D. D. SPECJMEN ACADEMJCUU, PRINCIPIA ARTIS ORATORRE, STUDIOSI JUVENTUTI INSERV1TUR A, LEV IT ER AD UMBRANS, Qji o d Conf Ampi, Fac. Pbil. Reg. Acaå. Upfal. Publica Examini Submittunt PRESES AL·. PETRUSFROAIÉN, Ad Schol. Tri v. Ge v. Supr. Coli. Sc RECT. Vic. A t que EESPONDENS JAG. JOH. ACHARIUS, GevnJia - Geßrieii. In Audit. Guft. Maj. D. XVI. Jun. A. MDCCLXXXIV. Horis A, M. Solitis. UPSALIAE, Apud JOHAN, EDMAN, Direct. & Reg. Acad. Typogr.
Μ A G. Ν iE FIDE I VIRO,PER NORRLANDIAM OCCIDENTALEM
JUDICI PROVINCIALINOBILISSIMO
Do« JOE MAGNONORDIN
MAC EN ΑΤΙ OPT1MO;
NEC NON
VIRO CELEBERRIMO CONSULTISSIMOQUE
O™ NICOLAO AMBERGAD CüRTAM GE VALIEN SEM MAJOREMSENATORI GRAVISSIMO,
PATRONO INDULGENTISSIMO,
b infignia in Dornum Maternam collata beneficia,halce
hafce pagellas in gratiilimi ånimi debitgeque obier-vanti# tefferam cum ar^enti florentisfimae proiperi-tatis voto confecrare voluit
cliens devotisfimusJAG. [jO H. ACHARIUS.
§. I.
Dum intencius aliquanto mihi perpendendum putavi,quantum in omni ftudiorum genere interfit, atene¬ris ad diclionis fcriptionisque perfpicu« , pur<r, &ubi
opus fuerit, etiam ornat« & difert« facultntem in Schö¬lls Gymnafiisque rite eile formatum: dumque pariter mi¬hi probe conicius fum, in ea nos incidifle tempora, qua;novaai in corrupt« caufTas eloquenti«, qualem olimvel Quintilianus vel Tacitus inilituit, mereantur disquiii-tionem : tacile, ut opinor, fi non probabitur, faltimcondonabitur, illud qualecumque ftudium, quod inpraefcnti bacce diflertatione, pofl tot aliorum ma-gnique omnino nominis virorum tentamina, denuoin principia pracceptaque artis oratori« eidero finimagis accomrnodanda collocatum & juvenum ftudiofo-rum uiibus confecratum cernitur. Etenim compluresvenditantur Inflitutiones Oratori« , quas iua alioqui nondefraudamus laude; ied in iis tarnen haud raro defidera-ri videtur ordo, qui ab imis, qu« in omni oratione ha-bentur, principiis fenfim & per gradus eundo tirones adiublimiora manu quafi duceret, adeoque faciliora &,
. qu« potiilimum memoria; iunt mandanda atque infigen-da, primum iubflerneret; tum dem um de difficiiiori-bus & in quibus aflequendis maturiori opus eil judicio,ita pr«ciperet, ut non puerilibus tantnm juveniiibusquefed & mafculae eloquenti« ufibus, non Scbola, fed vita,bac feje difcere ientirct oratori« diiciplinse adultior alumnus.
A Hsec
• Χ 2 )c #
Haec efl inilituti noflri ratio, atque in hoc curfimperagrando fpatio noftra verfabitur induflria. Ejusmodioranino, ii quid rite judicare poterim, iilhoc eil argu¬mentum, ut ponderari rede, planiusque exponi utiquemereatur, ied vero demum ab illo, quantum fatis eil,enucleari poilit, cui fortuna fautrix, rneis majores, dilar-gita eil dotes. Proinde, Candide Le£lor, aequi boniqueconiulas, oro, mitiorique iubleves cenfura, quidquid inmaterie, haud exiguis lepta difficuitatibus, pro tenuitatevirium, pr&ilare valuerim.
§. II.Tn pube icholailica rite inilituenda primum doftrrna
de Periodo, mox cognitione Troporum & Figurarum, quseuti nihil aliud funt, quam periodorum ornate & lignifi-canter variandarum genera, ita tum facillime ajuvenibuscapiuntur, quando vegeta maxime gaudent memoria,tandem vero componendarum ex paucis periodis fimplicis-fimarum oratiuncularum, quas Cbrias vocant, fctciliorum·que epißolarum exercitacionibus tiro imbuatur. ls ubi perhaec omnra prove&us efl eousque, ut ad graviores meritofefe accingere occipiat orationes aliasvefcriptionesjaltioribuspaullo jam de bivetitione, Difpoßtione, Elocutione, & A-üione Ovatoria pra?ceptis, théoretico, quem vocitant, mo¬do ita eil inilruendus, ut fimul probe intelligat, calle-atque regulas de diverfis artis Oratorite ufibus hodiernis,quibus apud recentiores totam fere inßitutionem pra£li-cam abfolvi cernimus. Hifce autem ea iubneilantur, o-portet, de quibus in iequentibus latior nobis patebit dis-ferendi campus, quae tarnen in omnibus propemodumlibellis oratoriis Chrifliana; juventuti inftruendae coniecra-tis defiderari iaepe dolenter tulimus, quum olim a pri-feis artis oratoriac Magiflris a vero Summi Numinis cul-tu alieiiis, Tuüium loquor Fabiumque, 'maximo inculcata
fuerint
« Χ 3 Χ $
fuerint opere, quaeque Oratorem non fapientia iolum &judicio munitum , Ted etiam tamquam virum honum flexa-ninoo ufurum fermone Tibi depoicanf. Scilicet, ex Qra-toriis TnUii Scriptis & Quintiliani lnßitutiombus pleno, u-ti ajunt, alveo, deducere licet, qux ad Oratoris pros¬tatem judiciumque fingendum tendunt, raonita, hac inprimis aetate vel maxime iniervicura, qua, fuae licet im·mortalitati egregie velificaverint excellentiilimi au£toresantiqui, apud juventutem tarnen penitus fere velut in-termori coeperunt. In qua quidem re magnum opera;pretium nobis feciffe videbimur, fi vel hoc pa&o Chfft-corum praftantiavi Au&orum juvenibus experiundam pro-pinaverimus, & hosipios, quos nemo iatis legere dicam,an admirari poterit, duos eloquentia;, immo omnis fa¬pientia antiquse magiflhros , pofiquam eos focors antiqui-tatis contemcus plus fatis juvenum excuifit manibus, iis-dem denuo vel ex his lineis amabiles reddiderimus.
§. III.Artis oratorias initia ipfi natura accepfa referunt
omnes populi a), qute affeAus illos docet, & obferva-tio atque imitatio. Hinc multo magis, ut habitus omnes,qui in actione infunt, exercitatione difcitur, quam pra-ceptis. Nec pracepta heic dari poflunt καθολικοί fatis,quum omnibus imperet hoc unicum, videndum ejfe^quiddecent: illud autern ut poilis, nullis regulis obtineatur.
A a Unde
a) L' Eloquence eil née avanc les regles de Ia Rhetorique, commeles languesj fe fönt formées nvant Ia Grammaire. La nacure rend leshommes eloquens dans les grands interes, & dans les grands paflions,Quiconque eil viveinent emu, voit les chofes d' un autre oeil que lesautres hommes. Tout efl pour kli ohjet de compnraifon rapide & demetaphore, fans qu' il y prenne garde il anime tour, & faxt pofler donsceuK qui 1' ecoutenr, une porrie de fon enthoufiasme. Poltaire, Diction*Encyclop. art. eloqnence♦i ■ I W r . f-' " - Λ \ ' "
• Χ 4 Χ Φ
Unde prseclare TnUius, Romana? ille facundia? parens, eßeloquentiß , inquit, ficut vcliquarurn revum, fundamentum Sa-pientia a), neque minus vere, & ad omnis ftili dignita·tem apfe , dodor artis poética? acutiilimus jcvibe?idi reciefapere, pronunciat, ejfle principium £? fontem. Quod Γιautem tantum poteft in eioquentia, tantum valet in fcri«bendo, fapientia, is vero, ficuc a dodiflimo quoque &graviilimo accepimus, fapit in primis, qui naturam nondeferuerit ducem, efficitur profedo, ut nihilo deteriordicendi fcribt ndique, quam agendi, magiftra fit natura,a qua numquam recedamus, nifi ad rude infipientium vul-gus noimet detrufos vciuerimus. Quare artem Oratori-am rede dixeris S?pientiam ornate ioquentem, cujusfunt tres idea? ilngulatim notanda?: iapientia, ornatus,facultas loquendi. F.t certe Γι veri & honefti amoremdodrioaroque Tuo compleditur ambitu iapientia, utrum-que vero Natura docet, in confeilo eft, ad natura? Judi¬cium, quam falfo pravoque deformatam nolimus, exi-gendam eile orationem b). Eaclem vero natura quumnobis oftendat alia, pro commodis, amplexanda, alia ,
pro incommodis, fubterfugienda, ex quibus vel inclina-tio animi , vel alienatio, exiftat, illius quidem nutui tan-to magis in fcribendo velificemur, oportet, quanto mi-nori exfurget pulcritudine oratio, qua? illas natura? laces-fat aflediones. iccirco quoniam iapientia eil cognitioiolidis fulta principiis ac rationibus, excludit illa opinio-nes, ne nubem pro Junone, conjeduras pro maturisfcienti« robufla? fru&ibus venditet orator. Interim tarnen
a) Partit. O rat. cfr. Joan. Quil. Berber um de naturali orauotiis pul.eritudine.
b ) Le iouverain art de 1' eloquence cft de Ρ attacber fcrupuleurementåla nature, comme å fon veritable modele & å fon premier original. Κλ»pint Reflex, fur l' ekquence §. XVII»
)( 5 )(
cognitione iolum vero fimili, oportet, adquiefcamus.Quod plerumque fit, vel, quod plerique horoinum , ft-ve ex his iapientum credunt, id illi, cujus intereit, verividetur fimile. Atque hujus quidem rei, ubi akior adicientiam aditus non pr^betur atque adicenfus, ficuti incompluribus non praebetur humane vitae negotiis, tummaximus omnino eft ufus, qui cum fcientia pari ambuletpaftu, Depi ehenduntur in haud paucis reruro humanarumnegotiis, paftim obviis, tot tantsque complicata^ deter-minationes, tot ex improvifo enattc mutationes, ut a nul-ia , quantaliber illa fuerit, humana prtidenfia, iemper &ubique notiones convoluta? ad calculos diftinäe revocari,& ex rebus prcefentibus futurarum nexus & colligationes,explorato judicio, animo pr&cipi queanc, itauc plurimumrernaneat veri fimilitudinis, infinitis ptene gradibus, abimo ad iummum difcernencia».
§. IV.Amor veri honeftique, quem fapientia. quoque con-
tineri jam fupra indicavimus, tanto plus in oratore eni-teat, quo certius eft, oronera in ifthac propaganda de-pra'dicandaque ipfi collocandam efte induftriam , adeout ex auditorum, qua; non nifi veritatis virtutisque ftu-dio promovetur, felicitate, iummam perfentifcat volupta-rern, Atque hinc eft, quod, quae audientibus profutura,certa qua; & explorata, aut (altem probabiliora, quasdo«tibus corporis animique adaugendis defervitura cogno-fcuntur, ea dicendo coniequi adnitirur. Et quemadmo-dum non a veritatis tantum, Ted eriam ab honeftatis a-more iejunda efte nequit ars oratoria; ita quoque quili-bet nullo deprehendet negotio, quidquid naturam ampli-ficat humanam, quod in oratoriam cadit, mentem nera-pe fcientiarnm ornamentis excolendo, fermocinandi fa-cultatem eximia perpoliendo venuftate pulcrisque veneri-bus, id non modo verum efte, iecl juftum quoque, ho-
Λ 3 neilum,
)(*')( ·
neftum, & natura confentaneum. Atque ex hoc verihoneftique amore fermonis vigorem, dicendi flumen,contentionis affectum, verborum copiam , pronunciatio-nis fvavitatem , adionis leporem, & quidquid fandi quem-libet do£liilimum commendaverit, enafci comperimus.Etenim quo magis oratio omnis ad feη fus animorum acmotus excitandos collineat, & quo certius eit, non pos-fe hac in re quidquam valere quemquam fine diligentis«fima earum omnium rationum inveftigatione, qua; denatura raoribusque generis humani explicari folent; tan-to folidius oratori, quas a Philofophis pariter ac Theolq-gis de vita & moribus & afFeflibus humanis expianatiustradi animadvertimus, funt perdiicenda. Quippefine qua
Jcientia nihil de religione, nihil de caritate patnce, nihil debovis rebus aut maIis, nihil de vir tut ihns aiit vitiis , nihil deofficio , de dolore , de voluptate, de morte, de perturbationibusanimi , η iß jejunius, numquam graviter, ample, copiofeque ,uti decet, eß diBums a). Sive igitur f2cra,five alia quaderaum cumqne fuerit cauiTa,quam agat Orator, tum de-nique refle, fapienter atque erudite eam pertraflabit,quando audienti appareat, totam cogitando, quoad fleripotuir, ipium eile perlecutum, omnique animi conten-tione, diligentiaque eo pertigiiTe, ut eam exhauriat, to-toque doceat fermone. Ita fit, ut res vi iua rapiant ver-ba , cuivis fanioris guftus auditori fat ornata, dum ejus-modi funt, ut ea res ipfa percepta rite & meditata pe-perifle videatur b). Proinde fine iithac fapientia, quan-tumcumque fuerit orationis flumen, ventofa erit ioqua-citas , non eloquentia, aut plane fine ideis, aut minimumcerre fine diftinflis clarisque notionibus, utpote quaeverba, non res promit, ad docendum inepta, quarque a-deo non nifi aliquando forte ad conturbandos auf mo-
vendos
a) Cic. Lib. 1. de Ornt. C. XIV , XV. i? in Omtore C» XXXIII.te) Cic. II. de Örat. C. XXIV, XXVf
• Χ 7 )( ·vendos imprudentiores fic valitura, apud omnes vero li-rnatioris judicii arbitros, vel obmuteicit plane, vel ferneripfam turpi exhibet Judibrio. Atque heic id in primismonere fubit, ut ornnis doftrinarum affe&atio litteraruna-que angve pejus fit vitanda, eoque doftior prudantior-que fit cenfendus, qui artem occultet fuam, ita ut in na-turam transiiffe videatur. Secus autem qui fefe gefterint,ab eruditione ad Pedantismum declinant prolabunturque;quod vitte genus cuivis, naium habend, valde foetidum,ab omnibus irridetur cachinnisque exploditur.
§. V.Jam vero quum tanta fit fiudiorum diverfitas, ut
nemo faciie una eademque opera, atque oratione faciat,quod fatis eft> omnibus, tantaque fubinde mentium va-rietas, an pugna, ut, quidquid huic arriferit, id illi dis-pliceat; non igicur unum idemque cuivis ornatum vide-bitur, nec omnes una facundiam metientur decempeda.Qui autem, quid fit ornatus & in quo confiftat, juftapenfitaverint trutina, faciles concefiliros opinamur, orna¬tum, ficuti in re quacumque, ita in oratione etiam nilefle, niii fymmetriam cumtotius, ubi partes diverfasmu-tuo adeo funt conglutinatae nexu, ut nec magnitudine,nec qualitate quaequam excedat illam , quse ad rei totiusfinem optime confequendum eft relata, menfuram; tumetiam partium, ut, quidquid dicamus,in quacumque fer-monis parte, rei, de qua potiffimum ibi agitur, venu-fte conveniat. Ornate igitur locuturus, in maxima ver¬borum ubertate fummam omnium, ad eundem comroo-vendorum finem animorum tendentem barmoniam , hoc eft,eandem orationis fymmetriam, oportet,conieftetur. Complu-ra feie infinuant,eaqufe varia3qua; fandi perito intelligun-tur propofita, qualia funt verba, argumenta rerum, u-trorumque modus & ratio, auditorum affe&us, oculi,
aures $
• )( 8 Χ ·
aures, locus, tempus. Atque ha;c ipfa quo magis apti-usque, <3c quo piura eorum eloquentis dexteritas in u-num jabet confpirare finem, adeo uc in circumftantis Co¬rona; animos influere, eosdemque , quorfum voluerit,fiebere queat; eo ornatior eniteicit oratio. Prima veroorationis virtus, ex qua ornatus ieu placendi enafciturratio, cum iermocinandi fine , quem , iilhanc ingeneran-do faculratem, Creator O. M. intendit, maxime congru-at, necefle eft. Peripicuitatem heic innuimus ftiii lirapi-diifimam, quee exoritur, quando verba loquendi confen-riunc fcopo, quem audientium captu metimur. Quod iiierenum nemo non turbulento antepoiuerit coeium; quid-ni eiiam pellucidam orationis proprietatem quisque prae-ferat inanium verborum turbae, quam ex profeilb redar-guic (Quintiiianus L. VIIΓ. Inßitut. Orat. Cap. 11. Qua-propter limpida; aqure, cujus ad fundum usque oculis pa-tet profpeftus, non lutulenta;, imaginem reterat oratio.Heic nobis fuccurrit, quod habet Statins:
Oya fremunt undce, longusque e fontibus amnisDivipitur , modo lene virens Iff gurgite puroPerfpicuus: nunc fordet aquis egeßus ab imoAlveus*. inde tovos riparum proruta turbautGramina a).
Sic ipfis dijudicandum oratoribus relinquimus, cujus-nam amnis, diverfis temporibus aliter relucentis, facieifimiliorem iuam praeoptent orationem. Id vero oratorfibi injunilum eile purabit officii, ut monitis adnuat G-ceronis Lib. III. de Oratore, ubi omnes fere obfcuritatisfontes detegit, urgetque eile vitandos. Hinc quum ob-lcuritates verborum & tenebrae, quarum 1. c. mentioneminjicit Tuüius, nemini arrideant, nec orationis turba at¬
que
a) Lib. IV. v. Sylv,
m χ 9 ){ ·
que infolentia ullo dernulcere poffit oble&amento; fafea-mur, neceiié eft, ea omniaabornatu iermonis abhorrerequamplurimum; nec nifi ilium ornate loquendi facultateeile inilructum , qui peripicue, qui verbis diiucidis, qui,oratione adtendenci facile intelligenda, effari, qus con-ilicueric, queat a).
§. VI.Ut vero & verba & argumentorum pondera tempo-
ri locoque rite aptentur, a iüa prudentia impetrabit ora-tor. Scilicet, hodie non tantopere quemquam percellunt,quae in foro olim moverunt auditores -y qutrque Afia? pq-puiis placuit facundia, Europceorum pierumque ofFenditaures. Iliud cumuiata conftat experientia, hoc Cicero·fiis evincitur teitimonio, aliud, inquientis, genus eil, nontam [ententiis fvequentntum, quam verbis volucre atque in-citatum \ quali nunc eft Afia tota, nec flumine folum oratio-Iiis, [ed etiam exornato faceto genere verhorum, in quofuit AEfchy/us cum reliquis. In iis erat admirabilis orationisc urfns, ornata fententiarum concinnitas non erat. Hcec autem,ut dixi, genera dicendi aptinra funt adolefcentibus b). UndeAtticas dictionis genus, quod in Europa tum viguit, abAfiatico longe deflexifie patebit. Idem quoque hodier-riorum ratio eennporuro commonilrat. Blandus Gallorumin dicendo iepos ac concinnkas ,· fententiarum apud Hi-fpanos gravltas; Germanorum inter utrosque ambigeoriummediocritas; perpulcr;r Italorum & in verbis vires & ar¬gumenta ingeniofa; Anglorum oratio perpetuis fere Pht-loiophiae rationibus fecunda > nec leåu injucundifTima:non omnem eloquentiam omnibus familiärem, ideoquegratam j fat manifefto produnt indicio. Oratori igitur in-
B cumbit,
a) Vid. Im. J. Gerh, Schelleri Prccce ta ftih bene Intini, part. pofl,tubi Iatius expofira deprebenduntur, qusc perfpicuitati orationis inferviunr.
b) Cic. in Brut, feu de clnr Orator. Lege plura in Inftitut. Öret*Gerb. Job, fVoßii L, 6. c. 6.
• )( ίο )( *
cumbit, fufcepta prudenti locorum temporumque, quibusarte infervitfua, asftimadone, animo fecum volutare, quidcuique, quoquidvisloco, quoquidvis expediat tempore. Pro¬be enim ponderandum, quas terra, quas urbs,qui auditores,qui loci in univerfum mores, qui incolarum afFe&us hujusfpeciatim urbis, qui denique oratorii pro figuranda vocefitus, quas opporrunicas? difcudendura etiam, quovivasfeculo, quo anno, quo die? qui feculi mores, quas an-'ni fata, qui diei cafus? Proinde, quas oratori funt agen¬da, in ea omnia hitc feie diffundit prudentia, ut five,quid dicat, reperire, five reperta non ordine fohim, fed& momento quodam ac Judicio difpenfare ac difponere,five eadem veftire arque nitenti exornare cultu, five adextremum cum digmtate ogere voiuerit, hac magi fira fitutendum.
§. VII.Verba autem quando rebus adasquantur, tum rurfus
comperimus adhuc plura confpirare, unde nova exfurgicperfe&io, voluptas nempe audientis, ideoque diftinda e-loquentiae virtus, quam ßili decorum nuncupant Rhetores.Nec lasta trifti, nec triftia laeto, nec grandia tenui, nectenuia grandi, nec quibus omnes commovebunfur, fri-gido, nec quotidiano, fed ardentifllmo dicendi genere,funt exprimenda. De ornatiiTimis ornatifiime, de tenui-bus tenuiter dicendum; unde Liierstins:
Multa tarnen reflant, funt ovnanda politisVerßbus, ratio Superüm coeUcjue tenenda,Sunt tempeflntes, & fulmina clara cavenda a).
Idem pofeit Horatins, oratoribus non minus, quamPoetis obfervandumr
Verfibus exponi tragicis res comicα ήοη viilt\Indignatur item privatis, ac prope focco
Dignis
«) Lucret♦ de rer. nat. L. 6» v. 8n fequ.
® )( »« )(
Dignis carminibus narrari cana TbyeftcQ.Singula quaque locum teneant, fortita decenter a %
Duplex vero orationis potifiimum conftitui (ölet deco-rum. Momenta rerum alterum ponderat, temporis alte¬rum, quo exornari dicendo meréntur, curam gerit. Adpeius quod attinet, probe cavendum, ne ibidem pecce-tur, cujus exemplum rei nobis iubrainiftrat Dionyfius Lon*ginus £),qui inter alia cujusdam Leontini Gorgia; memi-nit, riium moventis, cum Xerxem Periarum vocat Jo-vem & vultures animata iepulcra. Quam inepte vero Jo«vi coniferatur Xerxes, quem Grasda pulfum turpi fe fu¬gas dediffe fcriptores tradunc c), nemo non videt. Plusutique decoris fuas Cafar. Auguflum inter & Jovem com-parationi conciliat Maro, ita canens:
NoSle pluit tota, redeunt fpeclacula måne χDivifum imperium cum Jove Cafar habet.
Ad pofterius autem ubi oculos animumque advertimusorationis decorum, quod in dicendo temporis rationemhabet, ne de paucis non nifi nuda loquacitate multa? ex-trahantur horas, mentem meam fubit, quod habet Ρlu¬tarebus de Cephiiophonte quodam, qui in Vitium huicvirtuti contrarium incurrerit: Cepbifopbontem, profijfum, deqnav is re per integrum diem fe dicere pojfe, urbe ejecerunt,boni oratoris effe, orationem rebus äqualem habere putantes.Quare eos merito acri perilrinxeris fåle, qui, mifla tem¬poris ratione, frigidam lentamque orationem, quam fo-mni potius pulvinar, quam affe&uum excitandorum palas-ftram dixeris, multas per horas producunt, dicendifacul-tatem non tam prasftantia, quam temporis metientes di-ufurnitate. Hi autem, pofthabito iflhoc decoro, ficutiiuae orationi dignitatem conciliare nullam queunt, quum
B 2 nulla
π ) Hörnt, de arte Poetica v» 89. fequ.b) De fublimitate iech 3.c) Com, Nep. de Themift, c, 5.
é χ i2 χ βnulla fervctur temporis cum dicen Ii icopo fyrrmeiria,eamque ipiam ob cauiTam nec ornatus, nec deledatio;ita mirari haud convenit, aut plane nuiios, aut fofum pau-cos ab iisdem tados ddcedere auditores.
§· Vl11De cetero ficut efRracia in excitandis affedibus, ita
gråvitas, loquacitati oppoiifa, in foppeditandis rerum pon-daribus argumentisque locum habet. Utraque Π adhibe-ri queat, nulla exfurgie pugna, nec ideo coniilio opus e-rit. Hoc vero ii minus licuerit, tum auditorum indolesrem decidaf, oportet. Cumiexu iequiore Γι verbis agen-dum fit, feu cum hominibus aniroi teneri, mollis, in o-mnem non difficulter iiexibilis partem ; omnis vis in ci-eridis affedibus erb. niatur, necefle eii. Non enim longaδζ exquifita demondrationum cohorte, Ted excitandi ar-tificiis; non gravitate ientcntiarum, ied verbis volucribus& incifatis; noa acurnine, ied coloribus opus erit. Ve¬rum enim vero ad virorum, matura conipicuorum pru-dentia, animos longe alia incedendum efb via. Res illijpfas ponderant, non fuperficiem extimam, verborum ρϊ·duris iuperbientem; judicio mentis aguntur deliberato,non fubito animi motu ; inconcuffis argumentorum in-nituntur fulcris, non iubrico troporum figurarumque tan-tum lumina repercutiente fpeculo. Sicque ifthanc oratio-nis efficaciam gravitatemque didionis lubfequitur nitoratque elegantia. Fit quam fsepsilime, ut oratio fit afFe-duum plena, Ted non admodum terfa ac nitida. Affedu-um tarnen ciendorum eiTe fecundam , quam verborum Γο·lum ac didionis venuftate excultam prteilat. Qui audien-tibus feie follertius adcommodaverir, ei cetera omnia nondifficile erit judicatu, ut cum triitibus, oratione feria;cum lietis, comta & ivavi; cum principibus, dignitatis,prudentiae majeftatisque plena j cum hominibus medii or-dinis, varia & multiplici 5 cum ambitiofis, modeftajcum humanitatis amatoribus3 puriiTima; cum liberis
feculi
)( U Χfeenl i prceientis imitatoribus, propna & non aflFe-ftata ; & ii hi omnes conglobati fueiint, pleroromquefen prrscipuorum ingenio 3ttempergca , Π bi agendum cen-ieat. Quum vero in attificio excitandorum afteduum oocupetur efficacia eloquenti«, cui oratori divinicus id in-dultum eil, ut in animos influere, eosdemque iermonis iuivenro, undarum inilar, movere queat, eum etiem voiu-ptatem auditoribus creare, adeoque vim omate loquentisccnfequi, necefie eft. Rxcitandi autem funt afieftus Tro-porum Figurarumque fpiritn , qui quo menti adcommoda-tlus afHarur, eo dulcior quoque animi coorifur motus.Et quandoquidem affe&us a tropis & figuris non iine qua-dam dele&atione gignuntur; tropos quoque & figurasquandam habere fymmetriam oportet, cui illa, quam pa¬nn η f , animi voluptas, originem debeat iuaro. Ubi autemlocum inveniunt, ibi patet, tropos figurasque non tamanxie quatiitis verborum ornatibus, quam animi in dicen-te affedibus 'deberi. Qui ii adfuerint, terentur illi impe-tu iuo, orarionhque pulcritudinem, non tam cura deco-iis adiument, quam vi rerum rapient. Ejus enim tumponderis ipia, de qua agitur, res oratori erit, ut verbacovgrnevtia , von oris eligantur indnftria, [cd pe&oris fequan-tur ardorem a). Regnat igitur heic illud ipium, quod no-ftro arvo in oraticne numeris folufa fanior guftus audit,mentis quasdam velut fpontanea vis ac virtus, verum,bonura, venuflum cito percipiendi, & a falio, malo,in-venuilo, five illud inverbis, five in rebus, five deniquein totius conflitutione latuerit, veluti momento difcernen-di, ex qua deinde cum juHum atbitrium juilusque fele-&us, tum etiara in ipia exercitatione concinna profluicadplicatio.
§· IX.Poftquara fic orationis ornatum variasque illius vir-
B 3 tutes
a) Augußitt% L, 4. De Doclr, Qhriih C. 20·
* Χ Η )(tufes levi adumbravimus penicillo, cito jam pede in tra-mite procedimus, de facuitaee loquendi, qua fenia anirninoftri aliis aperiantur, pauciflimis a£turi. Per longamjam ieculorum feriem lingvam Latialem tamquam fuamvernaculam & coromunera per Heliconias provincias Mer-curium habuerunt colueruntqne eruditi; quem in finemeriam iftbic Quiritum fermo fixas diu multumque colio-cavit fedes tuaque tabernacula per totum fere Europseumorbem ad Academias, Gymnafia & Scholas, ubi juvenespleniorem ejusdem Cognitionen! haurire poilent. Abfitvero quam loogiilime triiliillmum illud omen, quod ecirculo erudirorum viri haud infimi fubiellii attuleruntnon pauci, inter quos nominaile fufficiat b. m. NobiliiT.Ihre. Hi conje£tura haud faliaci ie augurari poile credi-dcre, Rempublicam Literariam ex fummo d'gnitatis cul-mine ad ruinam & interitum illico ie prscipitaturam,fimul atque h^c lingva deipicatui habeatur ilirpitusqueaboleatur. Sed vero ad artem oratoriam jam revertamur,Quemadmodum lingva uti nulia licet iine regulis Gram-matices, quibus continetur; ifa & haruro quoque haben-da eil rado. Ne quis tamquam parva, Quintiliani utorverbis, faftidiat Grammatices elementa, non quia magna fitopera, confonantes a vocalibus difeerner ipfasque eas in fe-mivocalium mimerum mutarumque partiri; fed quia interiöravelut facri hujus adeuntibus apparebit muita verum fubtilitas,qua non modo neuere ingenia piierilia, fed exercere altifß-mam quoque eruditionem ac fcientiam poffit a). Verum enimVero praeter regulas Grammatices probe addifcendas quam-vis infuper artis oratoriae iludioio nulla non danda fit o»pera, ne voces ambiguas, obicuras, fenfu vacuas, ejus-demque farinae phraies aut ftru&uras admittat; accidit ta¬rnen haud raro, ut in oratione locum fibi vindicent ver-
ba,
a) Inftitur. L, I. C. 4.
)( I*. )( ·
ba, quas tametfi determinata notionum diftinåarura nonimt veftita (ignificatione, pro vocibus tamen nullius mo¬ment i haud reputentur; quippe quibus audiiis, afFeftusfaltem vividior in auditorum nafcitur animo. Qui enimpercellendis motu (ludet animis, is affe£lui magis, quamrigidee ceniur# indulgeat, oportet; unde etiann fi afledtusvehementior in univerfum ioquentium verba five curba-vent, iive prorfus ftiterit > nemini mirum erit, eodemaffe&u vocabula protrudi, quae plus ardoris, quam luciscontineant, raptumque quendam oratorium magis, quamadcuratam disquifitionem pbiloiophicam redoleanf. Hincverba metiamur, oportet, non docendi tantum fcopo,verum etiam illo, quem in commovendis auditoribus fi-bi propofuit orator, fine, in primis quum multa acrius& vehementius fubinde dicenda intelligartuis, quam quascxplicatioris dowlrinas rigorem, quo in docendo utimur,fubire poffint.
§. X.Ad ufuro vero feu praxin artis oratorise quod atti-
net, nocailé convenit, eloquentiam ad tria cauiTaruro ge¬nera, Demonikativum , Deliberativum, &: Judiciale re-tuliflé Grjecos, horumque poftea aemulos Romanos. Adha?c autem tria in orationibus tum conficiendis, tum ex-aminandis ubi advigiiare Jubent Rhetores antiqui, reipu-blicae, in qua vixere* ilaturo, eamque , quas iis (efe ob-tulit, oranai occaftonem, eosdem refpexifle facilis depre-hendes. Quum vero n-oftrorum, ad qux vel maximc feieadcomnnodare debet orator, longe alia fit temporum Fa¬cies , h.?c, cujus memini, divifione utpote jam nullius fe-re frugis, facile carere poflimus a). Idem ipibm , fed po-tiori forfitan jure, de moleile feaula eorum opera, quinovum quoddam coxerunt dicendi genus, valebit. Sei-
licet,
a ) Cfr, Im, Gerb, Scelleri üb. cit, pag, 806.
)( T <5 )( #
licet, quum in Scbolis Ac3ciemiisque per iongum tem¬poris Ipatium noo nifi cenues eloquentiae Romanse iuper-eiFent reliqui^e* declamaciones vero ill« umbraticae add;£ta genera minus apte referri pofient: quarcum ora ti ö-nis genus cuderunt doftoies, quod, in docendo occu-patum, Didaicalicum vocitarunt. Sed qui iercnone iuodocet tanturo, fuosque auditores vera rerum cognitione,fine ulla morus änimorum ciendi cura , imbuit, praeledio-nem ab oratione , leniu fumta Rhetorico, plane diver-fam adliibet. L Eloquence, inquit Rapimis, qui ne toucheque Γ efprit, & ne va jusques au coeur , η eil pas une ve-ritahle eloquence a). In rebus vero, ad vitam humanamipechntibus, late licet pateant oratoriae fines i illius t. -men ufum, habita noftri aevi ratione, vel Scholafticum,vel Policicum, vel Ecclefiafticum vel Communem haudincommode dixeris; de quibus fingulis ut ex profeilopaflim adum efle deprehendimus, ita hoc lubenter fu-perfederous labore, content}, Γι modo ex iis, qu« molli
jam attigirnus brachio, emolumenti quidpiam ce-perint juvenes artis oratorias cultores.
