’in nachal sa’ xk’ab’a’ rilb’al xb’onol xtib’el li poyanam, li ch’uut natz’aqon wi’, li xb’aatal, li xtenamit, jo’kan na’uxman xtz’eqtanankil li poyanam, ab’an sa’ xyanqeb’ a’in wankeb’ naab’al chik li na’leb’ li na’oken jo’ qayehaq li raatinob’aal, xpaab’al, li xk’a’uxl, sa’ xk’ab’a’ xmaajelil li xtumin, xb’aan li na’ajej xyo’la wi’ chaq ut naab’al chik xkmon;

6. Naqaye naq chi xjunileb’ li tenamit ut poyanam nake’xk’uub’ jun aj wi’ chi junkab’al li jwal naab’al xb’ihomal sa’ xk’ab’a’ li k’iila ch’uut nake’tz’aqon wi’. A’in natenq’an re naq li junjunq chi tenamit naxtaw li wakliik rik’in li xyehom xb’aanuhom li junjunq chi tenamit, xb’aan naq a’in xkomon xb’ihomal eb’ li na’ajej. Li xb’eeresinkil ut xpuktasinkil li kuyuk, li wank sa’ komonil, li roxloq’inkil li jalanjalanq chi ch’uut wankatqeb’ natenq’an re xtuqub’ankil ru komonil nake’xnaw tz’aqonk sa’ li komonil wank;

7. Naqaxaqab’ qaatin naq chi xjunileb’ li poyanam nake’yo’la chi ach’ab’anb’il ut sa’ junqtaq’eetilal rik’ineb’ li xk’ulub’ ut wankeb’ xnawom re naq te’okenq chi xsik’b’al li xwaklijikeb’ li xkomonil malaj xtenamiteb’. Chi xjunil li k’a’uxl wan chi rix li numtaak, a’in a’an jun li b’alaq’ik, xb’aan naq moko yaal ta, jo’kan naq tento xk’eeb’al tojb’a maak sa’ xb’een li nab’aanunk re, sa’ xk’ab’a’ naq moko us ta xb’aanunkil, sa’ ra nak’eeman li poyanam nak’uluk re, jo’kan naq ink’a’ us naq tqil xjalanil li poyanam malaj naq tqaye naq sa’ xk’ab’a’ junaq na’leb’ moko qakomon ta;

9. Nachal qak’a’uxl naq naqil sa’ xk’ab’a’ xjalanil li poyanam, li tz’eqtanank, li xik’ ilok sa’ xb’eeneb’ li ab’l poyanam ut chi xjunil xpaayil li rahob’tesink nawan sa’ xk’ab’a’ naq maak’a’ li kuyuk, naru nanumtaak, sa’ xk’ab’a’ naq ink’a’ na’uxman xjek’b’al sa’ juntaq’eetilal li b’ihomal, nawan li tz’eqtanank ut li xkanab’ankil chi ixb’ej eb’ li poyanam;

10. Naqajultika chi tz’aql naq chi xjunil li poyanam wan xk’ulub’ rik’in li xkomonil, jo’ wi’ rik’ineb’ li ab’l tenamit naq tixb’eeresi chi xjunil li xk’ulub’ ut ink’a’ naru naq tz’eqtananb’ilaq;

14. Naqanaw naq li rahilal xkanab’ chaq li numtaak sa’ xb’een jalan chik, truuq tqaye naq yalaq ta b’ar ut yalaq jo’q’e kik’ulman tento naq traqmanq li tojb’a maak sa’ xb’eeneb’ li xe’b’aanunk re, jo’ wi’ tento rilb’al naq ink’a’ chik te’k’ulmanje’q. Ra na’eek’amank naq toj yo chi k’ulman chi xjunil li xkanab’ chaq li rahilal a’in ut a’in yo chi okenk chi rix xmaajelil li juntaq’eetilal sa’ eb’ li komonil, jo’ aj wi’ chi rix li tuminab’k cho’q re xq’axb’al li kutan sa’ chi xjunil li ruuchich’och’ ;

15. Nanawman naq eb’ li na’leb’ nab’eeresiman chi rix li tz’eqtanank ut li xkamsinkileb’ li poyanam a’in naxk’utb’esi li xrahob’tesinkileb’ li poyanam, jo’kan naq arin nawan li tz’eqtanank xb’aan xjalanil li poyanam, xik’ ilok sa’ xb’eeneb’ li ab’l poyanam ut chi xjunil xpaayil rahob’tesink na’uxk sa’ xk’ab’a’ xmajelil li kuyuk; nanawman naq chi xjunil li xk’ulman yalaq ta b’ar ut yalaq jo’ q’e tento naq te’raqmanq aatin chi rix re naq te’k’eemanq sa’ tojb’al maak li xe’b’aanunk re, jo’ wi’ rilb’al naq ink’a’ chik tk’ulmanq;

18. Naqaka’jultika wi chik naq li ne’b’a’il, jo’ wi’ naq ink’a’ nanawman xsik’b’al li wakliik, naq ink’a’ nake’k’eeman sa’ ajl eb’ li komon, xmaajelil li juntaq’eetilal rik’in xtawb’al xtuminal li sachomq, jwal naxjunaji rib’ rik’in li tz’eqtanank na’uxman xb’aan xjalanil li poyanam, li xik’ ilok sa’ xb’eeneb’ li ab’l poyanam ut chi xjunil xpaayil li rahob’tesink na’uxk sa’ xk’ab’a’ naq maak’a’ li kuyuk, eb’ a’in nake’oken re naq toj twanq li tz’eqtanank sa’ qayanqil ut jwal yo aj wi’ xk’amb’al chaq li neb’a’il;

20. Naqanaw naq li tz’eqtanank, li xik’ ilok sa’ xb’eeneb’ li ab’l poyanam ut chi xjunil xpaayil li rahob’tesink na’uxk sa’ xk’ab’a’ naq maak’a’ li kuyuk, chi xjunil a’in ki’oken re naq kichal eb’ li ch’a’ajkilal chi rix li yalok rik’in puub’, malaj a’in a’an jun reheb’ li rahil kixkanab’, xb’aan naq wi maak’a’ raj li tz’eqtanank,

ey

67


na’uxman raj roxloq’inkileb’ xk’ulub’eb’ li poyanam. Naqajultika naq aajel ru naq chi xjunil li xe’tz’aqon sa’ li yalok rik’in puub’, tento naq te’roxloq’i chi xjunil li x-uxman xxaqab’ankil, jo’ wi’ tento naq eb’ li awa’b’ejilal reheb’ li k’iila tenamital te’ril chi xjunil li ke’k’ulman sa’ xq’ehil chaq li yalok rik’in puub’ ut tento aj wi’ te’k’anjelaq chi rix li risinkil li tz’eqtanank;

23. Naqanaw naq li xtenamiteb’ laj ralch’och’ wankeb’ xk’ulub’ a’yaal jo’ chan ru naq xaqxo chaq xb’eeresinkil xb’aaneb’ li junjunq chi na’ajej tuqub’anb’il chaq ru xb’aaneb’ li awa’b’ejilal, jo’kan naqaye naq aajel ru xk’eeb’al xwankil chi xjunil li xaqxo chaq sa’ eb’ li chaq’rab’ re li awa’b’ejilal, rik’ineb’ laj k’uub’anel chaq’rab’ ut rik’ineb’ laj b’eeresinel chaq’rab’, re naq te’b’eeresimanq ut te’k’eemanq xwankil;

XTUSULAL K’ANJEL KIXXAQAB’AMANI. Xsiyajik, xxe’, xchanruhil ut ru li tz’eqtanank, li xik’ ilok ut chi xjunil xpaayil li rahob’tesink na’uxk sa’

xk’ab’a’ naq maak’a’ li kuyuk:

1. Nakawresiman xch’ool li xk’ub’ulal xjolomil tenamital naq sa’ xb’eeresinkil li xk’anjel sa’ li tenamit ut rik’in xtenq’ jalan chik li xk’ub’ulal xjolomil tenamital, molam nake’b’eeresink xtuminal k’anjel sa’ li kok’ tenamit ut sa’ li ab’l tenamit, tento naq te’xkawresi roksinkil xtuminal li tenamit jo’ wi’ reheb’ li molam nake’xb’eeresi xjuneseb’ rib’, ab’an tento naq te’patz’o’q rik’ineb’ li komonil li nake’xk’ul li rahilal, re naq chi jo’ka’in ruhank xjeb’al li neb’a’il, ab’an rilb’al eb’ li na’ajej b’ar wi’ wankeb’ li nake’xk’ul li rahob’tesiik, li xik’ ilok ut chi xjunil xpaayil li rahob’tesink na’uxk sa’ xk’ab’a’ naq maaka’a’ li kuyuk;

II. Eb’ li poyanam nake’xk’ul li tz’eqtanank, li xik’ ilok ut chi xjunil xpaayil li rahob’tesink na’uxk sa’ xk’ab’a’ naq maak’a’ li kuyuk.

3. Nakawresiman xch’ool li xk’ub’ulal xjolomil tenamital re naq te’k’anjelak sa’ chi xjunil li tenamit ut re naq twanq li sumtenq’ank rik’ineb’ li k’iila tenamit re xkawresinkil xb’ehil chi rix li xpuktasinkil ut xkolb’al rix xk’ulub’eb’ li poyanam li nake’xk’ul li tz’eqtanank, xik’ ile’k, xtz’eqtanankil li poyanam xb’aan li xch’uut natz’aqon wi’ ut chi xjunil xpaayil li rahob’tesiik sa’ xk’ab’a’ naq maak’a’ li kuyuk, jo’ aj wi’ li nake’xk’ul rahob’tesiik xb’aan eb’ li yajel nake’letzk, kama’ li VIH/xmaxel k’ik’el, re naq tsik’manq xyaalalil ut t-uxmanq xkolb’aleb’ rix chi ruhatq li yajel a’in, re aj wi’ naq te’xtaw xb’anol ut twanq aj wi’ li k’anjel chi rix li tzolok, kawresink, xk’eeb’al chi nawe’k chi xjunil eb’ li esilal aajel ru cho’q re li tenamit, re naq chi jo’ka’in yooq li yalok q’e cho’q re risinkil li rahob’tesink, kub’sink wankil, tz’eqtanank, xmaajelil li k’anjel ut chi xjunil li rahilal naxkanab’ malaj naxk’am chaq;

Xtenamiteb’ laj Ralch’och’

15. Naxjultika reheb’ li tenamital:a) Te’xchaq malaj te’xb’eeresi sa’ komonil xchaq’rab’ li tenamit, jo’ aj wi’ chi rix li xjolominkil, xchaq’rab’il ut

chi xjunil li xna’leb’il wan chi rix xk’anjelankil, xkolb’al rix ut xtuqub’ankil ru xtz’aqonik li xtenamiteb’ laj ralch’och’, jo’ aj wi’ chi rix xk’eeb’al chi oxloq’iik li xk’ulub’eb’, jo’ wi’ re naq yalaq ta b’ar oxloq’inb’ilaq li xk’ulub’eb’ jo’ poyanam, re naq te’wanq chi ach’ab’anb’il, sa’ junqtaq’eetalil, chi maak’a’aq chik li tz’eqtanank ut re te’tz’aqonq sa’ chi xjunil li k’anjel tb’aanumanq sa’ li komonil, qayehaq jo’ rik’in li k’anjel na’uxman rik’ineb’ ut cho’q reheb’;

b) T’exkuutu rix xb’ehil k’eeb’al chi naw’ek ut rosloq’inkil chi xjunil xb’ihomaleb’ laj ralch’och’; jo’kan aj wi’ xk’eeb’al chi k’anjelak li xb’ehil ak xsumeman xb’aan xk’ub’ulal xjolomil tenamital chi rix li k’anjel a’in;

16. Naxwaklesi xch’ooleb’ li xk’ub’ulal xjolomil tenamital re naq te’k’anjelaq rik’in xtenamiteb’ laj ralch’och’ re naq te’okenq sa’ xsik’b’al li tumin, jo’ wi’ re xtamresinkil xwanjik eb’ li k’anjel, naq aajel ru tento naq t-uxmanq xxaqab’ankil eb’ li nimqal ru na’ajej, malaj xtamresinkil li ak wankeb’ sa’ xteepaleb’ laj ralch’och’, re naq chi jo’ka’in twanq li k’anjel, twanq li kawresink chi rix chan ru li k’anjelak, jo’ aj wi’ na’ajej b’ar wi’ naru natawman li to’ tumin re xyoob’ankil junaq li xna’leb’il xsik’b’al li tumin;

eu

68


17. Naxwaklesi xch’ooleb’ li xk’ub’ulal xjolomil tenamital re naq te’k’anjelak rik’in xtenamiteb’ laj ralch’och’, re xtuqub’ankil malaj re xb’eeresinkil na’leb’ chi rix chan ru xk’eeb’al xkawresinkileb’ cho’q re xnawb’al xtawb’al li wakliik cho’q reheb’ li junjunq chi na’ajej malaj k’aleb’aal;

18. Naxwaklesi xch’ooleb’ li xk’ub’ulal xjolomil tenamital re naq te’xb’eeresi k’a’uxl chi rix li tenamit, jo’ wi’ te’xkawresi eb’ li k’anjel wan cho’q re xb’eeresinkil rik’ineb’ li ixq ut eb’ li kok’ ixqa’al aj ralch’och’ re naq sa’ komonil rik’ineb’ tk’eemanq chi nawe’k li xk’ulub’eb’ jo’ xcha’al jun tenamit, jo’ xcha’al jun awa’b’ejilal, jo’ chi rix xtawb’al li xtuminal li sachomq, li komonil wank ut li yehom b’aanuhom; xkanab’ankil chi ixb’ej naq sa’ xk’ab’a’ li rixqilaleb’ nake’ramman chi ruheb’ li xtz’aqonikeb’, jo’ aj wi’ xb’aan li xch’uutaleb’ nake’tz’aqon wi’; tento aj wi’ xsik’b’al xyaalal eb’ li ch’a’ajkilal nachal sa’ xk’ab’a’ li tzolok, kawilal li junxaqalil, k’a’uxl, tumin ut li k’iila paay chi rahob’tesink nake’xk’ul li ixq, qayehaq jo’ li rahob’tesiik nake’xk’ul sa’ li xjunkab’al; aajel aj wi’ ru risinkil chi xjunil xpaayil li tz’eqtanank nake’xk’ul chi numtajenaq eb’ li ixq ut eb’ li kok’ ixqa’al aj ralch’och’, xb’aan naq a’in naxjunaji rib’ li tz’eqtanaak nake’xk’ul sa’ xk’ab’a’ li ch’uut nake’tz’aqon wi’ ut sa’ xk’ab’a’ naq nake’muxe’ li xjunxaqalil;

19. Nak’eyeeman re li xk’ub’ulal xjolomil tenamital naq eb’ te’xtz’il rix a’yaal jo’ chan ru naxye li xtusulal na’leb’ ut chaq’rab’ reheb’ li k’iila tenamit chi rix xk’ulub’ eb’ li poyanam, jo’ li wankeb’ sa’ li Xnimal ruhil Chaq’rab’ re li tenamit, eb’ li chaq’rab’, tustuukil chaq’rab’ ut li k’iila k’a’uxl wankeb’ cho’q re risinkil li tz’eqtanank, xik’ ilok, xtz’eqtanankil li poyanam xb’aan li xch’uut natz’aqon wi’ ut chi xjunil xpaayil li rahob’tesink na’uxk sa’ xk’ab’a’ naq maak’a’ li kuyuk, chi xjunil li nake’uxk chi xkutankil malaj chi muqmu, sa’ xb’een eb’ li tenamit jo’ aj wi’ sa’ xb’een li poyanam aj ralch’och’;

20. Nak’eeman jun xb’oqb’aleb’ li xk’ub’ulal xjolomil tenamital li te’raj okenk ut chi roxloq’inkil chi xjunil li sumk’uub’ank ki’uxman chaq chi rix xtenamiteb’ laj ralch’och’, re naq tnawmanq b’ar wankeb’ ut xk’eeb’aleb’ reetal chi chaab’il;

21. Naxtz’amaman chi ruheb’ li xk’ub’ulal xjolomil tenamital naq tk’eemanq xloq’al malaj xwankil jo’ tz’aqal chan ru naq tuqtu chaq ru eb’ li na’leb’ chi rix xtenamiteb’ laj ralch’och’, a’yaal jo’ chan ru naq kiyeeman chaq sa’ eb’ li nimqal ru ch’uutam kiwan sa’ chi xjunil li ruuchich’och’;

22. Naxtz’amaman chi ruheb’ li xk’ub’ulal xjolomil tenamital naq:

a) Tte’xtuqub’ ru xna’leb’il sa’ eb’ li molam ut naq ak xtuqub’aman ruheb’ tento okenk chi rixeb’, re naq ttawmanq li k’a’ ru naxtaaqi rix malaj li k’a’ ru na’ajman rik’in xtenamiteb’ laj ralch’och’ li kituqla chaq ru sa’ xtusulal eb’ li k’anjel kixaqli;

b) Te’patz’oq rik’ineb’ li nake’jolomink reheb’ laj ralch’och’ chi rix li xyeeb’aleb’ xk’a’uxl chi rix xna’leb’il li wank li najot’ok reheb’ a’an;

A. Na’leb’ tb’eeresimanq sa’ chijunil li tenamit:1. Na’leb’ wan chi rix xk’uub’ankileb’ eb’ li chaq’rab’, xchaq’rab’il, xjolominkil ut jalan chik xna’leb’il chi rix

li kolok ib’ chi rix li tz’eqtanank, xtz’eqtanankil li poyanam xb’aan li xch’uut natz’aqon wi’, li xik’ ilok ut chi xjunil xpaayil li rahob’tesink na’uxk sa’ xk’ab’a’ naq maak’a’ li kuyuk.

68. Nakawresiman xch’ool li xk’ub’ulal xjolomil tenamital re naq te’xb’eeresi eb’ li chaq’rab’ ut xna’leb’il li xjolominkil sa’ chi xjunil li tenamit malaj naru aj wi’ te’xk’e xkomon li ak wankeb’ chi rix risinkil li tz’eqtanank ut ink’a’ chik xsumenkil chi junajwa naq twanq li tz’eqtanank. Li xik’ ilok ut chi xjunil xpaayil li rahob’tesink na’uxk sa’ xk’ab’a’ xmaak’a’il li kuyuk li na’uxman sa’ xb’een chi xjunil eb’ li komonil, a’yaal li k’a’ ru teneb’anb’il sa’ xb’eeneb’ sa’ li sumk’uub’ reheb’ li k’iila tenamit chi rix risinkil chi xjunil xpaayil li tz’eqtanank, rilb’al naq tb’eeresimanq jo’ chan ru tuqub’anb’il chaq ru sa’ li sumk’uub’ malaj li k’a’ ru naxtaaqe chaq rix li k’ehok ib’ sa’ aatin;

71. Nakawresiman xch’ool li xk’ub’ulal xjolomil tenamital jo’ aj wi’ li molam nake’ilok re naq t-uxmanq xb’eeresinkil jo’ naxk’ulub’a eb’ li chaq’rab’, re naq te’xk’uub’a ut te’xb’eeresi chi tz’aqal reeru eb’ li k’a’uxl ut xna’leb’il li xk’anjelankil chi xjunil li rahilal nake’xb’aanu sa’ xb’eeneb’ li poyanam eb’ laj k’ak’alenel tenamit malaj jalan chik poynam li nake’k’anjelak sa’ li k’ak’alenk re naq ink’a’ chik te’xb’aanu li tz’eqtanank,

ei

69


xtz’eqtanankil li poyanam xb’aan li xch’uut, li xik’ ile’k ut chi xjunil xpaayil li rahob’tesink na’uxk sa’ xk’ab’a’ xmak’a’il li kuyuk, kama’ aj wi’ re naq te’raqmanq tojb’a maak sa’ xb’eeneb’ li nake’t’ane’ sa’ li maak a’in;

74. Nakawresiman xch’ool li xk’ub’ulal xjolomil tenamital, eb’ li molam wankeb’ rub’el xtaql awa’b’ejilal ab’an nake’xb’eeresi xjuneseb’ rib’ ut eb’ li molam nake’xb’eeresi xjuneseb’ rib’

b) Teyal eeq’e chi xjeb’al li raxiik’, qayehaq jo’ li raxiik’ naxk’am chaq li tz’eqtanank, xtz’eqtanankil li poyanam yal xb’aan li xch’uut natz’aqon wi’, li xik’ ilok ut chi xjunil xpaayil li rahob’tesink na’uxk sa’ xk’ab’a’ xmaak’a’il li kuyuk:

Xk’ulub’ankil ut xb’eeresinkil chi tuqtu ru chi xjunil eb’ li xna’leb’il li chaq’rab’ wankeb’ rik’ineb’ li k’iila tenamit ut sa’ li sutam chi rix xk’ulub’ eb’ li poyanam re naq ink’a’ chi twanq li tz’eqtanank.

81. Nakawresiman xch’ooleb’ chi xjunil li xk’ub’ulal xjolomil tenamital re naq ink’a’ chik te’xsume li xrahob’tesinkileb’ li poyanam nake’chal sa’ jalan chik tenamit malaj ab’l tenamit jo’ wi’ li yal k’anjelak rajomeb’, li nake’xk’ul tz’eqtanaak yal sa’ xk’ab’a’ xb’onol li xtib’el, li xxe’ xtoonal, b’ar yo’lajenaq, li ch’uut natz’aqon wi’, re naq te’ilmanq aj wi’ re naq te’xtaw li xhu reetalil naq te’ruhanq chik chi wank sa’ li tenamit malaj te’ruhanq chi k’anjelak, wanqeb’ rochochnal, te’ilmanq li xkawilaleb’ ut kolb’ilaqeb’ rix xb’aan li chaq’rab’;

Xraqb’al chaq’rab’ sa’ xb’eeneb’ li nake’tz’eqtanank84. Nakawresiman xch’ooleb’ li xk’ub’ulal xjolomil tenamital re naq te’xb’eeresi xna’leb’il rilb’al li maakob’k sa’

xb’aanunkil li tz’eqtanank, xtz’eqtanankil li poyanam xb’aan li xch’uut natz’aqon wi’ ut chi xjunil xpaayil li rahob’tesink na’uxk sa’ xk’ab’a’ xmaak’a’il li kuyuk, tento rilb’al naq chi xjunil li nab’aanunk re li na’leb’ a’in aajel ru naq traqmanq aatin sa’ xb’een jo’ jun nimla maak chi ru chaq’rab’, re naq chi jo’ka’in ink’a’ yal tkanaaq chi jo’ majo’ malaj ink’a’ tk’eemanq xtojb’al rix sa’ xb’een li poyanam nab’aanunk re li maak a’in ut chi jo’ka’in tk’eemanq chi k’anjelak li k’a’ ru naxye li chaq’rab’;

85. Nakawresiman xch’ool li xk’ub’ulal xjolomil tenamital re naq ttz’ilmanq rix chi xjunil xna’leb’il li raqok aatin, li raxiik’ na’uxmank sa’ xyanqeb’ laj k’ak’alenel tenamit ut eb’ li tojb’a maak wankeb’, jo’ aj wi’ li tz’eqtanank, xtz’eqtanankil li poyanam xb’aan li ch’uut natz’aqon wi’, xik’ ilok ut chi xjunil xpaayil li rahob’tesink na’uxk sa’ xk’ab’a’ xmaak’a’il li kuyuk, tento xtawb’al chi xjunil li k’a’ re ru nake’k’utb’esink re chi xjunil eb’ li rahilal a’in re naq t-uxmanq ruhank chi risinkil li komonil rahilal ut chi xjunil li tz’eqtanank na’uxk;

Tzolb’al rix xk’ulub’ eb’ li poyanam reheb’ laj k’anjel chi ru chaq’rab’ ut poyanam wankeb’ xtzolb’al.

133. Nakawresiman xch’ooleb’ li xk’ub’ulal xjolomil tenamital re naq te’xtuqub’ ut te’xkawresi chi xjunil li k’anjel t-uxmanq re li kawresink chi rix xk’ulub’ eb’ li poyanam re naq ink’a’ chik t-uxmanq li tz’eqtanank chi moko rixqilal malaj xwinqilal li poyanam, a’in xb’aaneb’ laj k’anjel chi ru li chaq’rab’, qayehaq jo’ eb’ laj k’anjel sa’ chaq’rab’, eb’ laj k’ak’alenel tenamit, eb’ laj k’anjel sa’ eb’ li tz’alam, chi rix li kawilal, laj k’utunel ut eb’ li nake’ilok re li poyanam nake’xik sa’ jalan chik tenamit;

134. Nakawresiman xch’ooleb’ li xk’ub’ulal xjolomil tenamital re naq te’xk’e xch’ool chi rilb’al chi xjunil li rahilal naxk’am chaq li tz’eqtanank, li xik’ ilok ut chi xjunil xpaayil li rahob’tesink na’uxk sa’ xk’ab’a’ xmaak’a’il li kuyuk sa’ xb’eeresinkil li chaq’rab’, jo’ wi’ naq t-uxmanq xb’eeresinkil li chaq’rab’ chi tuqtu ru, aajel aj wi’ ru xk’eeb’al chi nawe’k sa’ chi xjunileb’ li molam ut rik’ineb’ laj k’anjel chi ru chaq’rab’ chi xjunil li k’anjel ke’uxman xteneb’ankil sa’ xb’eeneb’ sa’ li sumk’uub’ rik’ineb’ li k’iila tenamit chi rix risinkil chi xjunil xpaayil li tz’eqtanank ut sa’ eb’ li junch’ol chik chi na’leb’ ki’uxman xxaqab’ankil;

135. Naxtz’amaman chi ruheb’ li xk’ub’ulal xjolomil tenamital re naq te’xk’uub’ ut te’xb’eeresi rik’in xtenq’ jalan chik molam nake’k’anjelak rub’el xtaql li chaq’rab’, molam nake’k’anjelak rik’in xtuminal awa’b’ejilal ab’an nake’xb’eeresi xjuneseb’ rib’ ut jo’ aj wi’ eb’ li molam nake’xb’eeresi ut nake’xjolomi xjuneseb’ rib’, jo’ rik’in xk’eeb’al li kawresink, tzolok, nimqal ru ch’uutam chi rix chi xjunil li chaq’rab’ xxaqab’anb’il chaq xb’aaneb’ li k’iila tenamit chi rix naq ink’a’ chik t-uxmanq li tz’eqtanank ut naq tb’eeresimanq li na’leb’ a’in li na’ajej, jo’ aj wi’ chi rix xk’ulub’ eb’ li poyanam chi rixeb’ li nake’b’eeresink re li chaq’rab’ malaj eb’ laj k’anjel chi ru chaq’rab’;

eo

70


Xtenq’akileb’ li tenamit rik’in li chaq’rab’ 160. Nakawresiman xch’ooleb’ li xk’ub’ulal xjolomil tenamital re naq te’roksi chi xjunil li na’leb’ wan cho’q re

xsik’b’al xyaalal chi junpaat chi xjunil li naxye li chaq’rab’ sa’ xb’eeneb’ li poyanam nake’xk’ul li tz’eqtanaak, xik’ ile’k, li nake’tz’eqtanaak sa’ xk’ab’a’ li ch’uut nake’tz’aqon wi’ ut chi xjunil xpaayil li rahob’tesink na’uxk xb’aan naq maak’a’ li kuyuk sa’ li komonil, tento aj wi’ xyeeb’al reheb’ naq wankeb’ xk’ulub’ re naq te’xk’ul chi xjunil xpaayil esilal jo’ aj wi’ naq tenq’anb’ilaqeb’ rik’in chi xjunil li rahilal nake’xk’ul, re naq tenq’anb’ilaqeb’ ut jolominb’ilaqeb’ chi ru chaq’rab’, aajel aj wi’ ru rilb’al naq te’xk’ul xtenq’ankil re naq tsik’manq xyaalal chi xjunil li ch’a’ajkiilal nake’xk’ul jo’ chi ru chaq’rab’ ut jo’q’e naq aajel ru;

161. Nakawresiman xch’ooleb’ li xk’ub’ulal xjolomil tenamital re naq te’k’anjelaq chi rix naq twanq li xtz’aqonikeb’ eb’ li poyanam nake’xk’ul tz’eqtanaak, qayehaq jo’ eb’ li nake’xk’ul raho’b’tesiik, aajel ru naq te’xk’ul xtenq’al chi ru chaq’rab’, jo’ wi’ li tenq’al te’xk’ul tento naq chi maatan k’eeb’ilaq ut xxaqab’anb’ilaq junaq laj b’eeresinel chaq’rab’ re naq te’okenq chi rixeb’;

SUM AATINAK CHI RIXEB’ LI XK’ULUB’ EB’ LI KOK’AL

Sum aatinak chi rixeb’ li xk’ulub’ eb’ li kok’alNimla ch’utam cho’q reheb’ li xmolam k’iila tenamit,

20 re li po noviembre de li hab’ 1989.

XB’EEN XCHA’AL

Xb’een raqal

Cho’q re roksinkil li sum aatinak a’in natawman ru cho’q kok’al chi xjunil li poyanam toj maji’ naxket li waqxaqlaju hab’, ab’anan a’yaal naxye li chaq’rab’ tteneb’aaq sa’ xb’een, mare natz’aqlok li xhab’ rub’eetal a’in.

Xkab’ raqal1. Eb’ li xjolomil li xk’ub’ulal li tenamital nake’tzaqon te’xkuutu rix xna’leb’il re roksinkil eb’ li k’ulub’

nayeeman arin, reheb’ li kok’al wankeb’ sa’ li xnimala sutam, chi maajun tihe’q ru, ink’a’ ilb’ilaq k’a’ ru xpaayil chi poyanam, xpaayil li xb’onol, ma ixq mawinq, li raatinob’aal, li xpaab’aal, li xk’a’uxl chi rix li wank malak chan chik ru, li k’a’ ru tenamital xyo’la, b’ar nachal chaq li xchaab’il wank malaj li xkomonil, li chan ru natuminab’k, li xmajelil li xjunxaaqalil, li xyo’lajik malaj chan chik ru wan li xcha’aleb’ li kok’al, aniheb’ li xna’ xyuwa’ malaj eb’ li nake’ilok re chi ru li chaq’rab’.

2. Eb’ li xjolomil li xk’ub’ulal li tenamital nake’tzaqon te’xxaqab’ li xb’ehil aajel ru, re naq ch’olch’ooq naq li kok’al te’kole’q rix chi ru chi xjunil li tz’eqtaanank malaj tojb’amaak sa’ xk’ab’a’ chan ru wan, li k’a’ ru naxb’aanu, li k’a’ ru li xk’a’uxl naxye malaj li xpaab’aaleb’ li xna’ xyuwa’, malaj eb’ laj ilol re malaj eb’ li xkomon.

Xka raqal

Eb’ li xjolomil li xk’ub’ulal li tenamital nake’tzaqon te’xxaqab’ xb’ehil aajel ru sa’ li jolomink ut li xxaqanb’ank chaq’rab’ malaj chan chik reeru re xk’eeb’al xyu’am eb’ li k’ulub’ nayeeman sa’ li sum aatinak a’in. ut li rilom li k’ulub’ sa’ li tuminab’k, sa’ li komonil wank ut sa’ li yehom b’aanuhom, eb’ li xjolomil li xk’ub’ulal li tenamital nake’tzaqon te’xxaqab’ li xb’eehil aajel ru chi rix a’in li toj b’ar Naru nake’wulak rik’in li xkawilal li k’a’ ru wankeb’ re ut naq joq’e aaje ru rik’in aj wi’ xtenq’ li k’iila tenamit nake’oken chi tenq’ank.

Ro’ raqal

Eb’ li xjolomil li xk’ub’ulal li tenamital nake’tzaqon te’roxloq’i li ak reheb’, li xk’ulub’eb’ ut li teneb’anb’il sa’ xb’eeneb’ li na’b’ej yuwa’b’ej, malaj sa’ li na’leb’ a’in, eb’ li xkomonil li xjunkab’al naniman malaj li xkomonil, jo’ chan ru ch’olch’o ru sa’ li b’aanuhem k’aaynaq wi’ li komonil, cho’q reheb’ li nake’ilok re malaj ani chik wank sa’ xb’eeneb’ ilok reheb’ li kok’al, re naq sa’ li xk’iijikeb’ tento te’xk’ut chi ru li xb’e ut xch’olob’ankil chi tuqtu chi ru k’uula’al re naq truuq roksinkil eb’ li xk’ulub’ wan sa’ li sum aatinak a’in.

ep

71


Xwaqxaq raqal1. Eb’ li xjolomil li xk’ub’ulal li tenamital nake’tzaqon nake’xteneb’ sa’ xb’eeneb’ naq te’roxloq’i li xk’ulub’eb’

li kok’al rilb’al naq maajun wa ttz’eq li xpoyanamil nak’utuk re, jo’ aj wi’ li xtenamital, li xk’ab’a’ ut li aatinak rik’in li xjunkab’al jo’ naxye li chaq’ rab’ chi maak’a’ yib’ aj na’aleb’ minb’ilaq chi sa’.

2. Naq joq’e junaq kach’in namaqman chi ru sa’ majelal chan ru naxk’ut li xpoyanamil, nalaj xkomon li xpoyanamil, eb’ li xjolomil li xk’ub’ulal li tenamital nake’tzaqon tento te’xtenq’a sa’ junpaat re te’xkol rix re naq ttruuq xq’axtasinkil re li chan ru naxk’utb’esi li xpoyanamil.

Xjunmay raqal1. Eb’ li kok’al maq’b’ileb’ chi ru li xjunkab’al mare chi junaj wa malaj ink’a’, malaj aajel ru naq ink’a’

te’wanq tik’ineb’ li xjunkab’al, wankeb’ xk’ulub’ naq texk’ul li xtenq’ ut li xkolb’aleb’ rix xb’aan li xjolomil li xk’ub’ulal li tenamital.

2. Eb’ li xjolomil li xk’ub’ulal li tenamital nake’tzaqon tento naq jo’ naxye li xchaq’rab’eb’ sa’ li xtenamit, jalan chik rilb’aleb’ eb li kok’al a’an.

3. Sa’ eb’ rilb’aleb’ a’an wanq sa’ xyanq jalan chik li xk’eeb’aleb’ sa’ junaq na’ajej b’ar nake’ch’oolaniman li kok’al, li xk’ulub’eb’ laj islámico chi rix li xk’eeb’al junaq k’uula’al re jalan chik na’b’ej yuwa’b’ej chi ink’a’ naxtz’eq li xk’utb’al li xpoyanamil, li k’uluk jo’ alal k’ajlb’ej chi ru li chaq’rab’, malj wi’ aaje ru xk’eeb’aleb’ sa’ junaq molam aj ilol kok’al, naq nasik’man li xyaalal tento rilb’al naq ttiq ru li xwanjik jo’ li xtzolb’al li kach’in ut li xyo’lajeb’aal yu’am, li xpaab’aal, li xyehom b’aanuhom ut li raatinob’aal.

Oxib’ xka’k’aalil raqal1. Eb’ li xjolomil li xk’ub’ulal li tenamital nake’tzaqon nake’xk’e chi ru naq li kach’in ink’a’ tz’aqal li

xk’a’uxleb’al malaj li xjunxaaqalil tento naq twanq chi ru li xyu’am sa’ sa sahilal ut sa’ chaabilal b’ar wi’ oxloq’inb’ilaq li xk’ulub’, re truuq chi wulak chi ril b’al rib’ ut truuq t-okenq sa’ li komonil.

2. Eb’ li xjolomil li xk’ub’ulal li tenamital nake’tzaqon nake’xk’e chi ru eb’ li xk’ulub’ li kok’al li ink’a’ ilb’il chi us ut chi chaab’il ut te’xkuutu rix ut te’xxaqab’ chi ch’olch’o ri xtenq’eb’ li xtuminal, xk’eeb’aleb’ re li kok’al li chaab’il wank ut reheb’ aj wi’ li ani nake’ilok re ut li tenq’ nake’xtz’aama eb’ a’an ut li tk’ul rib’ rik’in li xyu’am li kach’in ut li xwanjik eb’ li xna’ xyuwa’ malaj eb’ li ani nake’ilok re a’an.

3. Sa’ xk’a’ rilb’al chi us li kach’in wan xmajelal sa’ xjunxaaqalil, li rilb’al nak’eeman jo’ naxye li xkab’ ch’ol li chaq’rab’ a’in, tk’eemanq chi si maatan, naq Naru, jo’chan ru nak’utun chi ruheb’ li na’b’ej yuwa’b’aj rik’ineb’ li xtumin, malaj eb’ li nake’ilok re li kach’in a’in, ut jo’kan aj wi’ naq tento ilb’ilaq li kach’in wan xmajelal sa’ xjunxaaqalil tk’eemanq li xtzolb’al, xkawresinkil, li xsaab’esinkil, li xb’anb’al, xkawresinkil re k’anjelak ut rasinkil ru ut tk’ul chi junil li k’anjel a’in te naq li kach’in truuq chi wank sa’ xyanqeb’ li poyanam ut tk’iiq chi us sa’ li xjunxaaqalil, sa’ li xyehom xb’aanuhom ut sa’ li xpaab’aal toj b’ar wi’ Naru.

4. Eb’ li xjolomil li xk’ub’ulal li tenamital nake’tzaqon te’xkuutu xna’leb’il rik’in xtenq’eb’ li k’iila tenamit, xjalinkil li esilal chi ib’il ib’ sa’ xyaqeb’ li tenamit re xtentenq’alkil rilb’al sa’ kawilal li ch’ina’al ut rilb’al malaj xb’anb’al chi ru li yajel, li xk’a’uxl ut li k’a’ ru aajel ru cho’q reheb’ li kok’al wankeb’ xmajelal sa’ xjunxaaqalil, wank aj wi’ chi sa’ li esilal re chan ru xb’ehil li kawresink li xjunxaaqalil ut li kanjel re tzolok k’utuk re li k’anjelak, jo’kan aj wi’ li esilal twanq chi kutankil re naq eb’ li xjolomil li xk’ub’ulal li tenamital nake’tzaqon te’ruuq xchaab’ilob’resinkil li xnawomeb’ chi rix li rilb’aleb’ li kok’al wankeb’ xmajelal sa’ li xjunxaaqalil, chi rix a’in tento rilb’al chan ru wankeb’ eb’ li kok’ tenamit toj yookeb’ chi k’iik sa’ li xwanjikeb’.

B’eleeb’ xka’k’aalil raqal1. Eb’ li xjolomil li xk’ub’ulal li tenamital nake’tzaqon nake’xye naq li xtzolb’aleb’ li kok’al tento tk’am chaq:

a) xk’iiresinkil xwanjik jo’ poyanam, li naru xb’aanunkil ut li xmetz’ew li xk’a’uxl ut li xjunxaaqalil li ch’ina’al toj reetal twulaq toj b’ar Naru.

eQ

72


b) xk’utb’al chi ru li kach’in roxloq’inkil li xk’ulub’ li poyanam ut li ach’ab’anb’il wank ut li rusilal wank yeeb’il sa’ li xhu xtz’iib’ahom li xjolomil li nimla molam re li k’iila tenamit.

c) Xk’utb’al chi ru li ch’ina’al roxloq’inkil li xna’ xyuwa’, li xk’utb’al rib’ jo’ poyanam rik’in li xyehom xb’aanuhom, li raatinob’aal ut li xloq’al yu’am re li xtanamital b’ar wi’ wank, li xtanamital b’ar wi’ xyo’la ut li xkomon li wank jalan chi ru li re.

d) Xkawresinkil li kach’in re li xyu’am chi ch’olch’o reeru sa’ jun li komonil ach’ab’anb’il, rik’in xtawb’al ru li wank, tuqtuukilal, kuyuk, junqtaq’eetalil wank rik’in winq ut ixq ut lo’yinkil ib’ sa’ rik’in chi xjunil eb’ li tenamit, xch’uutal riyajil poyanam, tenamital ut paab’aal ut rik’ineb’ li poyanam aj ralch’och’;

e) Xk’utb’al chi ru li kach’in roxloq’inkil li sutam.

2. Maajun reheb’ li yeeb’il sa’ li raqal a’in malaj sa’ li raqal waqxaqib’ xka’k’aalil natawman ru, re xt’ilb’al li xk’anjel li komon malaj eb’ li molam re xxaqab’ankil ut xb’eeresinkil li molam re tzolok, re b’an naq t-oxloq’imanq li nayeeman sa’ li xb’een ch’ol re li raqal a’in ut li tzolok nak’eeman sa’ eb’ li molam a’in

tb’aanu li xk’anjel jo’ naxye li xchaq’rab’il li xjolomil li xk’ub’ulal li tenamital.

Lajeeb’ xka’k’aalil raqal

Sa’ eb’ li xjolomil li xk’ub’ulal li tenamital b’ar wi’ wankeb’ kok’ ch’uutal riyajil poyanamil, paab’aal, aatinob’aal malaj poyanameb’ aj ralch’och’, moko te’nat’manq ta chi ruheb’ li kok’al naq tkomoniheb’ li kok’ ch’uut a’an malaj aj ralch’och’aq kama’ li xk’ulub’ wan cho’q re, jo’ chan ru reheb’ li xkomon li xch’uut, twanq xyu’am jo’ li xyehom xb’aanuhom, xpaab’ankil ut xb’aanunkil jo’ li xpaab’aal malaj roksinkil li raatinob’aal.

Junlaju xka’k’aalil raqal.1. Eb’ li xjolomil li xk’ub’ulal li tenamital nake’oken nake’xk’e chi ru xk’ulub’ li ch’ina’al chi rix li hilank ut

li rajsinkil ru, li b’atz’unk ut li k’anjel re ajsink u ak re aj wi’ li xnimal ut tz’aqonk sa’ xyaalal sa’ li yehom b’aanuhom ut li xb’aanunkil li ch’ina’usil k’anjel.

2. Eb’ li xjolomil li xk’ub’ulal li tenamital nake’oken te’roxloq’i ut te’xkuutu li xk’ulub’eb’ li kok’al re te’tz’aqonq sa’ li xyu’aminkil li yehom b’aanuhom ut li xb’aanunkil li ch’ina’usil k’anjel ut te’xye’xhi li hoonal cho’q ak reheb’ aj wi’ li kok’al sa’ junqtaq’eetalil okenk sa’ li xyu’aminkil li yejom b’aanuhom, li xb’aanunkil li ch’ina’usil k’anjel, ajsink u ut b’atz’unk.

Kab’laju xka’k’aalil raqal1. Eb’ li xjolomil li xk’ub’ulal li tenamital nake’oken nak’exk’e chi ru xk’ulub’ li ch’ina’al re xkolb’al chi rix li

kawil k’anjel re tuminab’k ut chi rix xb’aanunkil k’anjel xiwxiw malaj tsach ru li xtzolb’al, malaj ink’a’ us cho’q re li xkawilal malaj re li xk’iijik sa’ li xjunxaaqalil, sa’ li xk’a’uxl, sa’ li xpaab’aal, sa’ li sahil komonil.

2. Eb’ li xjolomil li xk’ub’ulal li tenamital nake’oken te’xxaqab’ xb’ehil aajel ru re xk’uub’ankil xchaq’rab’il, li jolomink, sa’ li komonil wank ut sa’ li tzolok re naq tiikaq xyaalal roksinkil li raqal chaq’rab’ a’in, re ut a’in ut rik’in rilb’al li nayeeman xb’aaneb’ jalan chik molam re k’iila tenamit, eb’ li xjolomil li xk’ub’ulal li tenamital nake’oken, te’xb’aanu:

a) Te’xxaqab’ junaq hab’ malaj xhab’eb’ re li k’anjelak.

b) Te’xxaqab’ xchaq’rab’il li hoonal tz’aqal reeru ut li chan ru t-uxmanq k’anjelak.

c) Te’xxaqab’ li xtojb’a maak malaj k’a’ chik ru chi teneb’anb’il tojok ix re roksinkil chi tz’aqal reeru li chaq’rab’ a’in.

eW

Date post:	05-Nov-2021
Category:	Documents
Upload:	others
View:	1 times
Download:	0 times

XCHAQ’RAB’ LI QATENAMIT UT EB’ LAJ NAJTIL TENAMIT, CHI …

Documents